Pulso web editie 2

Page 1

pulso

Autismo

Aruba, december 2009. Edicion 2

HEADLINES

2

Un Servicio Nobo Pa Aruba: Centro Diabetico IMSAN Zorgpas, con ami ta jega na esun dimi?

34 5 67 89

Bon Pasco, Bon Curpa Autismo: kiko esaki ta? Obesidad morbido, realidad of ficcion? Lagami keto

E ABC di nos Carnaval

Sapato comfortabel

1011 1213 14 15 16

Ban solo solo? E secreto pa baha peso

Caranan contento! ZorgPas di AZV den 2010 ta caduca Receta Kroket di Pisca

Noticianan International Preguntanan mas frecuente na AZV

R

Palabra di introduccion

icibi aki e di dos edicion di Pulso, e corant di Organo Ehecutivo AZV. Manera menciona den nos prome edicion; e idea aki a lanta despues cu empleadonan, gerente y directiva di Organo Ehecutivo AZV algun luna pasa a scohe pa un identidad y cultura interno nobo. A bolbe para keto na nos identidad nobo den cual bae diferente topiconan den ramo di salud pero sobre cu ta nos dilanti. Cu bon consehonan nos kier concientisa bo di nos seguro AZV pero tambe informa bo con nos tur por contribui na un mihor ‘cuido’ di nos mes y nos Fondo AZV. Laga nos stop di busca excusa cada biaha pa keda sinta riba sofa. Cuminsa awe mes na un mihor

cuido y core algun ronchi pafor, bai un les di zumba of busca e deporte cu realmente tin bo interes. Palabra clave den 2010 mester bira sigur: planea tempo pa hasi movecion. Finalmente, nos ta introduci bo na e miembronan di redaccion di Pulso. Un grupo cu ta consisti di 7 empleado di Organo Ehecutivo AZV, cada uno cu nan propio funcion y responsabilidad den diferente departamento di Organo Ehecutivo AZV. Cu gran enthousiasmo Ethleen, Joost, Jerusha, Solange, Diandra, Magaly y Lucy (unico cu no ta aparese riba e potret) ta trece e mihor informacion posibel na e asegurado. Nos ta spera cu e di dos edicion aki ta un experiencia agradabel pa boso tur. Salud! Redaccion di Pulso Gerencia y personal di Organo Ehecutivo AZV


2

Knok, knok, ken mi ta?

Traduci door di Solange Tchong

Den luna di September di 2009 Organo Ehecutivo AZV a lanza su logo nobo, simbolo di tur e aspecto y balornan nobo cu ta importante pa e empleadonan y pa su clientenan. Pesey ricibi den e edicion aki un splicacion di e logo nobo di Organo Ehecutivo AZV. Nos ta spera cu e splicacion cai na agrado di un y tur cu kier conoce nos organisacion. Poco poco pero sigur Organo Ehecutivo AZV ta traha duro pa jega na mihor servicio y futuro pa su aseguradonan.

E tres elementonan: e comunidad central, e cuido y e AZV cu ta brasa tur cos. E dynamismo den cual e elementonan ta draai rond di otro. E comunidad cu ta para central. E fundeshi solido di AZV. E proteccion y cuido bou di un solo capa. Encuentro di e tres elementonan den un mundo dynamico. E humano cu ta central. E AZV fuerte y vigoroso, cu ta para riba su pianan, cla pa proteha nos. (un cadena di e letternan). E hukinan redondo di e letternan y e forma cu e letternan cuido. Berde appel ta bida. Sobresaliente den natubacion, salud y medio ambiente. Berde appel asina sigur y asina trankil. E ta simbolisa comprension, sabiduria y dedicacion. Turkesa ta wordo associa cu relahacion, ser calmo, paz y ta duna pensamentonan cla y ta stimula intuicion pero tambe e ta un color tividad, originalidad, pensamentonan social y amor pa libertad. Algun hende ta pensa cu turkesa (“turquoise”) ta fortalese e systema immuno di nos curpa.

Un Servicio Nobo Pa Aruba: Centro Diabetico IMSAN

R

ecientemente comunidad Arubano por a lesa y scucha den medionan di prensa cu un Centro Diabetico a habri porta pa tratamento di patient cu ta sufri di diabetes. E centro aki ta situa na Instituto Medico San Nicolas (antes jama Centro Medico Rudy Engelbrecht). Pulso a hasi un bishita na e centro pa haña mas informacion.

E Centro Diabetico a cuminsa desde juli 2009. Esaki ta e prome biaha na Aruba cu tin un servicio cu ta maneha diferente aspecto di diabetes bou di un solo dak. E Centro Diabetico aki ta brinda diferente servicio manera specialista pa pia, un enfermera specialisa den diabetes, servicio di laboratorio, pedicuur special pa diabetico (kiermen no cosmetico) y specialista pa wowo. Den futuro ta spera cu lo tin un fysioterapista pa yuda duna conseho riba movecion. E meta di e Centro Diabetico aki ta pa duna cuido di calidad optimal na e patient diabetico pa asina preveni complicacion. Tambe por laga e patient sinti su mes miho door di duna conseho riba cuminda, uso di remedi y algun tips valioso tocante kiko otro e patient por hasi pa sinti su mes mas comodo den su situacion. Tin hende cu tin diabetes pa añanan largo caba pero no ta sinti nan mes hopi bon of ta kere cu e remedi cu nan dokter di cas of internista a prescribi no ta yudando. Den tres luna cu e Centro Diabetico a habri ya caba tabata tin 200 patient cu a bishita e instancia aki. Sigur un bon comienzo pero un cifra demasiado abou si tene cuenta cu tin alrededor di 12 mil patient cu diabetes bibando na Aruba.

door di Diandra Alders

Te awor e mayoria di e patientnan di e Centro Diabetico ta esnan cu a tuma e prome paso pa nan mes y a jama pa traha cita. Poco poco pero sigur ta wak cu awor tambe ta drenta patientnan cu a wordo referi door di nan dokter di cas of door di nan specialista. E ventaha di un centro diabetico ta cu e patientnan ta hanja mas atencion y mas Pa acudi na e Centro Diabetico ta necesario pa bo tin bo ZorgPas valido di AZV. No tin e obligacion pa presenta cu un carta di referencia di dokter di cas, sinembargo esaki ta wordo aprecia si door di e team di Centro Diabetico ya pa nan ta hanja tur informacion cu nan mester di e patient. Den caso cu bo tin e pregunta si bo persona ta un diabetico of no, esaki mester wordo determina pa bo dokter di cas. Bo dokter di cas semper ta keda e dunador di cuido prinicipal. E asegurado di AZV cu ta conoci y diagnostica door di su dokter di cas cu e ta un patient diabetico, por acudi di biaha na e Centro Diabetico pa hasi un cita. Na e prome cita e patient lo pasa den tur e servicionan di e Centro Diabetico. Esaki ta dura mas o menos un mei ora pa cada servicio. Despues di esaki e patient ta hanja informacion kiko e tin cu hasi pa cuida su curpa pa evita cu lo tin complicacion. Por ehempel e podiatra (specialista di pia) por indica cu e patient por bin bek aki un aña, pero e dietista si lo kier wak e patient bek den un luna. Como servicio e dokter di cas di e patient tambe ta hanja un relato di e bishita na e Centro Diabetico pa asina e como e dunado di cuido principal ta hanja tur informacion necesario di e patient. Den caso


3 cu tin complicacion mas serio, e Centro Diabetico tambe lo manda un relato pa e dokter di cas di e patient informando e dokter di cas cua tratamento nan ta conseha. Ademas cu e Centro Diabetico ta ubica na San Nicolaas, awendia tambe nan tey un biaha pa siman p’abou di brug na unda antes tabata Domeinbeheer, net dilanti Aeropuerto. Pa hasi un cita na cualkier di e dos localidadnan, por yama 524-8888 entre 8:00 di mainta pa 12:30 di merdia y 1:00 di merdia te cu 4:30 di atardi. Ta pidi pa pa-

tient tene nan mes na e ora di e cita, pa asina tur cos por keda cana na ora. E mensahe di e team di e Centro Diabetico pa comunidad di Aruba ta pa tur hende hasi ehercicio y come saludabel. Ta conoci cu e estilo di bida di cada persona ta determina su salud. Den caso cu bo ta sufri di malesa di suco, e team di Centro Diabetico IMSAN ta para cla pa yuda bo y asina mehora e calidad di bo bida.

Zorgpas, con ami ta jega na esun dimi? door di Jerusha Arends Como un persona cu a nace y semper a biba na Aruba, kiko mi mester pa mi por haya mi ZorgPas? Pa saca bo ZorgPas bo mester di: • Prueba di inscripcion na Censo (uitreksel

Si bo ta un persona cu bo permiso ta wordo alarga/prolonga bo lo mester lo siguiente: • Permiso nobo (original) • Prueba di inscripcion na Censo (uitreksel of Rijbewijs di Reino Hulandes)

di Reino Hulandes) Mi a caba di haya un baby. Kiko mi mester hasi pa por inscibi mi baby na AZV? Si ta trata di un pareha casa mester trece: • Trouwboek OF geboorte-akte (di e baby) of • Uitreksel di geboorteregister OF carchi di Hospitaal cedula di Reino Hulandes) Si ta trata di un mama soltera : • Familieboek OF geboorte-akte (di e baby) • Uitreksel di geboorteregister OF carchi di Hospitaal plus • Prueba di inscripcion di Censo plus

Si mi permiso nobo no ta cla, ki opcion mi tin? Si bo permiso a caduca y e renobacion no ta cla na tempo bo por haya un seguro temporario unavez cu bo presenta e siguiente documentonan: • Prueba di pago na Servicio di Impuesto pa e permiso nobo (original) • Prueba di cita na DIMAS of prueba di tin e peticion entrega caba • E permiso cu a caduca (original) of rijbewijs) Tene cuenta cu e permiso temporario aki ta wordo duna solamente si bo pasa pa renoba dentro di 2 siman despues cu e permiso a caduca. Si acaso bo 2 siman a pasa bo lo mester presenta adhunto na e documentonan ya menciona, un prueba di in-

cedula di Reino Hulandes) Pone atencion: Pa bo baby wordo segura desde dia di su nacemento, bo mester inscribie dentro di 1 luna despues di su nacemento. Si bo inscribie despues di e luna aki, e seguro lo cuminsa core desde dia di inscripcion. Esey kiermen cu tur gastonan relaciona cu nacemento di e baby lo core pa bo propio cuenta como mayor.

Mi ta un persona cu nacionalidad Hulandes pero mi no a nace na Aruba (Huland of Antiyas), ami tin derecho riba seguro di AZV? Si, bo tambe tin derecho riba seguro di AZV, bao di e requisitonan igual na un persona di otro nacionalidad. Pero si bo tin 5 aña consecutivo y legal na Aruba bo mester presenta e “verklaring sedert ingeschreven di Censo” (awg. 10,00)

Mi ta un persona cu tin un permiso pa traha na Aruba. Con ami por segura mi mes na AZV? Si bo ta un persona cu awor bo a haya bo promer permiso bo lo tin mester di lo siguiente: • E permiso original (no copia) • Prueba di inscripcion na Censo (uitreksel

Mi kier cambia mi dokter di cas. Kiko mi mester hasi?

• Cedula (di Reino Hulandes)

di AZV na Seroe Blanco (motibo di esaki ta paso e dokter di cas e ora ta na altura cu bo no ta su pacient mas y ta encarga pa

entregabo bo documentonan medico

acudi na AZV pa asina bo cambia di dokter di cas Tene na cuenta cu no ta tur dokter di cas tin e posibilidad pa inscripcion nobo. Tuma contacto cu cient nobo. E cambio aki ta gratis. Con mi ta cambia di botica? Botica por wordo cambia solamente durante luna di april y oktober. E boticanan mes ta ofrece e servicio di cambio di botica. Si acaso bo kier hasi e cion valido OF bo zorgpas. E cambio aki ta gratis. Algun otro punto di atencion: Den caso cu bo ta bai biba den exterior ta importante pa bo trece un prueba di “uitschrijving” di Censo (kiermen cu bo no ta inscribi mas na Censo) y entrega bo Zorgpas na AZV. Durante 2010 lo bai tin renobacion di e Zorgpas pa un gran cantidad di persona. Paga bon tino riba e fecha cu bo Zorgpas ta caduca; esaki ta riba bo fecha natal of algun dia despues. Pa evita problema cu bo ZorgPas su fecha di vencimento ta bon pa bo pasa na tempo na AZV. Esaki por den e siman cu bo ZorgPas ta caduca y renobaaki. Corda cu si bo Zorgpas no ta vigente tur gasto medico lo core pa bo propio cuenta. Bo salud ta hopi importante y ta solamente door di presenta bo Zorgpas lo bo por haya cuido medico. Mantene bo Zorgpas na un lugar sigur, corda cu den


4

E ta dushi, e ayaca di Lucy! Receta special

E

receta aki ta encera mas cu solamente un receta. Trahamento di ayaca ta manera un tradicion pa hopi famia na Aruba. Famianan ta bin hunto alrededor di 1 of 2 luna prome cu e temporada di Pasco pa asina nan prepara e ayaca. Ta pone musica di Pasco pa asina lanta e espirito di Pasco mas. Chikito y grandi ta yuda den e preparacion di e ayaca, cada un tin nan tarea. Asina ta si bo ta desea di haci e preparacion di ayaca tambe un tradicion pa bo famia ata un dushi receta di ayaca cu por yuda bo. Prepara e blaachi di banana na e siguiente manera: • Corta e blaachinan 40 pa 20 cm y herbe nan pa 15 minuut den awa cu salo y 1 cuchara di vinager • Despues basha e awa afor seka nan y despues hunta e blaadchinan cu un tiki azeta y hinkanan den koelkast Pa e reyeno mester e siguiente ingredientenan: • 2 lbs pia di galiña laba cu lamoenchie • 2 cuchara di tomato pasta • 3 cuchara di vegetable oil • 1 bouillon di galiña

• Garlic powder, curry powder, chicken broth, oregano, soy sauce, salo y pepper na gusto Pone e ingredientenan aki hunto cu e pianan galiña den un weya y lage cushina pa algun minuut y prome cu e cuminsa herbe saka e galinja for di e weya. Kita galiña bek den e marinada pa e no bira seco. Pa traha e mansa: • Pone den un weya 1 ½ cup di lechi • Pone hunto 1 ½ cup awa • Ora e awa cuminsa herbe pone 1 theelepel di salo, 1 theelepel di comino, 1 theelepel di sugar, 1 theelepel di e marinada • Bruha tur cos hunto y kite for di e candela • poko poko den dje Pone un poco di e mansa ariba e blaachi pero no mucho diki. Pone ariba e mansa e siguiente intgredientenan: • 1 cuchara di e galinja cu un tiki saus • 1 pruim • Algun rasinchi

• 1 olive • 1 cashupete • 1 ciboyin • Un tiki picallily • Blokie chikito di ham • Alcapara • 1 slice di pickle • 1 repi promenton berde • 1 repi promenton cora • ca ta un tiki pika Ora cu a pone tur e ingredientenan ariba e mansa bo ta sera e blaachi bon despues doble den un un otro blaadchi. Mara e ayaca cu un liña, pone e ayaca herbe den awa cu salo pa mas o menos un ora. E ayaca por wordo comi di biaha of por wordo warda den freezer. Bon probecho

Bon Pasco, Bon Curpa

door di Lucy Strijdhaftig

O

ra nos pensa ariba Pasco hopi biaha nos ta pensa “hmmm, cuminda dushi, ayaca, calacuna, suls, bolo, hmmmm”. Pasco no ta wordo mira como un bon temporada pa esnan cu ta riba dieet. E no ta haci un diferencia si bo ta ariba dieet pa motibonan di salud, pa baha peso of simplemente pasobra bo ta un persona cu ta come saludabel. E cantidad di cuminda cu ta disponibel durante e dianan di Pasco ta intimida personanan ariba un dieet. Aunke cu durante Pasco tin un cantidad di cuminda di bo dieet. Tin maneranan cu por yuda bo mantene bo dieet durante temporada di Pasco. Bo lo ta puntrando bo mes ta con anto? Mi tin 2 cena di Pasco, mi tin mi famianan pa bishita y conocirnan cu tambe a pidi pa pasa un rato paso corda bon cu ta nos tradicion. E comemento tradicional na cas, e keiromento y monton di hende mas cu ta jama y puntra pa bo pasa un rato serca nan. Y con mi haci pa laga e dushi ponche crema di pistachio para? E temporada aki por bira simplemente un tortura pa esnan na dieet. Pero no frustra bo mes paso aki nos tin algun tips cu por yuda bo mantene bo dieet y restringi bo mes di come tur cos cu wordo presenta den un teblachi pa bo. MODERACION Moderacion ta un di e mihor maneranan pa bo no come di mas durante e temporada di Pasco. Ta

berdad ta facil pa bisa pa un persona come y bebe cu moderacion pero den practica e no ta facil. Ta pesey mes aki ta sigui algun tips pa e temporada dushi di Pasco. • Usa un tayo mas chikito, bo mente ta pensa cu e ta un tayo yen sin importa e tamaño • Si tin un variacion grandi, tuma un tiki di cada un enbes di un cero di un solo cos. • Pa cada glas di alcohol of refresco, bebe un glas di awa. Awa ta yena bo, no tin caloria y e ta yuda bo baha loke bo a bebe dimas na alcohol of refresco. • Si e cena ta na cas, despues di caba di come haci e mesa limpi mesora enbes di keda sinta anto keda come tiki tiki di e resto di e pia di ham. • Si bo kier hiba cuminda cas pa come pa su majan, sea sigur si cu e dia ey bo lo no tin un otro “Xdi mas atrobe. Movecion Keda y sigui hasi bo deporte of actividad. Ta hopi importante pa bo keda den movecion aunque ta temporada dushi di Pasco. Alternativa Si abo ta na encargo di e cuminda semper buska esunnan cu ta mas saludabel pa prepara. E aña aki ta un bon oportunidad pa haci e cena di Pasco diferente. Nos por traha diferente sorto di salada hopi dushi na diferente manera.

Nos por reduci e consumo di vet y hisa e contenido nutricional di nos cuminda di Pasco. Den e lista akibao tin algun tips. Berdura • E berdura no mester ta mucho cushina, mihor ta si usa un steamer. • berdura un dushi smaak. • E salada di batata por wordo traha cu un mayonnaise light mexcla cu sour cream. • Por pone berdura tambe ariba grill, e ta duna e berdura un smaak hopi bon mes. • No usa e salad dressing nan cu ta yena cu caloria pero usa juice di un lamoenchi cu un tiki vinager y hierba manera tijm y cilantro. Carni • Kita mas tanto vet cu ta posibel for di e carni prome cu cushine. • Laga e carni drumi den e juice di lamoenchi cu bo • Ora yena e galinja, cushina e reyeno bon y saka tur e vet prome cu hinke den e galinja. • Purba encorpora pisca den e menu. Fruta • Incorpora fruta como pasa palo. Un delaster tip pa bo no come di mas ta door di bisa un simpel No Danki, e ta mustra hopi dushi pero mi ta yen. Pasa un dushi temporado di Pasco.


5

Autismo: kiko esaki ta? H door di Lucy Strijdhaftig

opi biaha nos ta tende di autismo pero -

Autismo no ta algo di awor. E ta un desabilidad cu ta conoci caba pa varios decada. Ta asina si cu te na momento cu tin un manera pa diagnostica un malesa y cu tin un manera pa trat’e, e ora e casonan ta bin mas y mas dilanti. Esey a pasa den transcurso di tempo cu autismo tambe. Mescos cu otro pais, Aruba a conoce un cambio den diagnostico y tratamento di autismo. Tempo di nos grandinan nan tabata yama muchanan asina “shimaron” y nunca e desabilidad aki a wordo mira como un malesa. Di un banda, nos grandinan tabatin razon, pasobra autismo no ta un malesa sino un estorno den desaroyo cu ta manifesta su mes den diferente grado. Pero di otro banda, e muchanan aki no tabata ‘shimaron,’ sino cu nan no ta experencia mundo y bida manera nos ta hacie. Awendia mester ta gradecido cu ta reconoce autismo mas y mas, ya cu dor propio. Un persona autista ta un persona introverto, e ta den su mes of den su mesun mundo. Personanan cu tin autismo ta reacciona diferente cu otro persona. Autismo ta bin mas frecuente den e persona masculino. Tin tres diferente forma di autismo cual ta wordo sive Developmental Disorders. Na Hulanda nan ta Tin 3 forma di autismo: 1 E autismo “normal” 2 E syndroom di Arsperger 3 Personanan cu autismo ta conciente di e mundo rond di nan pero nan cerebro no por procesa tur loke e persona ta mira, sinti of scucha. Ta crucial pa sa cu autismo ta afecta tres area eanan aki ta comunicacion, e aspecto social di bida y tambe e imaginacion. Bo por imagina bo mes cu un mucha cu ta cuminsa

mundo ta bira mas grandi. Esey ta trece cu n’e cu tin mas exigencia pa loke ta trata su comportacion social y comunicacion. Y ta net areanan aki ta locual muchanan cu autismo pone riba nan. Maestronan mester ta na altura di autismo. Den klas un maestro por ripara un conducta diferente di e mudi autismo, e lo no por yuda e mucha aki. Pasobra cu autismo den educacion ta exigi un guia diferente. Conociendo e caracteristicanan general di autismo 1 abilidad pa organiza of planea su tareanan di scol

2 Abilidad social: un mucha cu autismo por tin problema pa compronde con pa ta social cu otro muchanan di su edad. Ora esaki ta pasa e otro muchanan por cuminsa tent’e y por haci cu e mucha cu autismo por reacciona na un forma diferente pa e por haya atencion. 3 Comunicacion: un mucha cu tin autismo no tur ora sa con pa conta nan mayor kico a pasa cu n’e na scol. P’esey ta hopi importante cu ta existi un bon comunicacion entre e mayor y maestro pero tambe pa juda e mucha den e parti aki. 4 Abilidad motriz: un mucha cu autismo por tambe grof. Esaki por limite den lesnan di movemento pero tambe e por causa problema cu por ehempel scirbimento. 5 Por ehempel un cambio den maestro por causa confusion den e mucha. Un cambio placentero tambe por confundi e mucha y por causa cu e mucha su actitud of comportacion por bira irregular of problematico. comunicacion cu e mucha y tambe cu e maestronan. Esaki lo contribui na crea un bon ambiente pa e mucha por sigui su lesnan na e miho manera posibel.

Si un mayor a haya e diagnostico cu su yiu tin autismo, ta hopi necesario pa informa e scol di esaki pa asina e instituto por tene cuenta cu esaki. Na Aruba nos no tin un scol special pa muchanan cu autismo, ende kinderen, MLK (Scol Caquetio, Emma school)”. Fastioso ta cu e scol specialnan aki hopi biaha tin un lista di espera. scol basico pa scol secundario. Ta di vital importancia pa prepara e mucha pa e cambio aki di adelanta, ya cu no ta facil pa haya un scol adecua pa e mucha. Pa e parti aki ta bon pa e mayor busca ayudo profesional den e proceso aki. Carnaval mester tene cuenta cu e zonido nan duro di klapchi y musica duro cu ta wordo toca. Un persona cu autismo tin un sensibilidad halto pa cu zonido. Pa e motibo aki hopi biaha bo ta haña cu un mucha cu ta autista ta tapa su oreanan cu su man y ta prefera di retira nan mes for di e desorden. E mucha por bai den un panico tambe y bira agresivo. Preferibel ta pa evita cu un mucha cu autismo wordo confronta cu zonido duro. Fundacion Autismo Aruba por yuda mayornan of otro interesadonan conoce mas di autismo pero tambe tin hopi website cu un persona por acudi na Bron: Fundacion Autismo Aruba, Internet


6

Obesidad morbido, realidad of ficcion?

door di Magaly Tobel

C

omemento ta forma parti di e cultura di Aruba cual a resulta den un problema di nos tur cu ta obesidad morbido. Tur cos ta draai rond di comemento. Ultimo añanan comemento a bira un “hype” na Aruba. Actividadnan social y festeho ta wordo asocia cu comemento. Tambe e tipo di cuminda a cambia den e ultimo 20 añanan. Den un porcion mas chiquito tin mas caloria (voedingswaarde). Tin mas producto ariba mercado cu ta contene sucu. Nos base di cuminda ta consisti hopi di koolhydrato cu bo ta haya den pan, arros y batata. Nos dieta (locual bo ta come) ta malo na Aruba y nos ta gasta menos energia.

3 Mas cu 18 aña y no mas bieuw cu 60 aña 4 Y tin e sobrepeso mas cu 5 aña caba 5 Y a purba ariba nan mes pa baha peso sin exito. BMI ta Body Mass Index, e ta un formula cu ta indica e cifra / porcentahe di (sobre) peso. P.e. 65 kg cu un peso di 1.75m ta un BMI di 21.22 Personanan cu un BMI mas cu 40 ta cai den un zona di obesidad morbido. Tin 100 caso pa aña cu ta cai den e categoria di obesidad morbido. AZV ta cubri 24 caso di operacion di obesidad pa aña. E seleccion ta hopi extricto a base di e motivacion di e patient.Ta bon pa lectornan sa cu AZV ta cubri esaki solamente paso asina ta un alternativa pa evita cu e patientnan aki ta (sigui) hanja mas complicacion entre otro malesanan

gana di come. Nos ta come pa smak y no pasobra nos tin hamber. Ki ora un persona ta tuma e decicion pa pidi ayudo professional? Ta jega na un momento cu un persona ta haye confronta cu problema di salud y aceptacion den sociedad pa motibo di obesidad. E ta purba di juda su mes cu tur e productonan y plannan cu tin ariba mercaOra e ripara cu e no ta logra mantene e peso bou control dor di frustacion di tur e fracasonan e ta acerca su dokter di cas. Su dokter di cas ta verwijs e pa un cirugano. Cirugia pa Obesidad Morbido: Bypass Gastrico 4 pa 5 caso nobo di obesidad morbido pa siman ta jega e consultorio di Dr. A. Ponson. Dr. A. Ponson ta un cirugano cu ta hasi operacion Bypass Gastrico. Bypass Gastrico ta un operacion cu ta reduci e volume di stoma y ta tuma un “short cut” pa e tripa. E reduccion di e volumen di e stoma ta di 1000 pa 1500cc pa 50cc. ta un operacion grandi y bo no por cambia e operacion bek. Criteria pa bin na remarke pa e operacion di Bypass Gastrico. Na prome lugar informacion valioso ta wordo colecta di e patient. Si e patient ta cai den un di e siguiente criterianan e ta bin na remarke pa un operacion. 1 BMI (“Body Mass Index”) mas cu 40 2 BMI 35 den combinacion cu malesa di sucu o cardiovascular.

cantidad. E bahamento riba nan mes ta pa e patient custuma cu e bida despues di e operacion. E patient mester realisa hopi bon cu nan no por come cierto cuminda. Ni un kwart di locual bo tabata come prome bo no por come mas. Pesei e diet prome cu e operacion ta un parti chiquito di locual bo tin cu sigui despues di operacion. Si bo no cuida bo stoma, e ta rek bek y bo ta bai na e situacion bieuw. Bo tin cu come porcionan chiquito cada biaha. Dr. ta recomenda pa usa un schotter envez di un tayo. Bo ta haya guia di un psychologo. Tin persona ta cla pa e operacion den 3 pa 6 luna. E cantidad di tempo tin di haber cu e diciplina y motivacion di e patient mes. Operacion y cuido despues di operacion. Ora e patient ta mentalmente prepara e operacion ta tuma lugar y si no tin niun complicacion den dos pa tres dia e patient ta na cas. E operacion ta tuma lugar via di un laparoscopie. E patient ta haya ayudo di un “support group” (patientnan cu a jega di opera). Pero tur cos ta draai rond di e responsabilidad di e patient. E operacion ariba su mes tin su riesgonan mescos cu tur otro operacion. E patient ta wordo monitoria pa 2 aña pa check con e patient a keda despues di e operacion.

chronico adicional manera presion halto, diabetis of malesa cardiovascular.

Informacion stadistica di Aruba. For di aña 2005 te cu 2009 tin 90 patient a hasi e operacion di Bypass Gastrico na Aruba. For di e serie di patientnan akinan tabata tin un average di BMI di 54. Locual nos ta wak rond cu ta hopi gordo, mayoria ta BMI nan 60. Despues di operacion 60 á 70% di e patientnan cu a hasi e operacion (2005-2007) a perde e peso cu nan mester a perde (e peso ta e cantidad pa sali for di e zona peligroso)

Preparacion prome cu e operacion tuma lugar. Si e patient ta un candidato pa e operacion di Bypass Gastrico, dr. A. Ponson ta cuminsa cu informa e patient di e operacion cu ta bai tuma lugar y e plan di tratamento. Hopi enfasis ta wordo poni na e concientisacion di e patient cu e operacion ta algo hopi grandi . Ta check bon si e patient ta psychologicamente prepara pa e cambio grandi. Prome cu e operacion tuma lugar e patient tin cu baha 10% di e peso di mas, esaki pa custuma cu e manera di come, kiko nan ta come y tambe e

Duna informacion tocante e riesgo grandi di e operacion no ta pa incurasha pa no hasi e operacion. Ta pa concientisa cu e operacion ta un ayudo pa controla e malesa di obesidad morbido. E meta principal ta pa logra un mihor calidad di bida, mas saludabel y mas largo. Baha e riesgo di e malesanan cronico manera diabetico, cardiovascular (curazon y ader) y problema di “joints”. Finalmente e exito di mantene e sobrepeso bou control ta cu e participacion di e patient. Henter bo estilo di bida ta cambia y ta bon pa bo propio salud.


7

Lagami keto door di Magaly Tobel

D

en bida cada un di nos por hanja nos enfrenta cu situacionnan di cambio of decisi-

estado mental of nos emocionnan. Tin ora expressionnan manera “lagami keto”, “mi no tin gana di nada” of “mi no tin smaak” ta wordo bisa. Hopi biaha nos no ta tuma e expressionnan aki na serio y por

toch den algun caso e ta e bida diario di un persona. Na Aruba AZV a cubri 6.726 receta (cifranan di aña 2007) pa remedi contra depression. E cantidad di receta aki a juda 1.844 persona (2% di e aseguradonan di AZV) cu ta sufri di e malesa aki. Na Hulanda mas y mas remedi contra depression ta wordo prescribi. Den 2007 tin 937.000 persona (6% di e poblacion) a ricibi -via di un total di 6.7 miyon receta- remedi contra depression. Mayoria di nos ta relata depression cu personanan cu tin problema cu no por sali afor. O un persona cu a perde animo den bida. Nos ta biba ariba un isla cu tin solo, lama, libertad y calor di e ser humano na abundancia cu ta un hunga un rol grandi den e estado di animo di nos. Cu tur e factornan di un “one happy island” lo hende por pensa cu no ta excisti depression. Lamentablemente no tur ora ta asina. Ultimo tempo

P

personan cu problema mental ta sali mas den noticia. Depresion (clinico) ta un estorbo di animo (stemmingsstoornis) cu ta remarca su mes cu perdida di e animo of ningun gana di biba. Sinti bo mes un poco down sin gana di hasi algo pa bida ta situacion cu nos tur sa pasa aden. Ta situacionnan pasahero. Pero si un situacion asina no stop despues di dos siman lo ta bon pa bishita bo dokter di cas. Aki na Aruba ta un taboe pa papia tocante problema (emocional of mental) cu e docter di cas. Mayoria biaha nos como hende ta pensa cu e docter no tin tempo y tin e miedo di busca ayudo cerca un psychologo. Sinembargo esey no mester ta e caso, percura pa acudi na e dokter di cas. Den e articulo aki nos ta enfoca mas ariba e grupo di 12 pa 18 aña. hendenan mayor. No ta tur ora e mucha por expresa su mes bon. Cu e siguiente simptomanan bo por señala depression cerca un hoben. (naturalmente cu pa ta sigur mester tuma contacto cu dokter di cas).

• • • • • • • • • • • •

Cambio di estado di animo Rabia Amor propio hopi abou Prestacion na scol ta malo Comportacion di delinquente Adicto na droga(remedi) of alcohol of un combinacion Comportacion sexual exagera Isolacion No tin gana di come o justamente come hopi Problema pa drumi (“nachtmerrie”) o justamente drumi hopi Cansa, no tin energia pa hasi nada Tin e gana di comete suicidio

Ayudo professional ta cuminsa serca e docter di cas. Den un proximo edicion nos ta amplia mas ariba e topico di depression. Si bo tin pregunta cu ta tocante e topico aki bo por email bo preguntanan na info@uoazv.aw Cada pregunta lo wordo trata anonimamente y privacidad lo wordo respeta. Den un proximo edicion lo tene cuenta cu e preguntanan hasi y lo contestanan mihor cu ta posibel.

Tradicion di Pasco rond mundo

door di Ethleen Henson asco manera nos conocele, a wordo inventa den e epoca Victoriano di aña 1860. Probablemente e dia festivo mas celebra rond di mundo, nos pasco moderno ta un producto di cien di aña di tradicionan seculiar y religioso.

Finlandia ‘Hyvää Joulua ‘ E mayoria di Finlandes ta bishita un sauna ariba e anochi promer cu pasco. Famianan ta reuni pa scucha e transmission di “Paz di Pasco” via radio y tambe ta un custumber pa nan bishita nan difuntonan na santana ariba e dia ey. Mexico ‘Feliz Navidad’ Na aña 1828, e ministro Americano pa Mexico, sr. Joel R. Poinsett a trece un mata corra y berde for di Mexico pa Merca. E color tabata mustra ideal pa un dia festivo nobo y e mata cu a wordo yama poinsettias na honor di sr. Joel R. Poinsett. Na aña 1830 e poinsetNa aña 1870 e ciudad di New York a cuminsa bende e poinsettias pa e temporada di pasco. Y pa e siglo 1900, e mata aki a wordo considera como un simbolo universal di pasco. Pa celebracion di pasco na Mexico, paper ‘mache’ ta wordo uza pa traha piñata y esaki ta

wordo yena cu mangel y placa . Esaki ta wordo colga for di e plafond y cada mucha ta haña turno pa dal e piñata mas duro cu e por te ora cu esaki kibra. Inglatera ‘Merry Christmas” E ingles yama John Calcott Horsley a popularisa e tradicion di manda kaarchi di pasco, ora cu ela cuminsa produci kaarchinan chiquito cu un escenan festivo y of cu mensahenan di bon deseo y na mesun momento e Americano R.H. Pease a cuminsa traha e promer kaarchi Americano. Canta di cas pa cas (aguinaldo) tambe a cuminsa na Inglaterra. Musiconan tabata viaha di cuidad pa ciudad bishitando palasionan y casnan di e riconan. Encambio pa esaki nan tabata ricibi un cuminda of placa. Na merca y Inglaterra, e muchanan tabata colga un meya na e palo di nan cama of na e chimenea ariba e anochi promer cu pasco. Esaki cu e speransa cu elo wordo yena cu hopi mangel ora nan lanta mainta pa celebra pasco. Tin ora tambe regaldo chiquito. Francia ‘Joyeux Noël!’ Na Francia, pasco ta wordo yama Noel. Esaki ta bin for di e frase frances les bonnes nouvelles, locual

kiermen “e bon noticia” referiendo na e evangelio. E custumber na e parti sur di Francia, ta di kima un tronco na nan cas for di pasco te cu e promer dia di aña nobo. Esaki ta pa segura un bon cosecha pa cu e siguiente aña. Brazil Na Brazil Santa Claus ta yama Papai Noel. Hopi di nan custumber ta mescos cu esun di Merca of Inglaterra. Pa esnan cu tin hopi placa , nan cena ta consisti di galiña, calacuna, ham, arroz, salada, porco, fruta fresco y seco y ademas cerbez. Pa esnan mas pober nan cena ta consisti di galiña y arroz. Israel Israel su poblacion ta consisti en mayoria di hudiewnan. E hudiewnan no ta reconose Jesus Cristo como e yiu di Dios, esta e Mesias. Pasco ta un celebracion di e nacemento di Jesus Cristo y pa e motibo ey nan no ta reconose pasco como un dia festivo. Nan ta celebra Hannukah rond di e periodo di pasco. Hannukah ta un celebracion hudieuw na unda ta conmemora e victoria militiar di e hudieuwnan Maccabees ariba e GriegoSirionan. Hannukah tambe ta conmemora e rededicacion di e Segundo Templo na 164 AD. E minoria di Arabe cristiano cu ta biba na Israel, si ta celebra e dia di pasco como un tradicion.


8

Mucho gusto door di Joost van de Kamp

E

“uitzendkracht” pa dos aña. Esey kiermen cu en total Esmayra tin 11 aña ta brinda su servicionan na e clientenan di AZV.

ley di AZV a drenta na vigor pa henter pueblo Arubano na 1 di januari 2001, pero abo ta traha 11 aña caba na AZV. Kico Organo Ehecutivo a haci prome cu 2001? ”E ora ey e AZV tawata ehecuta e aseguro medico pa e empleadonan publico pensiona. Nan tawata e unico clientenan di nos y nan tawatin un asina yama Medicard. Esey ta e “voorloper” di e ZorgPas actual”. E tempo ey nos a traha cu menos hende y e tawata mas rustig”. Esmayra ta sigui. “Pero, na 2001 tur cos a cambia. For di 1 di januari 2001 tur hende na Aruba a haña derecho riba seguro medico via AZV y consecuentemente tur hende mester a pasa un caarchi. Diripente el’a bira hopi druk y e hendenan a para hasta pafor den rij. E situacion hectico a dura basta tempo. Ora tur hende tawata inscribi el’a tranquilisa un tiki.” Mi ta supone cu den e tempo ey no tur cliente

a yega serca bo cu un cara contento. Por ta pa motibo di e paramento den rij of cu e introduccion di AZV riba su mes. Con bo ta atende un situacion asina? “Ta importante pa semper scucha bon kico e cliente ta bisa, aunque e ta rabia of e ta grita. Si bo ta scuch’e yuda e persona pa resolve e problema. Mayoria di biaha nan ta tranquilisa ora bo ta mustra cu bo kier yuda e cliente y bo splica pakico tin cierto reglanan. Hopi importante ta, den mi opinion, cu mi no ta tuma nada personal.” Cuanto persona bo ta wak pa dia? “Nos ta yuda na AZV Seroe Blanco mas o menos 125 hende pa dia. Si e ta echt super druk te hasta 200 hende, pero esey ta excepcional. Mayoria di nan ta bin pa prolongacion di nan polisa (ta conta solamente pa personanan cu tin un permiso di estadia: Joost van de Kamp). Ora un cliente ta drenta nos ta puntra pa

cua tipo di servicio e ta bin y nos ta check si e tin e documentonan correcto, prome cu nan ta wordo ordo nos ta yud’e informando e con y na unda nan por haña e documentonan. Tin biaha cu mi ta wak un hende grandi yega cu tin problema cu cana y e ora ey nos ta puntra e security pa hiba e rolstul cu nos tin pa e persona por use durante su bishita na AZV. No tin hopi cu nos por haci, pero semper nos ta haci tog nos best pa sinti nos clientenan mas comfortabel posibel.” Kico bo lo haci ora si bo tawata director di AZV? Nos na bali ta haña basta pregunta tocante e docterdocter di cas habri pa mas pacient, dus mi lo trece mas docter di cas na Aruba pa asina nos aseguradonan tin mas ‘choice’ y e trabou pa e docternan ta bira menos pisa.

E ABC di nos Carnaval door di Lucy Strijdhaftig

C

solamente si bo mes celebre sanamente. Problemanan conoci manera exceso di alcohol, problemanan cu e sistema di stoma y intestino y accidentnan chikito por danja nos celebracion di carnaval.

Hopi hende ta pensa cu alcohol ta parti di nos Carnaval y cu sin alcohol no tin ambiente. Pero sigur e no por ta parti di nos celebracion ora cu tin persona cu ta consumi alcohol asina tanto cu nan hasta ta drenta den un estado di coma. Tambe ta sumamente irresponsabel pa ofrece y duna menornan di edad alcohol pa nan bebe. Ta recomendabel pa un persona adulto no bebe mas cu 6 glas di alcohol pa dia. Na momento cu un persona consumi 8 glas ta dura nos curpa 12 ora pa deshaci di e cantidad di e alcohol den nos sistema humano. Tambe ta asina cu adultonan femenino y personanan menor di 16 anja ta mas sensitivo pa alcohol cu adultonan masculino. Pa loke ta trata muchanan chikito consumo di alcohol por causa daño celebral y por frena e crecemento di e mucha. Semper mester percura pa bebe otro sorto di likido, preferiblemente awa. Alcohol ta deshidrata e curpa humano, e concecuencia di esaki ta cu pa su majan e persona ta sintie wayaba. Consumo excesivo di alcohol no solamente ta conduci na buracheria y un wayaba pero tambe otro problemanan di salud manera dolor di stoma y sakamento. E sakamento aki por sosode na mo-

mento cu un persona burachi ta drumi y por causa cu e saka por drenta den e pulmon di e persona aki. Un otro problema grandi tambe ta cu alcohol y hopi sorto di medicamento no por combina hunto. Door di un consumo halto di alcohol un persona por intoxica y esaki por ta tambe a base di un combinacion di medicamento of droga. Esaki por hasta causa cu un persona ta fayece. Un fenomeno cu Carnaval tambe ta trece cu ne ta e babynan di carnaval. Ta un hecho cu despues di 9 luna babynan ta nace pa motibo di relacionnan sexual mas tanto entre nos hubentud durante Carnaval. E uso di un condoom ta sumamente importante no solamente pa preveni un embarazo pero tambe pa preveni malesanan venerico manera gonorea of HIV. Ningun hende no ta venerico of un embarazo no desea. Lastimamente door di maluso di alcohol entre e jovennan nan ta perde nan bista ariba kiko por y kiko no por. Mayornan tin cu sigui concientisa nos jovennan ariba e peligernan cu por tin durante Carnaval y con pa preveni esaki. Na momento cu tin un multitud di hende celebrando Carnaval e riesgo semper tey cu accidentnan por sosode como consecuencia di e e

consumo halto di alcohol. No solamente banda di caminda serka e ‘mirones’ pero tambe serka esnan cu ta participando den Carnaval mes. Por ehempel door di no ta atento na peliger participantenan por cai for di e roadpiece of trailer of por cai ariba caminda y e mesun truck cu ta acom-


9 panja e banda y carnavalistanan por pasa ariba nan. Mester keda alerta pa e riesgonan aki. Proteccion contra solo. No solamente pa muchanan pero pa adultonan tambe ta sumamente importante pa proteha bo mes contra nos solo cayente pa asina evita di hanja un “zonnesteek”. Pa nos proteha nos cuero nos por usa un bon sunblock di 50 SPF of mas. Un bon petchi of sombre tambe ta yuda. E tendencia tey pa durante carnaval nos bisti mas coketa cu ta posibel pero hopi biaha nos ta lubida cu den e ambiente di carnaval nos ta baila y bula sin sinti e solo cayente riba nos cuero cu consecuencia cu nos ta kima sin cu nos mes sa. Tambe ta hopi importante pa proteha nos oido contra di e zonido halto cu ta bin di e bandanan cu ta pasa nos dilanti pero tambe di e musica cu ta wordo toca banda di caminda prome cu e parada pasa. E manera mas simpel pa proteha nos oida ta pa usa e “earplugs” cu ta wordo bendi banda di caminda door di algun instancianan cu ta promove cuido di nos oido. Laga nos ta conciente cu nos Carnaval tey pa nos goza di dje pero nos mester corda cu e celebracion aki mester keda un recuerdo agradabel den nos memoria. Ban goza di nos dushi Carnaval: naturalmente na un forma sano y conciente!

Sapato comfortabel door di Ethleen Henson

C

uido di pia y di bo eskeleto ta cuminsa cu un bon escogencia di sapato. Ta importante pa sinja con ta escoge un sapato correcto y asina evita hopi dolor di pia, di cabez y di cartera…… Kinan ta sigui algun tips pa tene cuenta cu ne. Con pa escohe e sapato correcto 1 Zorg pa e sapato ta pas bo correctamente, es decir laganan midi bo pia cada bez cu bo ta bai cumpra un sapato. Mester midi cada pia apart, ya cu un pia porta mas largo cu e otro. 2 Pone bon atencion cu e hanchura di e sapato, ya cu e estilo por varia. Por ehempel, si bo pia ta hancho, bo mester di un sapato traha pa pia hancho. Na Merca esaki ta wordo indica patras di e size di e sapato. 3 Pas cada sapato cu e meya cu bo tin intencion di bistië cu ne. Corda cu esaki por tin un efecto masha grandi ora di pas e sapato. 4 Considera e hilchi di e sapato. Parti di e problema cu cierto sapatonan ta cu e hilchi ta mucho halto y ta causa hopi stress ariba cierto puntonan di e pia. 5 Despues cu tempo esaki por causa problema di pia. Warda sapato di hilchi pa occacionan especial. Pa cada occacion escohe e sapato correcto.

E ta dolor ! E blaar cu ta aparece na bo hilchi despues di un dia di bisti un sapato atractivo cuadra, ta purba di bisabo algo. bui na blaarnan, ta cu mas certesa e modelo di e sapato no ta apto pa bo pia. Busca un estilo mas comfortabel. Sapatonan cu punta por pone un toque di estilo na bo vestuario, pero ki hubo di e dolor mey mey di bo di tres y di cuatro tenchi? Morton’s Neuroma ta un sintoma na unda e “tissue” rond di e nervionan di e pia ta bira abnormalmente grueso y tin biaha esaki mester wordo remedia cu operacion. Callulus Sapatonan tin como meta pa protega bo pianan, no atacanan. Blaar y callulus ta e respuesta ora cu un saesakinan. Pone atencion na bo escogencia y sigui e tipsnan pa evita problema cu bo pianan. Cuido di pia por ehempel door di hasi pedicure regular y/of crema e pia pa e keda den bon condicion tambe ta juda.

Pakiko ta importante pa escoge un sapato confortabel Si bo ta un hende homber of un hende muher, un sapato ta e manera mas facil pa assesora bo vestuario. Mientras cu e sapato por dunabo un sentido di estilo, e tambe por causabo bastante dolor y descomfortabilidad. Sa sucede cu depende e situacion nos por ignora e dolor djies pa aparencia y nos ta cataloga e dolor y cansancio di nos pianan, como preis pa bisti sapatonan di moda. Corda cu sapatonan incomodo por traha aribo bo nervionan.

Teror cu tiro y pagara

door di Joost van de Kamp

“Esey no lo pasa cu mi”, mayoria di hende ta pensa. Pero toch cada aña tin hopi hende ta bira victima di accidente cu klapchi. Hopi di e daño aki por wordo evita door di usa y trata klapchi hopi consciente y na un manera cuidadoso. Si e ta bay malo toch, bo mester actua liher y adecua. Herida di candela Bo tawata sa cu e chispanan cu ta forma ora bo ta cende un klapchi por yega na un temperatura di mil grado Celcius? Pesey nan por causa heridanan di candela basta grave. Wanta heridanan di candela por lo menos 10 minuut bou di awa frieu. Si bo ta fri’e bon e dolor ta wordo alivia, pero ta evita tambe cu e herida ta penetra mas hundo den e cuero. Si e herida ta hundo of ta grandi, mas grandi cu e palma di bo man, bo tin cu bay mesora bo dokter of hospital. Esey ta conta tambe ora e cu-

ero kima, no ta haci dolor y ta color grijs of preto. Otro tipo di herida Ora e klapchi por a haci daño na bo wowo, den cualkier forma, bo mester pidi ayudo di un dokter di biaha. Un wowo ta hopi vulnerabel y sin e cuido adecua bo por keda cu problemanan di wowo pa largo tempo. Ora un dede of un otro parti di e curpa a wordo ranca door di impacto di klapchi, mesora bo tin cu bay Spoedeisende Hulp (SEH) di hospital. Si ainda bo tin e dede, ward’e den un baki cu awa

frieu y ijs. Percura bon si pa e dede no vries. Heridanan habri semper mester wordo trata dor di un dokter of den hospital mes. Tip sea hopi cauteloso. Y no lubida di “ruim op” loque ta resta despues di tiramento. Muchanan chiquito por coy e restonan pa bay hunga cun’e despues y esey tambe ta peligroso.


10

Ban solo solo? door di Solange Tchong

T

a cuanto di nos no gusta bai lama y ta henter dia den solo? Si, asina mes. Awendia tanto hende muher como hende homber ta gusta pa nan curpa tin un dushi color di solo. Tin algun te hasta ta bisa cu pa nan e color bruin di solo

mentacion. E pigmentacion ta bira mas hopi of e ta cambia di color (bruin, roos, blanco). Tambe e cuero por cuminsa hanja mas mancha riba dje. E sintomanan ta crecemento di e pigment of mancha, sangramento, grawatamento of e persona ta hanja

berdad di esaki?

dokter di cas na momento cu bo ripara cambio den bo manchanan riba bo cuero of nota cambio den e textura di bo cuero.

Den un bishita hasi serca dokter Nuris Lampe, dermatologo, nos di Pulso a hanja e chens pa hasi diferente pregunta relaciona cu e cuido di nos cuero y tambe e peligernan ora di expone bo mes demasiado na solo. Exposicion na solo tin dos forma cu e ta manifesta su mes. Tin exposicion na solo cu ta manifesta su mes despues di añanan paso cada biaha cu a bai pafor e cuero ta “tan” y esaki ta resulta den maltrato di e cuero. E forma ey ta wordo jama exposicion cronico na solo. E otro forma ta e exposicion agudo na solo, esey ta e momento cu e cuero ta hasi un reaccion instantaneo esta cu bo ta hanja blaar riba bo cuero of bo cuero ta kima. Tur dos forma di expone bo mes na solo por causa cancer. Mas blanco e color di cuero di e persona ta, mas halto e riesgo pa hanja cancer di cuero. E “aging of the skin” ta sosode poco poco pero sigur cada biaha e solo ta como sifuera e ta come e cuero y e calidad di e cuero ta bai atras. Por ehempel bo ta cuminsa hanja arrugas den bo cara. Na Aruba nos ta den un clima parecido na desierto y esaki ta hasi cu e solo su intensidad ta hopi mas fuerte cu den otro paisnan por ehempel unda tin diferente temporada den mas peligroso ta entre 8’r di mainta y 4 ‘r di atardi. Pa reconoce cu ta trata di cancer di cuero lo bo ripara cu tin algun “steps” den cual e cuero ta pasa. Un di e prome cambionan den e cuero ta e pig-

Una bez cu tin e sintomanan por bisa cu por lo general e persona lo mester keda hanja tratamento pa bida largo. Cancer na cuero ta distingui su mes den 3 diferente sorto: tin e basal cell carcinoma, e squamo carcinoma y e melanoma carcinoma. Den e 3 sorto di cancer di cuero aki e melanoma carcinoma ta esun mas peligroso ya cu si e no wordo detecta na tempo e ta resulta den morto di e persona. Hopi interesante ta si wak e cifranan di cancer di cuero na nivel mundial; mayoria hende joven di 25-35 anja den mundo ta fayece di cancer di cuero. Unda antes cancer di cuero tabata mas un malesa di hende grandi (edad di 70 aña of 80 aña e malesa tabata manifesta su mes) awendia ta wak cu door di e estilo di bida cu nos ta hiba e casonan cu e malesa di cancer di cuero ta detecta na hende jong esta for di e edad di 25 aña caba. Akinan na Aruba 3 caso pa siman cu dokter Nuris Lampe ta opera den su consultorio ta cancer di cuero (desaroya su mes den cancer di cuero). Loque hopi hende no ta conciente di dje ta e hecho cu bo mes por hasi masha hopi mes pa cuida bo cuero aunque cu mayoria biaha hende ta considera e parti preventivo di cuido di cuero uno cosmetico. Cuido preventivo di cuero ta cuminsa na mucha door di hasi bon uso di sunblock, na grandi por tuma tratamento di laser pa renoba e celnan den e

cuero, hasi un peeling, bisti un bon bril cu proteccion contra UVA y UVB (e radiacion di solo), bisti sombre of petchi, evita di sali den solo y tur ora cu por usa camisa of blusa manga largo. Mesun importante ta tambe e dicho na hulandes “je bent wat je eet” esta cu mester pone hopi atencion mes riba bo cuero. Dokter Nuris Lampe a informa Pulso cu ora patientnan aserque pa tratamentonan preventivo su prome conseho ta pa pone atencion na un bon dieeta paso esey ta juda e patient mantene su cuero bon pa hopi tempo despues di e tratamento di “rejuvenate”. Un otro forma di juda den prevencion di cancer na cuero ta e servicio di e dermatologonan na Aruba mes por ehempel door di duna diferente lectura na diferente occasion of organisacion. Pa medio di e lecturanan ta purba concientisa tur hende di e importancia di preveni cancer di cuero. Como Organo Ehecutivo AZV ta responsabel pa gastonan relaciona cu cuido curativo (kiermen cuido di un malesa cu ya a manifesta su mes of ya ta presente den e curpa) tur gastonan preventivo di tratamento preventivo no ta wordo cubri door di Organo Ehecutivo AZV. Di otro banda, Organo Ehecutivo AZV tin e obligacion pa cubri e gastonan na momento cu un persona hanja e mal noticia di dokter cu e tin cancer di cuero.


11

Habon, e ta bon?

door di Diandra Alders

N

os ta wak nan tur caminda. Den supermercado, den baño, y quizas riba un ‘lessenaar’. Nan ta e habon antibacterial cu ta hopi popular. Door cu nan tin e nomber ‘antibacterial’, hopi hende ta kere cu nan tene hende saludabel. Pero, esaki ta berdad? Na Merca a studia e pregunta aki 27 diferente biaha, y a resulta cu no necesariamente un habon antibacterial ta esun mihor. Dicon esaki? E producto principal den hopi di e habon antibacterial ta yama triclosan. Den experimento den un laboratorio, a constata cu uso di e producto aki por hasi hende resistente na cierto tipo di antibiotica. Y antibiotica ta un di e maneranan principal cu nos ta bringa un infeccion. Un otro estudio a duna como resultado cu un ha-

bon anti bacterial no ta kita mas bacteria cu un habon regular. Mester remarca si cu den hospital y den otro lugarnan unda cu ta practica medicina ta usa habon cu un concentracion mas halto cu esunan bendi pa publico. Akinan si e estudio ta bisa cu e tipo di habon aki si por yuda pa combati bacteria y malesa. E conclusion di e estudionan realisa na Merca? Habon antibacterial no ta yuda mas cu habon regular y hasta por causa daño ora di haña tratamento medico.

E secreto pa baha peso door di Magaly Tobel

F

-procionnan chikito- ta stimula bo metabolismo (kimamento di vet) y asina bo to baha peso. Kiko ta un dieta (cuminda) responsabel? E ta cuminda cu: • poco vet malo (‘verzadigde vetten’ ta malo)

Kiko ta e secreto pa baha peso? No tin secreto pa baha peso! No laga ningun hende gañabo! E ley ta: come MENOS cu e energia cu bo ta GASTA.

• poco of ningun sucu adicional • hopi berde/berdura • poco alcohol • En breve pa bo corda bon: laga tur ‘cuminda blanco’ un banda P.e. arros, pan, yuca, funchi etc. y come e otro colornan.

in di aña ta den porta y ta e temporada cu nos kier ta den forma, pa nos por luci bon. Ta e temporada cu ta wordo festeha cu hopi cuminda y bebida alcoholico. Despues den un tempo record hopi di nos hendenan kier perde e extra kilo, pa ta den forma atrobe pa e temporada di carnaval.

Ora bo dieta ta malo (hopi y di mal calidad), hopi mental. Dor di reemplasa e mal dieta pa un mas nutritivo y mas varia, bo ta bai sinti bo mes mas mihor cu mas energia y forsa. Hasi actividad di curpa (move) y come un dieta balansa. Eseynan ta e factornan mas importante pa baha peso. Dieta pa baha peso Tin varios manera pa baha peso, pero no ta tur ta saludabel. E dieta milagroso pa baha peso no ta existi. Importante di un dieta pa baha peso ta pa logra perdeCuminda varia y nutritivo ta forma parti di un dieta responsabilisa. Come varios biaha pa dia

Tips pa come menos: 1 Si bo ta haya gana di sambuya den e fridgidaire pa come algo di smak, preferibel rondia algo activo pa jena bo tempo p.e. bai cana, core bais, hasi actividad rond di cas. E idea ta pa bo kita bo pensamento di gana di come, specialmente si bo gusta come cos dushi of snacks. Na mes momento bo ta kima caloria door cu bo ta move envez di come. 2 Si bo haya gana di come algo dushi bo tin cu skeiro bo djente of kauw bals di menta. Ora bo boca ta limpi y fresco bo tin menos gana di come algo. 3 Bebe hopi awa, e ta juda pa bo baha peso. Bebe un glas di awa prome cu bai come. E ora ey bo barica ta jena y bo ta come menos. 4 Si bo dicidi pa hasi un dieta pa baha peso hasie hunto cu un amigo(a) pa incurasha otro. Purba di hasie como un pustamento pa ken ta baha

un liber pa siman. No lubida e mester ta algo realistico si. Purba pone bo meta pa 1.5 o 2 kilo pa luna. 5 Si bo a custuma di treat bo mes algo ora bo a logra algo bon purba di cambia e cuminda pa algo otro. Idea ta manera bishita beauty salon, of cumpra paña, sapato, buki, mata etc. E idea ta stop di busca excuus pa cumpra y come cos dushi. 6 No bai para tur dia ariba e balans. Bo peso ta varia hopi. Preferibel pisa un bez pa siman y na e cu parti mainta. 7 Precura pa bo bai hasi compra ora bo barica ta jen. Asina bo ta preveni pa cumpra jen di cos di come cu bo tin gana di come. Purba mantene den bo mente cu locual no tin bo no por come. 8 No bebe caloria inecesario. Purba di bebe mayoria biaha awa. 9 Purba di no haya e obligacion di come te ora bo tayo ta bashi. Stop di come ora bo stoma jena. tempo pa duna bo e signal cu bo bariga a jena. Si bo ta come lihe e ora bo celebro no ta haya e tempo pa manda e signal cu bo bariga ta jen. 10Si bo ta gusta come spaghetti dus pasta corda di tene cuenta pa bo no pone hopi keeshi. Por ultimo ta bo pa tene cuenta tambe cu tin algun remedi cu bo dokter por receta pa baha peso. Problema ta cu hopi biaha ora bo stop di bebe e remedinan aki bo peso ta bolbe subi bek. Atrobe e mihor conseho ta pa hasi un cambio den bo dieta y cuminsa move e curpa.


12

Caranan contento!

door di Solange Tchong

S

esta di mucha? Of simplemente ora bo kier pasa un atardi dushi y diferente cu e chiquitinnan? Mayornan i invitadonan ta keda hopi satisfecho ora nan wak e sonrisa grandi di e muchanan. Pa tin exito cu e muchanan, sobre todo esnan mas chiquito, mester tene cuenta cu algun

di ham, slice di pepperoni, slice di keeshi sea jong of keeshi mericano, tomati, maishi i celerie. Cu e forma grandi pa traha koeki bo ta saca forma for di e sneechi pan. Por ehempel: forma di

1 Traha snacks special pa mucha unda bo ta tene cuenta pa no ofrece demasiado cos vet. Por ehempel: si bo tin 5 snacks percura pa 3 sigur ta saludabel paso ta importante pa duna mucha e bon ehempel pa despues nan sigui cu e mesuu ehempel ey. Algun idea pa snacks saludabel ta cu bo por traha palito di fruta usando diferente fruta manera patia, melon, mango, bacoba, kiwi, peach, druif, mandarin i appel. 2 Un otro opcion tambe ta pa laga e muchanan mes traha nan “super club sandwich”. Pa esaki bo mester tin di algun sneechi pan, forma grandi pa traha koeki , un “snijplank”, un cuchiu, slice

ta pone tur e super club sandwichnan riba un tayo bunita pa disfruta prome cu come! 3 Hasi wega of actividad cu nan. Por ehempel: • Wega di penchi. E muchanan ta para cu nan lomba pa un emchi i ta purba di laga un penchi cai den e emchi. E ta sona hopi simpel, pero pa e muchanan chiquito e ta un reto! • Bala den macuto. Wak cua mucha ta tira mas bala den e macuto. • Piscamento. Pone un baki jena cu pisca traha di papel. Traha algun “hengel” cu palito di sate

keeshi of beleg. Pone e keeshi of beleg cu bo ta corta riba e sneechinan i dorna esaki cu e tomati i maishi. Si mester ta laga un mayor juda corta

ta facil pa pisca asina!

• Rei kiko ami ta (mimica). Laga e muchanan algun kaarchi cu nomber di bestia of objeto. E kaarchi ta wordo hinca den un envelop sera. Cada grupo ta hanja turno pa kies un envelop y mester hasi mimica di e bestia of objeto cu e la hanja. No mag usa ningun zonido. E grupo cu rei mas hopi kiko e bestia of objeto tabata ta bira e grupo ganador. • Estafetta di popchi. Esaki ta un pustamento entre dos grupo. Cada grupo tin un popchi y paña pa e popchi. E mucha ta core pero di lomba (ta bai patras pa e popchi i bisti e popchi su pañanan pero haciendo esaki patras di su lomba dus e no ta wak con e ta bisti e popchi!). Despues e mucha ta core bay bek, semper bayendo di patras (“achteruit”). E siguiente mucha mester kita e popchi su paña atrobe. Asina ta sigui te ora e ultimo mucha ta na turno. E grupo cu cla mas prome ta e grupo ganador. • Baile di stoel. Percura pa tin musica pa mucha i pone un stoel menos cu e cantidad di mucha. Ora e musica cuminsa tur mucha mester baila rond di e stoelnan. Ora musica ta stop tur mucha mester ta riba un stoel, dus semper ta keda un sin stoel. Exito! • Bolo di sorpresa. Pone un “M&M” (chuculati) den e bolo ora bo trahé of laga trahé. E mucha cu hanja e pida bolo cu e M&M aden ta haya un sorpresa. • Saco pa popcorn. Pa e actividad aki bo mester papel di color, stickers den tur forma of dibujo, lijm i popcorn. Laga e muchanan lora un pida papel te na un saco di punta (“puntzak”) i laga e muchanan dorna esaki cu diferente stickers na nan gusto. Popcorn ta wordo disfruta paso nan mes a traha e saco! • Rei kiko tin den e saco. Scirbi e prome letter di e mucha cu a hasi aña riba saco di papel bruin. Hinca articulo aden cu ta cuminsa cu e mesun letter. E muchanan mester fula sin wak y bisa kiko tin den e saco.


13

ZorgPas di AZV den 2010 ta caduca

door di Solange Tchong

D

urante 2006 Organo Ehecutivo AZV a introduci e ZorgPas, e caarchi di AZV completamente nobo. E tempo ey un cantidad di 93.000 cliente a hanja nan ZorgPas. Mientrastanto tin alrededor di 70.000 aseguradon cu nan ZorgPas lo caduca den aña 2010 riba nan fecha natal of algun dia despues. Organo Ehecutivo AZV ta pidi cada asegurado pa ta pendiente y sea alerto ariba e fecha cu nan ZorgPas ta caduca. Tambe ta suplica tur asegurado di AZV pa busca nan ZorgPas nobo den 2010. Pa facilita tur e aseguradonan, Organo Ehecutivo AZV a cuminsa cu preparacionnan caba. Tur ZorgPas ta wordo traha adelanta y ta cla pa wordo busca door di e asegurado. E Organo Ehecutivo AZV ta percura pa un balie apart Blanco 4, unda Healthy Way ta situa. E horario lo ta di dialuna pa diabierna di 7:30 di mainta te cu 16:00’r di atardi. E servicio lo ta uno continuo y rapido. Cada asegurado mester trece un documento

• Cedula of rijbewijs valido di Reino Hulandes of • Paspoort valido plus • E ZorgPas bieu plus • Awg. 7,50 pa e ZorgPas nobo • Tuma nota cu den caso cu no entrega e ZorgPas bieu mester paga un suma di Awg. 10,= adicional Den caso cu un persona bin busca e ZorgPas pa un otro persona e ey e ora mester trece: • Un carta di autorisacion • Cedula of rijbewijs valido di Reino Hulandes di ambos persona (kiermen e doño di e ZorgPas mes y di e persona cu e ta autorisa pa busca su ZorgPas nobo) of • Paspoort valido plus • E ZorgPas bieu di e persona plus • Awg. 7,50 pa e ZorgPas nobo • Tuma nota cu den caso cu no entrega e ZorgPas bieu mester paga un suma di Awg. 10,= adicional Pa muchanan bow di 7 aña ta exigi lo siguiente: • Contrario cu den 2006 unda no a saca potret di muchanan bow di 7 aña, awor si esaki lo tuma lugar. Tur mucha lo hanja un ZorgPas cu su potret riba dje. No ta cobra pa e Zorg-

Pas di e muchanan aki. • Pa e muchanan aki, mayornan ta wordo pidi pa bin personalmente cu e mucha ( of baby) y pa pasa na nos departamento di Administracion di Polisa, situa na Seroe Blanco 4 • Mester trece: • ZorgPas bieu di e mucha • Cedula of rijbewijs di Reino Hulandes valido di e mayor cu ta bin cu e mucha of • Paspoort valido • Den caso di un representante di e mayor mester trece adicional: • Carta di autorisacion di mayor • • • Tuma nota cu den caso cu no entrega e ZorgPas bieu mester paga un suma di Awg. 10,= adicional Tuma nota cu e comunicado aki no ta aplicabel pa personanan cu permiso di estadia. E personanan cu tin permiso di estadia temporal nan ZorgPas ta caduca riba un otro dia cu no ta riba nan fecha natal. Pa mas informacion por tuma contacto cu nos na 5883499 di 7:30 pa 16:30r.


14

Receta Kroket di Pisca: Ingrediente pa mas o menos 30 kroket

• • 1 ciboyo • 1 promenton berde • 2 takie selderij • ½ madam Jeanette (esaki si ta kier pa e ta un tiki pika) • 250 ml lechi • 250 ml awa • 1 bouillon di piska • 35 gram Manteca • ½ theelepel garlic powder • ½ theelepel cumino • 1 theelepel complete seasoning • 250 gram hariña blanco • 4 webo • 2 pakie paneermeel

Ingrediente Hinka e ciboyo, promenton, peterselie y madam Jeanette den blender. Laga e pisca cushina den e awa y lechi hunto cu e specerijnan mula, e bouillon, manteca y e condimentonan. Mescla tur cos bon y lage cushina pa 10 minuut ariba candela baha. Despues mientras cu ta draai e pone tiki tiki e hariña den e mix te ora e bira un mansa. Lage mansa fria y rijs pa 30 minuut. Tuma un poco mansa y lore den un bola di mas o menos 5 cm. Bati e webo nan y strooi e paneermeel den un baki di plastic. Lora e kroket den e paneermeel y despues den e webo y un biaha mas den e paneermeel. E kroketnan por wordo hasa di biaha of nan por wordo warda den freezer. Hasa e kroketnan den un weya cu azeta te ora nan bira bruin. Laga nan lek ariba un napkin. Sirbi e kroket cu mosterd, purba un Dijon Mosterd cual ta hopi dushi tambe. Come dushi,

Lucy Strijdhaftig

Bo tin un malesa cronico? Controla bo remedi y no warda te ultimo pa jama pa un receta!


15

Noticianan International compila y traduci door di Diandra Alders

REINO UNI STOP HUMAMENTO: E prohibimento di humamento tin un impacto mas grandi cu a wordo pronostica inicialmente, asina estudionan realisa a constata. Paisnan unda cu no mag huma den lugarnan publico manera restaurant e cantidad di atakenan di curazon a baha cu 30%. Esaki ta un cifra hopi mas halto compara cu e 10% cu a wordo pronostica prome.

THAILAND E X P E R I M E N TA N D O CU VACUNA PA AIDS: Na e pais sur-asiatico aki a hasi experimento riba vacuna pa e malesa AIDS. E proyecto aki a wordo paga door di Merca y na prome instante a haña hopi critica pa ta gastamento di placa. Awor conan por presenta un resultado unda cu e riesgo di wordo infecta cu AIDS a baha cu 31%. Thailand tambe ta un pais cu tawatin hopi exito di preveni AIDS door di propaganda uso di condom.

www.bbc.com

www.reuters.com

ISRAEL ESTADO DI SALUD: Compara cu resto di Europa, Israel ta cayendo atras den nan salud. Esaki ta loke e Associacion Medico Israeli a duna di conoce. E cantidad di docter y enfermera pa cada habitante ta birando menos (cifra ta mas abou). Tambe Israel tin un cantidad mas halto di patient femenino cu ta haña cancer compara cu resto di Europa. E investigacion tambe a mustra cu tin un diferencia substantial den e cuido cu ta disponsibel pa esnan di menos recurso. www.haaretz.com

SUR AFRIKA PLAN PA UN SEGURO MEDICO NACIONAL: E subminister di Salud, Dr. Sefularo, a informa e seguronan priva na su pais cu pa april 2010 gobierno lo introduci un seguro di salud nacional. Tin critica e seguro nacional, door cu te ainda gobierno no a duna un idea cuanto e gastonan lo ta, kiko lo ta e contribucion pa cada persona y kiko e pakete lo encera. E minister ta sigura cu lo tin bastante tempo pa un debate nacional, pero su oppositornan politico ta duda cu esey lo ta posibel. www.allafrica.com

GAMBIA STOP MOSQUITA Y MALARIA: Un estudio di scimosquetero na cama di mucha of usa “screens” ta yuda pa combati cu mucha ta haña e malesa di malaria. Cada 30 seconde un mucha ta muri si ta yuda pa tin “screens” tambe contra di dak of ta solamente “screens” dilanti porta, bentana, completamente tapa cu un “screen” tin un reduccion di 49% di mosquita y casnan cu tin “screens” solamente na nan dak tin un reduccion di 59% di mosquita. Mas investigacion ta necesario pa por determina con por usa e methodo aki huntu cu otro manera di prevencion di malaria, por ehempel cu insecticidia. www.allafrica.com

HULANDA BO CEREBRO Y SOÑO: Hopi biaha stress ta haña culpa si un hende no ta drumi bon. Pero tin chens cu esaki ta un ‘problema’ cu un hende ta nace cune. Esaki ta loke un investigacion na Hulanda a duna di conoce. Hende cu no ta drumi bon, sin cu tin diferencia cu e drumimento malo ta tuma lugar ya pa hopi tempo caba of no, tin menos ‘materia grijs’ den nan cerebro. E materia grijs aki tambe ta wordo usa pa tuma decision y soluciona problema. www.gezondheidsplein.com NEVIS CUIDO MEDICO A LARGO DISTANCIA: E Prome Minister di Nevis, sr. Joseph Parry, a bishita e estado mericano Viriginia pa observa con ‘telemedicina’ ta funcciona. Segun e procedura, un patient ta bai na un luga designa pa haña un consulta cu un specialista cu ta den un otro area of na un otro pais y ta wordo samina.Tambe tin un consulta entre e patient y e specialista. Alavez e dunador di cuido local tambe por hasi pregunta cu e specialista den exterior. Segun Sr. Perry esaki lo ta un bon solucion pa tratamento di patient cu isla caribense aki. www.caribbeannetnews.com MERCA SWEET 100: “Si e edad di expectativa di bida pa hende ta sigui subi asina, mayoria mucha naci den siglo 21 na paisnan mas desaroya lo celebra nan 100 cumpleaños”. Asina un investigacion a constata. E team di specialista ta splica cu tratamento mas efectivo di malesanan manera cancer y problemanan di curazon tin como efecto cu hende lo biba mas largo. Di otro banda, e aumento di hende cu ta sufri di obesidad tambe ta subiendo, cu por causa cu un hende ta biba menos largo. www.webmd.com


16

Preguntanan mas frecuente na AZV door di Solange Tchong 1) Kiko ta AZV? Sinembargo tin diferente forma di papia riba AZV manera e idea AZV, e Ley di Ordenanza Estatal AZV, e Fondo AZV y e Organo Ehecutivo AZV. E idea AZV Despues di e introduccion di e Status Aparte di Aruba den Reino Hulandes masha liher tabata esnan cu tabata ‘pro’ pa cuminsa un Aseguro Medico General valido pa tur Arubiano no obstante edad, salud of entrada. Meta di un AZV ta pa garantisa e accessibilidad, E Ley di Ordenansa Estatal AZV E AZV a wordo concretisa den un ley na 1992. E Ley di Ordenansa Estatal Aseguro Medico General pa ta mas exacto. Den e ley aki ta stipula ken tin derecho riba AZV, kiko ta wordo ofreci na cuido medico, ken ta paga na Fondo AZV y cuanto. E Ley di Ordenansa Estatal a wordo acepta unanimamente door di parlamento. Cu e aceptacion di e Ley di AZV na 1992 no tabata kiermen cu mesora hende por a hasi uso di e derecho riba e pakete di AZV. Den december 2000 a dicidi cu e AZV lo wordo introduci entrante 1 di januari 2001. E Fondo AZV E Organo Ehecutivo AZV desde 1 di januari 2001 ta administra e Fondo Aseguro Medico General. E fondo ta consisti di entradanan di e primanan AZV for di trahadornan y dunadornan di trabou y un Aporte di Gobierno (“Landsbijdrage”). Tambe tin un parti chiquito procedente di otro entradanan. Cu e placa di e Fondo tur e gastonan concerniendo e pakete di AZV y e gastonan di maneho di Organo Ehecutivo AZV ta wordo pagá. E Organo Ehecutivo AZV ri pa publico. Na prome instante esaki a tuma lugar na to di administracion di polisa y servicio na cliente ta por jega pa hasi por ehempel inscripcionnan nobo, Colofon: “Pulso” ta un projecto di departamento di Informacion & Communicacion di Organo Ehecutivo AZV y ta wordo produci dor di gerencia y empleadonan di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion jega na e aseguradonan di AZV riba diferente topiconan di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por jama nos na: Organo Ehecutivo AZV Seroe Blanco 4 Tel. (297) 5883499 (departamento di Informacion & Communicacion)

cambionan den adres, of hasi pregunta. 2) Kiko ta e pakete di AZV den practica? AZV ta cubri: • Tratamento di un dokter di cas (pa cual mester ta inscribi riba nomber di e dokter di cas) • Tratamento di un specialista riba referencia di dokter di cas • Remedinan (segun Lista Positivo) y/of “verbandmiddelen” • Testnan di Laboratorio • Fysioterapia • Partera • Ingreso den hospital (segun ley AZV: “derde klasse”) • Tratamento medico den exterior riba peticion di specialista • Materialnan pa cuido (“hulpmiddelen”) • Dentista (limita) 3) Kiko e “Saneringsbewijs” ta regla pa mi yui? Muchanan di 0 pa 18 anja por bin den remarca pa cuido dental door di AZV sinembargo esaki ta mara na e exigencia cu e mayornan mester presenta e “saneringsbewijs of saneringskaart” di e mucha. Cu e “saneringsbewijs of kaart” e mucha tin derecho riba: • un biaha pa aña control; a base di esaki por hanja maximo 2 potret “röntgen” cubri • un biaha pa aña control preventivo; limpieza di e djentenan y kies • • “sealing” di e kiesnan permanente • otro tratamentonan parodontal y endodoncia basa riba autorisacion previo di Organo Ehecutivo AZV, esaki cu un aporte propio di Awg. 15,- pa djente Kiermen e yui mester wordo controla door di un dentista prome y e gastonan di e prome consulta (of prome consultanan) ta core pa e cuenta di e mayornan mes. Na momento cu e mucha su boca ta den bon condicion y no tin cariës ni placa (“tandsteen”), e ora e dentista ta duna e “saneringsbewijs” y for di eynan AZV ta cubri e control siguiente. Mayoria di e dentistanan mes ta duna e servicio di manda e carchi di sanacion pa AZV. Tene cuenta cu Redaccion: Diandra Alders Jerusha Arends Ethleen Henson Joost van de Kamp Lucy Strijdhaftig Solange Tchong Magaly Tobel Solange Tchong Fotografo: Diandra Alders Ishwar Daryanani Diseñador: Gerardo Perdomo Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad Aruba

un “saneringsbewijs” ta valido 1 aña y cada biaha mester controla di nobo. 4) Kiko AZV no ta cubri? Un examinacion di dokter pa rijbewijs Un examinacion di dokter pa bin den remarca pa un trabow / funccion serca un dunador di trabow Un examinacion di dokter pa hanja un permiso di trabow di DIMAS Un examinacion general (preventivo) E gastonan di un specialista den caso cu un referencia no a wordo duna door di dokter di cas paso e dokter di cas no a hanja esaki medicamente necesario E gastonan di cierto remedinan y cierto testnan den laboratorium; bo dokter di cas por informabo cua testnan esaki ta referi. 5) Kon halto e prima AZV ta? E prima di AZV ta 9.5%. Personanan cu tin un trabow ta paga 1.6% di nan entrada mensual y e dunador di trabow ta paga e resto. Riba bo papel di salario (“payslip”) lo bo wak e parti di bo como tambe e total na prima AZV. Personanan cu ta cu pensioen of cu ta un comerciante independiente ta paga e 9.5% completo nan mes. 6) Con mi ta paga e prima AZV? Generalmente e prima AZV ta wordo reteni for di bo salario via bo dunador di trabow of e instancia cu ta paga bo pensioen. Esaki ta wordo pasa pa e cuenta di Servicio di Impuesto di Aruba. 7) Kiko AZV ta cubri pa cuido dental di un adulto? E pakete di cuido dental ta limita y ta basa ariba sanea e cavidad oral. AZV ta cubri gastonan relaciona cu un protesis parcial of un protesis completo, gastonan pa kita dolor di djente, insicion di abces, potret y extraccion. Pa un protesis parcial of completo mester un aprobacion di Organo Ehecutivo AZV prome. Un aporte propio tambe ta wordo pidi. Un ehempel: den caso di un protesis parcial bo mes mester paga un suma di Awg. 100,- na e dentista y den caso di un protesis completo bo mester paga un suma di Awg. 200,- (pa protesis) na e dentista.

Landa ta bon pa salud, pero corda usa sunscreen!


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.