Pulso web editie 6

Page 1

pulso

Cuido dental di e chikitin

15

Aruba, December 2010. Edicion 6

HEADLINES

2 4 6 8 10 14 16

Mi tin 2 aña y mi ta bisa no! Trouble 2

3 5 7 9

Neblina

Di bishita serca dokter Arjen Hoogendam

HIS

Cancer di pecho

For di e lens di mi wowo: e prome decada di AZV Fin di aña den porta: dande!

Bon nochi of bo’n drumi?

Sera conoci cu Fundacion Alzheimer Aruba

13 15

Mucho gusto cu Sigfried Lumenier

Tinea pedis

Style di Movecion

E preguntanan mas frecuente na AZV

Palabra di introduccion

A

Nicolas den IMSAN tambe ta habri pa un y tur! Cu aña nobo den porta no ta keda nos nada otro cu deseabo hopi dicha y prosperidad.

e introduccion di AZV unda for di 1 di januari 2001 diariamente AZV a atende rijnan largo di cliente cu a bin pa prome biaha pa inscribi. Hopi tabata esnan cu a keda contento, otronan tabata zundra y asina nos por sigui conta hopi anecdota mas......Dies aña di existencia como organisacion ta momento pa para keto y sigui traha riba tur e solucionnan pa salvaguardia Fondo AZV. After all, AZV ta cuido pa nos tur. Salud! Redaccion Pulso


2

Mi tin 2 aña y mi ta bisa no! Trouble 2 door di Magaly Tobel

P

a cualkier cos nan ta haya mal beis y tur cos nan mes por. Mas tanto nan ta grita “NOOO!”. Ora nan tin 2aña nan comportacion por ta basta iritante. Danki na pubertad di mucha chikito. Manera ta bisa na hulandes ‘peuterperiode’. Bo ta para na caha di supermercado pa paga algo y bo yiu di dos aña su bista ta cay ariba e cosnan dushi cu tin ey banda. “Mami, mi kier mangeeelll? Prome e ta cuminsa pidi lief na e mihor manera cu e por. Ora bo bisa no como mayor bo ta cuminsa haya un escena di gritamento di kita sombre. “Mi kier e mangel”. Tur hende den e supermercado ta wak pa huzga of ta reconoce e situacion. Rondia un limite.

cil. Diripiente e ta cuminsa haya su kiernan. E ta cuminsa rondia te con leu e por yega, kico mag, kico por. Su meta ta pa bira independiente mescos cu un adolescente den pubertad. Ta pesey e periodo aki ta wordo yama pubertad di mucha chikito of mi tin dos of mi ta bisa no of trouble 2. E periodo ey por cuminsa rond di 18 luna te cu ora e mucha bira un kleuter. Despues e mucha por bira mas trankil (bek). Causa Pero di unda tur e atakenan di rabia y gritamento di NO of bay for di control ta bin? Bo yiu ta den e estado pa por haci mas cos su mes. E mes por habri kashi coi mangel. E por subi y baha for di cama. Sende luz etc etc. Pero no ta tur cos mag. Tin regla. Y una vez cu e haya sa esaki e ta cuminsa frustra. Cu bo ta stop e cada biaha cu e mes kier haci algo. Ora e bisabo “mi mes por” anto bo no ta lague haci kico e kier, e ta cuminsa perde su forza. Comportacion manera cay riba vloer, sapatia, grita, scop y yora ta loke como mayor lo bo presencia e ora ey. Tips practico problema aki. Mas tanto bo ta puntra bo mes con pa anda cu e situacion. Aki ta sigui algun tips y conseho practico. • Purba di keda calmo y no rabia. Si bo rabia y grita, su comportacion ta of por bira pio. • Preferibel di ignora su comportacion. Purba di desvia su atencion cu algo leuk. • Si e cuminsa dal, grita of cuminsa kibra cos, bise bon cla cu esey no mag. Pone un rato apart. Lage calma un rato. Ora e ta calmo bo por papia cune bek paso ora e ta den mal beis no por negocia nada. • Purba di ta consecuente cu bo regla. Mantene esaki simpel. Si bo haci un biaha un excepcion bo ta haya bo cu e ta interpreta e excepcion como un regla garantisa. • Un routina constante ta algo cu ta pone muchanan chikito sinti nan bon. Come na tempo, ora pa hunga, ora pa drumi etc. E sa kico ta bay pasa y e no ta sintie perdi. • Encourasha bo yiu pa e haci mayoria cosnan su mes. Bisti paña, peña cabey, skeiro djente, come etc. Y hasta ora e haci asina su best pa haci un cos bon, duna un compliment cu e la haci bon. Lage sa con bon e la haci e tarea y cu e ta bira grandi. • Despues di un atake di su mal beis y e ta sintie malo, bo yui mester di bo consuelo. Brasa bo yui y lague sa cu bo ta stime. Tambe splica bo yui cu bo no ta aprecia ni acepta su mal comportacion. Splica bo yui den palabranan simpel cu e por compronde cu bo ta stime pero e mester corda di haci bon mucha.


3

Nos mesa di sabor

door di Lucy Strijdhaftig

N

ormalmente boso ta custumbra di haya receta di un plato delicioso pero e biaha aki -mirando cu aña nobo ta den porta- mi a dicidi di regala boso algun pasaboca, snacks, tapas of mondjes. Con cu bo kier yame e mesa di sabor aki lo indiscutibelmente caricia bo boca. Y ademas semper saludabel y sumaY den e edicion aki e chikitonan di cas y esun jong di curason lo goza! • Keeshi, cualkier sorto di keeshi na bo gusto corta rondo, vierkant, largo • Corta den pida chikito: wortel, champignon, • Y mas importante: bo mesun fantasia

Receta # 1: Salada ruso Ingredientenan: • 500 gr di batata • 100 gr di wortel • 250 ml di mayonaise, preferibel light • 2 webo • 2 bleki tuna, preferibel esun den awa • Pa decoracion: 1 webo herbi, doperwt of alcaparra, wortel corta na schijf, pipita di maishi (esunnan den bleki ta bon) y ciboyin Preparacion: 1. Herbe e batata henter y wortel cu un tiki salo. Herbe e webonan tambe pero apart pa 10 minuut. Corda cu na momento cu e cuminsa herbe pone e webo aden pa e webo no keda moli. 2. Score e awa di tuna. Y tambe di e batata y wortel. 3. Corta e batata, wortel y webo den pida chikito despues mescla e tuna den dje hunto cu e mayonaise. 4. Ariba un tayo grandi of un scalchi bo ta traha cu e mescla un forma di un bichi usando 1 di e webo herbi como su cabes, e pipita di maishi ta usa wowonan, e ciboyin como su antenna y e schijfnan di wortel pa su patanan. Receta # 2: Funny crackers Ingredientenan (por scohe kico ta usa ariba): • Por usa pan, buscuchi soda, cracker bran • Por usa pizza spread, cream cheese, manteca di

Receta # 3: Canape di comcomber Ingredientenan: Pan blanco of bruin, comcomber y creamcheese. Un tiki salo y peper si bo ta desea. Y pa decora por usa perejil of cilantro. Tambe mester e formanan pa traha koeki. Preparacion: 1. Laba e comcomber bon, cu un e comcomber. Secanan den caso cu nan ta mucho muha. 2. Hunta e pan cu e cream cheese y pone e comcomber ariba e pan 3. Corta e casca di e pan y cu e forma cu bo tin por ehempel un strea bo ta saka e canapé 4. Strooi salo, peper ariba cada canapé despues dorne cu un pida perejil of cilantro Receta # 4: Pincho Basko pa esun jong di curason Ingredientenan: • 150 gram di smoked salmon • 10 plak di webo herbi y un webo herbi henter y ta usa e blanco di webo cual ta raspe • Black pepper • Sour cream • Stokbrood fresco y crunchy • Toothpick • Juice di lamoenchi Preparacion: 1. Pone tur e ingredientenan 1 ora den frigidaire pa nan ta friew ora di usa nan 2. Ariba un snechi di stokbrood ta pone un pida smoked salmon y un plak di webo. E smoked salmon ya caba nos a basha algun druppel di e juice di lamoenchi ariba dje 3. Cu un cuchara ta pone un tiki di e blanco di webo raspa ariba e plak di webo 4. Strooi un tiki black pepper ariba e webo y despues pone un tiki sour cream ariba 5. Si ta desea por pone ariba e sourcream como adorno un pida cilantro

6. Cu un toothpick ta wanta tur cos hunto Nos por usa nos mesun imaginacion pa haci ki sorto di tapas cu nos mes ta desea.


4

C

Di bishita serca dokter Arjen Hoogendam door di Solange Tchong

nos di redaccion di Pulso a yega na e departamento di Medicina Interno di Dr. Horacio Oduber Hospitaal. Nos tabata sumamente interesa den e trabou di un internista pero prome cu nos por haya chens pa haci nos preguntanan ya caba dokter Hoogendam tabata tin un papel formato A4 cla pa nos cu hopi informacion tocante medicina interno. Perfecto. Un internista ta un specialista medico cu mayoria biaha ta atende y trata adultonan. E specialismo yama medicina interno. Un internista ta e persona cu ta tene su mes bezig cu prevencion, diagnosticacion (kiermen reconoce y nombra) y tratamento di malesanan di e organonan interno. Por pensa riba malesanan di riñon, malesanan di sanger, malesanan di stoma, malesanan di tripa, malesanan di higra, malesanan cu tin di haber cu hormonanan y mucho mas. Un scala di malesa…

Pa motibo cu medicina interno ta un tereno asina amplio hopi internista ta scohe pa haci un subspecialisacion. Esey kiermen cu nan a specialisa nan mes den cierto malesanan y mayoria biaha bo ta reconoce e dokternan aki paso nan tin otro nomber por ehempel allergoloog, endocrinoloog, hematoloog, immunoloog, infectioloog, nefroloog, oncoloog, specialista den transfusion di sanger, specialista den geriatria y specialistanan vascular. Dokter Hoogendam ta un internista general y banda di esey e la specialisa den medicina vascular. Den total e tin 12 aña di estudio tras di lomba. Su persona no ta desconoci cu Aruba, como mucha e la biba akinan y e ta sinti su mes mas Arubiano cu Hulandes. Su dia ta dividi den algun actividad: mainta e mester haci bishita na su pashentnan den hospitaal, despues e tin consulta cu su pashentnan, merdia e ta duna informacion of combersa cu e famianan di e pashentnan y dependiendo di e schedule di warda, e tambe mester traha warda. Segun dokter Hoogendam un internista mester por scucha bon ora e pashent ta splica su kehonan, a base di e kehonan (sintomanan) dicidi cua

testnan mester wordo haci (entre otro test di sanger, test di urina, echo of röntgen) y evalua cua otro disciplinanan posiblemente mester wordo yama. Mesun importante ta un bon comunicacion cu e pashentnan tocante e cambionan den nan estilo di bida cultadnan y of complicacionnan diario cu mas hopi e ta experiencia nos a bin tende diferente punto. Por lo general e pashentnan tin e tendencia di pensa cu nan ta haya un “kuurtje” for di e internista y cu despues di tuma esaki nan ta cla. Hopi biaha e realidad ta otro; nan tin un malesa pa cual nan mester keda tuma remedi pa bida largo y sigui e consehonan di e internista “a pie de la letra”. Otro problematica ta e expectativa cu e internista mester soluciona tur keho cu nan tin. Mayoria biaha e pashent a wordo referi pa ún problema y e otro kehonan (sintomanan) mester wordo soluciona via e dokter di cas (of via otro specialisacion riba referencia). Tambe e pashent mester sa cu un internista nunca no ta opera; e por recomenda esaki den caso cu ta necesario.

pero cu menos frecuencia: reuma y malesanan di infeccion (entre otro HIV). Un deseo pa futuro ta cu dokter Hoogendam kier wak mas colaboracion entre tur dunadornan di cuido. Un ehempel positivo pa mustra cu cosnan por bay mihor ta e plataforma diabetico cu mientrastanto a wordo organisa y asina por menciona mucho mas asuntonan cu por wordo organisa den cuido. Un clinica specialisa pa hende cu Hoogendam, banda di e (ya caba existente) clinica pa Finalmente ta importante pa e asegurado di AZV ta na altura di kico e por spera ora su dokter di cas dune un referencia pa un internista. E departamento di medicina interno di Dr. Horacio Oduber Hospitaal ta traha como lo siguiente: • e tempo pa warda pa un afspraak ta entre 2 pa 4 siman • ta traha segun un schedule kiermen percura pa bo ta na tempo dia di bo afspraak • tur dia tin espacio pa wak pashentnan cu ta urgente con tal cu e dokter di cas yama e internista prome.

Loke ta traha sumamente fastioso ta pashentnan cu no ta bin riba e dia di nan cita pero tampoco nan no ta yama pa avisa. Esaki ta jammer pa motibo cu otro pashentnan lo por a wordo yuda. Como ultimo un challenge ta e isla Aruba mes. Door cu Aruba ta chikito tin cierto testnan cu no por wordo haci na Aruba of no tin e test y esaki ta haci cu e internista tin un challenge pa resolve e ‘puzzel’ di otro manera. E hecho cu Aruba ta chikito ta trece dokter Hoogendam riba un otro topico tambe: e prescripcion racional di remedi. Segun dokter Hoogendam e lo haci un diferencia grandi den e proteccion pa e pashentnan mes como tambe pa e Fondo AZV si bin cu bon palabracion entre tur dokter di cas, specialistanan medico y AZV tocante prescripcion racional di remedi. Na su opinion regularmente ainda dokternan ta prescribi remedinan den cantidadnan halto y caro compara cu otro paisnan. Tambe e ta constata cu algun pashentnan ta haya remedinan caro prescribi; pashentnan cu eigenlijk lo por wordo trata cu remedinan mas barata pero di mesun calidad halto. Riba e pregunta cua malesanan ta esunnan cu regularmente e internista ta wak: diabetes, hypertension y colesterol halto. Otro casonan tambe

Te cu recien e pashentnan di cada specialista pa un gran parti tabata reparti riba e diferente departamentonan di cuido di hospitaal. Pa mehora e calidad di cuido di pashent e cardiologonan, neurologonan, nefrologonan, internistanan, oncologonan, dokternan di stoma, tripa y higra como tambe e specialistanan di pulmon a dicidi pa crea propio departamentonan unda por traha den bon colaboracion (den team) cu e pashent ta drumi riba un departamento unda e enfermeranan y dokternan ta specialisa den e malesa di e pashent. Mirando cu hospital kier ofrece bon calidad di cuido y nos kier logra pa cada pashent haci uzo di e miho cuido medico cu nos isla por ofrece, e por sosode cu no tur ora lo logra pa cuida un pashent apart di otro. Lo por spera mas biaha di wak hende hombernan y hende muhernan drumi riba e mesun departamento (mesun camber). Nos ta


HIS

5

door di Joost van de Kamp

D

en luna di september un sistema di computer nobo a wordo instala serca e prome grupo di 4 dokternan di cas. AZV y e Organisacion di Dokternan di Cas na Aruba (HAVA) a traha hunto pa busca e pakete di software cu ta pas mihor na e situacion cu nos tin na Aruba. E sistema di computer aki ta un tipo di Huisartsen InformatieSysteem (HIS) cu dokternan ta usa pa administra nan data medico, pero tambe pa prescribi remedi electronicamente, vigila e uso di remedi di e pashent y pa traha aspraak cu e pashent. Otro bentaha di e HIS ta cu ora bo dokter di cas no tey pa motibo di vakantie of baymento pa un congreso un otro dokter cu ta neem waar pa bo dokter por tin acceso na e datonan necesario ora bo tin mester di cuido medico. E coneccion cu ta wordo usa ora e dokter di cas ta usa e HIS ta uno protehi y tambe e server cu ta wordo usa na Setar ta uno cu ta den un espacio severamente protehi. E specialistanan di automatisacion cu ta mantene e systema no tin acceso na e datonan medico di pashent, pasobra e manten-

cion y e datonan medico ta full separa di otro. AZV y e dokternan di cas ta haya hopi importante pa garantiza e privacidad di datonan personal y medico y pesey medidanan di seguridad asina pisa a wordo tuma. Otro manera pa sigura e sistema ta cu ora un dokter di cas kier acceso na e sistema e mester usa un asina yama Digi-Pas den combinacion cu un pincode. E lectornan cu ta haci uso di internet banking conoce e tipo di aparatonan aki. E acceso pa e HIS ta mesun bon sigura cu e datonan di banco. Na Hulanda casi 2 mil dokternan di cas ta haci uso diariamente di e mesun sistema cu a wordo instala na Aruba. E sistema ta yama Promedico y a wordo inicia door di dokternan di cas mes y ainda e ta 100% propiedad di un Fundacion di e grupo di doktenan di cas cu a cuminsa cun’e. Mirando cu e ta un fundacion Promedico su meta no ta pa haci ganashi. Den e proximo edicion di Pulso nos ta bay entrevista un dokter di cas cu ta traha cu e sistema nobo pa wak con su experiencia ta. Tambe lo puntra si su pashentnan ta ripara e diferencia den servicio.

Mucho gusto cu Mariela Snijders door di Ethleen Henson

C

elebrando e di 10 aña di introduccion di e Organo Ehecutivo AZV, nos di redaccion a entrevista algun trahador cu tambe ta celebrando e hubileo aki.

1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta Directie Secretaresse, den departamento Directie Secretariaat & Algemene Zaken. 2) Cuanto tempo bo ta traha na AZV? aña prome mi a traha via Tempo uitzendbureau) 3) Bo por a splica kico bo trabou ta encera? Mi mester percura pa e cartanan sali por ehempel e cartanan di e director na otro instancianan. Banda di esey mi ta atende clientenan via telefoon, mi ta haci trabou Mas cu claro mi ta e man drechi y robez di e director. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Durante e temporada ey ta tin hopi critica riba AZV, pero mi a ripara cu esaki a bira menos segun cu e añanan a pasa. 5) Si e ta na bo alcanse, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Cu nos ta duna mas mihor servicio na e clientenan.


6

Say Cheezeeeeeeeee door di Ethleen Henson

C

ua parti di bo curpa ta lagabo digeri bo cuminda preferi, bisa “cheese” y mustra great ariba potret? Claro cu ta nos djentenan! No solamente bo djente ta lagabo mustra bunita, sino e tambe ta yudabo kauw e appel duro y of e pizza sabroso. bishita na bo dentista regularmente lo yudabo mantene bo djentenan duro y saludabel. Un dentista ta un persona cu a studia specialmente tocante cuido di djente y higiena di boca. E dentista ta sigura cu bo djentenan ta crece manera cu mester ta. Un bishita di bo djente ta saludabel. Ora bo bay na bo consulta serca bo dentista, por lo general e prome persona cu lo atendebo ta e higienista di boca. E higienista di boca lo wak den bo boca si bo djentenan y carni di djente ta saludabel. Despues di esaki e lo limpia y polish bo djentenan cu un aparato chikito manera un raspado pa djente. E raspado di djente aki ta kita tur placa for di bo djentenan. Placa ta un capa djentenan. Si esaki no wordo kita, e por causa caries. E higienista di boca ta haci uso di un skeiro y pasta di djente special. E lo mustrabo tambe con pa skeiro bo djente na e forma corecto ora cu bo ta na cas. E siguiente locual cu lo wordo haci ta pa check si bo

tin caries. E higienista di boca ta saca algun x-rays di bo djentenan. Cu esaki bo por mira exactamente si bo tin caries scondi meymey di bo djentenan y si bo tin problema cu e carni di bo djente. Caries ta e parti deterioria y putri di bo djente. ride. Fluoride ta un mineral natural cu lo haci bo djentnan duro y preveni caries. E tratamento aki ta dura 1 pa 4 minuut. Despues di esaki lo bo no por bebe of come algo pa e siguiente 30 minuut. Awor ta toca turno na e dentista! E dentista lo wak bo djentenan y carni djente pa wak si nan ta saludabel y fuerte. Alavez elo wak con bo djentnan ariba y abow ta traha hunto. Si bo tin un problema cu esaki, lo bo por wordo manda na un orthodontista. Esaki ta un docter specialisa den coregi e forma of posicion di bo djentenan pa medio di un beugel. Si bo tin caries, lo bo mester presenta na un otro afspraak.E dentista lo kita e parti di e djente cu ta daña cu un instrumento especial. Despues di esaki e parti aki lo wordo yena cu un material cu lo mantene bo djente duro y saludabel. E material aki ta di color zilver of e mesun color di djente. Asina cu bo sinta den e stoel di e dentista, e ta dunabo un hangua di anesthesia. Esaki ta pa verdoof e carni rond di e djente cu tin e caries. Bo boca lo ta sinti verdoof pa un rato, pero esey lo kita despues. Corda bon, un bon cuido di djente ta hopi importante.

Un tiki tocante cancer

door di Solange Tchong

C

ancer. Un palabra cu ora bo scuche por lo general bo cabeynan di cuero ta para. Preguntanan ta surgi tocante e malesa y si esaki por cura of no.

Nos curpa humano ta consisti di miyones di cel, den tur sorto y forma. Celnan di den un musculo ta mustra diferente cu un cel den cuero. Den principio tur e celnan aki por dividi nan mes. Esaki nan ta haci pa bo musculonan por crece ora bo train of pa bo cabey crece of pa renoba e celnan bieuw.

malesa sin embargo tur e diferente malesa di cancernan aki tin ún caracteristica comun: celnan di nos curpa cu constantemente por dividi nan mes. Sin embargo e diferencia di un “kankercel” y un cel normal ta cu esun cu ta cancer ta un cel cu a origina (nace) for di un cel normal pero algo no a bay bon den e material di e cel. Consecuentemente e cel aki ta cuminsa dividi su mes completamente robes. E fout cu tin den e cel aki ta copia su mes y sigui bay den tur e siguiente celnan. Ún (cancer) cel ta bira dos, despues cuater, siguientemente ocho, diesseis, trintidos, etcetera, etcetera. Di e manera ey, un tumor por nace. Un tumor ta manera un carni cu ta crece. Tambe e produccion di bloedlichaampjes den e sanger por bruha y consecuentemente e sanger ta produci demasiado bloedlichaampjes of bloedlichaampjes innecesario.

Cu tempo tumornan maligno ta cuminsa crece den e tehido alrededor. Tin ora celnan di e tumor ta kibra celnan aki cu a los (asina yama micrometastasen) tin ora ta bay pega den otro parti di e curpa, unda nan ta crece y bira tumornan nobo, (esaki yama uitzaaïingen metastasen). Ora un diagnostico wordo duna, e dokter lo prescribi un plan di tratamento. Cua tratamento ta e mihor ta depende di e tipo di cancer cu e persona persona ta. Tin diferente tipo di tratemento pa cancer pero esunnan mas conoci ta: • Cirugia. Kinan ta percura pa kita e tumor completamente of pa un gran parti. Tin ora tambe ta opta pa kita un capa di e tehido alrededor. Asina ta purba evita di duna e celnan di cancer cu a ‘staciona’ nan mes eynan menos chens di bolbe crece. Tambe sa opta pa kita algun lymfeklier cu ta den bisindario ya cu e uitzaaïingen ta gusta staciona nan mes den e lymfekliernan prome. • Radioterapia. Kinan ta haci uso di radiacion directamente riba e tumor pa asina mata e celnan di cancer. Ta purba pa solamente e tumor haya e radiacion pero tin ora no por evita cu e tehido saludabel tambe ta haya radiacion. • Quimioterapia. Esaki ta un tratamento cu remedinan speciaal cu ta haci cu e celnan di e tumor ta muri of e celnan no por multiplica nan mes. • Tin ora un combinacion di e tratementonan ya menciona ta wordo duna.

Den e articulo nos ta amplia un tiki mas riba quimioterapia. Quimioterapia ta un manera pa mata e celnan canceroso. Esaki ta sosode pa medio di productonan químico, asina yama cytostatica. Segun historia e prome cytostatica a wordo descubri na aña 1945 pa casualidad. Despues di esey hopi mas remedi efectivo a wordo desaroya. Awendia ta wak cu tin masha hopi sorto di cytostatica. Dokternan ta opta tin ora pa usa un combinacion di e cytostatica pa asina evita loke ta e efectonan secundario cu bo por haya. Tambe pa motibo cu ta purba evita cu e celnan di cancer bira resistente contra e cytostatica (kiermen nan no ta reacciona mas riba e remedi). Finalmente ta bon pa sa cu cada quimioterapia ta un tratamento riba su mes. No solamente e dokter tin cu scohe for di un gran cantidad di remedi pero tambe e mester dicidi tocante e cantidad y e diferente manera cu lo suministra esaki na e pashent.


7 Puro sonrisa

F

door di Magaly Tobel luoride ta reenforsa djente. Na e manera aki e djentenan ta menos vulnerabel pa bacteria cu ta causa caries (buraco den djente). Flouride ta wordo uza pa preveni cu djente ta daña. Normalmente e ta bin den pasta di djente y den likido pa spoela boca. E Seccion Cuido Dental Hubenil (Jeugdtandzorg) basico na Aruba. E programa aki ta existi desde 1984. E ta un programa completamente gratis y e participacion ta boluntario. Den pasado e programa tabata uno general pa tur scolnan basico. ta mas dirigi riba e scolnan cu tin e necesidad di e medida di prevencion aki. Antes scolnan preparatoria tambe por a participa na e programa. Sin embargo for di estudionan recientemente haci y cu a wordo publica pa WHO (World Health Organization) y FDI (World Dental Federation) lo no ta consehabel pa laga muchanan ta deseabel. Pesey mes e scolnan preparatorio no ta bin na remarca mas pa participa.

Ta recomenda pa muchanan di 0-5 aña uza un pasta di djente special pa nan edad. E pasta di djente mester tin ‘peutertandpasta’ of ‘0-5 jaar’ menciona riba dje. E motibo pa esaki ta pasobra nan no por scupi bon ainda y ta guli e pasta. Fluoride dimas den e sistema por afecta e djentenan permante (adulto) cu ta desaroyando e momento ey. Tambe e por crea manchanan permanente den e esmalte di e djente mayor no por cumpra un pasta special pa e mucha, e ora por uza e pasta di djente di adulto pero den cantidad hopi chikito (esta no mas grandi cu un ‘doperwt’ riba e skeiro di djente di e mucha). pa su aseguradonan bou di 18 aña bou e condicion cu e djentenan mester ta sanea prome (gastonan di prome consulta na dentista ta pa cuenta di e mayornan). Si cuida e mucha su djentenan debidamente no ta mayornan ta bira mas y mas consciente tocante cuido di djente di nos chikitinnan. E Seccion Cuido Dental Hubenil (Jeugdtandzorg) ta hopi contento cu e desaroyo aki na Aruba. Pa e grupo di mucha di 0 pa 4 aña Seccion Cuido Dental Hubenil ta traha cu Wit Gele Kruis pa duna informacion na e mayornan di muchanan di 2 aña. E informacion cu ta wordo ofreci na mayornan ta regarda nutricion y cuido dental, di cual Wit Gele Kruis tin su nutricionista y Seccion Cuido Dental Hubenil tin su dentista di mucha. Dentista di mucha ta señora Patricia Angela-Thiel. Na e manera aki Seccion Cuido Dental Hubenil ta haci e mayornan consciente di con importante e cuido di djente ta.

For di e lens di mi wowo: e prome decada di AZV

door di Lucy Strijdhaftig

E

ntrante 1 januari 2011 AZV ta cumpli 10 aña. E introducion di e ley di AZV na 2001 a lanta hopi stof. No ta facil pa scirbi over di AZV en general ta pesey mes mi lo toca e tema di nos cu ta traha aki na AZV. Hecho ta cu pa traha na AZV bo mester ta un ‘rasa apart’. E ta zona chistoso pero como trahador e no ta facil pa ta un trahador di AZV. E articulo aki lo ilustra mi experiencia di comienzo di AZV te cu awor ya cu dia 1 december mi a cumpli 10 aña trahando na AZV. Lo ta bon pa nos repasa algun cos cu a pasa den e 10 añanan ey for di e lens di mi wowo. E comienzo: eynan mes nos mester a cuminsa inscribi tur e personanan cu lo bira asegurado di AZV entrante 1 januari 2001. E lugar tabata hopi chikito pa tur e bishitantenan cu nos a haya nos obliga pa cuminsa usa baricada dilanti e porta. Aunke mi no tabata forma parti di e grupo di trahadornan cu tabata haci e inscripcion toch mi a dicidi di yuda pa inscribi e personanan. E no tabata facil pero mi ta corda con ami y mi colega Farley Pietersz tabata sinta banda di otro. Maske cu nos tabata haya basta zundra di algun cliente toch nos a traha cu smaak y a keda duna tur e informacion necesario cu un smile ariba nos cara. Pero esey si bo mester sa ki ora pa smile pa bo no bolbe sigui haya zundra! 1 januari 2001: Dia 1 januari 2001 AZV a bira un realidad. Aunke cu nos a pasa den lunanan basta turbulento cu hopi critica nos como trahadornan tabata ansioso pa por a cuminsa traha. Tabata tin algun departamento cu ya tabata operando na AZV pero tabata tin departamento cu no tabata existi mes ainda. inza den un departamento na unda tabata tin dos trahador, un consehero medico y mi persona. Tur cos nos mester a haci nos mes, core aki core aya pero e trabao tabata wordo haci. Ademas di tabata duna aprobacion pa remedi, fysioterapia , rolstoel etc nos tabata encarga tambe pa e parti di manda aseguradonan pa tratamento medico den exterior.

Con pa cuminza awor? Manera un baby nos mester a siña gatia pa despues nos por a lanta cana. Awendia nos por bisa cu e conocemento a crece na unda diariamente nos ta sigui usa e concemento den e actual departamento, esta Cuido Medico den Exterior. Nos tur cu a traha of ta trahando na e departamento Cuido Medico den Exterior tin un tarea basta pisa ya cu diariamente ta traha cu aseguradonan cu ta malo; e grupo mas vunerabel. Pesey mes nos ta hopi consciente con nos mester trata cu e aseguradonan aki. Durante e diez añanan hopi a cambia ariba e departamento di Cuido Medico den Exterior, proceduranan a wordo introduci, tabata tin cambio di hospitalnan den exterior, tabata tin cambio di un pais pa otro pais pero un cos no a cambia y esey ta e meta di e departamento. E meta di e departamento di Cuido Medico den Exterior ta pa na e momento cu nos haya un solicitud te cu na momento cu e asegurado a biaha pa exterior tur cos a bay den bon marcha y cu e mihor servicio posibel. Sin embargo importante den e proceso aki ta tambe e colaboracion di e specialistanan medico pa percura pa manda nos e reportenan medico cu pa nos ta necesario pa por haci un afspraak pa e cliente den exterior. Te cu awe esaki ta un parti cu no tur ora ta bay bon. Den diez aña na AZV mas cu un ocacion nos ta haya nos ta yama dokternan pa corda nan riba e punto cardinal aki. E lo ta bon si e dokternan por duna nos mihor colaboracion den esaki pa asina na pa pashent. Realidad: Segun mi humilde opinion tin hende ta lubida cu como trahador na AZV nos ta traha a base di e Ley AZV. Esey kiermen cu ta ehecuta e ley segun su stipulacionnan. No tur ora ta facil pa splica e asegurado kico e por spera di AZV pero semper nos ta haci nos maximo esfuerzo pa keda corecto y cu pasenshi pa asina e cliente compronde cu nos ta sigui e reglanan y proceduranan interno y segun Ley AZV. Y algo cu ta wordo lubida a menudo; nos no ta solamente trahador di AZV. Nos tambe ta para den mesun sapato cu cada otro asegurado di AZV; nos tambe ta pashent y tin ora nos tambe ta pasa sufrimento y angustia y ta pleita e derecho di pashent. AZV Cuido pa nos tur!


8

Fin di aña den porta: dande! door di Ethleen Henson

N

a Aruba tin dos ocasion cu pa gran can-

di aña. Esey ta Pasco di Nacimento y Aña nobo, esta e cambio di e aña. Pa mas di un siglo ‘dande’ ta un di e tradicionan folk-

di un lugar pa otro lugar, goza of simplemente un saludo. Cu e frase “ O dande nos a yega na bo porta” e cantante ta saluda e famianan riba 31 di december despues cu 12or di marduga bati. Na aña 1860 dande a ser composita y canta pa señor Jan Leoncio Pieter Koolman. Savaneta tabata un di e promer lugarnan cu tabata toca dande. Despues dande a plama pa Santa Cruz, Noord y Paradera. Tambe ta wordo bisa cu e celebracion aki a cuminsa na aña 1863 ora cu e rey Willem III di Hulanda a declara e esclavonan liber. E instrumentonan cu tabata wordo usa e tempo ey raspa (traha di calabas). Despues di tempo e gruponan di dande a cuminsa usa e maraca, marimba y cuarta. Algun musico a inclui tambe e guitara y e acordeon. Na luna di November e gruponan di dande ta cuminsa prepara y controla e instrumentonan. Un grupo tabata consisti di miembronan di famia, amigonan of conocirnan. Pa e cambio di aña tabata prepara, boyo di maishi rabo, sopi di bestia chikito. Pa bebe tabata tin rom, coecoei, jenever y bols. E anochi di 31 di December, e tocadornan tabata entrena pa ultimo biaha en espera pa e aña nobo habri. Despues di ricibi bendicion for di nan grandinan, e paranda ta cuminsa. Ta pasa di cas pa cas cu e sombre den man, cantando e bon deseonan pa grandi y chikito. Antes e paranda di dande tabata dura di 12’or di 1 di januari te cu dia 6 di januari 12’or di anochi. Dia 6 di januari, dia di Tres Rey, e paranda ta termina. E placa cu a wordo colecta ta wordo reparti entre e tocadornan. Dande!

Mucho gusto cu Glenda Cardoze door di Ethleen Henson

C

elebrando e di 10 aña di introduccion di e Organo Ehecutivo AZV, nos di redaccion a entrevista algun trahador cu tambe ta celebrando e hubileo aki.

1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta Teamleidster Polisbeheer en Klantenservice. Esaki mi ta eherse pa 5 aña caba. 2) Cuanto tempo bo ta traha na AZV? For di 1 juni 2000. 3) Bo por a splica kico bo trabou ta encera? Mi ta encarga cu e control di registracion, prolongacion y cambionan den polisa di e clientenan di AZv. Banda di esey, mi ta traha y vigila proceduranan di e departamento. Otro actividadnan ta: controla e pago di e ZorgPas, haci e

deposito y duna servicio optimal na e asegurado di AZV. Mantene bon relacion cu e otro departamentonan cu nos ta traha cu ne manera DIMAS, CENSO y SIAD. Den un solo palabra: maneha e departamento.

4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Cu cuido medico awor ta na alcanse di tur hende. Awor tur hende tin acceso na cuido igual, antes tabata asina cu esunan di menos recurso no por a busca cuido avansa den exterior. 5) Si e ta na bo alcanse, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Un miho control pa e gasto medico. E lo ta na semper, pero cu e ta pagabel.


9

Cancer di pecho door di Lucy Strijdhaftig

D

esde e introduccion di AZV na aña 2001, AZV ta manda (a base di peticion di specialista y cu aprobacion previo di AZV) aseguradonan den exterior pa tratamento di cancer. Den e articulo aki nos ta enfoca riba radioterapia pa motibo cu e tratamento aki no por wordo duna na Aruba. Radioterapia ta un forma pa trata cancer cu ta usa un dosis halto di radiacion cu ta mata e celnan di cancer of e ta evita pa e celnan aki sigui crece y dividi. Tambe ta purba di evita pa no daña e celnan cu si ta bon. Radiacion ta wordo suministra na e area afecta di e pecho. Den algun caso specialistanan sa suministra tambe na e nodulo limfaticonan cu ta keda bao di e weso di nos clavicula (weso di schouder)

Ki ora radiacion ta wordo suministra? Radiacion ta wordo suministra despues di a kita e cancer di e pecho of tin biaha tambe despues di un amputacion di e pecho. Esaki ta pa reduci e riesgo cu e cancer ta bin bek na e pecho. E tratamento cu radiacion generalmente ta cuminsa varios siman despues di e operacion pa asina e area haya tempo pa e por cura debidamente. Unabes cu cuminsa cu e tratamento di radiacion bo por cuminsa ricibi tur dia un dosis chikito di radiacion durante un periodo di algun siman pa varios siman. Segun e procedura di AZV ta manda un pashent afor dependiendo di e sorto di cancer pa un periodo di 2 siman te cu 8 siman. Con un radioterapista sa cua ta e posicion corecto pa suministra e radiacion? Un radioterapista sa na unda pa suministra e radiacion pa motibo cu prome cu e cuminsa cu e tratamento e ta saca varios x-ray (=un tipo di potret cu ta mustra bo curpa for di paden). E ta saca e promer xray ariba e promer dia di tratamento. Despues di esey e ta saca potret tur siman pa e por ta sigur cu e pashent ta wordo bon posiciona y ta haya e tratamento na e lugar corecto. E x-ray nan aki no ta duna informacion diagnostico,

dus e radioterapista no sa con e progreso di e pashent ta. Pero si ta asina cu e x-rays nan aki por yuda e radioterapista mantene e radiacion na unda e pashent mester haya radiacion. Dieta ta haci un diferencia ariba e efecto di e tratamento? Alimentacion saludabel ta hopi importante pa e pashent haya su forza bek despues di e radiacion . Ora bo ta come bon y saludabel bo curpa tin e energia. Esaki ta yuda e pashent cura mas liher y bringa contra infeccion. Ki efecto secundario (negativo) e pashent por spera? Durante tratamento e radiacion mester pasa via e cuero. E pashent por nota cu e cuero por cambia di aparencia, e por bira cora, hincha, sinti cayente y sensitivo. Ta parse manera cu bo a keda mucho den solo y bo a kima. Tambe e cuero por pela of bira ‘gevoelig’. Dependiendo di e dosis di radiacion cu e pashent ta ricibi, e pashent por experencia cu e por perde mas cabey cu normal of cu e ta soda menos na e area cu e a (of ta) haya e radiacion. E reaccion aki di e cuero ta normal y temporario. E lo desaparece poco poco despues di 4 te 6 siman cu e pashent a haya e tratamento. Efectonan secundario ta of lo por keda mas largo, te cu un aña despues di radiacion. E color di cuero por bira mas scur, e cuero por bira mas of menos sensitivo, e cuero por bira duro y tambe e pecho tin ora por cambia di tamaño. E pashent por yuda su mes door di baña cu un habon suave, evita di grawata e cuero, no usa paña preta y evita di usa inguente of cosmetica. Mester tin cuidou cu hopi calor of friu . Pa e pashent cu tin cancer ta hopi importante pa e tin e sosten di su famia pasobra door di e radiacion e pashent lo sinti su mes hopi cansa y fatiga. E asina yama “mantelzorg” ta hopi importante pa cualkier pashent. Esaki ta e cuido cu un pashent por haya di su familiarnan rond di dje durante e periodo di su malesa. Tambe por acudi na fundacionnan cu ta yuda y sostene pashentnan cu tin cancer.

Neblina door di Ethleen Henson

M

i a kere mi bril tabata yudami, pero awor casi mi no ta wak mas. Kico ta pasa cu mi? Ta parse cu tin neblina den mi wowonan. Lo mi por tin catarata ? Den nos wowo tin un lens cu normalmente sa ta transparente mescos cu ora bo haci un bentana limpi. Si e lens bira nubla, esaki por ta catarata. Catarata den latin kiermen ” cascada” esta waterval. Esaki ta paso ora bo tin catarata, ta parse cu bo ta wak door di un cascada. Si bo tin catarata bo por mira toch ainda, pero hopi malo mes. E lens di nos wowo ta traha di awa y proteina. Mas bieuw nos bira, e proteina den nos lens ta pega na otro causando esaki pa bira nubla. Na comienso un persona cu tin catarata no lo ripara esey. Pero cu tempo ni maske cu tin hopi claridad, e no por wak bon mas. Generalmente personanan ariba 50 aña sa haya catarata. Catarata no ta contagioso kiermen bo no por haye di otro hende. Casi nunca muchanan ta nace of haya catarata. E poco casonan di muchanan cu nace cu catarata ta pa motibo cu nan a hereda esaki (genetico) óf ora nan tabata forma den e barica di e mama. Un operacion di catarata por lo general ta resolve e problema. Si un persona su vision ta dobbel e mester acudi na e specialista di wowo. E specialista cu enberdad e tin catarata. Durante e operacion di catarata, e lens nubla ta wordo saca pa na su lugar pone uno cu ta di plastic. Despues di e operacion e persona lo por wak mihor pero e por tuma su tempo tambe prome cu e por wak mihor. Gota di wowo y of bril di solo lo ta necesario pa cuido y recuperacion di e wowo (nan). Tin cierto factornan cu tambe ta contribui na e catarata p.e. diabetes y cierto medicamento. Otro factornan cu tambe por hunga un rol den haya catarata ta humamento, mal nutricion, herida na wowo y keda sin usa proteccion pa wowo ora bay den solo. Pues un conseho, haci tur loke bo por pa minimalisa e riesgo di haya catarata.


10

Sera conoci cu Fundacion Alzheimer Aruba door di Solange Tchong

D

en luna di october 2010 redaccion di Pulso a haci un entrevista cu Fundacion Alzheimer Aruba (FAA) pa asina conoce e fundacion aki mas di cerca. Aki a combersa cu señora drs. Melva Croes-Yánez, fundadora y presidente di Fundacion Alzheimer Aruba (FAA). Fuera di esaki drs. Melva Croes-Yánez ta un neuropsicologo. Tur hende sa lubida pero ora e lubidamento bira extremo y ta stroba e bida diario di un persona, esaki kisas ta un disturbio den e cerebro cu ta yama ‘demencia’. E palabra ‘demencia’ ta origina di Latin, unda “mentia” ta referi na mente y “de” ta di mente”. Tin demencia tipo ‘no cronico’ y cu por wordo cura. Tambe tin demencia tipo cronico cu no por wordo cura. Den e articulo aki nos ta referi principalmente na e malesa di demencia tipo Alzheimer pa cual ainda no tin cura.

Tur demencia (reversibel y irreversibel) ta ser causa door di cierto cambio (nan) den e cerebro cu por culmina den un disfuncionamento mental, acuto of cronico. E cambio (nan) den e cerebro aki por tin diferente causa. Esaki por encera entre otro: disfuncionamento hormonal, depresion, cierto virus, efecto secundario di cierto remedi, lesionnan of tumor celebral, droga of alcohol y un combinacion di diferente factornan. E nomber Alzheimer ta referi na e trabou pionero di dr. Alois Alzheimer, un dokter Aleman cu –como resultado di un autopsia pa prome biaha- na 1906 a publica y describi e proceso di e demencia cronico cu su persona a observa den e cerebro di un pashent. Pa motibo cu dr. Alzheimer tabata e prome persona cu a documenta y publica encuanto e malesa di demencia cronico aki, te awe e malesa aki ta carga su nomber. E malesa di demencia di Alzheimer aki ta un demencia cronico y esun mas comun. Un gran parti di e casonan di demencia (progresivo) ta consisti di sintomanan cu tambe

por a ser observa y describi den e investigacion pa dr. Alois Alzheimer. Pesey ta na su luga pa cada bes usa e nomber “Demencia tipo Alzheimer”, principalmente ora no tin un diagnostico di e posibel causa di un demencia. Demencia tipo Alzheimer ta un sindrome: un conhunto di sintomanan cu ta wordo ocasiona door di e diferente disturbionan den e cerebro. E sintomanan aki por wordo observa mediante e comportamento y resultadonan di testnan medico haci cerca e persona concerni. E testnan aki ta basa riba tereno neurologico, fysiologico y neuropsicologico. E meta di e testnan aki ta pa diferencia entre e malesa di demencia tipo Alzheimer y e demencianan reversibel (por ehempel a consecuencia di un depresion cronico) y/of otro posibel causanan. Pues un sindrome ta sirbi pa facilita un diagnostico medico a base di e sintomanan presente. Maske cu cada demencia tin su propio caracter y desaroyo di su sintomanan, tin algun


11 sintomanan comun cu por wordo observa den e proceso di e demencianan progresivo aki: • Problema cu memoria recien, mientras e memoria a largo plazo (prome cu e malesa presenta su mes) sa keda conserva; • Problema pa haya e palabra of nomber corecto den expresion; • den bida diario; • of no; • Desorientacion den tempo y luga; • Sconde y perde articulonan; • Problema di capta esencia, sigui, corda y comprende un combersacion hiba; • Perdida de iniciativa y depresion cronico; • Cambio progresivo den forma di pensa y actitud (den un fase avansa di e malesa). Señora Melva Croes ta splica cu FAA ta miembro di Alzheimer Disease International (ADI) y Alzheimer Iberoamerica (AIB). E meta principal di FAA ta pa conscientisa comunidad di e malesa demencia tipo Alzheimer y amplia e conocemento y maneho riba tur nivel den comunidad. Pa cumpli cu su meta, FAA ta organisa lectura, curso, duna conseho y guia (practico y emocional) tanto individual como den grupo. Mediante e proyecto ‘Alzheimer Social Club’ ta duna ‘counseling’ na cuidadornan, famia y interesadonan. Otro proyecto ta e MAUDIA GPS y Rock Project cual ta encera prevencion y buskeda di hende cu ta dwal of perde den nos comunidad. Na augustus ultimo FAA a organisa un curso unda dr. Robert Koester, un experto di Merca a train e participantenan riba e tereno di planeamento y buskeda di un persona (cu enfasis riba persona cu demencia tipo Alzheimer). E prome curso aki tabata un exito unda, entreotro, miembronan di cuerpo policial, recherche, search & rescue y Rode Kruis a participa. Riba e pregunta na señora Melva Croes tocante con e ta mira e cuido na cas den comunidad, e ta splica cu na Aruba tin: • E famianan grandi unda por lo general e yiunan mes ta tuma e responsabilidad di cuida nan ser keri na cas. Esaki ta e situacion ideal pasobra e persona cu demencia tipo Alzheimer ta keda den su propio ambiente (y ta facil pa e por orienta su mes den su propio ambiente compara cu desorientacion y inkietud den un ambiente straño). E grupo di famia grandi aki na Aruba poco poco ta pasando pa historia, ya cu parehanan di awendia ta prefera di haya menos yiu; • E famia unda tur miembro di famia ta traha y ta opta pa tuma un persona den servicio pa cuida e persona cu demencia tipo Alzheimer. E cuidador aki hopi biaha no tin e conocemento pa cuida un persona cu demencia ni e experiencia necesario pa maneha comporta-

cionan problematico (agresion, terkedad, halucinacion, etc.). E cuidador aki mester wordo guia. • Tin otro casonan unda e persona cu demencia tipo Alzheimer no tin famia. Aki por ehempel tin bisiñanan of conocirnan cu ta tuma e responsabilidad di tira bista y hasta cuida pa e persona aki. • Tambe tin famia unda tur ta traha y ta opta pa interna e persona cu demencia tipo Alzheimer den un lugar di cuido of un pasadia. Riba e ultimo aspecto aki señora Melva Croes ta di opinion cu aunke awendia hopi miembro di famia ta opta pa traha, esaki tin su consecuenci-

Pa loke ta e futuro pa Aruba señora Melva Croes ta bisa cu e desaroyo mundial di “vergrijzing” ta algo spantoso. Segun e raport mundial di Alzheimer Disease International cu a wordo publica na september ultimo, e costo mundial, relaciona cu e malesa di demencia tipo Alzheimer, pa 2010 so, ta ser calcula na 604 biyon dollar mericano. E raport aki ta referi cu, na e momento aki so, tin 35.6 miyon persona na mundo cu ta sufriendo di e malesa di demencia tipo Alzheimer. E cantidad aki lo subi na 2030 na 65.7 miyon persona y e prognostico pa 2050 ta cu e cantidad aki lo trippersona cu demencia tipo Alzheimer y cu esaki

tuma e cuido di un ser keri riba nan mes. E decisionnan aki ta preocupante pa motibo cu un persona cu demencia tipo Alzheimer tin problema pa procesa informacion nobo. Mayoria biaha esaki ta trece problema di adaptacion na e ambiente nobo entreotro: trato diferente, personal y dus caranan nobo rond di dje, reglanan nobo, etc. Otro preocupacion grandi cu señora Melva Croes tin como neuropsicologo ta e cantidad di remedinan cu nos hendenan ta usa. Remedinan por duna entre otro mareo, depresion, agresion, halucinacion, problema pa drumi, wandromento y problema cu memoria. Sa pasa cu pashentnan pa un of otro motibo (kisas problema cu memoria mes) no ta raporta e efectonan aki na nan dokter.

concecuencia pa nos comunidad ya cu si no bini cu un cura a corto plazo, e gastonan di cuido di e pashentnan aki y nan cuidadornan lo keda subi. desea nos comunidad un bon Pasco y un aña nobo yen di prosperidad. Na tur esnan cu na e momentonan aki tin un ser keri cu ta sufriendo di e malesa di demencia tipo Alzheimer nos kier deseanan hopi forsa den nan lucha. Un cos ta sigur cu tur por sigui conta cu Fundacion Alzheimer Aruba (FAA) pa sosten, guia y conseho den 2011.


12

Gezondheid, Bless You, Salud, Santé

compila door di Diandra Alders

•Noticianan Internacional•

HAITI EPIDEMIA DI CHOLERA: Na Haiti, e pais cu a wordo devasta pa un teremoto na januari 2010, a constata cu tin un epidemia di cholera. Cholera ta un infeccion di tripa cu e cholera bacteria y cu ta wordo plama dor di awa. E ta causa diarea y sacamento y por mata un persona hopi liher door di deshidratacion. E malesa ta curabel cu hopi liquido y antibiotica. Expertonan ta teme cu miles y miles di hende por wordo infecta cu e malesa aki. Na pais bisiña, Republica Dominicana, tambe a constata caso di cholera. www.bbc.co.uk GHANA UN FASE NOBO PA COMBATI MALARIA: Na e pais africano di Ghana lo cuminsa traha fabricanan cu lo traha productonan biologico pa mata e mosquitonan ora cu nan ta larva ainda. Lo pone e productonan aki den awa pa combati criaderonan di pa plama e malesa di malaria. E fabricanan ta wordo traha door di un laboratorio di Cuba. Segun e hefe di e proyecto, Jose Antonio Fraga Castro, ya caba tabata tin exito cu e proyecto aki, entre otro den e pais di Angola. www. allafrica.com JAPON DIETA Y EMBARAZO: Un fenemono potencialmente peligroso ta tumando lugar na Hapon. Hende muhernan hapones ta bay riba un dieta estricto ora cu nan haya sa cu nan ta na estado. E motibo ta cu e gynacologonan hapones ta zundra nan pashentnan si nan ta subi demasiado peso. E problema ta cu un peso abou na momento di nace ta duna un riesgo mas halto pa tin problema

cu salud den futuro. Diez por ciento di e muchanan cu ta nace tin un peso di menos cu 5 pond. Segun e maneho di Organisacion Mundial pa Salud (WHO), esaki ta peso demasiado abou. WHO ta splica cu e nuebe lunanan di embarazo y e prome dos añanan di un mucha ta pone e fundeshi pa un bon salud pa resto di bida. www.thenewstribune.com ARGENTINA STROBANDO ACCESO NA METODONAN ANTICONCEPTIVO: Un investigacion di e grupo pa derechonan humanitario ‘Human Rights Watch’ (HRW) ta duna como resultado cu e acceso di hende muhernan pa methodonan anticonceptivo ta inadecuado regla. E rapport a laga sali na cla cu hende muhernan ta wordo pidi pa autorisacion di nan casa, cu ta contra ley, of ta wordo manda otro clinicanan sin cu tin necesidad. E gobierno Argentino a priminti di soluciona e problema aki, pero despues di un par di dia diferente promesa a wordo hala bek aden. E investigacion ta bisa cu 40% di e embarazonan na Argentina ta caba den aborto, di cual mayoria ta wordo haci na manera insigur. www.hrw.org ALEMANIA MEDIDANAN PA SEGURO MEDICO NACIONAL: Despues di un bataya politico intensivo, e gobierno di Alemania a logra pasa ley cu lo subi e impuesto pa seguro medico nacional di 14.9% pa 15.5%. Opposicion den parlamento aleman a

duna como comentario cu no a enfoca riba bahamento di gasto, pero solamente pa subi e impuesto. Otro analistanan a bisa cu e subida di impuesto no ta bastante pa soluciona e problema di gastonan. Minister di Salubridad Publico, Philipp Roesler, a bisa parlemento aleman cu e sa cu mas pasonan mester wordo tuma, pero cu e ta prefera di tuma stap chikito dilanti en vez di stap grandi pa bay patras. www.reuters.com MERCA MESTER COME MAS FRUTA Y BERDURA: Cinco aña pasa gobierno mericano a cuminsa cu un initiativa nacional pa stimula hende come mas fruta y berdura. E conclucion ta cu aunke tin movecion tin e bon caminda, te ainda menos cu 10% di Mericanonan ta comiendo bastante fruta y berdura. E rapport cu a sali pa detaya e resultado di e initiativa ta bisa cu mester di mas stimulacion di parti di scol y mayornan pa laga e muchanan come mas saludabel. www.webmd.com HULANDA CLARIDAD ENTRE RELACION DI DOKTER Y COMPANIANAN FARMACEUTICO: E Inspeccion di Salubridad di Hulanda a laga sa cu tur tipo di regalo, viahenan paga, y otro forma di compensacion mester wordo declara. “Mester bin un registracion di tur sorto di relacion entre dunadornan di cuido y compania farmaceutico”, segun Josee Hansen. Companianan farmaceutico regularmente ta paga pa dokternan bay nan congreso den exterior, door cu e companian tin mester di e dokternan pa prescribi nan productonan. www.nu.nl


13

Mucho gusto cu Sigfried Lumenier door di Ethleen Henson

C

elebrando e di 10 aña di introduccion di e Organo Ehecutivo AZV, nos a entrevista algun trahador cu tambe ta celebrando e hubileo aki. 1) Cuanto tempo bo tin ta traha na AZV? Mi tin 13 aña ta traha consecutivo na AZV. 2) Den cua departamento bo ta traha y kico ta bo funcion? Actualmente mi ta trahando den Departamento Financiero y Reportahe. Mi funcion ta 1ste Medewerker y Payroll Master. 3) Bo por a splica kico bo trabou ta encera? Wel, mi trabou ta encera pa administra e “materiële vaste activa” di AZV entre otro ehecucion di salario y administracion di gastonan di personal, maneha diferente cuentanan den administracion di AZV y responsabilisa pa tur e cuentanan cu ta pertenece na e funcion aki. 4) Kico ta bo opinion cu e introduccion di e ley di AZV? Mi opinion ta cu e idea tras di e ley di AZV ta positivo. Nos no mester tin duda di esaki! E meta tras di e primeramente derecho pa un y tur riba un seguro medico general sin distincion y discriminacion personal. Te ainda mi ta corda cu na e introduccion di e ley aki hopi di nos (kisas te awe) ta esnan cu (t)a critica e ley aki severamente. Pakico? Pasobra, kisas nos si tabata tin un bon seguro alavez lubidando cu hopi hende bibando rond di nos no tabata tin un seguro medico. Increibel pa kere pero esaki ta un berdad! Hopi di nan ta hendenan cu por a cumpra un seguro medico, ma simplemente kisas no a tene cuenta cu nan mester a percura pa sera e seguro adecua y na tempo debido. Nos tur sa ora un persona yega cierto edad, no ta facil pa sera un seguro. E organo ehecutivo AZV su meta no ta pa gana placa. Ma simplemente pa percura pa tur habitante ta sigura. Ta pesey tur hende ta sigura sin ningun ‘screening’ den e sentido di puntrabo si bo ta malo caba, si bo ta huma etc, etc. E intencion di e Ley di AZV ta keda bon, pero e practica diario ta esun

cu ta determina e exito di e ley aki. Nos tur sa cu durante e ehecucion no ta tur cos ta bay manera a planea of ta di spera. Un cos si, nos tur cu ta registra na censo tin e derecho riba AZV ma tambe ta responsabel pa e ehecucion sano di e ley aki; cuminsando for di nos como trahador, parlamentario, dokter y naturalmente te na tur e aseguradonan. 5) Si e ta na bo alcanse, kico lo bo kier mira of cambia den ley di AZV? Naturalmente semper tin base y espacio pa ahustacion y cambio den e ley di AZV. AZV riba su mes ta dinamico y nos mester ta consciente di esaki. Un ahustacion y cambio pa mihor mi ta kere semper ta bon mannan aki na e Organo Ehecutivo di AZV ma na esnan di Parlamento y Gobierno di Aruba. Pero nos como, Asegurado, Dunador di Trabou y Dunador di Cuido Medico no mester lubida e rol importante cu cada un di nos tin den e ehecucion di e Ley aki. Diariamente cada un di nos ta directamente of indirectamente involvi den e ehecucion di e Ley di AZV. Hopi bez nos como asegurado ta pidi of spera basta hopi di e ley aki sin tene na cuenta cuanto AZV a duna nos bek na cuido personal anualmente. E siguiente ta ehemphaci bon uso di tur e medicamento cu nos a ricibi como prescripcion? E ehempel aki ta simpel pero sigdiferente manera. Nos Dunadornan di Cuido Medico cu e cuido di e pashentnan? Wel, nos como asegurado incluyendo mi persona tin nos mes contesta. Un ehempel: si cada biaha un asegurado tin cu bay na un Dunador di Cuido Medico y sin mira un pa nos como patient? Kico esaki AZV mes? Nos a yega di para keto y puntra nos mes! Ban sea mas consciente y haci bon uso di e Ley di AZV na un manera ricibi su contribucionnan cu ta na bienestar di salud di un y tur.


14

Tinea pedis

door di Solange Tchong

“V

oetschimmel” of mihor bisa beskem na pia ta wordo yama “tinea pedis” tambe. E ta un infeccion di e cuero cu ta wordo ocasiona door di asina yama “dermatofyten”. Dermatofyten ta e nomber cu ta wordo usa pa un grupo di beskem (“schimmels”) cu por lo general semper ta ocasiona malesanan di cuero serca bestia y hende. Esaki ta infeccionnan riba e cuero, cabey of huña. E beskem ta afecta e “hoornlaag” (corneo) di e cuero. Door di esaki ta start un reaccion di infeccion. Con e ta pega? • Den contacto cu lugarnan sushi cu tin schimmel por ehempel den baño of usa serbete di otro hende • Den salon pa pedicure unda ta usa material sushi cu no ta steriliza • Door di usa sapato of keds di hende cu tin e infeccion caba • Door di usa keds cu ta hole stinki • Na beachnan unda ta bin den contacto cu santo cu cacho a defeca (af di cacho) Kico ta e factornan di riesgo? Beskem ta biba den un ambiente humedo y calor. Den un ambiente asina nan por multiplica nan mes mas mihor. Ora bo tin molester di pianan cu ta soda hopi y bo ta bisti meanan cu no ta laga mucho lugar pa ventilacion bo tin mas chens den haya beskem na pia. Con bo por reconoce? Infeccion di beskem na pia bo por reconoce door di: • Cuero di pia ta hincha • Cuero di pia ta bira cora • Cuero di pia ta bira hopi seco • Pia ta cuminsa haya un holo malo

• Blarnan cu ta grawata y ta bou di e planta di e pia of riba e pia. Despues e blarnan aki ta seca y ta bira manchanan bruin of bo ta haya “korstjes”, cu na nan turno despues ta cuminsa pela y cay. • Tin ora e cuero di e pia ta bira of keda muha y ta haya blaar grandi. • E huña di pia por bira geel y “brokkelig”. Esaki ta wordo yama “schimmelnagels of kalknagels”. Ora bo no trata e huña cu tin schimmel esaki por bira despues color geel of bruin. E huña ta bira bros y gordo. Den un fase hopi mas avansa e huña por laga los parcialmente of completo. Esaki no ta solamente fastioso pero por haci dolor tambe. Den mundo medico ta yama esaki: onychomicose. • Partinan of gran parti di e rand di e pia y suelo di pia ta bira cora y ta pela. • Scamanan blanco entre e tenchinan. Tin ora ta oritambe presente esaki por resulta den un holo vies cu ta sali for di e tenchinan. Na hulandes ta yama esaki “tenenkaas”. Unabes cu e sintomanan cuminsa tin di acudi na dokter (dokter di cas of riba referencia di dokter di cas na un dermatologo) pa haci e diagnostico corecto y evita di contamina otro hendenan den cas. Complicacion di voetschimmel • bo tin hopi molester di e voetschimmel • ora bo a haci uso di un producto cumpra den botica pero esaki no ta dunabo resultado of no ta yuda • (esaki ta sosode ora tin complicacion cu un infeccion bacterial) • ora bo cuminsa haya molester di e banda ariba di pia • ora cuminsa haya molester riba otro partinan di

e curpa • ora bo haya schimmelnagels tambe • ora bo ta diabetes bo ta core riesgo di hanja infección bacterial na pia cu por caba na corta e pia Con ta diagnostica voetschimmel? Clinicamente door di dokter di cas of un dermatologo. Por diagnostica e voetschimmel pa medio di un test microscopico unda ta wak y reconoce e schimmel. Tambe por haci un KOH (esaki ta un test cu por wordo haci door di dermatologo), un “schimmelkweek” (esaki ta wordo haci den laboratorio) kiermen ta tuma e kweek y ta manda esaki un laboratorio. Con ta trata e infeccion? Esaki por na dos manera sea riba e cuero mes (local) óf oraal. Den ambos caso e dokter lo prescribi un antimycotica. Pa evita e “voetschimmelinfectie”, esta infeccion di beskem na pia ta bon pa haci uso di slof ora bo ta bay den lugarnan publico por ehempel un sauna, baño di un pool publico, e kamber di cambia paña di un gym of un kamber di hotel. Sea cauteloso pa no usa habon di mas ya cu habon tin e tendencia di baha e grado di zuur den bo cuero cu ta fungi como un proteccion. Percura pa seca bo pianan bon despues di baña. Evita di bisti mea y sapato ora bo pianan ta muha. Pakico? Paso humedad ta e ‘cas’ ideal pa beskem cuminsa nace. Un idea pa evita beskem ta door di rol bo serbete bon y pasa esaki mey mey di e tenchinan. Si bo ta un persona cu ta gusta bisti mea, e ora percura pa bisti mea di catuna. Finalmente bo por purba traha preventivo tambe door di informa por ehempel serca bo botica tocante e productonan speciaal pa cuido di pia.


15

Cuido dental di e chikitin door di Magaly Tobel

C

uido di djente ta hopi importante pa motibo cu nos djentenan ta percura pa tur nos cuminda por wordo bon procesa prome cu e sigui pa e stoma. For di ora un baby nace caba ta sumamente importante pa pone atencion na su cuido di su boca y su djentenan. Pa yuda mayor (nan) den e cuido dental di nan yui (nan) nos ta duna algun tips pa e cuido dental di mucha di 0 pa 12 aña: • Drumi cu tetero. Percura pa un mucha chikito cu tin varios djente caba no pega soño cu e tetero den su boca pa motibo cu esaki por causa caries (buraco den djente). Tambe si e ta bebe tetero cu lechi of juice, of cualkier likido cu ta contene sucu pa caries”). Esaki por pasa tambe ora e mucha ta drumi na e pecho. • Caries (buraco den djente). Ora un baby nace e no tin bacteria den su boca. E bacterianan e por haya for di nos por ehempel ora di cria e baby y ta hinka e cuchara den nos boca prome cu di e baby of ora di skeiro su djente mes. Pesey mester pone hopi atencion pa e skeiro ta limpi aunke bacteria ta tur caminda. • Chupon. Evita di dop chupon den honing of stropi prome cu duna e mucha ya cu door di haci esey tambe por causa cu e djente ta haya caries. Ora e mucha cumpli su dos aña y mey ta recomendabel pa stop di uza e chupon. Uzo di chupon por afecta e desaroyo di e boca y su djentenan. • Chupa dede. Esaki por ocaciona maloclusion, esta cu e djentenan no ta sali den e posicion corecto. E mihor momento pa cuminsa papia cu e mucha pa

Style di Movecion

door di Joost van de Kamp

E

biaha aki nos ta dedica atencion na un deporte no mucho conoci na Aruba. Ken ta na altura cu tin un hockey club riba nos isla? Pa ta duidelijk nos no kiermen hockey riba ijs manera na Merca of Canada pero hockey riba veld. Den Stadion Guillermo Prospero Trinidad na Dakota no tin solamente deporte manera futbol y atletismo pero e ta e base tambe di e Aruban Mixed Hockey Club (AMHC).

Hockey ta un wega di bala. E atributo mas importante di un hungador di hockey ta e stick, esaki ta wordo uza pa maneha e bala. E bala mes tin mas o menos e grandura di un softbal pero e ta duro duro y su exterior ta full liso. E wega mes ta parce mas riba futbol, den e sentido cu e meta ta pa hinca e bala den un gol y tin dos team di 11 hungador. Door cu e bala ta duro y tin zwaaimento di stick tur hende ta bisti protector di pia (scheenbeschermer) y un protector di djente. Hockey ta un deporte cu ta existi ya caba miles di aña. Hasta tin un ilustracion den piedra cu ta origina di 500 aña prome cu Cristo. Riba e ilustracion bo ta wak claro dos hungado di hockey.

e stop di chupa dede ta entre 3 y mey pa 4 aña. Un mucha por chupa dede pa diferente motibo pero mayoria biaha esaki ta simplemente como consuelo of pa haci su mes sinti su mes mihor. Purba convence e mucha pa e stop. Splica e mucha e dicon pa stop na un manera cu e por compronde. Un ehempel: por bise cu e ta hopi bunita y cu su djentenan ta bira hopi mas nechi ora e stop di chupa dede. Purba diferente metodo entre otro door di keda papia cu ne pa recorde kico e mester haci. Tene cuenta cu e mucha mester kier stop. Hunta e dede cu e productonan cu ta smaak vies lo mester keda como un ultimo recurso. Corda cu e meta ta pa e mucha sinti su mes bon y dicidi pa laga e dede atras. • Suco. No pone suco adicional den e lechi of cos di bebe di e mucha. Custuma e mucha for di baby pa bebe awa embez di juice. Bacteria den boca combina cu suco ta produci acido cu ta causa caries. • Antibiotica. Riba su mes antibiotica no ta ocaciona caries sin embargo den combinacion cu e suco cu ta keda den e boca, e bacteria lo haci uso di dje y e acido produci pa e bacteria ta ocaciona caries. Laga e mucha tuma awa despues di bebe antiobiotica of haci su djentenan limpi cu un serbete chikito muha. • Tanderosie. Acido den refresco of cierto tipo di juice por disolve e esmalte (glazuur) of e cement di wortanderosie ta aparece hopi e ultimo añanan cerca muchanan di 6 pa 12 aña. E esmalte ta bay perdi y por haya caries of fractura. Ademas e djente por bira hopi sensitivo y ta haci dolor ora di bebe of come algo sea friu of cayente.

mayoria di e weganan ta entre otro. Pasobra ta great pa hunga cu otro teamnan, varios hungadornan di Aruba a bay Corsow y participa den un torneo organisa pa Hockey Bond Curaçao dia 23 di oktober ultimo. Eynan a ripara cu tur e trainmento na Aruba no tawata pa nada, pasobra e teamnan di Aruba a gana casi tur wega!

E piedra aki a wordo haya na Atenas, Grecia

Awor cu nos sa kico ta hockey e pregunta ta keda; ken por hunga hockey na Aruba? Hockey ta leuk pa tur edad. E adultonan ta hunga tur diahuebs y e muchanan (di 5 te 16 aña) ta train den Stadion Guillermo Prospero Trinidad tur diasabra mainta y diamars merdia. E muchanan ta siña con pa hunactivo y nan ta siña con pa hunga cu otro mucha den un team. Coopera cu otro ta hopi importante den bida y no tin manera mas agradabel y saludabel cu practica easki pa medio di un deporte di team. Pa via cu tin solamente 1 club di hockey na Aruba

Hungadornan Arubano durante e torneo na Corsow

Si bo ta interesa den hockey djies bin diasabra mainta 8 or of diamars 5 or pa tira un bista of check e website www.hockeyaruba.com Si bo tambe tin un sugerencia pa e rubrica aki, please manda un email pa info@uoazv.aw of joost.van. de.kamp@uoazv.aw. Te otro biaha!


16

Bon nochi of bo n’ drumi?

E

door di Diandra Alders

studionan recien a determina cu hasta e luz mas chikito por stroba un hende di drumi y esey na su turno por afecta bo beis mainta tempran. Un otro estudio a mustra cu si bo no drumi bon, e hormonanan cu ta controla bo apetit ta traha menos bon. Esaki tin como resultado cu lo come mas cuminda cu ta rico den carbohydrato. Hendenan adulto mester di shete pa ocho ora di soño pa nos por sinti nos mes bon mainta tempran. Kinan ta sigui un par di tips pa bo por goza di un bon descanso. Scuridad rond di nos ta stimula e produccion di hormona melotonin, cu ta haci cu nos ta sinti soño. Pero si nos tin luz rond di nos, soño. Pa e motibo aki ta miho pa no tin hopi aparato electronico den bo camber. Ta mas recomendabel pa tin un routina pa relaja bo mente prome cu bo ta bay drumi. Tambe sigura cu bo cortinanan ta completamente sera den bo camber pa ningun luz drenta.

Colofon: “Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Communicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion yega na e aseguradonan di AZV riba diferente topico di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por yama nos na: Organo Ehecutivo AZV Rumbastraat 21 Tel. (297) 5279900 Redaccion: Diandra Alders Ethleen Henson

Tin hende cu ta usa alcohol como un metodo pa nan pega soño. E problema ta cu alcohol no ta dunabo un soño relajante. Alcohol lo causa cu bo ta lanta kibra e siguiente mainta. Ta mihor pa bebe algo cayente sin cafeina, manera un glas di lechi cayente. Come un cuminda grandi net prome cu bo bay drumi tampoco lo no yuda pa bo haya of tin un miho soño. Probablemente e cuminda grandi lo dunabo indigestion. Otro aspecto ta e temperatura di bo camber. E mester ta mas friew cu pafo pero toch no demasiado pa haci bo sinti of bira incomfortabel. Por ultimo, si bo ta un persona cu ta huma, evita di huma net prome cu bo ta bay drumi. E nicotina den e cigaria ta un stimulante y net esey ta e ultimo cos cu lo bo kier prome cu bo ta bay drumi. val…jouvert morning…Pero laga nos corda cu un bon soño ta keda esencial pa nos salud.

Joost van de Kamp Lucy Strijdhaftig Solange Tchong Magaly Tobel Colaborador: Dr. Patricia Angela-Thiel Dr. Burton Jacobs Dr. Nuris Lampe Dr. Reuben Tjon Sie Fat Belinda de Veer, Pharm.D Solange Tchong Fotografo: Diandra Alders Solange Tchong Diseñador: Gerardo Perdomo

Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad Aruba Siguiente edicion: 15 di maart 2011 Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki no mag wordo multiplica, copia y/of publica den ningun forma y/of na ningun manera sin e aprobacion por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradornan no ta acepta ningun responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki.


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.