Pulso web editie 17

Page 1

8

pulso

Neurocirugia:

un entrevista cu dokter Greg Lacle Aruba, september 2013. Edicion 17

HEADLINES

2

Sea un pashent

3

Remedi original versus generico?

Lamunchi 4 Anemia; kico ta

wordo getest?

6

Lupus

5

7

Cumplimento di palabracionnan cu dunadornan di servicio

10 12

Hersenschudding

11

Sinusitis

Un bida nobo!

14

1516 E ta dushi e receta di Lucy!

Ay, m’a laga e kopi cay: Carpaal Tunnel Syndroom

Noticianan Internacional

GRATIS

Palabra di introduccion P

a ora e edicion aki ta cla, nos muchanan ta den un aĂąa escolar nobo atrobe. Mayornan ta den e rutina di hiba y busca nan yiu for di skol, deporte of cualkier otro hobby cu nan yiu por tin. Esaki por pone hopi stress riba e mayornan. Si no paga tino, bo ta core

tuma su remedi manera dokter a prescribi? Of e ta neglisha y djis haci kico e mes ta pensa ta bon? E contesta aki nos ta tende for di un estudio cu a wordo haci. Cera conoci cu e malesa Lupus, scucha con ta detecta anemia y educa bo mes riba e topico di remedinan original compara cu remedi generico. Salud! Redaccion Pulso


2

Sea un pashent fiel na bo remedi door di Magaly Tobel y Michiel Werf

E

dokter cu ta prescribi e remedi y e botica cu ta entrega e remedi ta sali for di e punta di bista cu e pashent ta uza e remedi manera e la wordo prescribi. Esaki ta yama den Hulandes “therapietrouw”. Pero no ta tur ora esaki ta e caso. Door di no bebe bo re-

e remedi, pero con? P’esey ta hopi importante pa boticarionan y dokternan midi y eventualmente promove “therapietrouw”. No cumpli debidamente cu tumamento di bo reta hopi importante pa boticarionan y dokternan midi y eventualmente promove “therapietrouw”. Procedura di receta Normalmente si bo persona a wordo constata cu bo tin un malesa cronico manera diabetes (sucu), presion halto of colesterol y e tratamento ta consisti di medicamento –cu otro palabra pa motibo cu adaptacion di manera di biba no a duna resultado- ta importante pa keda mantene e malesa bou di control pa resto di bo bida. Door cu e seguro AZV ta cubri e cantidad di remedi pa 3 luna kiermen cu rond di cada 3 luna lo bo ta bishita of yama bo dokter di cas (of specialista) pa un receta di bo medicamentonan y bo ta bay bo botica pa buscanan. Problema Mundialmente ya pa añanan estudionan a wordo haci manera di World Health Organisation (WHO) cu alrededor di 50% di e pashentnan no ta tuma nan remedi manera mester ta. Tin pais tin resultadonan hopi mas abou cu 50%. “Therapietrouw” na Aruba Minister di Salud y Deporte a pone den su maneho pa hisa e efectividad di cuido na Aruba y pa

remedi manera ta prescribi, e por causa un gasto cu ta resulta den malgastamento di placa. Tambe e consecuencia ta cu e pashent ta haya recaida di e malesa y core riesgo di muri mas trempan. Tin un comision a wordo forma consistiendo di diferente profesionalnan entre otro dokter y boticario cu tin e tarea pa bin cu sugerencianan con pa promove “therapietrouw” na Aruba. Pa por yega na un plan cu ta bay duna su fruto tin cu cuminsa cu un sondeo ariba Aruba di “therapietrouw” cerca e grupo di personanan cu ta uza remedinan pa malesanan cronico. E sondeo tin cu trece na cla con grandi e problema aki ta na Aruba y despues bin cu sugerencianan pa mehora “therapietrouw”. Estudio E estudio aki a wordo haci pa señor M. Werf kende a bin Aruba specialmente pa esaki. E ta un studiante farmaceutico di Universidad di Groningen. Bou di guia di señora Drs. R. Angela, un boticaria y Inspector di Medicina na Aruba y Prof. Han de Gier di Groningen e ta logra haci e estudio. E estudio aki a tuma lugar den dos forma cual ta haciendo uzo di e datosnan di AZV (anonimo) cual AZV ta ricibi for di e facturanan cu e botica ta manda pa cada remedi cu a wordo entrega na e pashent y tambe via encuesta (anonimo) door di laga e persona yena un formulario. E periodo cu e estudio a tuma lugar ta den lunanan di april y mei di e aña aki.

Metodo di sondeo Un persona ta wordo considera como “therapietrouw” si e persona tin un ‘therapietrouwratio” di minimo 80%. “Therapietrouwratio”: esta e cantidad di remedi cu bo a haya por cubri minimo 80% di e cantidad di dia di uzo den un aña. Resultado preliminario Pa duna nos clientenan un idea kico e prome resultado ta mustra di e parti di remedinan antidiabetica na aña 2012 nos ta presenta e siguiente

100% 6,668 56% 3,885

Uzador Remedi diabetico

Uzador regular

73% 1,049 Uzador

2012

Grupo di candidato E grupo cu a wordo acerca ta e grupo di pashentnan cu ta uza remedi contra presion halto, colesterol halto y diabetes (sucu) cu excepcion di esnan cu ta uza insulina so. E estudio a bay ariba e laridad. E pashentnan cu a participa na e estudio tabata mayor di edad, kiermen 18 aña of mas halto. Den e estudio aki esun mas jong tabata tin 24 aña di edad.

For di e fondo di AZV a cubri remedi anti-diabetica den aña 2012 pa 6,668 cual 3,885 (56%) a busca remedi regular. For di e grupo di 3,885 persona a resulta cu ta 73% por wordo considera como “therapietrouw” mientras na Hulanda ta 93%. Na prome instante ta mustra cu e 44% di e personanan cu no a busca nan remedi anti-diabetica to ariba e parti aki door cu tin varios factor cu ta


3 hunga un rol specialmente cerca anti-diabetica y tambe tin cu tene na cuenta cu e grupo di personan cu ta pasa over pa uzo di insulina. E enfoke di e sondeo ta basa ariba e parti di si bo ta exclui e grupo di insulina. un sistema di seguro general, cu ta cubri e remedinan anti-diabetica ta score mas abou cu locual a spera y mas abou cu Hulanda. Atencion pa promove uzamento di remedi na un manera

Aunke cu e estudio aki no ta bay ariba e causta bon pa menciona algun di nan cu ta conoci for di otro estudionan haci. World Health Organization (WHO) ta distingui den su estudio haci 5 diferente factornan cu ta medi. 1. Social economico; p.e. accesibilidad abou na cuido, no tin sosten di famia. 2. Professional; p.e. no tin un bon relacion cu e dokter, poco sosten y guia. 3. Relaciona cu malesa; p.e. malesanan di duracion largo, depression, combinacion di problemanan psychologico y psychiatrico. 4. Relaciona cu tratamento; p.e. frecuencia di remedi, experiencia entre efecto di remedi y efectonan secundario. 5. Relaciona cu e pashent; p.e. percepcion di e nececidad di remedi, fysico, capacidad di procesa informacion. Tur e diferente factornan aki por ocaciona intenna uzo di remedi. Intencionalmente ta ora cu e pashent concientemente ta scoge pa no uza su remedinan manera e la wordo prescribi. No intencionalmente ta cu e pashent no ta den estado pa tuma su remedi manera e la wordo prevaria di situacion y temporada. Mensahe di señor M. Werf na e pueblo di Aruba “Mi kier a laga un mensahe atras na e pueblo di Aruba cual ta si pa un of otro motibo cu bo tin pregunta of duda ariba bo experiencia cu e uzo di remedi no duda y papia cu e boticario di bo botica of bo dokter. Pone bon atencion door di uzo di remedi regularmente bo tin e malesa bou di control, unabes bo stop bo por perde e control ariba bo malesa atrobe. Pesey ta importante pa no stop of cambia e uzo sin a papia prome cu bo dokter.” Website recomendabel pa haya mas informacion: www.therapietrouwmonitor.nl. Adherence to long-term therapies, evidence for action, World Health Organization 2003. Bo por wak riba: http://whqlibdoc.who.int/publications/2003 /9241545992.pdf

Remedi original versus generico?

A

door di Solange Tchong nualmente AZV ta paga alrededor di 60 ceutico ta desaroya constantemente remedinan nobo. Concecuentemente por tin cambio den e remedi cu bo tin custumber di haya. Un remedi menos caro no kiermen cu e ta menos bon. Ora un compania farmaceutico ta trece un remedi nobo riba mercado, e ta haya pa un cierto tempo e derecho pa produci y bende e remedi aki. Den idioma Hulandes esaki yama e “alleenrecht” of na Ingles e “patentright”. Motibo pakico a institui e sistema di derecho aki ta pa por a duna e companianan farmaceutico e chens pa recupera parti di e inversionnan grandi cu nan mester a haci pa yega na e desaroyo y produccion di e remedi (esun original). Sin embargo e derecho exclusivo aki na dado momento ta caduca, generalmente esaki ta entre 15 pa 20 aña despues di a descubri e substancia activo cu a resulta den e produccion di e remedi. Na momento cu e derecho exclusivo caduca esaki ta nitambe mag di traha e remedi. Por compara esaki por ehempel cu un receta di cuminda, si abo ta e inventor di e cuminda, bo ta e inventor original. Sin embargo ta yega un momento cu un otro hende por pidibo pa bo receta y e tambe ta bay traha e cuminda cual originalmente ta abo a inventa esaki. Cu remedinan esey ta mescos, una bez e derecho exclu-

sivo caduca (=remedi original), otro companianan farmaceutico tambe ta bay produci e remedi (=remedi generico). Como cu e companianan farmaceuticonan aki no mester inverti den por ehempel “research” y of testnan clinico, nan por ofrece e remedi na un prijs hopi mas atractivo sin embargo di mesun bon calidad. E remedi generico tin e mesun cantidad di substancia activo aden cu esun original, ta wordo produci den mesun cantidad pa uzo (por ehempel tableta di 5 mg) y hopi biaha ta wordo traha den e mesun forma, esta por ehempel tableta of likido of stropi. Den aña 2013 hopi derecho exclusivo, esta e “alleenrecht” of “patent” di remedinan orginal (“brandnames”) ta bay caduca. Concecuentemente hopi compania farmaceutico ta cuminsa ofrece e remedinan generico. Esaki ta un desaroyo mundial. Pa ta haya e oportunidad pa cumpra remedinan generico di calidad halto cu ta registra y ta wordo bendi na paisnan manera Merca, Canada y continente Europa. E remedinan generico di e paisnan aki ta garantisa cu e substancia activo ta igual cu esun original. Si kier sigui mantene AZV y dus e cuido pa medio di remedi pa nos aseguradonan, e ora AZV no tin otro opcion cu sigui riba e trayecto aki y conta riba apoyo di comunidad den su decision bon evalua pa cumpra remedinan generico cada biaha cu tin e oportunidad.


4 door di Joost van de Kamp

O

Lamunchi

tro mata cu ta crece bon na Aruba y tin

pa bo salud ta e mata di lamunchi. For tifolia bo por deduci cu e ta pertenece di e famia di otro frutanan citrico manera appelsina, manderina, grapefruit y citroen. Lamunchi ta di origin Asiatico pero awor e ta crece den tur parti tropico di mundo. Uzo E popularidad di e mata di lamunchi ta debi principalmenta na su fruta, pero den cushina Indones e blaachinan ta wordo uza pa duna smaak na cuminda di pisca. E blaachi mes no ta wordo comi pasobra e ta mucho duro, pero e por wordo laga den e cuminda pa su aspecto decorativo. E casca di e fruta por wordo raspa pa zest un cuminda cu su aroma. Esaki ta comun den cumindanan tipico di Mexico, Vietnam y Thailandia por ehempel. E fruta mes por wordo uza den hopi diferente manera. E caracteristica mas yamativo di e lamunchi mes ta su smaak acido. Lamunchi ta, cu un pH di 2,1, e fruta mas acido conoci te awor y pesey e ta un ingrediente esencial den hopi difrente tipo di cocktails. Cual margarita ta uno hopi conoci di nan. Juice di lamunchi Si bo ta warda bo lamunchinan den frigidaire, bo tin cu sacanan 1 hora prome cu bo kier traha juice di djele. Pafor di frigidaire lamunchi ta keda bon pa mas o menos 2 siman. Despues di esey nan ta bira duro. Prome cu ta corta e fruta den dos, bo tin cu rol e cu bo man pa e casca ta los un tiki y e juice lo sali mas mihor. Pa traha un canica di 2 liter bo mester mas o menos 6 lamunchi. Primi nan cu bo man pa e juice sali of uza un mashin of her-

sucu den sanger tambe ta baha presion di sanger y ta elimina colesterol malo. Banda di

ment special pa saca juice manera di appelsina. Yena e canica cu awa y añadi sucu of honing te ora e juice ta na bo smaak.

na lamunchi. Por ehempel cu e ta bon pa baha peso, bo cuero, contra constipacion, cuido di wowo y hopi mas. Akibou nos ta trata un paar di nan: • -Sarna Lamunchi ta hopi conoci pa ta un remedi pa sarna. E malesa aki ta wordo causa sado riba tur barco Ingles lamunchi tawata a bordo obligatoriamente pa preveni sarna bou di e marineronan. Despues lamunchi a wordo sustitui door di citroen pasobra esaki ta contene hasta mas vitamina A (wak e tabel). • –Cuero Juice di lamunchi cu su azeta natural bebi of uza riba e cuero directamente. E ta renoba e cuero, ta protehe contra infeccion y ta kita holor indesea pa via di e presencia di oxidante y tin caracteristicanan antibiotico y desinfectante. Un bon idea ta pa uza e azeta of juice den y awa di badkuip. • Constipacion – Basicamente e parti acido di lamunchi ta yuda limpia bo tripanan na mesun manera cu cierto acidonan ta wordo uza pa limpia vloer of baño. • Diabetes – Segun e American Diabetes Association lamunchi y otro fruto citrico ta wordo considera un asina yama super food. Specialcantidad di sucu den bo sanger. Esaki ta reduci e chens pa un diabetico ta sufri di un cambio drastico den su nivel di sucu . • Malesa di curason un persona diabetico mantene su nivel di

e sistema di sanger loke ta un bon prevencion contra malesa di curason, ataca di curason y stroke. • Cuido di wowo – Otro ehempel di e benoxidante ta proteha wowo di behesimento y •

contra infeccionnan den wowo. peso Baha– Un glas di awa cayente cu e juice di 1 lamunchi ta un manera exelente pa baha peso y tambe un bon manera di ‘refresco antioxidante’. E acido citrico den lamunchi ta un bon kimado di vet. Si bo ta bebe dos glas pa dia bo lo wak un diferencia remarcabel den 1 siman!

Diferencia entre lamunchi cu citroen Otro fruta cu ta comun den nos cushina y cu tin basta similaridad cu lamunchi ta citroen. Aunke nos a pone e diferencianan di e dos frutanan riba un rij. Citroen zuur Smaak: Vitamina C: 53 mg per 100g Vitamina A: 22 IU per 100g 26mg per 100g Calcium: 11mcg per 100g Folium (importante durante embarazo): 0.6mg per 100g Hero: Potassium: 138mg per 100g Magnesium: 8mg per 100g Phosphorous: 16mg per 100g

Lamunchi marga/dushi 29 mg per 100g 50 IU per 100g 33mg per 100g 8mcg per 100g

0.6mg per 100g 102mg per 100g 6mg per 100g 18mg per 100g


5

Anemia; kico ta wordo getest? door di Magaly Tobel

U

n persona por haye confronta cu anemia. E ta ripara a base di algun sintomanan entre otro cansancio. Pa comproba cu bo tin anemia dokter ta laga haci un test di sanger na laboratorio. Kico ta wordo getest normalmente ora bo tin anemia? Anemia

den e celnan di sanger cora den bo circulacion di sanger. E hemoglobina (Hb) ta tuma oxigeno for di e pulmon y ta transporte esaki via e adernan (venanan) na tur organo den bo curpa. Cu otro palabra anemia no tin di haber cu falta di sanger. Kico e laboratoria ta uza pa haci e test? Pa haci e test di hemoglobina (Hb) no mester ta na yuna. E laboratorio ta tuma e sanger for di e cliente via di su ader y colecta e sanger den un tubo color binja. For di akinan e materiaal colecta (sanger) ta bay na e laboratorio caminda ta bay haci test ariba e sanger. E test ta uno rutinario cu por wordo haci na tur labortorio na Aruba. E ta un di e testnan mas pidi. Con ta detecta anemia? Door di conta cuanto hemoglobine (Hb) tin den e sanger cora por detecta anemia. Nos ta papia di anemia ora cerca hende homber e resultado di sanger ta mas abou cu 13.5 g/dl y cerca hende muher mas abou cu 12.0 g/dl. E motibonan principal di anemia Scarsedad di hero Den 30% di e casonan cu ta wordo getest bou pashent di dokter di cas, ta determina presencia di anemia. Una vez wordo detecta cu ta trata di anemia ta haci testnan adicional pa saca afor e motibo di anemia. Den mas cu 95% di e casonan di anemia ta wordo comproba cu ta pa motibo di un scarsedad di hero den e sanger cora. Hero ta un di e componentenan di e hemoglobine (Hb). E test adicional di ferritina (acumulacion di hero) ta e test indica pa esaki. ma cu falta hero den e sanger cora cu ta causante di anemia. E resultado aki ta wordo pone ariba un formulario cu ta wordo gefax of comunica online (internet) cu e dokter. Den 1 pa 2 dia e dokter ta haya resultado. Scarsedad di acido folico of vitamina B12 E resto di e casonan di anemia ta wordo causa folico of vitamina B12. Pa e delaster e laboratoria ta

bay haci test cuanto acido folico y vitamine B12 tin di vitamine B12 ta resulta di ta e cauza di anemia. Cuanto test ta wordo haci na Aruba? Labtest

1e Kwartaal 2012

4e Kwartaal 2012

1e Kwartaal 2013

11,627

8,617

9,720

Ferritine

998

862

905

Reticulocyten

904

609

658

Acido folico

1,277

813

820

VitamineB12

1,338

893

905

Hemoglobine

Na Aruba ta mustra cu e testnan haci a base di prome kwartaal 2013 compara cu e kwartalnan anterior. Ta spera cu den e proximo kwartalnan e cantidad di test di acido folico y vitamine B12 lo baha mas mirando cu ta alrededor di 5% di e casonan di anemia (1 ariba 20 caso di anemia) ta

wordo ocaciona door di scarsedad di acido folico of vitamine B12. testnan segun protocol, mas ta yuda diagnostica e malesanan mas concreto y alavez ta yuda baha gasto, door di no haci testnan innecesario.


6

Lupus L

door di Ethleen Henson bo curpa cu ta ataca su mesun sistema immuun bon ta percura pa produci anti-curpa, esta cellnan nobo pa proteha e curpa contra bacteria of virus. Pero ora un persona tin Lupus, e sistema immuun ta ataka su propio cellnan nobo y bon. No ta conoci (ainda) pakico esaki ta sosode. Nos conoce 3 sorto: • Systemic lupus erythematosus (SLE): esun aki ta afecta diferente organo di bo curpa y ta esun di mas comun. • Cutaneous (skin) lupus: esun aki ta afecta solamente e cuero y ta notabel pa e rash ariba pia, brasa y cuero di cabes. • Drug-induced lupus: esaki ta a causa di reaccion Lupus por afecta diferente sistema den bo curpa, manera bo cuero, riñon, celebro, pulmon y celula di sanger. tomanan por parce di ta di un otro malesa. E señal cu e persona ta haya ta di un “ rash” sea na cara cu ta parce un barbulet ariba cada un banda di e couchi y ariba e brug di e nanishi. Of un rash den forma di circulo cora y hasta un poco manera hincha riba e cuero. Tin persona ta nace cu e tendencia di desaroya Lupus cu ta wordo activa door di infeccion,

cierto droga of rayo di solo. No tin solucion (cura) pa Lupus, pero si tin tratamento cu por yuda controla e sintomanan. Cada caso di Lupus ta diferente. Bo por haya Lupus diripente of e ta desaroya poco poco. E sintomanan por bin severo of modera. Aki ta sigui algun di e sintomanan of señalnan cu un persona cu Lupus por experiencia. • Cansancio, keintura of perdemento di peso • Rash manera un barbulet na bo cara. • Dolor di musculo • Perde apetit • Dolor den bariga • Wowo seco • Dolor di cabes, confusion • Problema cu riñon cu por causa hinchamento di e pia • Problema cu sanger, manera entre otro anemia,

induced lupus cual den mayoria caso e sintomanan ta kita ora stop di tuma e medicina). E team di specialista cu por trata un persona cu lupus ta un internista, un rheumatologo, un nefrologo, un dermatologo of un specialista den malesanan contagioso. E tratamento ta consisti di maneha e

Ki ora bo tin cu bay dokter? Asina bo haya e rash ariba bo cara, un keintura cu no ta baha, un dolor y cansancio persistente y of manera heridanan chikito den boca (‘mouth sores’).

persona sinti un tiki alivia. Algun recomendacion

haci e.o. di sanger y orina. Mas cu claro e dokter lo descarta tur otro tipo di malesa. A base di e resultado, dokter por prescribi remedi y of tratamento. E tratamento ta consisti den maneha e sintomanan ya cu no tin cura pa e malesa (cu excepcion di e drug-

e periodo unda e persona por sinti hopi mas malo cu normal, mas cansa y ta haya keintura constantemente. E specialistanan aki ta prescribi remedinan remedi contra dolor di e musculonan y joints. Algun pashent lo mester haya remedinan special pa ‘baha’ e sistema immuun su reaccion (ya cu esaki ta atacando su mes). Specialistanan ta recomenda pa e persona cu tin Lupus haci algun cambio den su estilo di bida ya

percura pa bisti sombre y camisa manga largo ora cu mester bay den solo toch. Haci ehercicio regularmente tambe ta alivia e stijfheid di e musculonan y ta evita cansancio. Na Aruba tambe tin pashent cu e malesa aki. Seguro AZV ta cubri e tratamento. Den e edicion di december 2013 nos lo trece algun dato pa boso riba nos situacion na Aruba.


7

Cumplimento di palabracionnan cu dunadornan di servicio U door di Joost van de Kamp

n di e tareanan di AZV ta pa mehora e servicio y pa garantisa cu e cuido ta accesibel y di calidad adecua (Landsverordening AZV memorie van toelichting §3). Pa cumpli cu esaki no tin mester solamente pa desaroya un maneho di cuido, pero tambe tin cu check si e dunadornan di cuido ta traha conforme e maneho palabra. AZV a cuminsa pa duna e tipo di controlnan un lugar structural den su proceso di trabou. AZV ta cera contractnan cu e dunadornan di cuido normalmente pa un periodo di dos aùa. E control riba e puntonan menciona den prome alinea ta importante pa por haci adaptacionnan den e proximo contract pa asina yega na un nivel mas halto di calidad di cuido. Akibou bo por wak e ciclo di cumpramento di cuido. Input pa contractnan nobo

Samina e cumplimento di palabracionnan

Traha y/of adapta maneho/contracto

Compramento di Cuido

Metanan Kico AZV kier logra cu e control di e cumplimento di E meta ta pa e dunadornan di servicio ta haya un motivacion extra pa wak conscientemente con nan ta duna servicio. E ora ey tin un base pa un discussion entre e dunadornan di servicio unda nan ta delibera si tin metodonan di tratamento indesea y si ta asina con nan por wordo adapta. Control Hopi importante pa e calidad di servicio ta e disponibilidad y accesibilidad di un dunador di servicio. Por ehempel, den e contract cu AZV tin cu un dokter di cas ta determina cierto palabracionnan cu ta trata e accesibilidad, disponibilidad y informacion pa pashent. Riba corto plaso cierto cantidad di palabracionnan den e contracto lo wordo controla.


8

Neurocirugia: un entrevista cu dokter Greg Lacle

door di Solange Tchong

“M

i dokter di cas no kier dunami un referencia pa neurocirugia”. “Mi a consulta cu mi dokter di cas pero e no ta haya cu mi mester bay un neurociruhano”. “Ami si ta kere cu un neurociruhano por yudami cu mi lomba”. Algun di e comentarionan cu nos ta ricibi na AZV

ta tocante e topico di neurocirugia. Redaccion a dicidi di haci un bishita cerca dokter Greg Lacle, neurociruhano trahando na Dokter Horacio Oduber Hospital. Dokter Greg Lacle ta naci na Aruba, a studia na Hulanda y tambe na Merca. Neurocirugia ta e cirugia di e sistema nervioso, tanto centraal como periferico. Cu centraal nos ta


9

referi na tur nervionan for di e celebro te cu den of rond di e lomba. Cu sistema nervioso periferico ta referi entre otro na e nervionan cu ta pasa pa tur e wesonan y musculonan den nos curpa. Un neurociruhano ta trata malesanan di e sistema nervioso cu ta rekeri di un operacion. Ehempelnan di esaki ta entre otro e operacion di un nervio comprimi, operacion di nervio corta, operacion pa saca un tumor, operacion paso tin sangramento den cabes of operacion despues di un trauma. Un tereno basta extenso y fragil alabes ya cu nos celebro ta e organo cu ta percura pa tur e funcionnan den nos curpa manera entre otro hala rosea, con nos ta hala nos pianan of mannan, con nos ta hole, papia y pensa. E diferencia entre neurologia y neurocirugia ta cu bou di neurologia ta trata e malesanan cu no ta rekeri di un operacion y unda por (keda) maneha e malesa pa medio di remedi. Sin embargo ora tin mester di un operacion ta wordo referi pa un neurociruhano. Dokter Greg Lacle ta splica tambe cu e sa wordo confronta cu casonan complica unda lastimamente ya e daño ta haci y unda no por ‘reverse’ e daño. Hopi biaha esey ta un noticia fastioso pa e pashent pero como dokter ta su deber ta pa informa su pashent. Importante den e trabou diario di un neurociruhano ta e colaboracion y communicacion cu su coleganan neurologo ya cu e dos terenonan aki ta directamente relata na otro. E neurologo ta atende tur caso cu no ta rekeri di operacion pero si tratamento. Por ehempel pa migraine y pa cual e pashent ta haya remedi pa maneha e migraine. E neurociruhano ta esun cu ta atende e casonan cu si mester di un operacion. Riba e pregunta cuanto caso di neurocirugia tin na Aruba pa aña, dokter Greg Lacle ta informa nos cu e cifranan no ta solamente valido pa Aruba pero mundialmente ta wak e mesun trend: 70% di e casonan ta columna vertebral, esta problema di nek, thoracaal y lumbaal 20% di e casonan ta craneal 10% di e casonan ta sistema nervioso periferico For di e 70% di e casonan cu ta columna vertebral mester menciona cu e operacionnan ta wordo haci semper cu e meta pa ‘activa’ e pashent mas lihe cu ta posibel. E pashent mester ta conciente cu nunca bo ta 100% sin dolor. Dolor no ta bin directo for di nos celebro ya cu e celebro mes no tin sensornan cu ta percibi dolor. Tur cos tin di haber cu e proceso di sensacion di dolor, percepcion di dolor y e comportacion cu dolor. Pa cada pashent esaki ta diferente y dokter ta splica esaki na su pashent. Loke segun dokter Greg Lacle ta alarmante na Aruba ta cu nos ta un isla unda e pashentnan tin nan ta sufri di diferente malesanan (cronico) pareu compara cu otro paisnan grandi. Como dokter e

ta un reto tambe paso bo mester tene cuenta cu mucho mas complicacionnan cu por presenta. Nos ta puntra dokter Greg Lacle kico e mes ta pensa di 1 neurociruhano pa e aseguradonan di contesta nos cu tur cos tin di haci cu cua sistema bo ta scoge. Aruba ta wak hopi for di e sistema Hulandes unda ta bisa 1 dokter/neurociruhano riba 100 mil hende pero si scoge pa un otro sistema lo bo haya otro recomendacion. Dokter Greg Lacle ta splica cu e ta haya mas importante pa garantisa calidad di cuido y ta traha riba esaki diariamente cu su colega neurologonan. Hunto nan ta discuti tur e casonan complica como tambe kico ta e miho solucion/tratamento pa e pashent. Segun dokter Greg Lacle esey lo ta un desaroyo hopi positivo na Aruba, ora tin mas miho comunicacion entre dokternan den mesun ramo pero tambe entre e 1e y di 2 liña. Siguiendo riba e topico kico lo por mehora, dokter Greg Lacle ta bisa cu tin otro manera tambe pa soluciona algun problema cu ta enfrenta actualmente. E ta duna e ehempel di MRI. Actualmente tin un machine di MRI den Dokter Horacio Oduber Hospital. Pashentnan cu mester haci un MRI ta haya un cita entre 7’or pa 15.00’or. Sin embargo si amplia e orario y traha cu extra empleado por yega na haci mas MRI warda largo prome cu haya cita pa un MRI. Pero hopi biaha e cambionan aki tin di haci cu placa. Y e placa no ta tur ora disponibel y ta wordo inverti den otro sector. Den bista di dokter Greg Lacle mester percura pa yega na pashent ta centraal igual cu mester duna mas atencion na e recursonan humano dentro di salubridad publico na Aruba.


10

Hersenschudding

door di Ethleen Henson

S

igur bo a yega di tende e palabra hersenschudding. Pero kico exactamente esaki ta?

Hersenschudding sa bini ora p.e. bo a dal bo cabes duro ariba vloer of bo a haya un bala den bo cabes ora di hunga baseball. E celebro ta traha di un tehido suave cu ta wordo protegi door di un likido den bo cabes. E tehido aki ta hinca den un craneo (schedel) bon protegi. E celebro por move den e craneo y hasta dal den dje. Si e celebro dal fuertemente contra di e craneo, esaki por wordo lastima, e ta vena nan di sanger, por scheur y alabes e nervionan den e celebro por wordo herida. E heridanan aki por causa un hersenschudding. A base di diferente sintoma por describi e grado di hersenschudding. E gravedad di un hersenschudding ta wordo determina na con largo e señalnan y sintomanan ta dura. Esaki ta a base di con lihe un hende ta recupera. Mas largo e sintoma di e cambionan di e funcion celebral ta, mas severo e hersenschudding ta. Un hende cu hersenschudding por perde conocemento, pero esaki no necesariamente ta e caso tur ora. Otro señalnan di hersenschudding ta:

• Dolor di cabes • • No por concentra, pensa of tuma decision • Cabes ta draai • prome cu e golpi of caida. • Ta wak boroso • Papia cosnan cu no tin sentido of no ta papia cla. • Nausia y sacamento Tin biaha e sintoma di hersenschudding lo no aparece di biaha pero por desaroya den e prome 24 pa 72 ora. Tur hende cu tin e sintoma ya menciona mester bay dokter. Ki ora pa bay Spoed Eisende Hulp of yama un ambulance? • Si e persona no ta lanta • Si e tin convulsion of ataca • E ta papia pisa • Si e persona ta mustra confuso, inkieto y agita • Si un pupil di su wowo ta mas grandi cu otro Si tin sospecho di un hersenschudding, e doctor lo puntra con esaki a sosode, ki ora y kico ta e sintomanan. Tambe e lo haci e persona preguntanan basico manera, ki dia awe ta y si e persona sa ken e ta.

E doctor por laga e persona haci un CT Scan of un MRI, pa descarta cu lo por tin un derame celebral of cualkier otro herida serio. Si e hersenschudding no ta di gravedad, e doctor lo duna instruccion tocante con pa cuida e persona na cas. Tambe e lo por pidibo pa lanta e persona sikiera un bes den anochi. Si e persona no por wordo lanta facilmente y bo ta wak cu e ta empeorando door di p.e. ta saca constantemente, e probabilidad ta cu e problema ta mas serio y mester acudi na e doctor dibiaha. Tratamento primario pa un hersenschudding ta in• No bay school • No haci trabou (dimas) • • No core auto of traha cu mashin pisa Ta hopi importante pa e celebro haya tempo pa recupera y pa tur e sintomanan bay prome cu asumi e rutina normal di actividadnan. Un bishita por resumi bo actividadnan diario.


N

Sinusitis

door di Solange Tchong anishi ta core slijm geel y berde, bo ta sinti manera un precion fuerte den bo cabes, batimento den cabes y te hasta e dolor di cabes ta bira mas fuerte, dolor den cachete parti ariba, dolor of precion rond di e wowonan. E sintomanan akiriba menciona ta di un persona cu tin sinusitis. Pero prome cu splica sinusitis, laga nos para keto na kico ta sinussen. Sinussen ta e buraconan (bijholten) den nos schedel net banda y bou di e nanishi. Nan ta buraconan yena cu aire cu buraconan di nos nanishi. Tambe tin slijmvlies den e rand of parti paden. Tin 4 diferente bijholten: • E voorhoofdsholte of sinus frontalis • E wiggebeensholte of sinus sphenoidalis • E zeefbeenholte of sinus ethmoidalis • E kaakholte of sinus maxillaries. Sinusitis of bijholteontsteking ta ora e buray ta yena cu slijm diki. Generalmente ora un hende bisa cu e tin sinusitis e ta referi na e parti dilanti y directamente bou di nanishi dus e voorhoofdsholte pero esaki no necesariamente den e otro bijholten manera akiriba menciona tin un total di 4.Bo por haya sinusitis door di bacteria, virus of alergia. Ora e slijm keda acumula y pega den e bijholten, e ora por tin sigur cu ta sinusitis.

Ta existi diferente sorto di sinusitis: • Sinusitis diripiente, cual ta recupera dentro di 4 siman. • minimo 6 luna sigui. • pa aña bo ta haya esaki Sintoma y keho

manan debi cu sinusitis ta aparece frecuentemente net durante of despues di un verkoud of griep. Kiermen e pashent tin diferente sorto di sintoma y keho caba. Pero por lo general e pashent ta sinti: • Un dolor y precion doloroso rond di e wowonan • Dolor di cabes, tin ora hopi fuerte • Slijm geel of berde cu ta core for di e nanishi • Sinti zwak • Keintura • Dolor den cachete parti ariba • Dolor ora di kauw cuminda • Dolor ora bo primi riba bo cara vooral na e sinussen • Ta perde sentido pa hole • Mal aliento Kico un pashent por haci Tin algun cos cu e persona cu sinusitis por haci pa yuda su mes. Por tuma un stoombad por ehempel cu e cara directamente riba un komchi cu awa cayente yena cu camille. Percura pa pone un serbete cu ta tapa e cabes y komchi pa-

11

reu. Otro opcion ta traha un mix di awa cu salo y inyecta esaki den nanishi regularmente pa yuda e slijm basha. Percura pa come extra vitamina C. Fruta manera apelsina of kiwi. Por bebe un te traha dos parti di awa, un parti juice di lamoenchi y un tiki suco. Loke tambe ta yuda ta pa corta un ciboyo den mey mey y pone banda di bo ora bo ta bay drumi. E ciboyo lo yudabo hala rosea mas miho ora bo ta drumi paso e ta habri bo canalnan pa aire. Loke ta mas importante ta pa percura pa e slijm por keda sali. Den caso cu bo a purba tur esakinan, por bay over na uza neusdruppels cu bo por cumpra den botica (y pa cual no tin mester di receta). Importante ta pa bo lesa e informacion tocante uzo di e neusdruppels bon ya cu algun (p.e. otrivin) no mag wordo uza mas largo cu entre dos pa tres siman maximo paso e ora e slijmvliezen ta crea un reaccion contra esaki (= e ta haci e slijmvliezen bira diki atrobe cual ta cera e canalnan di e nanishi) Kico bo dokter di cas por haci Bo dokter di cas por diagnostica sinusitis door di haya sa con doloroso esaki ta pa e pashent. Tambe e por wak den e nanishi mes por ehempel pa check si e slijmvliezen ta hincha. Sin embargo, den mayoria caso un dokter di cas lo no kier prescribi remedi. Ta miho pa bo curpa mes combati esaki. Pero ora e sinusitis dura mas largo cu 10 dia, e ora lo por consulta cu bo dokter di cas. Si ta necesario, e dokter di cas lo prescribi antibiotica.


12

Un bida nobo! door di Armand Hessels

D

ia 14 di februari ultimo pa 10 ‘or di mainta, a pasa locual varios persona, menos mi mes, semper a teme: mi aorta a sker. Na december 1999 a constata cu mi tawatin un aneurisma den e parti di aorta cu ta sali for di curason. Un eventual operacion tawata mucho riesgoso. Pa evita problema, mi lo mester hiba un bida hopi trankil pa resto di mi bida y haci control anual di e aneurisma. Di biaha mi mester a para mi trabou como docente di deporte. Mi tracamente) hopi mas trankil.

Un aneurisma ta un luga den ader cu a hancha. Asina e ta mas delicado cu chens grandi di sker.

Ader normal

Aneurisma

Ora m’a dal abou na scol riba dia di San Valentino, ningun momento m’a pensa cu ta pa motibo di e aneurisma. Ta solamente despues cu un scan na hospital a detecta cu en berdad ta trata di e probdi mi bida”. Ya for di aña 2000 mi tawata sa cu riba isla chikito manera Aruba un problema di aneupasobra no por para e deramen di sanger interno. Solamente na pais grandi cu si por permiti nan mes un hospital specialisa pa haci operacion di curason habri, tin chens pa sobrebibi. Pesey tambe mi cardiologo cu tur su razon no tawata nada optimista di mi posibilidadnan pa sobrebibi. Asina mes el a haci tur su esfuerso, den estrecho cooperacion cu AZV, pa regla mi transcabo a opera’mi 15 ora despues cu e problema a presenta su mes. Tawata un operacion hopi complica na unda a corta e pida aorta cu tawata daña y varios arteria chikito pa e curason mes. Ademas a reemplasa e valvula for di curason pa aorta como cu esun original tambe a daña.

Segun e cardiologonan cu a opera’mi, e chens pa sobrebibi e operacion ey tawata apenas 18-20%. Pero esey tawata hopi halto caba, tumando na cuenta cu normalmente no sa sobrebibi mes e trayectorio di 15 ora prome cu mi operacion. No ta por nada cu tanto mi cardiologo na Aruba como esunnan na Colombia a expresa varios biaha cu m’a sobrebibi pa motibo di un milager: “señor Armand, esto fue un milagro!”. Na mesun manera nan a keda hopi impreciona di mi recuperacion despues di operacion. E prome 5 dianan despues di operacion m’a pasa den Intensive Care. Mi tawata masha debil mes. Pero ya caba despues di 2 siman mi tawata haci ehercicio durante 1 ora pa dia: core bicicleta (hometrainer) y ehercicio hopi simpel pero efectivo. Exactamente 3 siman despues di operacion mi tawata bek na Aruba, hopi debil, pero masha contento y hopi agradeci na tur esnan cu a coopera pa mi keda na bida. Ta trata di dirigente y personal di Colegio Arubano cu a duna prome auxilio adecua y a percura pa ambulance yega den un tempo record; personal di ambulancia cu a trata’mi na un manera hopi profesional mes y a percura pa stabilisa’mi; personal di hospital cu na mesun manera a haci tur lo posibel pa stabilisa mi situacion y duna’mi trankilidad; mi cardiologo cu a tuma e decicion pa manda’mi di biaha pa Colombia cu Air Ambulance; AZV cu a traha hopi duro mes pa logra trece e Air Ambulance lo mas pronto posibel y a pone e contacto cu e specialista renombra cu a opera’mi; e personal di Air Ambulance (di Bogota) y e personal di e hospital na Bucaramanga. Mi ta hopi agradeci tambe na mi


13 pais Aruba, pasobra pa mas chikito cu e ta, el a crea un sistema di salubridad publico cu ta traha duro pa brinda un bon servicio. Y un danki special ta bay na mi casa Micheline, pasobra den tur e consternacion el a mantene su cabes frieuw y a tuma cierto iniciativa cu mi ta convenci cu, hunto cu tur otro (!), a percura cu mi por conta e historia aki. Na momento di a yega hospital na unda personal di ambulance a puntra Micheline kico por ta motibo di mi situacion, el a menciona cu mi ta pashent di aneurisma y pesey mi ta bou di control di cardiologo. Ora el a bisa esey, e personal a mira otro y a keda keto. Claro, nan sa masha bon kico esey kier men: caso perdi. Ora e cardiologo a yega poco despues y a mira’mi, su prome reaccion na Micheline tawata cu pa tur seguridad e mester saca un scan, pero cu e ta duda cu mi lo alcansa e camber di scan na bida (en bista cu mi color ya caba a bira gris, mi tawata masha frieuw mes y mi preshon di sanger tawata casi ausente). Na e moment ey Micheline a pensa bon na ken e por acudi pa yuda’mi keda na bida. No tawatin sentido pa duda dje cardiologo pasobra nos mes tawata sa caba cu no lo tin scapatorio den e caso aki. Pesey tambe el a pensa riba ‘intervencion di e dimension spiritual’: el a corda riba locual un terapista spiritual a yega di cont’e, esta cu cada persona na mundo tin un ‘compañante spiritual’ cu ta cuid’e.

a ‘busca contacto’ cu mi tata na Aruba, mi color a cuminsa normalisa un tiki, m’a cuminsa soda menos y m’a bira mas trankil. Micheline tambe a sinti un trankilidad baha riba dje y ningun momento e tawata teme mas cu mi lo muri. E tawata sinti cu mi tata tawata proteha’mi! Mientrastanto mi ta sigui recupera, aunke mi ta sinti cu mi no lo yega e mesun nivel ‘di antes’ mas. Regularmente mi ta sinti mareo of mira dobel mientras cu mi ta cansa hopi lihe y mi memoria sa faya. Mi ta scucha e valvula nobo cla cla y mi mester tuma cierto medicina importante pa resto di mi bida. Pesey tambe mi mester biba mas trankil locual tur mi amigo y conocirnan ta ripeti tur dia pa mi haci di berdad. Pero lo mas importante ta: mi ta na bida ainda y esey ta algo masha grandi mes. Awor e reto ta pa purba di cumpli locual por ta un mision importante den mi bida.

Na prome instancia el a pensa riba su mama cu a muri algun aña prome. Pero el a sinti di biaha cu esey no tawata adecua. Di biaha el a pensa riba un bon amigo cu a muri prome cu su mama, pero el a sinti mesun efecto. Y despues su pensamentonan a bay riba mi tata cu a muri mas cu 10 aña pasa. Y manera cu su pensamentonan a bay riba dje, el a mira mi tata cla cla: cu su cara serio di semper y cu paña di costumber bisti. Y el a puntr’e: “Cor, bo por pidi permiso pa yuda Armand keda na mundo”? Y sin contesta, mi tata a enfoca riba mi y a extende su braza- y mannan como sifuera e kier evita cu mi lo pasa pa su mundo. Y asina Micheline a mir’e camber di operacion na Bucaramanga. E momento ey (3’or di marduga) el a bay ‘cas’ pa drumi un rato como cu mi operacion lo dura hopi ora. Ora el a bolbe bek, el a wordo informa cu e operacion (cu un duracion di 9 ora!) tawata exitoso. Di biaha el a ‘yama’ mi tata atrobe y cu mesun cara serio el a ‘aparece’. Ta solamente ora cu Micheline a expresa su alegria y gratitud y a acerc’e pa dun’e un sunchi, el a ‘smile’ y poco poco a desparce. Claro cu ora Micheline a conta’mi esaki algun dia despues, ora m’a recupera un tiki forsa atrobe, mi tawata hopi emociona. Claro tambe cu mi a tuma su testimonio na serio, pasobra no ta algo cu un persona simpelmente ta inventa na un momento mente serio, pues mi no tawatin ningun motibo co envolvi a keda declara cu tawata simplemente increibel cu m’a sobrebibi. Y tanto pa Micheline y mi mes tawata hopi straño cu poco despues cu el

Cor, mi tata, cu ta aparece dilanti Micheline.


14 E ta dushi e receta di Lucy! Carni stoba…un plato crioyo cu un toke internacional. Ingrediente: • • 2 cuchara di simiya annatto of achiote seeds (ta hañe den boter na supermercado) • 2 liber di carni stoba sin vet corta na bloki • 1 ciboyo grandi • • 1 cuchara di salo • 2 cuchara di sucu bruin • 1 cuchara di curry • 1 cup di cerbes ( esaki ta opcional, kiermen cu por lage afor) • 1 taki di lemongrass ( e resto di lemongrass por trahe na un te delicioso) • 2 pida strea di anisat • 1 palito di cinnamon • 1 cup di carot corta na pidanan un poco grandi • ½ taki di selder • ½ promenton cora Preparacion: 1 Keinta mita di e azeta hunto cu e simiya di annatto y draai e te ora e azeta tuma e color di e simiya. 2 Pone un banda y despues cole pa saca e simiya afor di e azeta. 3 mita di e azeta di annatto y lage para pa 45 minuut. Asina bo ta haya un marinada. 4 bira moli. 5 Depues ta agrega e curry, serbes, e marinada cu su ingredientenan. 6 Hasa e carni stoba, agrega un poco awa, e lemongrass, strea di anisat y cinnamon. 7 Pone den forno pa asina e horna na 350 grado pa un ora y despues ta agrega e carot. 8 Lage horna pa un ora of te ora e carni bira moli. Tene cuenta cu e awa (saus) no mester seca pasobra asina e carni tambe ta keda seco. 9 Por saborea e plato delicioso aki cu aros bruin of un salada fresco. Bon appetit! Lucy Lacle-Strijdhaftig

Mondhygiënist Sonensein

A

door di Joost van de Kamp hygiënist nobo. Ta trata di Tatiana

Sun Plaza Mall den suite 111. Tatiana M. Sonensein (mondhygienist) y su estudio na Tampa, Florida, y despues di a traha eynan pa varios aña, a dicidi di bin bek Aruba pa asina ofrece e comunidad di Aruba nan servicionan pa promove higiene dental, lo cual ta hopi importante den nos salud general, pa asina nos por biba un bida largo y saludable. Sun Plaza Mall, Suite 111 - L.G. Smith Blvd. 160 Telefoon: 583-8848 Fax: 583-1626 info@sunshinedentalaruba.com www.facebook.com/sunshinedentalaruba www.sunshinedentalaruba.com


15

Ay, m’a laga e kopi cay: Carpaal Tunnel Syndroom door di Solange Tchong Malesa Carpaal Tunnel Syndroom E carpaal tunnel syndroom ta un conhunto di sintomanan (kehonan) ocaciona door di presion produci riba e nervus medianus, esta e nervio mediano of e nervio mey mey di e pols, den e parti cu yama e carpaal tunnel. Esaki ta un canal basta smal unda tin e ‘pezen’ di e dedenan y unda e structura ta suave y dus sensitivo pa presion. E sintomanan E sintomanan ta consisti di un sensacion doloroso den e man y dedenan, ta (cuminsa) perde sensacion den e top di e dedenan y ta perde forsa den e man cu concecuencia cu ta laga cualkier obheto cu tin den man cay lihe. E dolor cu e persona ta haya por cuminsa den e man y ta pasa for di e man, sigui pa e elleboog y bay termina te den e schouder. Anochi e sintomanan por bira mas fuerte y esaki ta ocaciona cu e persona ta keda lanta cada rato den anochi. Tin algun persona ta te hasta papia di ‘mi man ta muri’. Otro ta sinti loke ta yama na hulandes ‘tintelingen’. Diagnostico A base di e sintomanan por sospecha e diagnostico. Sin embargo na mes momento mester descarta diferente otro malesa cu por existi of diferente otro parti unda por tin presion tambe. Pero pa haya sa realmente cu un persona tin e carpaal tunnel syndroom, un neurologo mester haci algun examen. E examen (of test) ta consisti di entre otro algun ehercicio cu e man pa haya sa si tin problema di sensacion den e man y of dedenan. Adicionalmente e dokter por laga saca sanger pa check origin di e sintomanan, laga saca un röntun tipo di tardansa den con e nervionan ta ‘core’ riba e parti di e nervus medianus cu ta ubica den e carpaal tunnel. Tratamento Ta depende kico ta e origen di e carpaal tunnel syndroom. Por ehempel si esaki ta bin durante embaraso ta miho pa warda cu tratamento of solamente haya remedi pa alivia e dolor paso e por tin su origen door di e cambio di e hormonanan. Pero e precion por bin tambe door cu tin desviacionnan den e wesonan. Pesey mes, manera anteriormente bisa e dokter mester descarta tur otro origin of malesa prome. Pero unabes cu diagnostica carpaal tunnel syndroom e neurologo of neurociruhano lo papia riba

e diferente formanan cu por trata esaki. Tin caso unda cu ta midi e pols pa pone un spalk cu por por wordo prescribi unda ta siña e pashent ki tipo di ehercicio e por haci pa kibra e rutina di e movecionnan. Un inyeccion di bijnierschorshormonen calma e dolor aunke esaki ta temporalmente un solucion. Ta opta pa operacion como un ultimo recurso y ora e pashent tin un lesion di e nervio Operacion Prome cu e operacion bo ta haya un inyeccion (anestecia local) den bo man. Esaki por haci un

tiki dolor. Despues e dokter haci un corta chikito den e man y ta percura pa yega na e nervio y alivia esaki di e presion. E operacion mes por dura entre 15 minuut pa 30 minuut. Despues di e operacion e anestecia local su efecto lo kita. E pashent por haya dolor. Dokter por prescribi e ora remedi contra dolor. E pashent mag keda move su dedenan pero e man mes lo mester di descanso. E descanso ta necesario pa asina e herida por cura bon. Den caso di complicacion, esta cu e herida cuminsa sangra dimas of e man gara infeccion, mester consulta cu e neurocirujano bek. Ta di menciona cu e operacion di Carpaal Tunnel Syndroom ta wordo haci na Aruba. Bo seguro AZV ta cubri e operacion aki.


16 Bless you - Santé - Gezondheid

•Noticianan Internacional•

Compila door di Diandra Alders

AFRICA CANTIDAD DI MUCHA INFECTA CU AIDS BAHANDO: E agencia di Nacionan Uni cu ta haci investigacion riba e malesa AIDS ta constata cu na 7 pais den e region subsahara di Africa e cantidad di muchanan nobo cu ta wordo infecta cu AIDS a baha pa 50%. E motibo cu e cantidad di infeccionan nobo a baha ta cu ta duna e mamanan remedinan durante nan embarazo pa preveni e transferencia di AIDS di mama pa yiu. E director di e programa, Michael Sidibe, a bisa cu “e progreso den e mayoria di e paisnan ta manda un señal fuerte cu ta bisa cu determinacion tur mucha por nace liber di HIV”. E director ta señala tambe cu mester hisa e acceso na e remidanan pa AIDS den e region aki. www.reuters.com

MERCA BEBE ALCOHOL CU EDAD HOBEN Y CANCER DI PECHO: Un estudio nobo a wordo publica den ‘Journal of the National Cancer Institute’ cu ta duna indicacion cu mas alcohol hende muhernan hoben ta bebe, mas chens nan tin pa haya cancer di pecho. E estudio aki ta basa riba informacion di salud di mas cu 90 mil mama. Pa cada glas di alcohol cu un hende muher ta bebe pa dia despues di nan prome menstruacion y prome cu nan haya yiu, nan chens di haya cancer di pecho ta subi cu 11%. Dr. Alissa Huston,

MERCA MAS MUCHA MESTER HAYA ACCESO NA CUIDO DENTAL: Un compania di investacion Mericano, Pew, ta duna di conoce cu pa motibo di un escases di dentista y cu e hecho cu dentistanan cu tin, ta pone obstaculo pa muchanan cu seguro di gobierno por haya cuido dental. 14% di e muchanan tin buraco na djente cu no ta hayando tratamento. Ademas di esey 51% tin djentenan den mal condicion door cu nan no a bay dentista. Otro problema ta cu 8% di e muchanan no tin un dentista den e area cu nan ta biba. E compania di investigacion a propone diferente solucion na e problema aki, manera encurasha e dentistanan pa acepta seguronan di gobierno

alcohol nan tuma pa dia. www.northcountrypublicradio.org

ta bon pa bebe hopi, pero tambe hende muhernan hoben mester pensa riba e riesgonan cu nan ta tumando pa cu nan salud.” Dr. Huston ta sigui splica cu mas y mas muher ta hayando yiu riba un edad mas

HULANDA CUIDO MEDICO CORRECTO: E asociacion di seguronan medico na hulanda, ZN, a accorda cu e Minister di Salud Hulandes cu lo enfoca pa combati cuido

cu no ta duna resultado y facturanan incorrecto pa asina por evita pagonan cu no ta necesario. Tambe e asociacion lo duna prioridad pa fortaleze e asegurado den su rol como pashent, por ehempel door di dunele un resumen di su gastonan medico, pa asina e asegurado tambe por wak y controla e gastonan cu a wordo haci. E asociacion di seguronan medico lo purba di coopera mas cu otro den diferente aspecto di nan trabou. www.nationalezorggids.nl HULANDA OPERANDO SIN SIGUI NORMANAN: E periodistanan di RTL Nieuws a investiga diferente tipo di operacion di cual e hospitalnan mester haci un cantidad minimo cada aña si nan kier sigui haci e operacionnan aki den nan hospital. Aña pasa a constata cu 36 hospitalnan no a yega e cantidad necesario pa haci e tipo di operacionnan aki. Sin embargo, 13 di e hospitalnan a sigui haci operacion. E hospitalnan a duna di conoce cu den nan opinion e cifranan ta mucho abou door di un ‘dip’ temporario of nan a avisa cu nan tin planes pa awor si nan yega na e cifranan necesario. www.artsennet.nl ESPAÑA INVERSION DEN IMPLANTENAN Y FILE ELECTRONICO: Gobierno Spaño a dicidi di inverti un miyon di euro den haya implantenan di orea pa cierto areanan di España y tambe pa inverti den automatizacion di e informacion di pashentnan. E automatizacion pashentnan por wordo

dentista existente pa asina por duna mas servicio. www.cleveland.com

Colofon: “Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Comunicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion yega na e aseguradonan di AZV riba diferente topico di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por yama nos na: Organo Ehecutivo AZV Rumbastraat 21 Tel. (297) 5279900 Redaccion: Ethleen Henson Joost van de Kamp Lucy Lacle-Strijdhaftig

electronico. www.diariodelon.es

Solange Tchong Magaly Tobel Diandra Alders Colaborador: drs. Roslyn Angela Armand Hessels prof. Han de Gier drs. Bart Kool drs. Ton Maastenbroek drs. Robert Wever Redaccion Solange Tchong Fotografo: Joost van de Kamp Solange Tchong Diseñador: Gerardo Perdomo

Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad Aruba Siguiente edicion: 15 december 2013 Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki mag wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradornan no ta acepta responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki.


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.