Pulso web editie 8

Page 1

2

pulso

Un tesoro scondi: Laboratorio Nacional Aruba

Aruba, Juni 2011. Edicion 8

HEADLINES

4 5 Palabra di 6 7 introduccion 8 9 10 11 L 12 13 14 15 16 Entrevista cu dokter Peter van Ool Vitamina crioyo

Realidad di Curazon Immunoterapia

Pata pata di keshi Cuida bo riĂąon

Cu voz halto

Entrevista cu dokter di cas Charlotte van Horenbeeck

Cuanto nos ta guli?

Style di movecion

Macuto di alegria

Mucho gusto cu Jadiro Erasmus

Mi tin AZV a base di permiso

unanan dushi ta nos dilanti unda hopi hende ta probecha pa planea un vakantie. Manera mundo ta draai, tur hende ta stress aki aya pero nos curpa mester di su debido descanso tambe. Algun di nos ta probecha pa haci un biahe y pasa un dushi vakantie pafo di Aruba.

Ki miho momento pa nos di AZV recorda boso riba e importancia di cumpra un seguro di biahe ora bo ta bay keiro den exterior. Tambe ta bon pa informa si e pais cu bo ta bay ta rekeri di cierto precaucion por ehempel cierto vacuna pa minimalisa e riesgo riba malesa cu bo por haya ora bo ta keiro eynan. Mas cu claro no mester lubida tampoco pa bay haya presenta. Hasta ora di vakantie mester haci e esfuerso pa scoge e platonan di mas saludabel cu por tin. Y‌pa esun cu no ta bay di vakantie, nada di preocupa. Bo a wak cuanto cos por haci? Anto esey ta sin conta cu bo tin e Pulso aki den bo man, lesa for di dje y informa bo mes di loke tin riba tereno medico y mucho mas. Salud!

Redaccion Pulso


2

Un tesoro scondi:

Laboratorio Nacional Aruba door di Magaly Tobel

L

aboratorio Nacional Aruba tin 80 aña di existencia dunando servicio na nos comunidad, formando un parti hopi importante den cuido di nos salud. E ta mas cu solamente entrega un formulario cu yen di palabra straño pa haci diferente test medico of saca sanger y/of entrega material (orina of sushi). Nos tur tardi of tempran lo haci uzo di laboratorio, sea prome cu nos nace, durante nos bida of hasta despues di morto. Pesey UO AZV kier pa nos clientenan bira mas consciente y balora e trabou di un laboratorio. Laga nos repasa tur kico nos laboratorio nacional ta haci. Awendia tin alrededor di 80 trahadonan profesional y cu hopi experticio cu ta brinda e servicio diariamente na 4 diferente localidad. Esakinan ta den Dr. Horacio Oduber Hospital, Oranjestad (dilanti Hospital bieu), Piedra Plat (banda di Bright Bakery) y na San Nicolas (den Instituto Medico San Nicolas IMSAN).

Servicio

Luga di prik

Hospital Centro Medico Playa Piedra Plat

Orario

7:00-15:00 6:30-15:00 6:30-12:00 6:30-12:00

Telefon 5885387 5248812 5821124 5852230

E empleadonan di laboratorio den hospital ta disponibel 24 ora pa dia, 7 dia pa siman. No solamente nan mester atende cu e clientenan cu ta bishita policlinica y e pashentnan cu ta bay opera, pero tur dia tambe nan mester ta disponibel pa casonan di emergencia unda dokternan tin necesidad pa haya resultadonan di test di laboratorio por ehempel ora un accident pasa of ora un pashent haya un atake di curason y diripiente ta bira malo of ora un baby nace cu complicacion (p.e. prematuro). E casonan aki no ta planea y pesey semper tin hende “stand by”. Laboratorio ta brinda e posibilidad cu bo por haci cierto testnan ariba bo propio gasto tambe.

Ki tipo di test ta wordo haci na laboratorio? No solamente testnan cu indicacion medico ta wordo haci, pero tambe ta haci testnan sin indicacion medico cu no ta wordo cubri door di AZV por ehempel e DNA test pa determina paternidad of testnan no-humano manera test pa calidad di awa (WEB). Test ta wordo haci pa diferente rason medico. Pa detecta y yuda determina e tipo di malesa cu bo tin, pa pronostica e tipo di malesa cu lo bo por bay sufri di dje, esaki ta wordo yama “screening”. Por ehempel colesterol ta wordo midi pa pronostica si bo ta un persona cu ta core riesgo pa haya malesa di ader y curason. Tambe si e chens ta grandi pa haya un infarto di curason of cerebro. Tambe test ta wordo haci pa monitoria si un tratamento ta bayendo bon. Mayoria test ta wordo haci for di sanger pero testnan por wordo haci for di orina, sushi (af), likido di cerebro, saliba (mondslijmvlies) of tehido (weefsels). Laboratorio ta wordo parti den 3 departamento: 1. Patologia: na e departamento aki ta wordo haci entre otro Paptest, Biopt (pa determina si un


3

cyste/tumor ta benigno of maligno) y Autopsia 2. Microbiologia ta consisti di dos subdepartamento: Serologia y Bacteriologia. Na e subdepartamento di Serologia testnan manera HIV (AIDS), Hepatitis y Dengue ta wordo haci. Na e subdepartamento di bacteriologia testnan pa detecta microorganismonan (por ehempel MRSA y TBC) cu ta causa infeccion por wordo haci for di cultivonan di e.o. sanger y orina. Tambe testnan pa controla calidad di awa (WEB) y Foodhandlers (Restaurant/ Hotel) ta tuma luga akiden. 3. Clinico Kimico y Haematologia: testnan pa controla e.o. sucu, colesterol, funcion di higra, riñon, curason, endocrinologia (hormoon), tumormarkers, immunologia (alergia/ reuma) y testnan pa controla uzo di medicina y droga.

Tambe ta wordo haci conteo den sanger di celulanan cora y blanco pa detecta entre otro infeccion of leukemia. Control di hemoglobina (Hb/Ht) cual ta importante pa determina entre otro anemia. Y testnan di hemostasis pa controla Con lihe mi por haya resultado? Depende e tipo di test. Awendia laboratorio tin aparatonan moderno y altamente automatisa cu ta haci posibel cu gran parti di e testnan ta cla riba e mesun dia. Haci test mainta y ya pa merdia of atardi e resultado ta cla. Awendia tin dokternan cu ta traha cu sistemanan automatisa (computer) y nan tin acceso directo na e resultado di e test. Tin sorto

di test manera test di alergia of di bacteria cu ta dura mas largo, por ehempel 3 dia. Tambe tin test cu no ta wordo haci na Aruba of no ta wordo haci cu regularidad anto e ora ta manda e test aki Hulanda of Merca. Den caso cu un test bay exterior e tempo pa warda pa un resultado por dura mas largo cu normal (kiermen no ta papia di un par di dia pero kisas algun siman). Testnan di DNA pa diagnostica malesanan genetico por dura hasta 3 luna. Semper mi mester ta na yuna (sin come of bebe) pa haci mi test? Aunke hopi di nos ta bay na yuna ora di saca sanger, e ta bon pa bo sa cu mayoria test bo no mester ta na yuna. Algun test si ta exigi pa bo ta na yuna (= despues di 10’or di anochi no mag come of bebe cu excep-

cion di awa) y e testnan ta: • Glucose (test di sucu) • Triglyceride • Fosfaat • GTT Testnan cu mas hopi ta wordo haci na Aruba Un di e testnan cu mas hopi ta wordo haci na Aruba ta e test di sucu. Pa aña tin 100.000 test di sucu ta wordo haci. 1 di cada 2 cliente ta haci test di sucu. Normal si bo midi cu un test di cas e ta indica bo e sucu e momento ey. Interesante ta cu Laboratorio awendia por midi kico bo averahe di e sucu den bo sanger ta e ultimo 3 lunanan. Esaki ta e asina yama HbA1c. Pa e departamento di patologia ta paptest y pa e de-

partamento di microbiologia e test di HIV (AIDS). Kico Laboratorio Nacional Aruba su opinion ta di e testnan di cas (no haci door di laboratorio)? Ultimo tempo a nota cu tin e necesidad cu cada cliente kier sa mas di nan salud. Tin diferente tipo di test cu por wordo haci na cas p.e. e test di emcu cierto tipo di test cu ta rekeri cierto experticio pa interpreta e resultado. Tambe mester tin cautela cu algun test cu no ta cumpli cu normanan di calidad renombra. Kico ta e vision di Laboratorio Nacional Aruba? -

ciencia. E gastonan di maneho ta wordo paga pa nos tur cu ta paga prima AZV of belasting. Door di traha hunto por ehempel un centro di cuido den bario caminda laboratorio ta forma parti di dje y implementa automatisacion den tur nos departamentonan di salud por hisa e calidad di cuido pa nos tur. Na e forma aki e dunadonan di cuido incluyendo laboratorio ta cerca di otro. Un bon sistema di automatisacion lo yuda cu pa medio di 1 primi riba e boton e dokter lo tin tur informacion disponibel y lo por haya resultadonan al instante. Lo no mester bolbe haci e testnan di nobo cual ta un manera pa preveni of minimalisa gastonan valioso pa cu ayudo di e pashent.


4

Entrevista cu dokter

Peter van Ool

U

door di Solange Tchong n diaranson merdia den luna di maart nos di redaccion tabata tin e grato placer di por a combersa y entrevista dokter Peter van Ool. Desde 1 di februari 2011 dokter Peter van Ool a cuminsa ofrece su servicio como dokter di cas den bari 10i, net dilanti di Parke Curason. Hunto cu su dos empleadonan, assistent administrativo Dolores van Ool-Masquez Berno y assistent di dokter Lysette Saliñas-Lacle nan ta duna servicio na e comunidad di Paradera y vecindario. Nos a puntra dokter Peter van Ool pa conta algo di su persona como tambe su trayectorio di estudio y trabou. Dokter Peter van Ool ta splica cu e la studia na Vrij Universiteit Amsterdam na unda na aña 1966 e la gradua como basisarts. Como cu for di su hubentud e tabata conoce Antias Hulandes, esaki a atrae su persona pa bay traha na Corsou. Eynan e la keda 3 aña y a traha entre otro na Sint Elisabeth Hospitaal, Monseigneur Verriet y e dokternan di cas na Tera Cora.

team grandi manera tempo e la traha na Rotterdam unda tabata tin hopi praktijkondersteuners y unda e comunicacion no ta cana asina lihe y facil manera den un team chikito. 2005. Como studiante y como dokter di cas e la sa di traha na diferente luga entre otro na Cas di dokter Punta Brabo y na Spoed Eisende Hulp na Dr. Horacio Oduber Hospitaal. Dokter Peter van Ool su interes pa Aruba tin un banda di haber cu su amor pa ambiente y cultura di e isla (nan) pero di otro banda tambe cu e hecho cu na Aruba e la siña conoce e amor di su bida; su casa Dolores.

studia pa dokter di cas ya cu e kier a yuda hende. Den pasado e la traha den servicio militar; eynan e la ripara cu e sistema ta mucho ocupa cu placa, placa y mas placa. Su persona la realisa cu e tabata tin mas interes den un trabou unda e hende ta na prome luga. Tambe e la experiencia cu ta hopi mas dushi pa traha den un team chikito y no den un

Update: Pashentnan interesa pa inscribi of traspasa nomber pa dokter di cas van Ool por pasa directamente na AZV na Rumbastraat 21. Mester percura pa trece un ZorgPas valido of un cedula of paspoort valido. Tambe riba e siguiente dianan:

Segun Dokter Peter van Ool como dokter di cas bo mester sa di diferente tereno. Cada malesa por worsu tarea pa determina bon kico ta e malesanan cu e como dokter di cas mes por trata y cua no (kiermen cua mester bay un specialista). E punto di salida di medicina general ta cu tur cos ta wordo mira cienbo ta fungi tambe como guia pa e problemanan social of emocional di e pashent.

di bay Hulanda bek. Su prome intencion tabata pa studia pa e ramo di psikiatria pero bida a haci cu e mester a cambia su decision y studia pa bira un

Finalmente nos ta puntra Dokter Peter van Ool kico ta su opinion riba AZV. E ta bisa cu AZV ta un compania di seguro riba un isla chikito unda bo ta depende hopi di e placa cu ta wordo crea door di e economia riba e isla. E pregunta ta e ora con largo lo por sigui sostene e Fondo di AZV.

Riba e pregunta si Dokter Peter van Ool ta opina cu su pashentnan ta consciente di kico realmente ta e trabou di un dokter di cas, su contesta ta positivo. Dokter Peter van Ool ta conta cu e ta gusta e contacto cu diferente hende y diferente cultura. Aruba tin 3 problema grandi: pashentnan diabetico, pashentnan cu tin presion halto y pashentnan cu problema di riñon. Cada uno por wordo yuda door di dokter di cas y ora ta necesario ta referi nan pa un specialista.

Dialuna – Diamars – Diahuebs y Diabierna for di 8.00’or pa 16.00’or. Diaranson for di 8.00’or pa 12.00’or (merdia ta cera). Number di telefon di dokter Peter van Ool ta 5882226 y number di fax ta 5882619.


5

Vitamina crioyo

door di Joost van de Kamp

N

a botica y supermarket ta bende vitamina di tur tipo, den forma di pildo of añadi den juice, caro y barata. Tin un surtido asina grandi cu casi nos ta lubida cu tin manera mas facil pa yega na cierto vitamina. Riba nos isla ta crece un fruta cu ta asina rico na vitamina C cu un ente pa full e dia. Enbes di tin un borchi banda di dje cu ta bisa “supervitamina” of “megapower”, e mata aki ta crece trankilo

rato despues e fruta aki ta obtenibel gratis y fresco, di kico nos ta papia? Shimarucu. Shimarucu of Malpighia punicifolia ta un mata cu ta nativo di Antias. For di Aruba te na St. Croix e ta aparece, pero tambe riba e continente di Zuid America te na Brazil. Su nomber na Ingles ta Barbados cherry of Caribbean cherry. Na 1945 e Universidad di Puerto Rico a descubri cu Shimarucu ta contene vitamina C na cantidad extremamente halto. Compara cu un apelsina e por tin te 65 biaha mas vitamina C (e comparacion aki ta conta pa dos pida di mes un grandura). Despues di e analisis aki hopi mata di shimarucu a wordo planta na Puerto Rico pero tambe E mata ta bay bon cu nos clima pasobra e por wanta hopi secura. Ora awa ta yobe despues di un temporada seco asina, den 21 dia (!) e mata ta produci fruta comibel. Dus si bo kier pa bo mata di shimarucu ta bay duna fruta den e temporada seco, djis duna e mata hopi ta sali y 3 siman despues bo vitamina crioyo ta cla. Pa por regula e ciclo mas miho y gasta menos awa ta preferibel pa planta e mata den un pochi grandi. Naturalmente por cumpra un mata di shimarucu den un tienda, pero bou di un mata grandi normalmente ta crece matanan chikito cu por wordo saca y planta bek otro caminda. Percura cu e ‘mata madre’ ta duna fruta cu bo ta gusta, pasobra e chens ta grandi cu e ‘yiu’ su frutanan ta similar. Si bo kier un mata cu ta duna echt cien porciento mesun fruta cu e ‘mata madre’ bo por tuma un taki jong di 10 centimeter y cu ta contene 2 of 3 blachi y ponele den un pochi cu gordura humedo. Pa aumenta e chens cu e taki (stek) lo desaroya reis bo por uza un puiro special cu ta duna e stek hormoonnan y ta mata bacteria. Despues di 2 luna por planta e stek den un pochi mas grandi den sombra. Despues di 1 aña bo por spera e prome frutanan, pero ta te e di tres of cuater aña cu e mata ta bay produci maximalmente. Un mata bon cuida por produci entre 20 pa 30 kilo pa aña. Un desbentaha di shimarucu ta cu e fruta madura ta hopi vulnerabel y ta putri lihe. Den frigidaire nan ta keda bon pa 3 dia y fruta cu a wordo piki mas berde ta keda bon un tiki mas largo, pero si bo kier warda nan mas largo bo mester pone nan den freezer (-12 º C). Di otro banda, normalmente no tin cu worry pa warda e frutanan, pasobra nan ta wordo comi directamente for di mata si tin muchanan cu por yega na e mata. Specialmente bou di muchanan e fruta ta masha popular. Si toch tin un cosecha grandi bo por traha juice di shimarucu y ward’e den freezer. Cu e parti paden di e fruta (menos e simia) por traha jam of topping riba ice cream of pudin. Na Hawaii nan ta traha hasta un biña di shimarucu.

Dushi pitabread Ingredientenan: (pa 1 persona) 1 pitabread di wheat ½ cuchara of menos di manteca ‘light’ ¾ cuchara di mangochutney 1 blaachi lechuga 3 plakjes di kipgrill worst

Preparacion: • Corta e pitabread mey mey • Hunta e pitabread cu manteca ‘light’ • Pone e blaachi lechuga riba dje • Sigui cu e 3 plakjes di kipgrillworst • Finalisa e pitabread cu e mangochutney. Bon appétit!


6

Realidad di Curason

T

door di Lucy Strijdhaftig rahando den e departamento di Cuido Medico den Exterior mi mester bisa cu nos ta mira mas y mas cu e aseguradonan di AZV mester wordo manda den exterior pa haya cuido medico mas avanza cual na Aruba nos no tin. Malesanan di curason ta un di e causanan cu frecuentemente nos departamento ta wordo confronta cu ne. Mi ta kere cu nos mester educa nos mes mas ariba malesanan di curason. Pa e motibo aki mi ta kere ta bon pa nos haya sa mas di e malesanan cu por afecta nos curason. E topico cu mi ta toca e biaha aki ta: arterosclerosis. Arterosclerosis ta e resultado di un deposito progresivo anormal di cellula, lipido (vet) y calcio den e arteria. Nos sa cu e por afecta tur arteria den nos curpa humano y e por causa un obstrucion severo of por

por wordo afecta cu arteroslerosis ta e curason, cerebro, riñon y den nos pianan. Arterosclerosis ta aumenta ora cu tin riesgo presente door di factornan cardiovascular. E factornan ta wordo dividi den dos grupo: factornan cu por wordo cambia of drecha y factornan cu no por wordo cambia of drecha. Factornan cu nos no por cambia ta nos edad, sexo, rasa y herencia familiar. Factornan cu si nos por cambia ta colesterol halto, precion halto, humamento, diabetes mellitus, obesidad, stress y un Malesa coronario ta un malesa di curason ora cu e arterosclerosis aki ta presente den e arteria coronario timal. Malesa coronario por ta un malesa silencioso y no ta manifesta su mes clinicamente. Pa e razon aki cada persona mester ta atento si e factornan menciona aki riba ta factornan di riesgo pa e persona. Semper ta bon pa consulta cu bo doctor di cas. Bo doctor di cas por duna bo e guia necesario y si bo doctor di cas ta haya necesario e lo referi bo pa un specialista di curason, esta un cardiologo. E malesa coronario por manifesta su mes cu sintorosea, cansa liher ora cu ta haci algun tipo di moveprogresivo of severo e sintomanan aki tambe por manifesta nan mes sin cu e persona ta haci algun movecion físico. E dolornan aki por keda existi te cu por yega na un infarto miocardial agudo. Ta un lastima cu -aunke mundialmente campaña ta wordo haci pa alerta cada persona pa e malesa cardiovascular- toch e ta e causa di morto mas halto na mundo bou personanan adulto. E malesa aki ta afecta hende muher y hende homber tanto den paisnan desaroya como paisnan menos desaroya. Pa e su mes cu tin riesgonan cardiovascular. Si bo sa bo tin factornan di riesgo cu por causa un malesa di curason ta bon pa consulta cu bo dokter di cas pa wak kico tur bo por cambia den bo bida pa minimalisa e riesgo. Mi ta kere cu cada persona ta responsabel pa su mes un

salud. Cada ken ta dicidi kico e ta come y si e kier un bida mas dinamico. Hopi hende no ta conciente cuanto e carga di un malesa di curason por trece cu ne of cualkier otro malesa. Pa cuminsa e carga emocional cu ta bin pa bo mesun persona y pa bo famia. Na di dos luga e carga pa nos mesun aseguro. Mundialmente gastonan medico ta subi enormemente y mi ta kere cu nos tur por contribui pa mantene e gastonan na un nivel pagabel si nos mes ta (mas) conciente di nos salud. Cada granito cu nos aporta na nos salud ta un granito aporta na bienestar di nos tur na nos dushi Aruba. Guiando e departamento Cuido Medico den Exterior mi por bisa cu den mi opinion e gastonan ta enorme. Mi ta comparti algun cifra cu boso pa duna boso un ehempel di kico exactamente mi kiermen. Akibou bo ta wak un tabel di e cantidad di ‘medische uitzendingen’ (kiermen cantidad di peticionnan cu a bay exterior pa cuido medico) cu tabata pa tratamento di curason: 2008: 232 2009: 131 2010: 192 Lagami ilustra pa medio di 2 ehempel ki valor nos prima AZV tin. Ehempel 1: Un asegurado cu ta biaha pa Colombia pa cuido y ta keda eynan en total 15 dia. Kinan ta referi na un asegurado cu ta biaha y tin un acompañante cu ta bay cu ne. Nan vuelo ta tuma luga riba un avion commercial (normal), tanto e biahe di Aruba pa Colombia y despues Colombia pa Aruba bek.

Ehempel 2: Un asegurado cu ta biaha pa Colombia pa cuido y ta keda eynan en total 30 dia. Kinan ta referi na un asegurado cu ta biaha y tin un acompañante cu ta bay cu ne. Nan vuelo ta tuma luga via un Air Ambulance (emergencia agudo, avion special ekipa) di Aruba pa Colombia. E regreso kiermen biahe Colombia pa Aruba ta tuma luga via un avion commercial (asegurado cu ta pashent ora keda cla ta den condicion stabiel pa bin riba un vuelo normal bek pa Aruba, dus NO air ambulance). AZV ta cubri den ehempel 1: Gastonan di ticket, hotel, ayudo pa cuminda y intermediacion Gastonan medico (hospital, specialista, laboratorium, remedi) Total pa 15 dia na Colombia: AZV ta cubri den ehempel 2: Gastonan di ticket, hotel, ayudo pa cuminda y intermediacion Gastonan medico (hospital, specialista, laboratorium, remedi) Total pa 30 dia na Colombia:


7

Immunoterapia

door di Solange Tchong

B

anda di e formanan tradicional pa tratamento di cancer (cirugia, radioterapia, kimoterapia of un combinacion di nan) ta existi tambe immunoterapia. Awor pa compronde kico immunoterapia ta haci contra e cancer, mester compronde prome kico ta cancer. Laga nos ripiti un tiki di loke nos a yega di splica tocante cancer y despues bolbe bek riba nos topico immunoterapia. Nos curpa ta consisti di miyones di cel, den tur sorto y forma. Celnan den un musculo tin otro forma y ta mustra diferente cu un cel por ehempel den nos pia. Tur e celnan aki den principio por sha hopi diferente malesa sin embargo tur tin un caracteristica den comun: celnan di nos curpa cu constantemente por y ta dividi nan mes. E diferencia entre un cel di cancer y un cel normal ta cu esun cu ta cancer ta un cel cu a origina (nace) for di un cel normal pero algo no a bay bon den e material (fundeshi) di e cel. Consecuentemente e cel aki ta cuminsa dividi su mes completamente robes. E fout cu tin den e cel aki ta copia su mes y sigui bay den tur e otro siguiente celnan y asina e ta keda sigui di dos pa cuater, pa ocho,etc, etc. Di e manera ey un tumor por nace. Un tumor ta parecido na un pida carni cu ta crece. Awor kico ta nos sistema immuun? Nos sistema immuun ta un coleccion di organo, celnan special y substancianan den nos curpa cu ta proteha nos curpa for di haya infeccion of malesa. Den caso cu toch a haya infeccion of un malesa, e sistema immuun ta traha duro pa combati e infeccion of malesa. Immunoterapia ta un tratamento unda cu ta manipula y purba reenforsa e defensanan natural di nos curpa contra cancer. Tin diferente sorto di immunoterapia, esta: TRATAMENTO CU ANTICURPANAN MONOCLONAL Anticurpanan monoclonal ta proteinanan cu ta wordo traha na midi. E proteinanan aki por reconoce (otro) proteinanan cu ta ‘staciona’ riba e celnan di cancer. E anticurpanan monoclonal aki ta pega nan mes riba e proteinanan cu tin cancer y di e forma aki nan por wordo reconoci door di nos sistema immuun (nos curpa su de-

fensa). Consecuentemente e celnan di defensa na nan beurt ta bolbe pega na e anticurpanan cu ta pega riba e celnan di cancer y asina nan por mata e celnan di cancer. Otro efecto cu ta purba crea pa medio di e anticurpanan monoclonal ta pa blokia e crecemento (of impulso di crecemento) di e celnan cu tin cancer. Algun ehempel unda ta experimenta cu e tratamento cu anticurpanan hodgkin lymfoom, algun sorto di leukemia y melanoma (pero ultimo ta hopi experimental ainda, no tin mucho investigacion/cifranan riba esaki) Di ki forma ta duna anticurpanan monoclonal? E tratamento cu anticurpanan monoclonal ta wordo duna den hospital ya cu e pashent ta ricibi e anticurpanan monoclonal via infuus. Algun efectonan secundario (negativo) cu e tratamento aki por duna ta depende di e tipo di anticurpa monoclonal cu ta wordo duna como tambe si esaki ta wordo duna combina cu otro remedi, tambe ta depende si ta trata di un tumor solido of no pero mayoria pashent por haya reaccionnan alergico y e otro efectonan ta: keintura riba e dia cu ta haya e infuus, calafriu, presion di sanger ta baha, dolor di musculo, sinti curpa stijf, cansancio, chens halto riba infeccion y kehonan di curason. Tratamento cu cytokinen Cytokinen ta proteinanan cu ta percura pa nos defensa natural den nos curpa. Nan (cytokinen) ta wordo produci door di nos mesun curpa y tin diferente sorto cytokinen den nos curpa. Algo interesante pa sa ta cu den aña 1957 a descubri e efectonan di Interferonen contra virussen. Danki na e descubrimento aki, te dia di awe ta aplica Interferonen como tratamento contra melanoom y

tumornan di riñon. Pero awendia ciencia ta asina leu cu por produci cytokinen synteticamente y e pashent ta wordo inyecta cu esaki. E efecto di cytokinen ta cu e ta reenforsa e defensa natural di nos curpa y posiblemente door di haci esaki e ta yuda contra cancer. Tratamento cu cytokinen ta wordo aplica na pashentnan cu cancer di cel di riñon, cancernan cu ta nace door di un virus, algun forma di leukemia cronico y algun forma di non-Hodgkin lymfoma. Tambe ta existi algun sorto di cytokinen di sanger cora (contra bloedarmoede) of celnan di sanger blanco (defensa). Pesey e tipo di cytokinen aki ta wordo aplica regularmente hunto cu kimoterapia. E tratamento cu cytokinen ta wordo duna cu hangua, kiermen ta siña e pashent pa e mes inyecta su mes. Asina ta evita cu e pashent mester bay cada biaha hospital. Vacuna Vacuna tin como meta pa traha contra e vacuna y produci un reaccion di defensa, cu na su mes momento ta combati e cancer. Vacunanan contra cancer ainda ta den e fase di experimentacion cu tiga e posibilidadnan, resultado y efectonan. Algun aña atras sin embargo tabata tin un profesor di Belgica, esta dokter Jan Vermorken cu a prueba cu lo tin un vacuna contra coloncarcinoom. Pero su prueba y forma di investigacion a wordo cuestiona fuertemente e tempo ey. Gentherapie Den caso di gentherapie ta trata di manipula e afweercellen di un pashent cu e meta pa e combati e cancer mas efectivamente. E terapia aki tambe ta den fase experimental. Ta bon pa tene cuenta cu algun punto. Immunoterapia te cu awendia y por lo general ta wordo aplica pa reenforsa tratamento di kimoterapia. Door cu kimoterapia ta conoci pa mata hopi cel di tumor y conhuntamente mata algun proteina tambe, ta aplica e immunoterapia pa asina e curpa reconoce e proteinanan y na su turno duna un reaccion efectivo bek pa e curpa recupera. Segun informacion ricibi di nos oncologo, dokter Wassenaar, aki na Aruba ta aplica immunoterapia den combinacion cu kimoterapia cerca pashentnan cu cancer di pecho y cancer di colon.


8 Mucho gusto cu

Jacqueline Montaner

door di Ethleen Henson 1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi funcion ta administratief medewerker den e Departamento di Machtiging. 2) Cuanto tempo bo tin ta traha na AZV? Wel mi tin en total 9 aña trahando na AZV incluyendo 1 aña cu mi a traha via un uitzendbureau. 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? Mi trabou ta encera aproba y procesa peticionnan cu mester di un aprobacion adelanta, esaki segun e ley di AZV ta prescribi. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? E introduccion di AZV a logra cubri hopi necesidad den cuido medico pa henter nos comunidad. Durante e añanan di experencia trahando mi por bisa cu nos a bini ta mehorando e calidad di cuido na Aruba. Actualmente y den futuro tin hopi mas reto nos dilanti y mirando e capacidad y experencia di e team di AZV, mi ta sigur cu nos lo logra mantene y mehora nos seguro general. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Mi ta desea di mira un AZV mas activo den duna informacion na e scolnan basico, secundario y comunidad en general pa asina yuda re-educa comunidad pa biba y come mas saludabel. Esaki no solamente lo conduci na baha gastonan medico pero alabes lo mehora nos calidad di bida.

Pata pata di keshi

E

door di Ethleen Henson Q-tips ta algo cu no ta falta den bo baño. E tin diferente uzo, pero primordialmente e ta wordo uza pa kita e wax di bo horea. Un custumber comun y coriente pero hopi peligroso. Tin hende tin mas cu otro, pero en gen-

Den cierto casonan, e horea ta produci di mas wax y esaki por disminui nan oido of por causa dolor. E persona ta haya esaki inconfortabel. Otro sintomanan ta mareo, manera un ‘zoem’ den e oido y dolor den horea. Den casonan asina, e dokter mester kita e wax. E por wak tambe si no tin otro motibonan pa e sintomanan di molester. Pakico e horea ta produci wax y kico ta su funcion? • E ta proteha e tambu y e canal di horea pa asina wanta esaki seco y liber di tur bacteria. • E tambe ta wanta tur sushedad, stof y otro particular pafo di e horea. Si bo yiu ta keha di dolor di horea y bo ta wak e wax

di horea, bo por uza un serbete chikito pafo di e horea pa haci esaki limpi. Corda cu ta importante pa no uza un Q-tips, un dede of algo otro. Bo por causa daño na e canal y e tambu di horea door di pusha e vet mas patras, locual cu por causa un infeccion. Consulta bo dokter di cas si: • Bo ta sospecha cu bo a bora bo tambu di horea, door di un infeccion, lesion, zonido duro of cambio di presion door di scuba diving. • E horea a desaroya un tipo di drenahe propio • A purba di kita e wax na cas sin resultado (y tin molester di esaki ainda) • Si bo tin dolor hopi severo, keintura, continuamente perdida di oido. Bay hospital inmediatamente si bo tin e siguiente sintomanan: • Draaimento, perde balans of no por cana • Sacamento y keintura halto • Perdida repentino di oido


9

Cuida bo riñon N

door di Magaly Tobel os Arubianonan mester ta orguyoso ora nos como pais chikito ta sali den top mundial. Pero sali den top den ramo di malesanan cronico ta hopi preocupante. Pa por preveni nos mester ta hopi mas consciente kico por pasa ora nos no cuida nos salud. Nos tin dos riñon y nan tin e grandura di un mokete. Cada ora mas o menos 60 liter di sanger ta -

chikito cu e ta su trabou ta hopi grandi y indispensabel. Kico e funcion di e riñon ta? SANGER • Deshaci di desperdicio for di sanger ta trabou di e riñon. • e sanger Den ta wordo transporta varios stof bon y malo. • musculonan E ta produci cierto substancia cu no ta bo pa e curpa nan tin cu wordo saca sino nan ta haci nos malo. VOCHT (liquido) • curpa Nosta existi di un tercer parti di awa. • curpa Epor traha bon solamente si e cantidad di awa ta regula. • bo bebe Si hopi e riñon ta traha hopi urina y si bo soda ta traha menos urina. • riñon ta E zorg tambe pa e cantidad di mineral y salo keda balansa. HORMONA • Hormona ta stofnan cu nos curpa mester y nan ta worda transporta den sanger. • riñon ta E traha renine y erythopoetine. • ta Renine un hormona cu ta regula presion. • Erythopoetine ta simula e trahamento di sanger cora. • eTambe riñon ta traha un hormona cu e curpa ta yuda converti e vitamina D den un sustancia activo cu ta necesario pa e weso absorbe kalki.

Con mi ta ripara cu mi riñonnan no ta traha bon mas? ACUUT (diripiente) • Produci tiki urina • taUrina color bruincora • Presion ta subi • Anshamento • Hinchamento (pia) • nanMan ta tembla • Bleek • ta Stoma bira • appétit Perde CRONICO (3 luna of mas) • poco Poco e riñon su funcionamento ta bay atras • por Esaki bin door di otro malesanan • e forma Den aki hopi biahah ta wordo detecta door di hasi test microalbumina RIÑON TA FUNCIONA MENOS CU 30% • mayoria Den caso e persona no sa mes cu e ta sufri di riñon • te oraTae riñon cuminsa traha menos cu 30% e ora bo ta cuminsa sinti keho manera • Cansancio cu no ta kita ni or bo sosega, perde appétit, biramento di stoma, grawamento, calamber den pia (beenkrampen). Complicacion Complicacion ta diferencia di persona pa persona. Nos ta menciona solamente esunnan mas comun. • Presion halto • Anemia (poco sanger cora) • Schildklier y problema di weso

Aruba ta un pais hopi chikito, pero cu problema di malesanan hopi grandi. Di un ta bin e otro malesa. Si bo ta sufri di malesa di sucu door di sobrepeso bo ta core riesgo pa problema di riñon, presion halto, malesanan di curason y di ader, di weso y ainda ta sigui un lista largo. Bo tin gana di biba na e manera aki?

Kico ta e Solucion? E yabi pa solucion ta PREVENI. Con nos por yuda nos mes pa preveni di haya tur e malesa indeseanan aki? Cuida bo peso, si bo tin sobrepeso haci un esfuerso pa baha e peso cu bo tin di mas. Haci ehercicio esta haci movecion. Si bo ta sufri di malesa sea bo ta diabetico of bo tin presion halto, tene bo sucu y presion bou control. Medicamento, nos ta pensa cu bebe un tablet ta ter corda cu e daño por ta grandi. Informa kico ta e efecto secundario di e medicamento ariba bo riñon. Tin varios remedi cu ta wordo uza contra dolor cu ta daña bo riñon despues di uzo pa un tempo (hopi) largo. Pesey, no tur ora mester pensa cu remedi ta tur cos. Si bo no cambia bo manera di biba anto nada ta cambia. Contrario kisas mas cortico lo bo disfruta di bo bida. Bo mes dicidi.


10

Cu voz halto door di Solange Tchong

“U

nda hende ta traha foutnan ta wordo haci”. Mescos esaki por sosode ora cu como pashent bo ta haya tratamento medico. Tin ora nos no sa nos derecho of ki caminda pa cana ora cu nos ta di opinion cu ‘algo a bay fout’ of ora tin un duda si e tratamento cu a wordo haya tabata esun corecto. Den tur caso, ta bon pa nos sa kico por haci ora algo a bay fout. Na prome luga e ta bon pa nos como pashent sa cu nos derechonan ta hancra den nos Burgerlijk Wetboek Aruba bou di ‘De overeenkomst inzake geneeskundige behandeling’ (articulo 446 te cu 468). No solamente e derechonan di un pashent ta wordo regla akiden pero tambe e obligacionnan di un dokter ta keda regla akiden. Meta di e articulonan den ley ta pa por proteha e posicion di e pashent como e partido ‘dependiente’ (=den e relacion entre pashent y dokter). Den e articulo ariba menciona tin entre otro regla: • E obligacion di duna informacion • E obligacion di pidi autorisacion • Duna bon cuido • • E derecho di inzage • E obligacion pa mantene secresia E obligacion di duna informacion: E dunado di cuido tin e deber di informa su pashent completo y debido, na un nivel cu e pashent por compronde e test of tratamento cu e kier bay duna. Tambe e mester duna informacion tocante e desaroyonan cu tin relaciona cu e test of tratamento y e E obligacion di pidi autorisacion: Pa cada examen medico of tratamento e pashent mester duna e dunado di cuido autorisacion (den practica nos ta wak cu e pashent por lo general ta duna su aprobacion door di bisa dokter cu ta ok pa

pashent cu e la haci e pregunta na e pashent y e tin aprobacion pa sigui). Duna bon cuido: E dunado di cuido mester duna bon cuido manera cu por (y ta spera) di un bon dunado di cuido y ta actua conforme e responsabilidad cu ta cay bou di dje segun e standaardnan profesional conoci den su ramo di cuido. E dunado di cuido mester percura pa mantene y keda aña largo y tin ora mas cu 10 aña ora cu ta necesario. E derecho di inzage: compensacion rasonabel pa e copianan). E obligacion pa mantene secresia: E dunado di cuido no mag comparti informacion di su pashent y no mag duna permiso pa wak den e cepcion riba esaki: dunadonan di cuido cu tambe ta tratando e pashent por haya informacion of ora e pashent mes a duna autorisacion por escrito na su dunado di cuido pa comparti su informacion cu otro Tambe ta bon pa sa unda por acudi ora tin un keho. Como AZV nos no ta directamente e autoridad pa haci investigacion den caso cu un pashent ta opina cu un dunado di cuido a haci un fout medico. Pa esey tin otro camindanan pa cana. • Dr. Horacio Oduber Hospital: por ehempel den caso cu ta referi kehonan cu tin di haber cu e departamento unda e pashent ta interna of kehonan

relaciona cu e dunadonan di cuido den servicio di hospital. E pashent of su famia por (cuminsa na) entrega reclamo directo cerca e zorgmanager di e departamento. Pero den caso cu ta referi kehonan mas complica of cu no por a wordo atendi door di e zorgmanager por acudi tambe cerca e funcionario di keho di hospital. • Inspectie voor de Gezondheidszorg: den caso cu ta referi kehonan di nos dunadonan di cuido en general y unda como pashent bo ta spera un accion di parti di Inspectie. Por ehempel den caso cu mester denuncia un dunado di cuido na e Medisch Tuchtcollege. Como pashent por cuminsa manda bo keho por escrito na atencion di e Inspector pa Salubridad Publico, na Van Leeuwenhoekstraat 16 na atencion di señor Derek-ian Blok. • Medisch Tuchtcollege: den caso cu ta referi kehonan contra dunadonan di cuido na Aruba por entrega keho via “Gerecht In 1ste aanleg Aruba” of directamente cerca Medisch Tuchtcollege di Aruba, Corsou, St. Maarten, Boneiro, Saba y St. Eustatius, adres ta Wilhelminaplein 4, Curaçao. Fax. 0059994618341. Como pashent por manda bo keho por escrito. Pa medio di e camindanan akiriba menciona, bo keho lo wordo investiga y lo resulta den un opinion tocante e exactitud di bo keho. Tambe ta bon pa sa cu: E Medisch Tuchtcollege por impone tambe cierto medidanan. Representacion pa medio di un abogado no ta obligatorio sin embargo e keho si mester wordo entrega por escrito. Pa un procedimento di responsabilidad civil ta obligatorio pa tin representacion pa medio di un abogado. E caminda aki mester wordo cana ora e keho tin como meta pa haya compensacion pa daño: un eventual compensacion pa daño ricibi (como concecuencia di fayo medico) ta un sentencia cu solamente un hues por dicta

Harimento bon pa salud!

Algun chasco… • What do you call a penguin in the desert? Lost! • Un día en pleno vuelo, el piloto dice a sus pasajeros: Los del lado derecho, por favor saquen su mano derecha por la ventana. Todos los pasajeros empiezan a preguntarse qué pasaba... Después dice: Pasajeros del lado izquierdo, favor sacar la mano por la ventana. todoYel mundo se preguntaba qué pasaba,

cuando de repente el piloto dice: ¡Aleteen todos que se nos va a caer el avión!

Cuando mi abuela tenía 60 años, el médico le recomendó que anduviera 5 Km. diarios. Ahora tiene 90, y no sabemos dónde está…… • Why did the blonde stare at the can of frozen orange juice? Because it said concentrate! • A Spanish patient goes to an English doctor. Doctor: “What is it that’s brought you here?” Patient: “An ambulance. Why?”


11

Entrevista cu dokter di cas Charlotte van Horenbeeck

door di Solange Tchong

D

en un cas geel bunita na Keito bo ta

na tur hende den Keito y vecindario.

van Horenbeeck. Charlotte van Horenbeeck ta naci na Belgica pero pa un gran parti e la lanta na Surinam. Cu su diesseis aña su famia a (bolbe) muda pa Belgica na unda e la sigui su estudio di basisarts y huisarts. Su interes pa bira dokter di cas tin hopi di haber cu su caracter: e ta gusta cuida hende. Tambe dokter van Horenbeeck

Riba e pregunta kico na su opinion ta e tarea di e dokter di cas e ta indica cu un dokter di cas no solamente ta brinda cuido medico pero mas bien un pakete total di cuido. E dokter di cas ta e persona cu mester haya e

Banda di esey, e la traha 2 aña den e area di Amazona na Brasil riba un proyecto pa pashentnan cu tin lepra. Su curiosidad pa otro idioma a resulta den e hecho cu durante tur e añanan aki e la sigui diferente curso di idioma y awendia e por domina: Hulandes, Ingles, Frances, Spaño, Surinam, Portugues y Papiamento.

tuma na cuenta cu ta importante pa splica prome di kico e tin molester anto despues duna e dokter di cas e chens pa haci su trabou. Den practica esaki tin ora

Den 2002 Charlotte van Horenbeeck a yega Aruba. Aruba a hala su atencion; no solamente e solo y lama pero tambe un tiki di loke e ta yama e ‘hele pakket’. E ta menciona: no tin guera, no tin horcan y bo por biba trankil den comparacion cu otro paisnan. Una bes cu e la yega akinan e la traha 2 aña na Spoed Eisende Hulp den Dr. Horacio Oduber Hospital. Despues e la bay traha como e reemplasante di dokter di cas C. Zaandam. Un tiki mas despues e la traha como e reemplasante di diferente dokter di cas y desde augustus 2010 e ta ofrece su servicio

social di e ser humano. Banda di esey, e dokter di cas mester sa bon kico si e por haci y kico no. Un dokter di

puter nobo esta Promedico cu den comienso ta tuma hopi tempo. E intencion ta, naturalmente, pa despues tur cos cana mas lihe. Finalmente nos ta pidi dokter C. van Horenbeeck kico su opinion ta tocante AZV. E ta indica cu den principio e no tin nada di keha tocante Organo Ehecutivo AZV. Cu esaki e ta referi na con tur cos a marcha pa loke ta su afspraaknan y propio contract y cosnan similar.

cu e specialismo di un dokter di cas y ta pensa cu nan por puntra e dokter di cas di biaha pa un referencia pa un specialista. Pero esaki no ta asina. E ta den e interes di e pashent pa compronde cu e dokter di cas tin autoridad: su persona lo scoge e miho solucion of tratamento pa e pashent. Loke tambe ta den e propio bentaha di e pashent ta pa percura pa splica 1 keho pa cada afspraak cu tin cu e dokter di cas. Riba e pregunta kico dokter di cas C. van Horenbeeck ta experiencia como menos leuk den su trabou e ta menciona e pashentnan ‘no show’. Esaki pa motibo cu pashentnan cu no bin nan afspraak ta perhudica otro cu kisas si por a wordo yuda. Banda di esey ta pidi e pashentnan comprension pa e sistema di com-

Asistente di dokter di cas Marisa ta pendiente pa yuda tur pashent y ta gusta su trabou.


12

Cuanto nos ta guli? door di drs. Belinda de Veer

A

ZV ta cubri mayoria di remedi cu ta wordo uza den cuido curativo. E decision di cua remedinan ta bin na remarca pa cobertura door di AZV no ta wordo haci door di e organo ehecutivo di AZV, pero door di un comision independiente cu ta consisti di profesionalnan. E comision ta cay directamente bou di e Ministro di Salubridad Publico. missie Geneesmiddelen Positieve Lijst AZV”, miho conoci como “AGA”. Den e comision tin entre otro un representante di dokternan di cas, un representante di mediconan specialista, e boticario di hospital, un representante di Asociacion di Boticarionan, e Inspector di Medicina (boticario), 1 representante di AZV (boticario), y representantenan di Salubridad publico. E lista di remedi cu ta wordo cubri door di AZV yama e “Lista Positivo” of “Positieve Lijst Geneesmiddelen”. E landsverordening AZV ta duna e posibi-

lidad pa un remedi cu no ta riba e “Lista Positivo” toch wordo cubri door di AZV, pero bou cierto condicion. Esaki yama un peticion pa remedi “via machtiging”. Remedi pa prevencion di malesa, manera por ehempel vacuna of pilder pa preveni embaraso, no ta cay den e pakete di AZV. Nan ta wordo cubri door di otro instancia manera Salubridad Publico (vacuna) of famia plania (pilder pa preveni embaraso, te cu 21 aña). E gasto pa remedi cubri door di AZV na aña 2010 tawata 64 miyon pa remedi extramural (remedi pafo di hospital, obtenibel na boticanan) y 10 miyon intramural (remedi den hospital). E mayoria di e gasto ta pa malesanan cronico, manera diabetes y presion halto, y pa tratamento di cancer. Den e tabel por wak e gasto extramural di remedi pa diferente malesanan. Gastonan di hospital (y mayoria di remedi di cancer) no ta inclui den e tabel.

Grupo di remedi Sistema di respiracion Antibiotica Remedi pa parasito etc. Anemia y malesanan di sanger Cuero (dermatologia) Verband etc. Curazon y sistema circulatorio Stoma, tripa y metabolismo Cancer y sistema immunologico Skelet y musculo Hormona Sistema reproductivo y urogenital Sistema di nervio Wowo y orea Totaal

4.893.201 3.357.138 230.935 2.460.225 3.731.082 1.068.325 15.501.426 12.664.586 2.653.467 4.242.052 763.005 2.190.566 7.770.985 3.079.421 64.606.413

Mucho gusto cu Risselle Croes door di Ethleen Henson 1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta medewerker den departamento di Zorgadministratie Declaratieverwerking. 2) Cuanto tempo bo tin ta traha na AZV? Dia prome di juni mi lo haci 6 aña trahando na AZV. 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? Mi trabou ta encera procesa e declaracionnan di e dunado di cuido e.o. botica, dentista y mas. Tur loke cu un dunado di cuido ta declara pa luna mester wordo controla si e tin erornan y si nan ta corecto di acuerdo cu e palabracionnan haci di cada zorgstroom manera nos ta yama nan. Pone e declaracion cla pa un 1ste medewerker evalua

procesa pago. Tambe mi ta traha riba restitucion binnenland, dus e restitucion di e ambtenaar y pensionado di gobierno. Nan (ambtenaar y pensionado di gobierno) tin un pakete adicional pa medio di nan dunado di trabou (den e caso aki Pais Aruba) cu ta duna nan derecho riba cierto tratamentonan cu no ta cay bou di e pakete basico di AZV. Nos como AZV ta haci e administracion di e seguro adicional ey tambe. E ambtenaar ta paga e tratamento y ta entrega e recibo cerca nos pa haya un parti di e placa bek di locual nan tin derecho riba dje. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Gastonan medico ta halto y mi ta haya cu door di e introduccion di AZV, aunke bo ta paga un parti di prima na AZV, nos como asegurado tin mas

acceso na un trato medico na unda bo no mester saca directamente for di bo saco of bo mester tin un seguro priva. Mi ta haya si, cu por bin cu un pakete adicional pa esunnan cu lo ta desea di paga extra y por wordo cubri pa cierto tratamento cu no ta cay bou di e pakete basico di AZV. Por ehempel e pakete adicional cu e ambtenaar y e pensionado di gobierno tin. Trahando directamente cu cifranan bo ta wak con caro un seguro medico ta y nos como asegurado mester bira mas consciente di esey. Tambe si bo wak cuanto ta wordo paga pa trato medico den exterior sin un seguro manera AZV, bo no lo por page. Mi ta duna un ehempel; tin asegurado cu ta gusta bisa ‘mi ta paga hopi placa na AZV pa luna’. Berdad ta hopi placa pero ora bo mira kico cuido medico ta costa y kico AZV ta cubri bo ta yega na sumanan pa un periodo di por ehempel dos luna pa un tratamento medico mes, e biahe, e hotel y tambe ayudo den gastonan di cuminda. Ainda lo mester wak kico e asegurado ta haya na cuido medico aki na Aruba mes. Pesey mes ta bon pa nos ta consciente cu nos AZV ta un joya cu cada un di nos algun dia lo mester haci uso di dje. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Mi lo kier pa nos por alcansa un nivel halto den cuido medico. Nos tur mester traha hunto, teamwork y comunicacion ta importante. E asegurado mester ta i keda central, no solamente na AZV so, sino cerca e dunado di cuido. Tambe e dunadonan di cuido mester traha mas cu otro.


13

Style di movecion

B

door di Joost van de Kamp o ta busca un manera facil pa train full bo curpa, aumenta bo hartslag y pa kima hopi caloria? Wel, bisti bo keds, bay pafo y cuminsa cana. Ta miho pa cuminsa poco poco. Den un rato bo resistencia ta cambia y di mes bo ta cuminsa cana distancianan mas largo. Na Aruba casi tur siman un caminata ta wordo organisa cu bo por join. Canamento ta algo natural Cana ta e manera di move mas natural cu tin pa un hende. Pa cana bo no mester algo special, pa単a cu ta confortabel ta e unico rekisitonan. Canamento a base regular ta tarda e proceso di envehece di weso. E tambe ta yuda pa evita diabetes tipo 2, malesanan cardiovascular y e ta promove e coordinacion. Ademas, e contacto social durante caminata ta duna canamento un dimension adicional. Canamento ta un tipo di movecion sano y apto pa tur hende. CANAMENTO UN NECESIDAD Pa siglonan canamento tawata un necesidad pa bay di un luga pa otro luga. Aworaki tin auto brommer, bais, avion etcetera pa transporta nos mes y canamento no ta un necesidad mas. Awendia nos ta move mucho tiki na Aruba. No tur hende ta yega na e 30 minuut minimal cu e curpa mester di ta den movecion diariamente. Y esaki no ta nada stra単o si bo ta wak cu hasta pa cumpra cuminda of lanta placa na ATM no mester ni sali for di auto. Na unda? Tin hende cu kier cuminsa cu canamento, pero den nan mesun bario no tin espacio adecua pa cana of e trottoir a bira un trayecto di slalom yen di palo di luz, bari sushi y auto. Un otro reto ta pa evita cachonan cu por aumenta bo paso involuntariamente ora di pasa nan cura. Loke basta hende ta haci pa evita problemanan akiriba menciona ta bay cana banda di hotelnan of den Parke Jaburibari. Eynan bo por disfruta di e bunita ambiente y por haya motivacion di tur otro persona cu ta cana ariba abou. Un otro bunita sugerencia ta pa cana un di e rutanan den nos Parke Nacional Arikok. Ora di cana den tereno mas rof, no solamente bo spiernan di pia pero mayoria di bo spiernan den e parti ariba di bo curpa ta haya un beurt. Un caminata cu ta pasa den area cu subida y bahada ta fortalece bo spiernan y wesonan di bo pia y lomba. Riba e ilustracion aki un mapa di e rutanan di cana den Parke Arikok (fuente: www.arubanationalpark.org)


14

Macuto di alegria

P

door di Ethleen Henson

haya mi regalo di Dios. Mi baby ta na cas y tin hopi alegria rond di nos. Pero pakico mi no ta contento? Dicon mi ta asina tristo? Dicon mi ta sinti miedo? Si bo a yega di puntra bo mes esaki, un di e causante di e sentimento aki por ta depresion postparto. Depresion postparto ta un enfermedad hopi serio cu por sosode den e prome 3 lunanan despues di e nacemento di bo baby. E por sosode tambe despues di un aborto involuntario of morto di e feto. Depresion postparto por lagabo sinti hopi tristo, sin speransa of balor. Sin embargo depresion postparto no ta e conocido “baby blues” cu e hende muhe ta haya despues di e prome simannan despues di a duna luz. Cu e baby blues bo ta haya otro sintomanan esta cu lo bo tin gana di yora constantemente. E sentimentonan aki lo por bin acompaña pa cu e alegria di bo baby. E baby blues aki generalmente ta dura pa un par di siman. E depresion postparto lo por dura hopi mas tempo cu esey. Den casonan no comun, e hende muhe por sufri di un depresion hopi severo. Esaki ta yama postparto phychosis. Un persona cu tin postparto phychosis por actua di un forma hopi straño, tende of scucha cosnan cu

no t’ey. Hasta e hende muhe por ta un peliger pa su baby y su mes. E por lastima su baby y e por haya e pensamento pa comete suicidio. E pregunta cu ta sigui ta kico por causa un depresion postparto? Depresion postparto por wordo provoca door di cambionan den e nivel hormonal despues di embaraso. E chens pa bo haya depresion postparto ta como lo siguiente: • Si bo a yega di haya depresion of depresion postparto den pasado • Si bo no tin mucho ayudo di bo casa, famia of amigonan • Si bo tin un baby malo of cu colico • Si bo tin hopi stress den bo bida • Si bo tin un persona den bo famia cu tin ‘bipolar disorder’ Kico ta e sintomanan di depresion postparto? • E persona por sinti hopi tristo, bashi, ansioso y indefenso • Perde interes den e cosnan di tur dia • Perdida di apetit. Den algun caso, haya mas hamber y ta subi di peso. • • No por concentra. Si bo persona reconoce e sintomanan aki anto e ora ta recomendabel pa bo acudi cerca bo dokter di cas. Depresion postparto por wordo trata.

Gezondheid, Bless You, Salud, Santé

•Noticianan Internacional•

compila door di Joost van de Kamp

HULANDA Entre 1 di mei y 16 di mei 2011 mas cu 1.000 carta a wordo manda pa dokternan di cas cu no wordo haci pa wak cuanto dokternan di cas ta contesta nan telefon den 30 seconde. A resulta cu 64% di e dokter di cas cu ta traha riba nan mes (solopraktijk) ta contesta den e 30 seconde. Di e dokternan cu ta traha den un groepspraktijk 82% ta contesta na tempo. Si e 1.000 dokternan di cas no ta mehora nan servicio telefonico nan ta haya un boet y nan nomber ta wordo publica door di Inspeccion di Salud. INGLATERA terminda con e bacteria MRSA ta ataca un curpa. E superbacteria aki ta resistente pa diferente forma di antibiotica. E expertonan di e Medical Research Council na London y Scotia a studia e veneno di un bull frog. E substancia aki ta capaz di mata e bacteria MRSA door di debilita e casca di cedula y e membrana di dje. Banda di esaki e

di e bacteria. Specialmente esunnan cu ta haci e bacteria resistente pa antibiotica. E resultadonan lo por yuda pa desaroya terapia nobo contra infeccionnan di MRSA. USA Bo nunca a uza e excuus cu e ta mala pa bo salud pa ruim op ora bo a caba di bin cas for di trabou? Gues what, por ta bo tawata corecto. For di un estudio nobo ta resulta cu si hende homber of hende muhe ruim op despues di un dia yen di stress na trabou su curpa ta no ta haya chens pa relaha y deshaci di e hormoon di stress cortisol. E estudio, cu a wordo publica den Journal of Family Psychology a sigui 30 pareha di Los Angeles cu ambos ta traha. E parehanan tawatin por lo menos 1 yiu entre 8 y 10 aña (edad unda muchanan no mester yudansa intensivo pa bisti paña etcetera, pero probablemente ainda nan no tin e custumber pa ruim op den cas). E autornan a wak e actividadnan y e nivel di cortisol di cada pareha.


E ta dushi e receta di Lucy!

15

Dos receta pa un curason saludabel.

Asian cabbage Ingrediente: • 1 kool Savoy (1 ½ liber) corta den pida • 4 teelepel canola oil • 2 cuchara Rice wine of dry sherry • 4 teelepel black bean garlic sauce • 1 troshi di siboyo largo • 2 teelepel di binager blanco • 2 teelepel di toasted sesame oil • Un tiki pica na gusto

PECHUGA DI GALIÑA A LA SOUR Ingrediente: • • ¼ teelepel sea salt • ¼ teelepel ground pepper • 1 cuchara canola oil • 2 promenton berde • 1 siboyo grandi • ½ cup biña blanco seco • 1 ½ cup crushed tomati den bleki • ½ cup awa di chickenbouillon (cumpra esun cu ta bao den salo) • 1 cuchara di juice di lamoenchi • ¼ cup sour cream (lowfat) • 2 cuchara peterselie fresco Preparacion: • Strooi salo y peper ariba e pechuga di galiña. • Keinta e azeta den un panchi y hasa e galiña den dje te ora nan bira bruin. • Saca nan y pone nan den un tayo. • Pone e paprika y siboyo den e mesun panchi y hasa nan pa 5 minuut. • Despues basha e biña, hisa e candela un tiki y laga e biña evapora durante 1 ½ minuut. • Pone e tomati, e bouillon di galiña y juice di lamoenchi y lage cushina un rato pa despues pone e galiñanan den dje. Baha e candela di e stoof. • Lage stoba y rato rato ta bira e galiña y lage stoba pa mas o menos 8 minuut. • Kite for di e candela y bruha e sour cream y peterselie den dje. E plato delicioso aki por come cu un tiki aroz bruin y cu e asian cabbage.

Preparacion: • Sende e forno. • Den un baki di forno ta bruha e kool cu e canola oil. • Lage den forno pa mas o menos 15 minuut. • Bruha e Rice wine of dry sherry cu e black bean sauce den un comchi chikito y despues bashe over di e kool. • Lage den forno pa mas o menos 5 minuut atrobe. • Despues ta sake for di e forno y ta bruha e siboyo largo, binager, sesame oil y e pica na gusto den e kool. Bon appétit!

Mucho gusto cu

Jadiro Erasmus

door di Ethleen Henson 1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta datamanager den e departamento di BIV (Bestuurlijke Informatie Voorziening). 2) Cuanto tempo bo tin ta traha na AZV? Mi tin 7 aña den servicio di AZV. 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? Mi trabou ta encera primordialmente pa full e organisacion. Esaki mi ta haci door di saca informacion for di diferente database. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? E introduccion di AZV a zorg pa un cambio general grandi riba Aruba locual ta regarda e parti medico. Lo mas importante ta cu tur hende cu ta legal na Aruba lo por tin acceso na e parti medico ‘gratis’. Den comparacion cu otro paisnan esaki no ta e caso y nos tin cu balora esaki. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Gasto ta e problema mas grandi y eynan nos tin cu focus. E ta bin mara primordialmente na e cuido di e asegurado. Nos tin cu purba di scucha y pone mas den practica kico e asegurado ta pensa. No solamente compronde pero tambe pa yega na solucionnan strategico. Yega na un miho contracto cu e dunadonan di cuido Y den e sectornan cu e gastonan ta mas halto purba di busca “mas” opcionnan rond den nos region .


16

Mi tin AZV a base di permiso door di Solange Tchong

P

a e grupo di asegurado cu tin un ZorgPas a base di un permiso nos tin algun informacion cu nos kier comparti cu bosonan. Di e forma aki nos ta corda boso di e importancia di percura pa prolonga y regla bo inscripcion di AZV na tempo. E prome informacion ta pa e asegurado cu ta un adulto y tin un ZorgPas a base di un permiso. Ta sumamente importante pa tene na cuenta cu bo inscripcion na AZV ta valido te cu e fecha menciona riba bo ZorgPas (carchi AZV). Un prolongacion di bo inscripcion na AZV por wordo duna basa riba: • • • • • • •

rijbewijs) un permiso nobo of un peticion pa prolongacion di permiso nobo entrega na DIMAS of un recibo di pago pa e permiso na DIMAS y e fecha di afspraak cu DIMAS e ZorgPas cu ta bay caduca of cu a caduca caba awg.7.50 pa e ZorgPas nobo den caso cu NO entrega e ZorgPas bieu, lo mester paga awg. 10,- extra.

IMPORTANTE! Pa un prolongacion di bo inscripcion ta importante pa percura pa pasa AZV personalmente y na tempo: esaki kiermen semper 5 dia prome cu bo fecha di vencemento riba bo ZorgPas. E di dos informacion cu nos kier comparti ta pa e hendenan muhe (y parehanan) cu a haya un baby na Aruba: E mama of tata mester pasa AZV cu e siguiente documentonan:

• of paspoort) • acta di nacemento di e baby • acta di reconocimento di e baby • e recibo di pago di SIAD hunto cu e cita cu DIMAS di e baby of • e peticion pa permiso cu ta entrega na DIMAS pa e baby • permiso valido di e mayornan • den caso cu e permiso a caduca mester trece e recibo di pago hunto cu e cita cu DIMAS of • peticion pa un permiso na DIMAS • awg.7,50 pa e ZorgPas Mester corda pa trece e baby pa saca su potret. Si e baby keda interna den hospital mester pasa AZV pa regla su polisa. AZV lo zorg pa haci un afspraak cu hospital pa pasa saca e potret di e baby. Tene cuenta cu mester registra e baby denter di e luna cu e la nace pa asina e baby wordo registra na AZV for di e fecha di nacemento. Den caso cu esaki no pasa y mayornan presenta despues di e luna, e ora ey e gastonan medico lo ta pa e mayornan mes. Den caso cu e baby mester wordo transporta cu urgencia pa exterior pa haya tratamento medico e ora un di e mayornan cu keda Aruba por pasa pa regla e inscripcion di e baby na AZV. Si tur dos mayor ta acompaña e baby pa exterior por autorisa un tercera persona pa haci esaki. E baby su inscripcion ta valido igual cu na e fecha di permiso di e mama. E di tres informacion cu nos kier comparti cu boso ta e inscripcion na AZV di muchanan cu ta na Aruba a base di nan 1e permiso:

Tambe bo por yama nos na: Organo Ehecutivo AZV Rumbastraat 21 Tel. (297) 5279900 Redaccion: Ethleen Henson Joost van de Kamp Lucy Strijdhaftig

E di cuater informacion cu nos kier comparti cu boso ta e prolongacion di AZV pa muchanan cu ta na Aruba a base di permiso y nan permiso NO ta cla ainda: • cedula, rijbewijs of Zorgpas) • acta di nacemento di e mucha • mester corda di trece e recibo di pago na SIAD di e mucha • e print out di e afspraak haci (on-line) cu DIMAS di e mucha • e permiso valido di mayornan • den caso cu no tin permiso valido di mayornan, e ora mester trece sea e peticion pa permiso of e recibo di pago hunto cu e cita cu DIMAS. • awg.7,50 pa e Zorgpas • Mester trece e mucha den caso cu e mucha no tin potret riba su ZorgPas Recordatorio di AZV: Pa haya cuido medico bo mester tin un ZorgPas cu ta valido, den caso cu bo ZorgPas a caduca y bo no a pasa AZV pa regla bo ZorgPas tur gastonan medico haci despues di e fecha di vencemento lo core pa bo propio cuenta.

• cedula, rijbewijs of Zorgpas) • e acta di nacemento di e mucha

Colofon: “Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Communicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion yega na e aseguradonan di AZV riba diferente topico di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw

• e inscripcion di Censo di awg.5,= • e permiso di e mucha • e mayornan mester corda pa trece e mucha pa nos saca su potret pa e ZorgPas • awg.7,50 pa e ZorgPas • tambe mester entrega e ZorgPas bieu, den caso cu no entrega esaki nos ta cobra awg. 10,= extra

Solange Tchong Magaly Tobel

Siguiente edicion: 15 di september 2011

Colaborador: Drs. Belinda de Veer Dr. Henk Wassenaar Drs. Montsy Brouns

Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki mag wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradornan no ta acepta responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/ of imperfeccion den e edicion aki.

Solange Tchong Fotografo: Solange Tchong Diseñador: Gerardo Perdomo Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad, Aruba


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.