Pulso web editie 11

Page 1

5

pulso

Osler-Weber-Rendu: un malesa cerca di cas

Aruba, maart 2012. Edicion 11

HEADLINES

2 4 7 9

Granatapel

3

Binge drinking ta un peliger pa nos Seguro Social

Entrevista cu dokter di cas K. Ramautar

6 Palabra di introduccion 8 E 10 11 12 14 15 Laboratorio Microbiologia Bou di Microscop Mito y realidad tocante cancer

Dieta Detox: con safe?

Ssst…aambei

Speransa: un entrevista cu señor Edward Jones y Monét Jones

Detecta Dengue Virus

Mucho gusto cu Judith Pereira

Salada Mixto

Weganan pa mucha

Medico San Nicolas antes yama Centro Medico Dr. Rudy Engelbrecht). Si, pa tur hende cu ta biba of traha pariba di brug boso ta bon bini cerca nos na San Nicolas. Nos ta habri na San Nicolas: Dialuna pa diabierna for di: 7.30 pa 12.00’r 13.00’r pa 16.00’r. Den e edicion aki bo por tuma nota di e cifranan di nos consumo di alcohol. Bo por

por haci ora bo tin molester di aambeien. Por ultimo, cera conoci cu nos dokter di cas nobo na Savaneta y scucha e experiencia di nos asegurado Edward Jones cu a haya ayudo medico na Hulanda. Salud!

Redaccion Pulso


2

Granatapel U door di Joost van de Kamp

n mata cu sigur ta crece masha facil na Aruba ta e Punica Granatum cu nos ta conoce bou di nomber di granatapel of pomgranate. Cu poco awa e ta keda na nan masha bunita mes cu ora nan ta cay nan ta revela e fruta rondo. Ora e fruta ta hecho e apel ta scheur y e pipitanan ta sali. E momento pa corta e fruta ta net prome cu e casca ta kibra, si no bo ta obliga di parti e cosecha cu e parhanan cu sigur no ta warda pa come e pipitanan. Y nan tin rason, pasobra banda di cu e fruta ta dushi e ta masha saludabel mes.

ORIGEN E granatapel ta conoci pa hopi tempo caba. Tin pinturanan di granatapel na Egipto cu ta di e aña 2.500 prome cu Cristo y den e graf di FaraoToetanchamon nan a haya restonan di e fruta. Nan ta bisa tambe cu e mata di granatapel probablemente ta e mata cu tawatin den hardin di Eden. Originalmente e mata ta bin di Persia y Afganistan, pero awendia e ta wordo cultiva hopi den full e area di West-Asia, India y den Mediteranea. E ciudad Granada den Spaña a haya su nomber di e fruta di granatapel y si bo ta core den becindario di Granada na Andalucia bo ta ripara cu tur caminda ta crece granatapel na granel. Riba e es-

cudo di Granada bo ta wak tambe un luga prominente pa e fruta.

FRUTA E fruta ta cora y rondo cu casca duro y tin e size di un apelsina. E parti paden tin diferente seccionnan cu ta yena di e celnan di fruta cu un pipita den dje. Granatapel ta yena cu vitamina A, C y E y hero. Ademas e ta un antioxidante, cu ta yuda neutralisa substancianan kimico dañino den bo curpa. E contenido di antioxidante ta hasta 3 biaha mas halto cu den otro producto manera biña cora, juice di druif y te berde y door di esaki nan ta kere cu e por yuda evita malesanan manera Diabetes, Malesanan Cardiovascular, Cancer y Alzheimer. CONSUMO Si mi tin cu menciona un desbentaha di e fruta aki ta cu e no ta facil pa come’le. Aparte cu e tin casca duro e cantidad di pipita ta enorme. Pesey mi ta prefera di come granatapel pafo banda di e mata mes. Asina bo por sembra tur e pipitanan estilo mitrailleur despues di come. Un solucion pa haci e consumo mas facil ta pa traha juice mescos cu bo lo traha juice di un apelsina. E ora bo ta haya tur e vitaminanan y antioxidantenan akiriba menciona den un solo glas.


3

Binge drinking ta un peliger pa nos Seguro Social

H

door di Magaly Tobel opi biaha ora toca e topico di alcohol mesora e ta wordo relata cu alcoholico of social drinkers. BINGE drinking of bebe bebida alcoholico den cantidad grandi y periodicamente ta wordo confundi den nos comunidad cu social drinking. Na Aruba ta bisto e comportacion aki, cual ta BINGE drinking cerca nos hobennan. Un BINGE drinking cerca hende muhe ta 4 glas den 2 ora y hende homber

BINGE drinkers ta cuminsa for di edad di 13 aña. FADA ta duna di conoce cu nos muchanan ta wordo envolvi den bebida alcoholico na un edad hopi jong mes. E topico aki merece mas atencion door di amplia e investigacion di abuso di alcohol pa e edad mas hoben.

facil un persona ta contesta cu di cada 10 persona cu e conoce sigur 5 di nan ta bebe bebida alcoholico. Aruba ta conoci cerca e otro islanan pa bebe te cu caba cu e bar. Hopi propaganda, cantica, tur cos ta bay tocante alcohol.

USA norma

Remarca ta wordo haci cu tur celebracion ta relata na comercio, e benta di bebida alcoholico, tabaco y cuminda no saludabel ta “big business” na Aruba.

Basta tempo caba tin estudionan ta andando pa mustra kico e consecuencianan di abuso di al-

Aruba

CONSECUENCIA PA AZV: BINGE drinking por tin consecuencia directo pa

actividad di cerebro (legal/ilegal) tin ariba nos salubridad den cual AZV tambe ta forma parti. Concorda cu datonan di World Health Organization (WHO) a keda recientemente publica cu abuso di Alcohol ta e factor riesgoso nr. 1 den e categoria di substancia pscycho activo pa causa di morto of malesanan cronico.

Hopi preocupacion ta e cifranan di consumo di alcohol den e grupo di 25-64 aña. Aruba ta bebe 5.4 bebida alcoholico (no ta importa e sorto) pa dia cual ta 2.7 biaha mas hopi cu e norma di USA (Merca). Hende homber ta bebe 6.9 y hende muhe 3.6 bebida alcoholico pa dia.

E consumo abusivo di alcohol ta asocia cu un serie di consecuencianan ariba salud, social y economia entre otro pa e fondo di AZV. Accident den cancer, malesanan cronico di higra di curason, diabetico, malesanan di sistema nervioso, demencia, alcoholismo y violencia domestico. INVESTIGACION: Rapport di Risky Living Aruba 2006 (STEPS) ta ilustra for di un estudio haci cerca un grupo di persona entre 25-64 aña personan residencia na Aruba cual 40% di e grupo ta bebe bebida alcoholico. Di e 40% aki 52.9% ta hende homber y 26.6% ta hende muhe. homber cu hende muhe. E estudio ta exclui e edad vulnerable di BINGE drinkers cu ta entre 18 pa 21 aña di edad. Ta conoci cu

Daño severo door di abuso di alcohol ta cuminsa desde 3 bebida alcoholico pa dia. CBS di Aruba ta mustra cu bebida alcoholico ta facil pa yega na dje. Nos tin 51 Wholesale cu ta distribui alcohol, mas cu 81 bar y bar-restaurant y 117 minimarkets y supermarkets. Na e cifranan di importacion di alcohol bo ta ripara cu ta un cantidad enorme. Pa ken tur bebe? OBSERVACION DI NOS PUEBLO: Puntra rond y bo ta haya facil e contesta cu hopi persona ta conoci pa bebe 2 caha di cerbes den un anochi. Aruba tin un cultura cu ta conoci cu na tur ocabebe. Hasta durante y despues di entiero alcohol ta core manera awa. E famoso slogan den e pueblo ta: “unda bo bira ta alcohol bo ta mira”. Sondeando ariba ariba den nos pueblo bo ta haya

alcohol ta envolvi of toxicacion. E prome gasto cu AZV ta hay’e confronta cune ta Spoed Eisende Hulp sigui tin ora pa Operacion, Cuido Intensivo of Gastonan den exterior cu ta core den miyones riesgoso pa salud ariba un termino hopi cortico. dinan di stoma. Sin conta tur consulta y testnan cu tin cu wordo haci. Den rapport di STEPS bo por haci nota cu hende homber di 25 aña ta sufri di presion halto. AZV ta tonan –so- contra presion halto. Cuminsa bebe na edad hoben ta trece problema na edad medio caba cu ta pisa ariba e fondo di AZV. Nos fondo di AZV cu ta destina pa tratamento di malesanan ta sigui subi tur aña. Responsabilidad di salud ta di nos mes. Hiba un manera di biba responsabel sin abusa, pero balansa ta haci cambionan notabel den nos gastonan di AZV. E ta baha e demanda y tambe economicamente e ta bira cargabel pa nos tur. Referencia: CBS Aruba, Salubridad Publico Aruba, FADA, residentenan anonimo di Aruba.


4

Entrevista cu dokter di cas

R

K. Ramautar

door di Solange Tchong iba diahuebs 12 di januari redaccion tabata di bishita cerca e dokter di cas nobo na Savaneta, señora Koemarie Ramautar. Dokter Ramautar ta originalmente di Surinam. Despues di scol secundario e la bay Hulanda, unda e la studia medicina den Nijmegen. Despues di haya su diploma di dokter e la traha algun aña na Hulanda como dokter di control cerca un bloedbank y como consultatiearts pa pashentnan geriatrico y mucha. Tambe e tabata docente na e scol pa operatieassistente den Den Haag. E la regresa Surinam, unda cu e la obtene su registracion como dokter di cas y unda e la traha den un hospital periferico como poortarts/ zaalarts y despues como dokter di cas. Pa medio di un colega e la bin traha den 2002 na Aruba como poortarts den Dr. Horacio Oduber Hosdi cas. Establece independiente no tabata posibel, pa motibo cu e tabata tin un registracion como dokter di cas di Surinam. Esaki tabata e motibo pa cual den 2005 e la bay Hulanda pa ainda haci e estudio di huisartsgeneeskunde na Universidad di Amsterdam. Despues di studia e la traha 3 aña ainda den Amsterdam Zuidoost. Como cu e mes a crece den un comunidad multicultural, traha cu e diferente

culturanan tabata un experiencia grato y conoci. Aruba sin embargo a keda mantene su interes y aña pasa e la dicidi pa regresa pa establece su mes akinan. Papiamento e ta domina basta bon, banda di esey e ta papia hopi bon e idiomanan Ingles, Hulandes y tambe un tiki Frances. Riba e pregunta con e ta wak e funcion di un dokter di cas, e ta indica cu esaki a cambia basta e ultimo añanan. E dokter di cas awendia ta hopi mas amplio educa, e dokter di cas ta tambe echt un specialista riba su propio tereno. Awor tin hopi mas y miho reglanan special pa e dokternan di cas y e terapia ta y e prome persona cu e pashent por acerca pa papia cunele. Bo tin un rol como consehero y ta fungi como coach y coordinador. E ta haya importante pa su pashent wordo bon informa tocante su malesa y cu hunto cu su pashent ta considera kico ta e miho maneho. Pashentnan mes tambe mas y mas ta busca nan informacion riba internet y ta yega cerca dokter cu preguntanan al caso. Pa e pashentnan tin ora ta un sorpresa pa wak cu e dokter di cas por mucho mas di loke nan a spera. Importante ta pa realisa cu e dokter di cas no ta un

ta instala diagnostico y terapia y ta referi te na momento cu tin bon razonnan pa esaki y cu ta duidelijk cu tin mester di examinacion specialistico. E relacion den esaki. ma di afspraak. Si ta tene diariamente algun luga pa emergencia habri pa pashentnan cu diripiente ta bira malo y mester wordo mira e mesun dia. Interes pa inscribi cerca dokter Ramautar? Esey por! di AZV na Rumbastraat 21 (Camacuri). Trece bo ceHuisartsenpraktijk Rama N.V. Orario: Dialuna-Diamars-Diaranzon-Diahuebs Diabierna 08.00-13.00 Dialuna-Diaranzon-Diahuebs-Diabierna 14.00-17.00 ta cera.


5

Osler-Weber-Rendu: un malesa cerca di cas “M door di Diandra Alders

alesa di Osler – Weber – Rendu.” E nomber largo aki ta referi na un malesa of syndroom unda e hende tin formacionnan abnormal di e adernan di sanger den curpa y cu por causa sangramento den varios parti di e curpa. Un hende ta haya e malesa aki door cu e ta existi den su gennan; kiermen e ta hereditario. Den un poblacion chikito, e malesa aki tin mas chens di aparece door cu un hende por duna e malesa aki na hopi di su descendientenan. Pero dicon nos ta menciona e malesa aki den Pulso? Tin dos motibo. Nos a haya e sugerencia di un lector cu ta conta nos cu den su famia e malesa aki ta existi. Tin centenares di malesanan cu ta wordo causa door di traslado di DNA den e gennan. Loke ta remarcabel di e malesa aki ta cu den e poblacion mundial, e malesa aki ta aparece mas frecuentemente den islanan Caribense. Es mas, e islanan unda e malesa aki ta aparece mas frecuentemente ta nos bisiñanan Corsou y Boneiro, cu tabata forma parti di Antias Hulandes. Con ta diagnostica e malesa aki? Tin 4 criterio cu ta duna indicacion na e dunado di cuido si e pashent ta sufri di Osler – Weber – Rendu: 1) Sangramento di nanishi cu ta pasa spontaneamente y frecuentemente 2) Malformacion di adernan chikito den diferente localidad riba e curpa. 3) Malformacion di adernan mas grandi y organonan grandi manera pulmon, higra, cerebro of weso di lomba (spine). 4) Tin mayornan of rumannan cu a wordo diagnostica cu e malesa aki. Si un hende tin tres of cuater criterio (yama ‘Curaçao Cri-

aki y si e tin dos di e criterionan aki e tin “posiblemente” e malesa aki. E malesa aki no ta facil pa diagnostica y por tuma tempo. Mayoria di biaha e no ta wordo diagnostica cerca muchanan chikito, pero na edad mas grandi. Tambe si un pashent tin e malformacion di e ader esaki no kiermen automaticamente cu e lo haya sintomanan di sangramento. Di otro banda, hende cu tin sangramento di nanishi no kiermen cu sigur nan tin Osler – Weber – Rendu, ta pesey a establece e criterionan ya menciona. E tratamento ta depende di con severo e caso ta y mas bien ta toca (alivia) sintomanan (por ehempel sangramento) en bes di e malesa mes paso te ainda no tin un tratamento pa stop e desaroyo di e malformacion di e adernan. Sin embargo e sangramento por causa anemia. Anemia ta wordo trata cu suplemento di hero y den casonan mas severo un transfusion di sanger. Den caso di sangramento severo, unda cu tur otro opcion no a yuda, tin diferente proceduranan kirurgico cu por alivia e sintomanan di sangramento. Tin ora te hasta transplante di e cuero di e nanishi mester tuma luga; pero esey lo ta un conclusion cu expertonan lo tuma.


6

Laboratorio Microbiologia Bou di Microscop

door di Magaly Tobel

D

en edicion di maart 2011 nos a publica e trabou di Landslaboratorium y a elabora tocante di su tres departamentonan cu ta Klinische Chemie, Pathologia y Microbiologia. Den e edicion aki nos kier a amplia mas ariba e departamento cu ta Microbiologia. Desde november 2011 Laboratorio Microbiologia a muda for di playa Caya ing. Roland Lacle. Tur cliente por keda bishita e localidad di Oranjestad pa tur servicio. Locual a cambia ta cu e testnan ta wordo situa na Punta Brabo (JEM Arendsstr. #9). For di SaDrs. Ing. Riemsdijk v.d. Berg, microbioloog, cabesante suplente di e departamento aki tin 9 analista (tanto riba nivel HBO y MBO) y 5 assistent trahando bou di su maneho. Laboratorio Microbiologia ta haci un gran variedad di diferente tipo di test ariba peticion di dokter di cas, specialista y partera. Microbiologia ta consisti di dos subdepartamento esta Serologia y Bacteriologia. Na microbiologia ta haci uzo di aparatonan avansa -

entenan pa asina detecta tur tipo di bacteria, virus y parasito cu ta causa infeccion.

pa check si tin bacteria of otro tipo di organismo cu por haci nos curpa hopi malo y hasta costa nos bida.

SEROLOGIA Den e departamento di serologia testnan ta wordo haci riba sanger pa detecta si tin cierto proteina (anticurpa/antilichamen) contra un virus of bacteria cu ta causa malesa. Door di detecta e proteinanan aki un diagnostico por wordo duna si un persona tin un malesa, of te hasta si un persona a yega di haya cierto malesa den pasado. Pa cada malesa nos curpa

E material ta wordo poni ariba un bodem (wak e potret) special caminda cu cierto tipo di bacteria y/

cu ta keda circula den nos curpa pa henter nos bida. Nos por pensa por ehempel riba e vacunacion cu un baby ta haya y e ta keda proteha pa resto di su bida. A base di esaki Serologia por detecta si un persona tin un infeccion di cierto malesa awor y/of si e la yega di haya den pasado tambe. Cu e metodo di test yama ELISA (Enzym Linked Immuno Sorbent Assay) y cu aparatonan ultra modero, departamento di Serologia ta haci testnan di entre otro: HIV, Hepatitis, Syphilis, Dengue y Herpes. BACTERIOLOGIA Den e departamento di Bacteriologia materialnan manera sanger, orina, sushi, pus etc. ta wordo analisa

biotica por elimina e bacteria. Testnan special cu ta wordo haci ta entre otro MRSA y Tuberculosis. Tambe testnan pa controla calidad di awa (WEB) y Foodhandlers (Restaurant/Hotel) ta tuma luga na Bacteriologia. Testnan di Bacteriologia ta wordo caracterisa pa e tempo cu nan ta dura pa saca un resultado. Esaki ta pa motibo cu tin cu duna e micro organismonan por wordo analisa hopi mas lihe y tambe por indica cu cua medicamento nan por wordo miho combati. Un danki na colaboracion di Luis Chong, hoofdanalist di Serologia y Soraya Marsera, analista di bacterologia pa yuda pone Microbiologia bou di microscop pa nos clientenan.


Mito y realidad tocante cancer

7

door di Solange Tchong

M

i ta tuma e tribilidad pa den e articulo aki ilustra algun expression cu mi ta tende di diferente persona den nos comunidad y di cual ta bon pa nos para keto un rato y puntra nos mes: esaki ta mito of realidad? EXPRESSION: Un actitud positivo y optimista ta e unico cos cu mester pa cura un malesa. CONTESTA: si cu un actitud positivo ta yuda e pashent ‘deal’ miho cu e malesa. EXPRESSION: Si ún di e mayornan tabata tin cancer, e yiunan tambe lo haya esaki of sufri di esaki. CONTESTA: Parcialmente realidad. Tin algun tipo di cancer cu tin componente geta cu bo chens ta mas halto pero no necesariamente bo ta bay haya e malesa igual cu bo mayornan. EXPRESSION: Haya golpi na bo curpa of den bo wesonan ta produci cancer. CONTESTA: Mito. Ningun trauma por produci cancer. EXPRESSION: CONTESTA: Mito. Esaki no ta berdad. Den un siguiente edicion lo sigui amplia riba mitonan y realidadnan tocante cancer.

Mucho gusto cu

door Solange Tchong

Elgar Gomes 1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta traha como databeheerder medewerker den e departamento Medisch Advies & Controle, pa e parti di GVS (=Geneesmiddelen Voorziening Systeem).

2) Cuanto tempo bo tin trahando na AZV? For di 1 di december 2004. Mi tabata tin e funccion di administratieve medewerker farmacie. Desde 1 di oktober 2009 mi funccion a cambia pa databeheerder medewerker.

3) Bo por splica en corto kico bo trabou ta encera? E remedinan y/of productonan cu sea importadornan local of den algun caso special e boticanan ta meldo cerca nos, ami ta encarga pa percura pa esakinan haya un cual e remedi (of producto) ta registra y ta duna informacion manera nomber di e remedi, ken ta e importador di e remedi, den ki forma y mucho mas. E principal di mi funccion ta cu mi mester ehecuta segun ley ta prescribi. Otro parti di mi trabou ta percura pa haya y tin un database di tur e remedinan y nan status por ehempel si e remedi ta wordo cubri of si e ta wordo cubri bou di cierto condicion etcetera, etcetera.Tambe ta hunga un rol e prijsnan di e remedinan na unda mester analisa e

prijs, señala tocante esaki na superiornan y comunica cu tur e dunadornan di cuido. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Ora AZV a cuminsa mi tabata traha na un botica y mi opinion ta cu AZV ta algo hopi bon, te hasta mi por bisa super bon pa Aruba. Hopi cos e asegurado tabata haya e tempo ey. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Lo mi kier cambia e ley. Na mi parecer e tin buraco den dje por ehempel e bruhacion entre kico ta rechtmatigheid y kico ta doelmatigheid.


8

Dieta Detox: con safe? B

door di Ethleen Henson o a yega di puntra bo mes kico e dieta detox ta? Algo cu sigur nos sa ta cu tur cos toxico ta malo pa nos salud. Dietanan detoxico ta encurashabo pa come cumindanan natural y pa bebe hopi awa. Ultimo añanan mas y mas nos ta tende di artistanan cu ta bay ariba un dieta di detoxicacion y of hendenan cu ta bay na un centro di rehabilitacion pa por kita for di droga y of alcohol. E hecho cu hopi hende ta haci dieta detox ta pone nos asumi cu e dieta aki ta bon. consecuencianan negativo tambe. Un toxico ta un kimico of veneno cu por causa daño na bo curpa. Toxins por bin for di awa, cuminda y kimiconan cu ta wordo uza pa crece of prepara alimento. Te hasta for di e aire cu nos ta respira bo por haya algun toxins. Nos curpa ta procesa e toxico traves di nos organonan, manera e higra y riñon cu en cambio ta destruinan den forma di transpiracion, orina y af. sonanan cu ta apoya e teoria aki, ta kere cu no ta tur ora e toxico ta wordo saca for di nos curpa naturalmente. En cambio nan ta kere cu e toxiconan ta keda colga den nos sistema digestivo y te hasta den nos cuero y cabey causando problemanan manera cansancio, dolor di cabes y hasta nausea. Tin diferente dieta toxico, por ehempel: • Ayuno. Esaki ta keda sin come pa un par di dia y gradualmente añadi cierto cumindanan bek den e dieta. Ademas di esey e famoso ‘limonada cora’ (purgashi) tambe ta wordo inclui den e dieta aki. • Te special (den tur forma y sorto) • Suplementonan (manera pilder) Tin hopi speculacion di kico un dieta di detox por haci pabo. Algun ta papia di preveni un malesa y otro di cura un malesa. Tambe ta promove energia y concentracion. Mas cu claro nos sa cu un bon dieta -abou den vet y halto Un otro pregunta ta si e famoso dietanan aki ta yudabo perde peso. No! Dietanan cu bo mester ta na ayuno y casi sin come algo no ta bon. Bo curpa mester di e caloria y proteina pa por dunabo energia pa bo actividadnan diario. dieta aki bo por perde algun kilo cual primeramente ta awa y tiki musculo. Mayoria di hende, traves di tempo ta haya bek tur locual cu nan perde. Suplementonan detox tin su efectonan secundario. Hopi di nan Esaki por causa deshydratacion, desekilibrio den mineralnan y problemanan digestivo. Otro punto pa tene na cuenta ta cu e dietanan detox por ta adictivo cual por resulta den problemanan di salud manera ‘eating disorders’, problemanan di curason y tin ora hasta morto.

bon pa bo sistema digestivo. Proteina cu ta bin for di carni, webo y bonchi tambe ta contribui na e nutricion di bo curpa. Calcium bo ta haya for di lechi of yoghurt. E higra y riñon tambe lo haci nan trabou si bo mantene un dieta saludabel.


9

Ssst…aambei

door di Solange Tchong

N

o mucho hende ta gusta papia tocante di dje paso e ta algo hopi personal. Aambeien of hemorroïden ta

(den chanchan). Esaki tur hende tin. Aambeien na comienzo di e sluitspier. Pa imagina bo mes con e aambeien ta, bo mester pensa manera riba un spons, cual ta conecta door di diferente adernan di sanger chikito y ta cubri door di un capa di slijmvlies. Tambe bo por compara aambeien manera cu un spatader pero cu e diferencia cu e aambei ta ubica na un luga fastioso; den e ano. Tin ora aambei ta hincha te cu e ta sali pafo. Esaki por causa hopi dolor ora di bay af of despues cu bay af. Tambe por sosode cu e aambei ta cuminsa

factor ta e tipo di cuminda cu nos ta come. Tin Fibra ta importante pa yuda tene vocht y haci e af secuencia cu bo af lo bira duro. Door di esey lo bo forza pa bay af. Esey ta causa precion riba e partinan zwak. Nan ta irita y hincha. Asina aambei ta origina y sali afo. E KEHONAN E kehonan cu un persona por sinti ta varia. Tin aambei ta zak pero tin algun ta brota ful afo. Esaki ta laga e persona sinti cu e tin un prop. E slijmvlies riba e aambei por bira sensitivo y por te hasta sangra un tiki ora cu ta haci limpi cu papel di wc. Tambe por sosode cu e slijm di e tripa por lek y causa un grawatamento fastioso.

Den principio un aambei no ta nada mas cu un ora cu pone hopi precion riba e parti zwak aki y esey ta sosode hustamente ora nos ta bay af. Por tin diferente factor por ehempel sinta hopi sin movecion pero tambe sobrepeso. Otro principal

Otro cos cu por pasa ta cu e aambei ta wordo asina preciona cu e ta sigui hincha te cu e ta rementa (kibra). Den e caso aki tambe por perde sanger (color cora transparente) durante cu ta bay af. Sea bo ta wak sanger riba e af of despues

di bay af. Door cu e aambei a rementa, e cuero y sluitspier ta irita y como consecuencia bo ta sinti un kimamento y grawatamento. Tin ora e precion ta asina fuerte cu e hinchamento ta bira doloroso y un bloedstolsel ta origina den e aambei, esaki ta wordo yama na Hulandes un getromboseerd haemorrhoïd. KICO BO MES POR HACI? Kehonan por wordo evita door di mantene bo bebe hopi awa. Un ehempel ta pa busca yogurt bo mester percura pa ora bo haya e impulso pa bay wc, haci esaki di biaha. Kiermen purba di haya un cierto regularidad ki ora pa dia bo ta bay af. Tuma un baño regularmente cu awa un tiki cayente ta yuda relaha e ano. Algun crema speciaal y zetpil tambe por alivia e sintomanan manera dolo of kimamento. Evita di usa procu esakinan tin e tendencia di ‘provoca’ e ano y ocaciona cu bo ta haya grawatamento y tin ora te hasta eczema.


10

Speransa: un entrevista cu señor Edward Jones y Monét Jones

door di Solange Tchong

N

un entrevista ameno cu e asegurado Edward Jones y su sobrina Monét Jones. E motibo tras di e entrevista tabata pa haya sa kico nan experiencia tabata ya cu señor Jones mester a haya tratamento medico na Hulanda. Señor Jones ta conta cu su caso ta eigenlijk uno special. Tur cos a cuminsa mas o menos un 5 aña pasa ora pa prome biaha e ta wordo enfrenta cu e noticia cu algo no ta bon. E tabata sufri di riñon pero no kier a tende di su specialista (den e caso aki dokter R. Kock) tocante e hecho cu e lo mester dialisa. E ta considera su mes un ‘stoute jongen’ pa cu esey y tur e consecuencianan di su decision. Rapidamente cosnan a cambia ora cu casi despues di 1 aña cu e no tabata cumpli debidamente cu e receta di e specialista, toch e specialista a logra convence y kita su miedo pa dialisa. Un dia durante di un combersacion entre señor Jones y su ruman, esaki a duna di conoce cu e lo kier bira donante di riñon. A tuma contacto cu specialista R. Kock pa laga e ruman haci tur e testnan necesario pa check si tin un ‘match’. Ta resulta cu e ruman por bira donante. Pero for di otro huki tambe a yega mas ayudo ya cu señor Jones su sobrina Monét tambe kier yuda door di duna un di su riñonnan. Manera ta e procedura, e specialista a percura pa e solicitud pa un transplante di riñon. Esaki kiermen cu e nomber di señor Jones a wordo registra riba e Eurotransplant-lijst, e lista di Europa pa bin den remarca pa un transplante. Ta parce cu señor Jones tabata tin tur cos na su fabor. Hustamente ora cu su nomber ta riba lista pero e ta bezig cu su propio famia pa bira

donor, e ta wordo yama cu tin un riñon disponibel pa su persona. Tin un ‘match’. Riba e pregunta na señor Jones kico e la sinti e momento ey, e ta splica nos cu e por a scop su mes pa motibo cu su djentenan no tabata sanea e momento ey cual ta un exigencia pa ora kier ricibi transplante di riñon. Su specialista a yude hopi lihe door di yama un dentista pa controla su djentenan prome cu e biaha. Tambe señor Jones ta gradicido na Lite Life cu a duna su servicio lihe pa transporte. Tur cos a bay lihe. Na yegada na AMC (Academisch Medisch Centrum) na Hulanda a sinti cu e trato di e nursenan y e dokternan tabata hopi caluroso. Banda cu tur cos ta hopi mas structura compara cu na Aruba, e staf y personal di AMC ta haci nan esfuerso pa splica e pashent cada paso cu e por spera. Esaki ta visibel den nan maneho tambe, mayoria sala di espera y gang tin borchi cu e texto “durf te vragen”. Riba e pregunta na señor Jones kico tabata e resultado despues di su transplante e ta comenta na nos cu tur cos a bay hopi bon. Manera cu e la sali for di operacion, e riñon a cuminsa traha di biaha, algo cu no tur ora ta e caso. Tin pashentnan cu mester haya un dialyse despues di operacion pa yuda e riñon (nobo) cuminsa traha. Informacion a wordo duna tocante e remedinan cu mester wordo tuma y di cual señor Jones ta splica cu tin 1 remedi cu e lo mester pa evita cu su curpa lo rechasa e riñon. E acompañante, señora Monét, ta comenta cu nan ta sinti nan mes hopi bendiciona. Riba su experiencia na Hulanda e ta bisa cu e la siña e importancia di

bebe 1 liter di awa pa dia ya cu esaki por evita varios problema di riñon. Segun señora Monét ta facil pa nos cumpli cu e bebemento di awa ya cu na Aruba esaki nos tin aparte di un bon calidad di awa tambe nos awa tin un bon smaak. Riba nos pregunta con ambos a experiencia e servicio di AZV na Aruba y e servicio di Holland Intercare BV na Hulanda e comentarionan tabata positivo. Na Aruba nan tabata bon informa tocante e malesa pero tambe tocante kico por spera ora ricibi e riñon. Pa loke ta AZV señora Monét ta splica cu pa ora cu e kier a yama AZV ya caba AZV a tuma contacto pa informa tocante paspoort y pa prepara tur documento. Na Hulanda e servicio tabata tremendo pa motibo cu na yegada caba AMC tabata na altura di tur cos. Finalmente nos ta puntra señor Jones di ki forma e ta yuda compañeronan cu awor ta pasa den e wardamento pa haya un riñon. E ta bisa cu nunca mester give up. Mester tene pasenshi y controla e salo bon. Ora e la yega Aruba e tabata tin e deseo pa lanta un organisacion unda por bira donante di riñon. Sin embargo ora e la busca informacion e la haya sa cu un riñon ta solamente 24 ora bon y lo mester cambia hopi mes paso Aruba no tin e infrastructura ni leynan cu ta regarda esaki. Señora Monét di su banda ta informa nos cu e ta bezig cu e skirbimento di un foyeto den cual e ta conta su experiencia como acompañante di un pashent. Si tur cos bay bon e foyeto lo keda concretisa e aña aki ainda. Señor Jones y señora Monét ta extende nan gradicimento speciaal na dr. R. Kock, e trahadornan na dialyse centrum y La Posada.


Detecta Dengue Virus door di Magaly Tobel ORIGIN Dengue ta wordo ocaciona door di un virus cu ta wordo transmiti door di sangura cu yama Aedes Aegypti. Un persona por wordo infecta 4 biaha cu dengue ya cu ta exsisti 4 tipo di Dengue. Dengue ta manifesta su mes cu keintura di biaha, dolor di musculo, weso y joints, dolor tras di wowo y mancha (uitslag/rash) cora riba curpa. Den casonan cu tin mas complicacion ta papia di un dengue hemorragico. E tempo di incubacion ( e temporada cu bo no ta sinti e sintomanan ainda) por ta entre 2 pa 15 dia.

11

Test test di sanger. Nos curpa ta reacciona riba e virus di dengue y ta produci dos tipo di proteina (anticurpa) pa combati e infeccion. Proteina tipo 1: Anticuerpo IgM ta wordo produci despues di 5 dia y ta desparse bek despues di 2 luna. Proteina tipo 2: Anticuepo IgG ta wordo produci despues di 3 siman y ta keda den nos sanger pa semper.

dengue den e sanger di e pashent por conclui cu e pashent tin dengue. Den sanger cu wordo tuma mucho lihe (prome cu 5 dia di sintoma) no por detecta e IgM ainda. Si encaso e anticuerpo IgG tambe wordo detecta por conclui cu e patient a yega di haya dengue den pasado. Un mensahe di landslaboratorium: Combati Dengue prome cu Dengue combati bo salud.


12

Mucho gusto cu

Judith Pereira

door di Solange Tchong

1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta applicatiebeheerder y ta traha den e departamento di ICT (Informatie Communicatie & Technologie). 2) Cuanto tempo bo tin ta trahando na AZV? Oei, mucho hopi. For di 25 di september 1997 mi a drenta den servicio di AZV. 3) Bo por splica en corto kico bo trabou ta encera? Mi ta haci e ‘functioneel beheer’ di nos Information), banda di esey mi ta responsabel tambe pa e applicacionnan (programmanan) relaciona cu OHI. Den corto kiermen cu mi ta

percura pa tur e afspraaknan cu ta wordo haci entre AZV y e dunadonan di cuido den un contracto wordo pasa den e sistema di OHI. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Personalmente mi ta haya cu AZV ta hopi positivo pa e comunicad, si pensa cu tin hende cu pa un seguro. Loke si mi ta haya ta cu AZV no mester focus solamente riba baha gasto di cuido medico anto cu esaki tin cu bay ten koste di e calidad di cuido medico. Pa mi baha gasto lo no mester ta e prioridad number uno. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV?

Nos tin cu duna mas informacion y educacion. Loke a wordo hala un banda manera gezondheidsvoorlichting; algo importante pa cada pais.Tambe lo ta bon pa introduci un carta di por wak cuanto AZV a paga pa bo na gastonan medico den e aña cu a transcuri. Esaki lo duna e asegurado un bista cuanto cuido medico ta costa. E ora e asegurado lo bin compronde mas miho tambe cu loke e ta paga pa luna na prima di AZV ta practicamente nada compara cu e gastonan cu berdaderamente ta wordo paga. AZV mester monitoria e cuido medico mas. Por ehempel door di controla si e dokternan di cas ta cumpli cu e ‘contacturen’ cu e mester tin disponibel pa e asegurado di AZV.


13

Gezondheid, Bless You, Salud, Santé •Noticianan Internacional•

Compila door di Diandra Alders SINT MAARTEN MEHORA COMUNICACION ENTRE DUNADONAN DI CUIDO: Dokter di Cas Radha Raghosing lo cuminsa traha pa mehora e comunicacion entre dunadonan di cuido pa Caribe Hulandes, Colombia y Guadeloupe. E tareanan di Dr. Raghosing lo encera entre otro pa guia y yuda specialistanan y otro dunadonan di cuido pa asina por laga e mandamento afo di pashentnan bay den bon caminda. Tambe e lo yuda y supervisa e www.versgeperst.com MERCA SINTOMANAN STRAÑO NA UN SCOL: Den e ciudad Le Roy na e estado New York, un dozijn di mucha a haya sintomanan cu ta parce mescos cu nan a haya un atake di nervio. Dokternan a diagnostica cu mayoria di e muchanan y un adulto ta haya e sintomanan aki pa via di histeria den grupo grandi. Mayornan di e muchanan ta teme cu e sintomanan ta wordo causa door di un derame di productonan kimico y toxico na añanan 70. Segun e directiva di e scol, despues di a consulta cu experto, e derame no ta causa di e sintomanan aki. www.cnn.com HULANDA CANCER DI PULMON: Na Hulanda e cantidad di hende muhe cu ta haya cancer di pulmon a bira dobel den e ultimo 10 añanan aki. Esaki e Koningin Wilhelmina Fonds di Hulanda ta raporta. E estadistica aki ta pone cu e organisacion aki kier traha mas duro pa laga Hulanda liber di tur humamento. Si

ningun hende ta huma na Hulanda, e cantidad di hende cu ta muri di cancer ta baha cu 30%. www.zorgportaal.nl INDIA GRIEP DI PARHA NA INDIA: Na e estado indio di Odisha, na e ciudad Bhubaneswar a detecta griep di parha den e e galiñanan. E director di e departamento di salud, Benudhar Dash a bisa cu nan a haci un investigacion despues cu varios galiña a muri repentinamente. A constata griep di parha na otro districtonan di e estado aki. CHILE HANTAVIRUS TA PONE CHILE NA ALERTA: E departamento di salud na Chile a constata cu djaca a pasa e ‘hantavirus’ pa hendenan na e capital Santiago. E djacanan ta mas den contacto cu hende door cu e candela di bosque a causa cu e animalnan aki a busca refugio cerca hende. E hantavirus no ta wordo pasa di hende pa hende, pero nan ta wordo contagia ora cu nan ta bin den contacto cu orina y sushi di djaca. En total tres hende a muri door di e virus aki. www.kansascity.com REINO UNI BO CELEBRO Y ADICCION: Na Reino Uni a haci un estudio unda cu a determina cu bo celebro por ta wordo forma cu un tendencia di bira adicto. A wordo estableci pa hopi tempo caba cu e cerebro di un adicto ta diferente cu esun di un no-adicto, a deduci si e cambio den e cerebro a bin door di

uza droga of si e cerebro ta causa un hende uza droga. E investigacion aki a studia 50 hende adicto na cocaina y compara esaki cu nan rumannan cu no ta uza droga. Ambos ruman tawatin e mesun abnormalidadnan den e region di e cerebro cu ta controla e comportacion di un hende. www. bbc.co.uk CANADA MAS HENDE BIEU Y SEGURO DI SALUD NACIONAL: Canada ta ofrece un seguro di salud nacional. E agencia nacional di estadistica ta adverti cu nan di e seguro nacional na peliger. Un porciento di e poblacion di Canada ta consumi 50% di e fondonan di e seguro nacional. Un sugerencia cu a wordo haci ta pa centralisa cuido medico pa hendenan cu tin malesanan cronico. Na Toronto, por ehempel, un hospital a habri un centro cu ta duna hende cu tin mas cu un malesa cuido integral. wwww.theglobeandmail.com AUSTRALIA PAGO PA DOKTERNAN DEN INTERIOR DI PAIS: E organisacion di dokternan Australiano ta bisa cu pa sigura cu dokternan ta keda den e interior di pais, leu di tur ciudad, mester paga nan mas placa. Na e momentonan aki, e dokternan cu ta den area aki ta dokternan cu ta di otro pais. E presidente di organisacion ta bisa cu nan ta masha gradicido na e servicio cu e dokternan aki ta duna, pero pa e situacion keda bon mester di dokternan Australiano cu a bay universidad Australiano. www.theaustralian.com.au


14

Salada Mixto Porcion: 2 persona Ingrediente: • 1 saco (of 150 gram) di lechuga mixto • 1 pechuga di galiña haci riba gril na propio smak • 10 strawberries • 1 awakati • 4 cuchara di pecans • balsamico dressing Preparacion: • Corta e pechuga di galiña den repi. • Corta e strawberries y awakati den bloki. • Mescla e lechuga cu e repinan di galiña, strawberries, awakati y balsamicodressing (cantidad na propio gusto, pero no exagera) • Tira e pecans riba e salada. • Sabroso banda di cualkier cuminda pero

un bbq. • Por varia e dressing tambe pa uno traha cu yoghurt. Bon apétit!


15

Weganan

pa

door di Solange Tchong

W

eganan y actividad pa mucha ta hopi importante pa nan propio desaroyo cial. Den e articulo aki nos ta enfoca riba actividadnan cu por wordo organisa pa muchanan -den e edad di 3 pa 12 aña- por ehempel ora di un

tempo liber y kier pasa esaki na un forma leuk cu e muchanan. • Laga e muchanan para den un ronchi (kring) y wanta un laken grandi cu e punta di nan man. Riba e laken ta pone diferente peluche of bala. E grupo completo mester purba di tira e laken mas halto posibel pero sin laga e peluchenan of balanan cay. Nan lo pasa pret ora nan ripara cu asina facil e no ta. • Parti e muchanan den grupo A y grupo B. Percura pa bo tin diferente paña pa bisti y tambe petchi, sombre, sjaal y mas. Grupo A ta bisti dilanti tur hende. Despues nan ta bay apart den otro kamber pa nan cambia cu otro. Ora nan presenta bek dilanti grupo B, e grupo aki mester bisa kico exactamente nan a cambia cu otro. Mester scirbi e contestanan cu ta bon. Despues ta grupo B su beurt. E grupo cu logra mas hopi contesta bon ta e grupo cu ta gana un premio (esaki por ta un paki di rasenchi of un fruta). • Haci un competencia unda nan ta test kico nan ta salami, pasta di djente, chuculati, etcétera, etcétera. Cada mucha ta haya un chens pa hole loke tin sin wak den e saco. Cada bez cu un a contesta bon e ta sigui pa e siguiente. E mucha cu mas contesta bon riba kico ta loke tin den e saco ta bira e ganador. • Laga e muchanan sinta den un ronchi. Paketa un regaldo den diferente papel di regaldo (of aluminium foil) y di cual den algun ‘laag’ di papel bo ta hinca un sorpresa chikito manera un mangel y bo ta sigui paketa. Cada mucha ta haya un chens pa despaketa e regaldo. E mucha den e kring cu yega na e ultimo papel di regaldo mag di keda cu e regaldo. • Puntra 3 of máximo 5 mucha pa hunga. Mey

mucha

mey di e kamber tin un hoela hoep. Den e hoela hoep ta pone 18 of 25 mangel. Tapa e wowonan di e muchanan por ehempel cu un serbete of un sjaal pa nan no por wak. Pone e muchanan para rond di e hoela hoep. E competencia

ta cuminsa ora nan tende e señal pa cuminsa. E mucha cu gara mas hopi mangel for di e hoela hoep ta e ganador. • Pa e wega aki mester di dos baki rondo, un saco di katuna (‘cotton balls’), un serbete pa tapa wowo y un cuchara grandi di palo. E meta di e wega ta pa logra gara hopi catuna cu e cuchara y den tres biaha pasa esaki di un komchi pa e otro, pero wowonan tapa! Tur catuna cu cay abou no ta conta. Esun cu logra gara mas catuna y pasa esaki pa e otro komchi ta gana. • Dividi e muchanan den pareha. Cada pareha ta haya un saco di sushi. Pone musica. Tur pareha mester baila riba e musica pero ora e musica stop, un mucha mester drenta den e saco di sushi y e otro mucha mester carg’e. E pareha cu keda cla ultimo ta cay afo y e pareha cu cada biaha ta keda ta bira e ganador.


16

Facts & Figures

door di Joost van de Kamp

di bo curpa

Nister Ora bo ta nister e por crea un velocidad di mas cu 150 km/ora. Otro bon motibo pa tapa bo nanishi y boca ora bo ta nister.

Tongue Print No saca bo lenga si bo kier sconde ken bo ta. lenga ta unico!

Pulmon Bo pulmonnan ta contene mas cu 300.000 miyon capiliar. Si bo lo pone nan banda di otro nan lo yega 2.400 kilometer Sanger Bo sanger ta biaha masha largo mes den bo curpa. Si bo lo pone tur bo bloedvaten banda di otro, lo tin un rij di 100.000 kilometer. Bo curason ta traha hopi dura pa pomp cada dia 7.500liter di sanger den tur e bloedvaten.

Bacteria Esaki ta bay duna bo the creeps: Cada 5 centimeter cuadra riba bo curpa tin mas o menos 32.000.000 bacteria riba dje. Pero, afortunadamente, gran mayoria di nan no ta haci ningun daño.

Stoma Bo tawata sa cu cada 3 te 4 dia bo stoma ta haya un capa nobo? Si no tawata asina e acidonan den bo stoma, cu ta digesta bo cuminda, tambe lo digesta bo stoma mes.

Crecemento Ora bo ta drumi, bo ta crece mas o menos 8 millimeter. Durante e dia despues bo ta krimp bek te bo haltura normal. E rason ta cu bo disconan ta wordo primi den otro door di e gravedad. Celula di Sanger E ta tuma 1 celular di sanger solamente 1 minuut pa completa full e circuito di bo curpa.

Weso Un adulto tin menos weso cu un baby. Nos ta cuminsa cu 350 weso, pero pasobra tin weso cu ta integra cu otro durante crecemento, nos ta caba cu 206 weso como adulto.

Pia stinki E causa di pia stinki, of holo di cocodek ta sodo. Hende ta soda masha hopi mes door di nan pianan. Riba bo dos pia bo tin 500.000 klier di sodo cu por produci mas cu mita liter di sodo.

Huña Pa un huña crece di comienso pa e punto di dede ta tuma 6 luna.

Colofon: “Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Comunicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion yega na e aseguradonan di AZV riba diferente topico di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por yama nos na: Organo Ehecutivo AZV Rumbastraat 21 Tel. (297) 5279900 Redaccion: Diandra Alders Ethleen Henson Joost van de Kamp Lucy Strijdhaftig Solange Tchong Magaly Tobel

Colaborador: CBS Aruba Salubridad di Aruba Departamento di Asuntonan Economico Personanan anonimo den comunidad FADA Solange Tchong Fotografo: Solange Tchong Diandra Alders Diseñador: Gerardo Perdomo Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad Aruba

Siguiente edicion: 15 di juni 2012 Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki mag wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradornan no ta acepta ningun responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki.


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.