Pulso web editie 10

Page 1

4

pulso

Aids

Aruba, december 2011. Edicion 10

HEADLINES

2

Kico mi mes como asegurado lo por haci pa mantene e gastonan di AZV controlabel?

3 7 10 12 14

Cuido medico den exterior Entrevista cu dokter Cynthia Wijngaarde-de Vries

6 8 11 13 16

Palabra di introduccion

Curpa y intruso

Delicia di December

Sangramento di nanishi

Mucho gusto cu

Alergia pa animal

Come saludabel

Style di Movecion

Cobertura AZV

T

unda mayoria hende ta diripiente ocupa cu drecha cas y prepara

Laga nos disfruta e dianan di

E biaha aki nos ta laga bo conoce dokter di cas Cynthia Wijngaarde, e dokter di cas mas nobo den bario di Paradera, bo ta haya tips pa come saludabel, cera conoci cu dos empleado di AZV, si単a tocante aids, lesa tocante e cifranan spantoso di nos cuido medico den exterior y mucho mas. Salud! Redaccion Pulso


2

Kico mi mes como asegurado lo por haci pa mantene e gastonan di AZV controlabel?

door di Magaly Tobel

A

ZV ta un seguro medico pa tur asegurado cu ta residencia na Aruba of cu ta residencia na Aruba a base un permiso valido di trabou of di estadia. No ta tur asegurado ta paga prima. Esnan sin entrada cu no ta paga prima tin di haber cu e solidaridad di e da ta paga pa esnan sin entrada. E otro parti di e fondo ta wordo sosteni door di gobierno cu na su turno ta haya placa for di pagadonan di belasting. Tin dos factor principal cu abo como asegurado por tene na consideracion: 1. Conscientisacion 2. Style di biba Conscientisacion Si pa cualkier cos chikito cu ta molestia nos, nos tin cu core bay cerca dokter y ta biba den nos cultura cu mi mester haya un remedi of haci test, esaki ta perhudica esnan cu berdaderamente mester di e cuido medico na su debido tempo. Pero no ta tur asegurado ta realisa nan mes esaki of no

propio: esta cu e asegurado tin cu paga un suma cada biaha cu e bishita e dokter di cas. Problema di e contribucion propio ta cu e personanan cu mester di e cuido pa motibo di un malesa cronico tambe ta wordo perhudica. Awor con bo ta saca e pensamento cerca e asegurado cu ta opina: ”Mi ta sigura, asina ta mi tin derecho ariba cuido medico. No ta importa e cuido ni e cantidad”? Nos style di biba Ultimo decadanan economia a crece na nos pais. E crecemento economico a trece hopi consecuencia cune pa nos salud. Tin amplio variacion di cuminda, facil pa haya tur caminda y mayoria no di nos cultura. Tur tecnologia moderno nos tin na nos alcance cu ta trece cune cu nos no ta move of Un bista den e gastonan medico di aña 2010 En total e gastonan medico pa 2010 tabata 330,6 -

tin e problema aki y ta purba di hisa e accesibilidad na dokter di cas door di exigi un contribucion

rado den aña 2010. Pa mas informacion bishita nos website: www.azv.aw

Appendicitis Kico ta appendicitis? Bo appendix ta un saco chikito grandura di un dede cu ta conecta na bo tripa grandi na e banda drechi abou di bo barica. E appendix no tin un proposito. Si esaki mester wordo kita, bo curpa lo funciona bon despues di e operacion. Antes e investigadonan a kere cu e appendix tabata un parti hopi importante di e sistema digestivo, pero esaki no ta e caso. door di un infeccion of blokeo, esaki ta wordo yama appendicitis. Tanto adulto como mucha por haya esaki. E no ta contagioso, pero no tin mucho cos cu por wordo haci pa preveni appendicitis. E sintomanan ta diferente. Tin hende ta sinti manera nan tin cram of realmente un mal indigestion. Usualmente e prome sintoma ta un dolor di barica rond di e lombrishi. E dolor aki por bira pio ora di move, bula, tosa of hala rosea profundo. Tin ora bo por haya saca-

mento tambe. Despues di algun ora, e dolor ta sak bay abou na e parti drechi di bo barica. Si bo ta sinti e sintomanan aki, un bishita na bo dokter di cas ta necesario. E dokter lo check e sensibilidad den bo abdomen, specialmente e parti drechi abou di bo barica. E luga aki ta conoci como Mc Burney’s point. E parti aki ta haci dolor ora cu bo tin appendicitis. Un test di sanger lo por determina si tin feccion den bo curpa. Un test di orina por wordo haci pa ta sigur cu no tin infeccion den esaki. E dokter tambe por laga haci un X-ray, CAT scan of ultrasound di e abdomen. Si e dokter dicidi cu en berdad ta trata di appendicitis, esaki lo wordo kita pa medio di un operacion. Operacion di appendix ta wordo cubri door di bo seguro AZV y ta wordo haci akinan mes. E tempo di recuperacion ta varia, pero e ta generalmente entre 1 pa 3 siman.

MONTANTE x 1,000,000 (milon) DEN AWG Cuido den Hospital

2010 1134.7

Botica medicamento

71.6

Cuido den esterior

29.2

Cuido specialista pafor Hospital

25.9

Laboratoria

21.6

Dokter di cas

17.0

IMSAN

14.3

Cuidado dental

6.0

Fysiotherapia

4.6

Hulpmiddelen (e.o. rolstoel/kruk etc.

3.4

Partera

1.5

Transporte, Dialyse y otro

0.8

TOTAAL

330.6

Cantidad di asegurado

98,229

GASTO PA ASEGURADO

3,365


3

Facts & figures:

Cuido medico den exterior C

door di Lucy Strijdhaftig

pa nos por informa nos aseguradonan ariba e cantidad di pashentnan cu ta wordo manda den exterior pa cuido medico. Tambe mi ta kere cu ta bon pa nos illustra e cifranan di 2010 compara cu 2011. Ora di lesa e cifranan mester tene cuenta cu nos no a sera a単a 2011 ainda y cu e cifranan di 2011 ta tuma te cu 23 november.

Cada peticion pa tratamento medico den exterior ta wordo registra den nos sistema na momento cu e drenta na AZV. Mi ta kere cu e cifranan aki riba ta papia pa su mes. Nos mes por mira kico ta e problemanan medico di mas grandi na Aruba. Problemanan di curazon, malesanan di wowo y cancer. Aunke tin biaha e berdad ta algo doloroso pa scucha toch mi no por evita di menciona esaki pero mayoria biaha ta nos mes no ta cuida nos salud debidamente. Nos ta come cuanto y kico nos kier, e resultado ta hopi biaha cu nos ta bira obeso y ta haya problema cu curazon. Ta bira diabetico cu despues hopi biaha ta causa problema cu wowo. Nos ta druk, ta haya stress y alavez ta come lihe y ta come tur caminda menos na cas. Nos curpa no ta haya e descanso y nutricion cu e mester, curpa ta bira zwak y cancer ta na birada di skina. Mi a traha 12 a単a na Hulanda den un centro medico. Mi tin 11 a単a ta traha na AZV den e departamento di cuido medico den exterior. Mi a confronta hopi sorto di pashent di varios nacionalidad y un cos mi por remarca: malesa no ta discrimina. E sufrimento di un pashent no ta a base di color of rasa. Pesey mes mi ta pidi pa nos tin un solo meta pa 2012: CUIDA BO MES MANERA BO SO POR CUIDA BO MES!

CIFRANAN2011 2010 Cifranan

LAND HOOFDDIAGNOSE VEN Neuro-Chirurgie Kindergeneeskunde Cardiologie Alle diagnose COL Oogheelkunde K.N.O. Chirurgie Orthopedie Urologie Gynaecologie en verloskunde Neuro-Chirurgie Dermatologie Kaakchirurgie Interne Ziekten Kindergeneeskunde Cardiologie Longziekten Maligniteit Psychiatrie Neurologie Nefrologie Alle diagnose CUR Oogheelkunde Chirurgie Urologie Kaakchirurgie Interne Ziekten Kindergeneeskunde Maligniteit Psychiatrie Neurologie

NED

USA

Totaal

Alle diagnose Oogheelkunde K.N.O. Chirurgie Orthopedie Urologie Neuro-Chirurgie Kaakchirurgie Interne Ziekten Kindergeneeskunde Longziekten Maligniteit Psychiatrie Neurologie Nefrologie Alle diagnose Oogheelkunde Kindergeneeskunde Alle diagnose

CIFRANAN 2011 2010 Cifranan

2010 1 3 2 6 58 2 20 11 4 13 65 1 13 8 61 190 3 124 1 13 2 589 174 2 3 30 1 2 78 8 2 1 301 22 8 5 3 2 3 2 3 27 3 18 1 3 4 104 13 1 14 1014

LAND HOOFDDIAGNOSE VEN Neuro-Chirurgie Interne Ziekten Kindergeneeskunde Alle diagnose COL Oogheelkunde K.N.O. Chirurgie Orthopedie Urologie Gynaecologie en verloskunde Neuro-Chirurgie Kaakchirurgie Interne Ziekten Kindergeneeskunde Cardiologie Longziekten Maligniteit Neurologie Nefrologie

CUR

USA

NED

Alle diagnose Oogheelkunde Chirurgie Kaakchirurgie Kindergeneeskunde Longziekten Maligniteit Psychiatrie Alle diagnose Oogheelkunde Kindergeneeskunde Alle diagnose Oogheelkunde K.N.O. Chirurgie Orthopedie Urologie Neuro-Chirurgie Kaakchirurgie Interne Ziekten Kindergeneeskunde Cardiologie Longziekten Maligniteit Neurologie Nefrologie Alle diagnose

Totaal

2011 1 1 2 4 77 4 20 3 9 9 58 32 22 51 175 20 100 8 1 1 590 141 1 10 1 1 82 8 244 5 1 6 16 7 4 1 1 2 2 2 20 3 2 12 1 9 1 83 927


4

Aids

(Acquired Immuno-Deficiency Syndrome) door di Solange Tchong

Historia malesa te cu e tempo ey ainda no conoci a azota Merca y poco despues tambe Europa. Caracteristica di e malesa aki tabata cu e weerstand di e persona tabata wordo afecta, cu 9 di e 10 pashentnan tabata personanan homosexual y cu 98% tabata hende homber. Tabata parce cu ta un malesa di homosexualnan pero despues den a単a 1982 a bin haya sa cu esaki no ta corecto y cu hendenan cu ta usa droga y

tambe ta haya e malesa ey. E ultimo grupo ey tabata nan sanger tabata infecta cu e malesa door di transfusion di sanger. E malesa a haya su nomber prome cu por a haya sa mes ta kico tabata e origen: Acquired Mediconan den e tempo ey tabata kere cu e malesa tabata tin di haber cu e afweersysteem pa motibo cu un grupo di celnan di e sanger cu ta regla nos weerstand (e CD4+ T-cellen) tabata baha cerca hende cu aids. Door di esey hende cu aids tabata haya infecci-


5

onnan cu hende saludabel no ta haya pero cu ta desaroya nan mes cerca un weerstand cu ta zwak, por ehempel cerca hende cu aids. Esaki tabata e ehempel di neumonia (longontsteking) door di e organismo pneumocystis jirovici, cu tabata aparece frecuentemente cerca e hendenan cu aids. Hende saludabel no ta sufri di un infeccion cu e organismo aki. Tambe infeccionnan cu hende saludabel por wanta, tabata mortal pa hende cu aids. E virus di aids ta bin originalmente for di makako. na hende door di contacto entre hende y makako: e jaagmento y e negoshi di makako, e kapmento di selba africano y e colonizacion di Afrika. HIV ta un virus cu mester di gastheren. E aidsvirus a pasa di un gastheer (e makako) pa otro gastheer, e hende y a sigui evoluciona su mes. Aids ta wordo considera como un problema grandi y ta afecta hopi hende. Causa Aids tabata den e prome decennia despues cu e la wordo descubri un malesa cu den mayoria caso tasu mes pa medio di slijmvlies of sanger cu ta bin den contacto cu likidonan di e curpa cu ta contamina cu vocht of lechi materna. Kiermen bo por contamina cu HIV ora bo drenta den contacto directo cu e sanger infecta of e likidonan di e curpa infecta. Por ehempel door di tin sexo vaginal, anaal of oraal, door di un transfusion di sanger cu sanger cu ta contamina, door di e uso di hangua cu ta contamina y door di cu e mama durante su embarazo of na e nacemento di e baby of door di duna lechi materna (contamina cu hiv) ta pasa esaki na su yiu. Pero contacto normal manera por ehempel duna un man of duna un sunchi riba wang (con tal cu no tin ningun habri den e cuero of un herida) lo bo no infecta.

stand a baha asina hopi cu e persona ta bira hopi sensitivo pa (diferente) infeccion. E pashent cu aids ta bira malo lihe y por bay sufri di hopi malesa pareu. Esaki ta wordo yama e aids related complex. E siguiente sintomanan (malesanan) e persona por haya: • cion di pulmon como consecuencia di un virus, un bacteria, un schimmel of un parasito of un combinacion di algun. • Cancer (den mayoria caso: kaposisarcoom) • Herpes (infeccion) por ehempel herpes simplex cual ta un virus cu ta ocaciona entre otro bruela y gordelroos. Cerca hende cu tin Aids e infeccion cu herpes simplex por ta mortal pero cerca hende saludabel practicamente e ta inocente y bo no por muri di dje. • Candida Albicans, un schimmel cu cerca hende cu weerstand normal e no ta haci nada pero den caso di un persona cu aids e por ta desastroso. • Diarree cronico Tratamento Un pashent cu aids ta wordo trata cu remedinan cu ta wordo yama antivirale medicijnen. Pashentnan cu no haya tratamento cu e remedinan aki lo por biba entre un 6 te cu 18 luna despues di wordo diagnostica sin embargo pashentnan cu si ta haya tratamento cu e remedinan speciaal aki (antivirale medicijnen) lo por tin un espectativa di bida di entre 4 pa 12 aña. E tratamento cu e antivirale medicijnen ta duna e pashent hopi bijwerkingen y aunke e pashent ta ricibi tratamento toch e infeccion aids lo manifesta su mes algun dia atrobe. Hopi pashent lo a muri caba di algo otro prome cu of na momento cu aids manifesta su mes. Cu otro palabra: hopi biaha ta insigur pa bisa cu e pashent a muri exactamente di aids pa motibo cu e por a fayece door di otro malesa, door di un bijwerking of door di un combinacion di mas factornan.

tempo entre contaminacion den e curpa y e tempo cu e malesa mes ta realmente sali (dus bo ta cuminsa ripara e sintomanan of haya kehonan). Cerca AIDS esaki ta un pro medio di entre 9 pa 10 aña. Despues bo ta bira realmente hopi malo y tin AIDS. E prome 9 pa 10 aña ta wordo yama seropositief.

Situacion actual Na Aruba nos no ta un excepcion; nos tambe tin hende cu ta sufri di AIDS/HIV. Y pa kibra e taboe cu ainda ta existi riba e topico aki lo ta bon pa nos realisa cu e ta un malesa cu por afecta cada un di nos sin distincion di rasa, color of edad. AZV como bo seguro ta cubri e gastonan relaciona cu remedi y tratamento di aids.

HIV Aids ta un sindroma cu ta wordo causa door di e virus hiv-1. Un persona cu contamina cu hiv-1 y keda sin haya tratamento lo muri pero un persona cu haya e hiv-2 no necesariamente mester haya aids.

Segun nos cifranan nos ta cubri remedinan pa HIV pa e siguiente cantidad di asegurado pa aña (wak tabel akibou):

Sintomanan papia di e stadium di aids ora cu pa cada microliter di sanger tin solamente 200 of menos T-cellen. E weer-

Aña 2006 Cantidad di 73 asegurado

2007

2008

2009

2010

87

87

97

102

Den e siguiente edicion lo nos amplia mas riba e topico aki.


6 Entrevista cu dokter

Cynthia Wijngaarde-de Vries door di Solange Tchong

D

en bario di Paradera tin un dokter di cas por disfruta di un bunita entrada cu mata

riba porta. Ta puntra dokter Wijngaarde-de Vries pa conta nos un tiki di su mes entre otro unda e la nace, studia y kico tabata su motivacion pa bin residencia su mes na Aruba. Dokter Wijngaarde-de Vries ta conta cu e ta naci na Harlingen, Hulanda. Su añanan como studiante pa un gran parti e la pasa esakinan na Groningen. Durante di su estudio geneeskunde e la haya e oportunidad pa haci su co-schappen na Corsow. Eynan su stimacion pa Caribe a cuminsa hunto cu su interes pa traha cu otro cultura (nan). Un otro factor tambe a hunga un rol grandi den su decicion pa algun dia bin y traha bek den Caribe: e la conoce su casa na Corsow. Dokter Wijngaarde-de Vries su trayectorio ta uno hopi amplio. Na Hulanda e la traha entre otro riba departamento di Spoed Eisende Hulp y ultimo dos añanan den e Gezondheidscentrum di e militarnan. Durante su carrera den servicio di luchtmacht di Hulanda e la gana hopi experiencia trahando como dokter di cas y como dokter di control di e militarnan. Awor na Aruba e ta spera di por ofrece su pashentnan e miho cuido cu ta possibel. Como dokter di cas e tin conocimento riba hopi malesa y ta wak no solamente e hende sino e ambiente total y social rond di e pashent. E ta un dokter di cas honesto; unda e mes por yuda e pashent lo e haci esaki y unda ta necesario pa referi e pashent pa e specialista lo e splica e pashent y haci esaki tambe. Si tin diferencia di opinion e ta kere cu mester por discuti esaki sanamente. Riba e pregunta si tin cosnan positivo of negativo den su trabou dokter Wijngaarde-de Vries ta informa nos cu e ta saca hopi energia positivo for di su profession. Cu hopi placer e ta atende e pashentnan pero tuma nota cu e ta atende un keho pa cada consulta. Ora un pashent tin mas keho ta bon pa informa su assistente pa asina e por schedule extra tempo pa e consulta. Pa loke ta AZV, Dokter Wijngaarde-de Vries ta kere cu e seguro aki ta un luho. Den otro pais e cuidadanonan no tin mesun suerte. Aruba como isla chikito si tin un seguro medico cu accesibilidad pa tur hende igual. Den su opinion cada un di nos mester cuida nos AZV. Y si e por introduci algo na Aruba e lo kier wak cu tin bevolkingsonderzoek structura riba tereno di detecta cancer di pecho y cancer na boca di matris. Por ehempel cu cada hende muhe na cierto edad ta haya su test pa por detecta na tempo si tin algo. Dialuna pa Diahuebs 8:00 ‘r pa 12:00 ‘r. 14:30 ‘r pa 17:00 ‘r. Diabierna: 8:00 ‘r pa 12:00 ‘r. Consulta segun afspraak. Number di telefon 5882992, adres Paradera 140 A.


7

Curpa y intruso door di Solange Tchong

E

salud di un hende por wordo afecta door di diferente tipo di (micro) organismo manera virus, bacteria, schimmels y parasito. Den e articulo aki mi ta enfoca riba un infeccion cu un parasito. Parasitologia ta un tereno (experticio) cu tin di haber cu organismonan cu ta aparece den e hende of den bestia. Parasitonan ta un grupo apart y nan ta distingui nan mes completamente for di virus, bacteria of schimmels. Un parasito ta un organismo cu pa completa su ciclo di desaroyo (y biba) e mester haci uso di un otro organismo bibo, esta e gastheer. Un parasito ta biba temporalmente of permanentemente den of ariba un gastheer. For di e gastheer e ta extrae su cuminda. Parasitonan ta pertenence na nos mundo di ‘bestia’. Nan ta wordo dividi den parasito ééncellig, bichi y geleedpotigen (por ehempel e purga of pieu). E parasito ééncellig y e bichi ta biba den e curpa di hende of bestia (infeccion) y pa e motibo ey ta wordo yama parasito endo. E mayoria di e geleedpotigen ta biba riba of den e cuero di e hende of bestia y pa e motibo ey ta wordo yama parasito ecto. Algun ehempel di parasito cu ta usa e hende como gastheer ta: • Organismonan ééncellig cu ta ocaciona malaria, toxoplasmosis y slaapziekte. • Bichi (lintworm). • Bichi cu ta ocaciona bilharzia (schistosomiasis). • Purga, pieu den cabes y schaamluis. • Mijten cu ta ocaciona sarna. Transmission di parasitonan di un gastheer pa un otro por sosode diferente manera. Por ehempel door di contacto directo di curpa entre gastheren (purga, luizen), door di come fruta y of verdura cu ta contene e parasitonan of su larve cu tin webo, door di bebe awa c uta contamina cu parasito y door di contacto cu mascotanan di cas manera pushi of cacho (Toxoplasma). Tin masha hopi sorto di parasito. Algun sorto di parasito, por ehempel e protozoën pero tambe algun bichi, ta wordo transmiti via sangura, musca y purga. E sintomanan cu un persona por haya ta depende di e sorto di parasito cu bo curpa tin. Algun di e sintomanan ta: • Diarree, tin molester di hopi gas y buikkrampen • Baha peso lihe • Keintura halto y constante • Infeccion riba e cuero of haya uitslag • Sangramento for di tripa • Dolor di cabes • Tosamento, hala rosea cu ‘piep’ • Infeccion cronico di e urinewegen of urina mas scur • Infeccion di wowo • Cansancio Den paisnan tropical y subtropical bo ta wak mas parasito compara cu paisnan frieu den mundo. Bou di e malesanan di infeccion den paisnan tropical bo ta wak cu infeccionnan cu parasito ta domina manera malaria (vooral den Afrika unda mas cu 1 miyon mucha pa aña ta muri di esaki) y schistosomiasis.


8

Delicia di December door di Lucy Strijdhaftig

D

ecember, e luna dushi di union. Union entre famia y amistad. December, e luna rico na sabor y aromanan cu

pa cuminda dushi, pero esey si semper saludabel. Y ya cu ta temporada di Pasco lagami cuminsa cu un entrada, despues e plato principal y pa asina caba cu un postre sabroso. Sin lubida un bebida (non-alcoholic) refrescante.

Entrada CILANTRO SHRIMP Ingrediente pa 6 porcion/plato: • 1/3 cup di lime juice • • • 3 cuchara di cilantro corta chikito • 1 jalapeno pepper, saca e simia y corte chikito • 1 kilo shrimp herbi y casca Den un potchi bo ta pone e lime juice, azeta di y sacudi e mescla bon hunto. Pone e shrimp den un recipiente di glas y basha e mix di ingrediente ariba dje. Tape y pone un of dos dia prome cu come den frigidaire.

PLATO PRINCIPAL GALIÑA CU REYENO DI AROS BRUIN Ingrediente: • 4 galiña chikito/mediano, saca tur cos for di e paden di e galiña • Salo y black pepper • • ½ cup di siboyo largo • • 1 telepel di tijm • 1 cup di instant brown rice (aros bruin cu ta cushina lihe) • 1 ½ cup chicken broth (esun cu tiki salo) • (tomato seco) • 1 promenton berde no mucho grandi • Sauce di cranberry Keinta e forno na 450grado. Laba e galiñanan bon cu awa, lamunchi y un poco azijn. Despues seca nan bon y season e galiña cu e salo y e pepper na gusto y despues pone den un baki di forno. Den un weya ta keinta un poco azeta y ta benta e siboyo largo y nan den otro. Agrega 1 cup di e chicken broth. Tapa e weya y lage herbe pa 3 minuut pa despues agrega e tomato y promenton. Pone salo y pepper na gusto. Ora cu e aros ta cla ta yena esaki den e galiña. Basha e resto di e chicken broth den e baki di forno cu e galiñanan. Pone e baki cu e galiña nan den e forno y baha e temperatura di e forno di biaha pa 350grado. Lage horna pa 45 minuut te 1 ora. Cada 15 minuut ta baña e galiña cu e chicken broth for di e baki forno. Despues ta saca e galiñanan for di forno y pone den un plato grandi. Basha e saus for di e baki completo ariba e galiña. E ta cla pa sirbi hunto cu e cranberry saus cayente. Por complete cu 1 of 2 berdura na gusto.

Usa un cocktail glass, pone un blachi di lechuga despues coloca e shrimp rond den e glas y uza slice di awacati memey di e shrimpsnan.


9 DESSERT/TOETJE APPEL DEN FORNO Ingrediente: • 4 appel mediano • 1/3 cup sucu bruin • ½ cup oats(esun cu ta cushina lihe, fast cooking) • • 1/3 cup di walnut kibra na pida pida chikito • ½ telepel di cinnamon • ¼ telepel nutmeg • Juice saca for di ½ lamunchi • ½ cup appel juice Pone e forno keinta na 350grado. Laba e appel nan bon y pela e appel mita for di banda ariba te memey. saca e curason di e appel dus e parti memey den e appel, haci esaki cu cuidou si pa no kibra of perfora e appel. Haci e buraco aden bunita rondo pa asina por hinca e reyeno bon aden. Den un recipiente mediano bo ta mix e sucu bruin, e oats, manteca, walnuts, e speciesnan y e juice di lamunchi. Hinca e mescla aki den e appel. Pone e appelnan aki ariba un baking pan y basha e juice di appel ariba. E appelnan mester horna pa 45min of te ora bo ta mira nan a bira moli. Ta sirbi e appelnan aki cayente y ta spray un poco whipped cream ariba nan.

SWEET PASSION PUNCH Ingrediente: • 1 ounce pineapple juice • 1 ounce orange juice • 1 ounce cranberry juice • 1 ounce strawberry daiquiri mix • 1 ounce piña colada • Un tiki grenadine • Un tiki lime juice • ½ cup di ijs Hinca tur e ingredientenan aki den un blender, bashe den un glas di daiquiri. Y pa dune un toke festivo spuit un tiki whipped cream ariba, dorne cu dos cherry y basha un tiki grenadine ariba pa un toke di color.


10

Sangramento di nanishi door di Ethleen Henson Generalmente ora bo nanishi ta sangra e ta inofensivo y controlabel. Locual cu por wordo haci pa stop esaki ta: • Uza napkin of un paña muha pa seca e sanger. • Sinta of para cu bo cabes na laira y cera bo nanishi poniendo presion pa e sanger stop di core. Generalmente e ta dura 10 minuut pa e sangramento stop. • No supla bo nanishi. Esaki por causa cu bo nanishi t’ey core mas. • No manda bo cabes patras, paso e sanger por pasa pa bo garganta. Esaki por pone bo tosa y pega, causando bo pa saca. • Asina cu e stop, no hisa cosnan pisa, of haci otro actividadnan cu tension. Alabes purba di no supla bo nanishi pa por lo menos 24 ora. Tin diferente sorto di sangramento di nanishi. • Esun mas comun ta e hemoragia nasal anterior, cu ta bini di e parti dilanti di bo nanishi. Adernan chikito cu ta den bo nanishi por kibra y sangra. • E otro ta hemoragia nasal posterior, cu ta bini di e parti mas profundo di bo nanishi. Esaki sa pasa mas tanto cu adultonan cu tin presion halto y cu tin lesionnan di cara of nanishi. E causa mas comun pa sangramento di nanishi ta aire seco. E clima seco por irita y seca e membrana nasal, causando bo nanishi pa pica y ora di grawata esaki, sangra. Alergia tambe por ta un problema, cual e dokter por prescribi un remedi pa bo. Sangramento di nanishi no ta algo pa alarma di dje. Sin embargo si e ta pasa mas di un biaha pa siman ta recomendabel pa laga bo dokter di cas check.


11

E parada ta bin! door di Solange Tchong

S

i. Pa algun fanatico di carnaval e

Mucho gusto cu

Alex Dijkhoff door di Ethleen Henson

1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi funcion ta 1-ste Medewerker den e Departamento Administrativo di Machtigingen. 2) Cuanto tempo bo tin ta trahando na AZV? Dia 22 september ultimo mi a cumpli 14 aña 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? cionnan cu e administratieve medewerkernan a procesa den nos sistema automatisa. Esta e peticionnan pa tratamentonan manera p.e. productonan cu mester di un aprobacion adelanta (machtiging) segun e ley di AZV ta prescribi. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Mi ta haya cu e introduccion di nos seguro medico general a trece hopi cambionan positivo na bienestar di nos pashentnan y pueblo en general. E ta un seguro medico social cu ta cubri e necesidad medico basico di cada habitante cu ta bibando legalmente na Aruba sin distincion di clase social etc. Pero

nos aseguradonan mester ta consciente si di e gran balor cu nos seguro medico general tin locual hopi pais rond di nos lo ta desea di tin. Pesey laga nos cuide bon y no haci maluzo di dje ya cu e gastonan di cuido medico ta halto y ta aumenta tur aña mas y mas. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Mi kier pa AZV bira mas pro-activo den comunidad. Sea mas visibel na eventonan cu ta promove nos salud en general. Y tambe pa no solamente tin e meta di cubri gastonan medico (curativo) pero mas importante aun ta e parti preventivo. Stimula e pueblo en general pa hiba un bida mas saludabel y asina yuda mantene nos AZV na un nivel di calidad halto. Y si por a haci obligatorio pa tur asegurado mester haci un chekeo medico general cada tanto aña pa por detecta -na tempo- posibel malesanan pa asina nan por wordo trata na tempo. Y tambe si por haci e prima di nos seguro dependiente di e factornan di riesgo p.e. si un persona ta huma y/of tin sobrepeso. Asina esnan cu ta hiba un bida no saludabel lo mester contribui mas tambe. Y esaki lo stimula alabes pa nan mehora nan calidad di bida y consecuentemente lo yuda baha e gastonan halto di AZV den futuro.

nada paso nan cabez ta mas pendiente di e siguiente evento; nos dushi carnaval. Aki ta sigui algun tips pa bo y bo famia pa proteccion di bo curpa durante e paradanan di carnaval: • Percura pa bisti un petchi of sombre. • Percura pa usa un sunblock di un SPF halto, keda pone esaki regularmente riba full bo curpa pa proteha bo cuero contra e rayonan di solo. • bisti Corda bo bril di solo, esaki tambe ta protehabo contra e rayonan di solo. • Proteha bo oido door di bisti earplugs. Zonido di musica duro ta laga bo perde parti di bo oido cual nunca lo bo haya bek. • hopi Bebeawa ya cu den solo bo curpa por deshidrata mas lihe. • por, Si bisti paña di catuna. Esaki ta mas comfortabel y ta laga bo curpa ‘respira’ miho compara cu paña di materialnan sentetico.


12

Alergia pa animal

H

door di Diandra Alders opi biaha ta wordo bisa cu un animal por ta e miho amigo di un hende. Pero kico ta pasa si bo miho amigo ta hasibo malo? Akinan un par di tips pa yudabo cu e problemanan aki. E prome tip cu semper lo bin bek ta y cu hopi biaha bo ta tende: bo mester tin un zona liber pa e animal. Banda di esey, e miho opcion ta pa tene e porta di bo camber cera. Asina bo tin un area den cas unda bo por hala rosea trankilamente. Un otro recurso ta pa busca un HEhaci e aire rond di bo limpi pa bo no haya reaccion alergico. Tambe purba elimina pa tin tapijt den cas. E tapijt por wanta e lana di un cacho of pushi y esaki por causa reaccion alergico.

Si bo tin tapijt toch, haciele regularmente limpi. No laga e animal sinta of drumi den bo auto. Y si acaso esaki mester sosode -por ehempel ora di hiba bo mascota veterinario- bo mester uza un “seat cover� cu por wordo laba. Otro cos cu bo por haci ta consulta cu bo dokter di cas tocante e sintomanan cu bo tin. Bo dokter di cas lo por prescribi pa haci test pa haya sa sigur si bo ta sufri di alergia. Eventualmente e por receta remedi pa yuda alivia e sintomanan. Corda cu hopi biaha hende no sa mes cu nan tin alergia, pesey mes ta recomendabel ora bo ta sospecha cu bo tin un alergia pa cuminsa tuma medida paden prome manera kita tapijt y despues consulta cu bo dokter di cas.


Come saludabel

13

door di Magaly Tobel

Cinco regla cu tin cu tene na cuenta: 1 Come varia 2 No come hopi y corda move 3 Come menos vet satura 4 Come hopi berdura, fruta y pan 5 Come “safe” Come varia Come varia ta necesario pa bo keda mantene bo curpa saludabel. Kies di cada vak di schijf van vijf un ingrediente. E ta e base pa bo come saludabel, mas bo no mester. No come hopi y corda move Cuminda ta manera e gasoline pa bo curpa. Si bo come mas di locual cu bo curpa tin mester bo ta cuminsa aumenta di peso. Pesey e cantidad di cuminda y movecion ta inseparabel. Si bo kier mantene bo peso zorg semper di mantene e patronchi corecto di come: 3 cuminda pa dia y 3 pa 4 biaha algo chikito y saludabel entre e cumindanan. Come menos vet satura Vet ta algo indispensabel pa nos curpa. Ta existi vet saludabel y no saludabel. Ta

importante pa kies pa e vetnan saludabel. Wak bon ora di cumpra ta cua vet bo ta cumpra. E regla ta mas moli mas miho. Ariba e etiketa tambe ta menciona ‘verzadigd vet’ – esey ta e vet malo y ‘onverzadigd vet’ esey ta e vet bon dus cu ta ok. Mester tene na cuenta tambe cuanto biaha ta re-usa e vet of azeta ora ta hasa cuminda. Come hopi berdura, fruta y pan Simplemente door di kies mayoria fruta, berdura y tambe pan for di e vak aki bo ta yuda bo curpa masha hopi mes. Bo ta haya hopi vitamina y mineral cu bo curpa mester. Tambe bo ta preveni riesgo di haya malesanan di ader, curazon y cierto tipo di cancer. Yuda regula bo tripa. Come “safe” Pa aña varios hende ta haya problema cu food poisoning. Mal hygiena mayoria biaha ta e causa. Tuma e precaucionnan necesario. Wak pa bo siña bon con pa cushina cuminda pa asina bo preveni contaminacion di microbio cu por haci nos malo. Wak bon na unda bo ta cumpra bo cumindanan cla y haci caba.

Mucho gusto cu

Cristina Rademaker

door di Ethleen Henson 1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta hurista den e departamento huridico di AZV y mi ta encarga cu e funcion di colaborado di asuntonan huridico. 2) Cuanto tempo bo tin ta trahando na AZV? Dia prome di januari di 2012 mi ta haci dos aña trahando na AZV. 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? Como hurista mi ta responsabel, hunto cu mi dos coleganan directo, pa entre otro interpreta nos Ley di Ordenansa Estatal AZV (y tambe e Landsbesluiten relata na e Ordenansa) y traduci esaki na nos operacion diario.Mi ta duna conseho na e ekipo di maneho tocante e diferente ley, reglamento y procedura. Tambe mi ta responsabel pa controla e diferente contractonan cu e dunadonan di cuido of otro socionan, mi ta traha cartanan relevante y contesta tur pregunta riba tereno

huridico. Ademas di tur esey mi ta responsabel pa e proceso di cobra companianan di seguro unda AZV a paga gastonan di cuido medico sin embargo huridicamente ta otro ta responsabel. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Mi tin solamente 2 aña trahando pa AZV y mes tanto tempo bibando na Aruba, pues mi no tin experiencia cu e introduccion di AZV. Locual si mi por bisa ta cu mi ta haya cu e ta un sistema social cu ta duna posibilidad pa esnan di menos recurso tambe por conta cu garantia di cuido medico basico cu tur hende merece. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Mi lo tuma distancia di tur e cosnan negativo di pasado y enfoca riba un futuro prospero caminda hunto cu e dunadonan di cuido nos por percura pa duna un bon servicio na tur nos aseguradonan.


14

Style di Movecion

door di Joost van de Kamp

B

Cuminsa cu movecion kiermen den mayoria di caso tambe un comienso di un estilo di bida mas activo. Un decision saludabel por cierto, pero cuanto move-

tipo di actividad corecto y con bo por keda haci solamente asina bo por sigui disfruta di e bentahanan. Pakico movecion ta importante? No ta asina cu bo mester bira un atleta olimpico pa probecha di movecion. Si bo ta participa na un bon na miho. Muchanan tin cu move por lo menos 60 minuut pa dia. Un tipo di movecion menos fuerte, manera cana y haci trabou rond di cas of den hardin ta bon pa bo salud. Den un palabra, loke movecion ta duna bo ta solamente bentahanan.

Bo ta sinti miho, mustra miho, funciona miho y bira mas saludabel! Movecion regularmente ta: • duna hende mas energia; • bon pa con un persona ta wak su mes; • haci e mas facil pa deal cu stress;

• • • • • • • • •

aumenta e resistencia; yuda contra sentido di miedo y depresividad; un bon manera pa haci algo cu otro persona; un bon oportunidad pa haci amigo; fortalesa e musculonan; kima caloria y ta yuda baha peso; wanta e nivel di peso; yuda contra e deseo di come demas; mehora e desaroyo di musculonan pa asina e curpa ta kima mas caloria; • zorg cu bo ta bira mas productivo den bo trabou; • haci cu bo por haci trabounan mas pisa; • • aumenta e forsa di musculo; • zorg pa un miho postura; • mehora bo coordinacion; • yuda evita osteoporose; • baha e riesgo riba malesanan cariovascular y diabetes; • yuda baha colesterol y presion; • stabilisa e nivel di sucu ora bo ta diabetico; • yuda alivia dolor ora bo tin artose; • bon pa e salud mental y por yuda hende cu tin stress y sentido di miedo pa deal mihor cu esaki. For di estudio a resulta cu depresionnan no mucho grave movecion ta yuda mesun • frena e proceso di biehecimento mental; • por duna proteccion contra malesa Alzheimer. fuente: www.bewegenismedicijn.nl

Mucho gusto cu

Claudio Wolff door di Ethleen Henson

1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi ta traha como 1e Medewerker riba departamento di Procesamento di Declaracion y Autorisacion. 2) Cuanto tempo bo tin ta trahando na AZV? Mi ta trahando desde 1 di december 2003 na AZV. 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? Ami y mi coleganan ta percura cu, segun e Ley di AZV y e diferente contractonan cu ta wordo cera cu e dunadonan di cuido, e uzo di e Fondo AZV wordo haci na e miho manera posibel. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Mi ta di opinion cu AZV ta un hopi bon solucion como seguro pa e pueblo, sin embargo esaki mester wordo mira como un seguro basico y esey hopi biaha e hendenan ta lubida. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Mi tin gana di wak cu dentro di poco nos por ofrece un pakete adicional basa riba diferente zorgstromen na nos pueblo Arubiano. E ora ey tecnologianan nobo lo por wordo uza door di dunadonan di cuido, e gastonan aki no ta cay of ta wordo cubri door di e pakete basico pero si door di un pakete adicional.


15

Gezondheid, Bless You, Salud, Santé •Noticianan Internacional•

Compila door di Diandra Alders MERCA E REMEDI ‘AVASTIN’ A WORDO SACA FOR DI MERCADO: e departamento di inspeccion medico y di cuminda di Merca, FDA, a anuncia cu nan lo revoca e autorisacion pa uza e remedi aki pa tratamento di cancer di pecho cu a yega un cierto nivel. Margaret Hamburg ta splica cu despues di varios test haci, por a constata cu e efectonan secundario di e remedi tabata haci mas daño cu bon. cnn.com JAMAICA MALESANAN CRONICO TA IMPEDI CRECEMENTO ECONOMICO DI CARIBE: un estudio cu a wordo haci den area Caribense y muy special na Jamaica, a mustra cu e gastonan medico pa trata hende cu tin obesidad, cu ta huma of cu ta diabetico ta hunga un rol pa impedi e crecemento sano di e paisnan Caribense. Na St. Lucia y Jamaica, por ehempel, e habitantenan ta gasta alrededor di un tercera parti di nan entrada pa gastonan medico. Pa yuda e ciudadanonan cu e gastonan, gobierno di Jamaica a habri un departamento di salud, unda tin recursonan pa e hendenan cu ta sufri di e tipo di malesanan aki. caricomnewsnetwork.com HULANDA UN SCAN PA WAK DAÑO NA CEREBRO MAS LIHE: in cu ta scan e cerebro mas miho y por detecta

partinan di e cerebro cu prome tawata mustra cu no tabatin daño, awor si ta wak dañonan masha cu e mashin aki por wordo uza pa detecta e malesa di Alzheimer’s of demencia mas lihe y asina duna e pashent un bon calidad di bida cu ta dura mas largo. KENYA PROGRESO PA E BATAYA CONTRA DI AIDS: Un reportahe di e comision di Nacionnan Uni contra di AIDS ta bisa cu e crecemento di hendenan cu ta infecta cu e malesa aki a baha cu 21 por ciento compara cu 15 aña pasa. Tambe, 1.35 miyon hende mas tin acceso na e remedinan pa combati e sintomanan di e malesa aki. E rebaho den e crecemento di e malesa aki ta wordo acredita na e uzo di condom y menos pareha sexual. allafrica.com FINLANDIA KAUWMENTO DI BALS Y INFECCION NA HOREA: Un estudio haci na e pais aki entre muchanan cu ta bay crèche ta sugeri cu ora muchanan haya bals

pa kauw nan tin menos chens di haya infeccion na tin mester di mas estudio pa por ta sigur di esaki. webmd.com MERCA MENOS TEENAGERS NA ESTADO: Na Merca por a constata cu 2011 ta e di tres aña consecutivo cu tin menos mucha muhenan teenager ta saliendo na estado. No a duna conclusion sigur dicon, pero e investigadonan ta specula cu e introduccion di “reality shows” manera “Sixteen and Pregnant” di MTV por conscientisa mas hende hoben tocante e efectonan di tin relacion sexual sin metodonan anticonceptivo. INDONESIA UN TREND PELIGROSO: Autoridadnan di e pais Asiatico aki ta purbando di combati un trend sumamente peligroso entre esnan cu ta mucho pober pa paga pa cuido di salud. Den e creencia cu coriente ta cura malesa, hendenan di masha tiki recurso ta drumi riba e ‘sporen’ unda trein ta pasa. Akinan tin coriente di voltahe masha halto, pero aunke cu gobierno ta pone straf pisa pa esnan cu ta yega den cercania di e ‘sporen’ aki, toch hende ta sigui kere den e mito aki.


16

P

Cobertura AZV

door di Solange Tchong a mayoria di hende ta te ora cu bo bira malo ta e ora ey bo ta haya bo mes confronta cu AZV. Anto e ora ey bo ta bay pensa kico ta AZV exactamente? E Ley di Ordenansa Estatal AZV a wordo regla den parlamento unda e representantenan di pueblo den pasado a opta unanimamente cu mester duna pueblo un seguro medico general pa asina –entre otro- salvaguardia cu tur hende tin accesibilidad na cuido medico. E ta un ley basa riba solidaridad; unda esun cu tin mas entrada ta paga mas compara cu esun cu tin menos entrada. Idea tras di e ley tabata cu kier evita e situacion anterior; unda hopi hende no tabata tin ningun tipo di seguro cu cobertura di gastonan medico. Banda di e ley di AZV por papia tambe di e Fondo

AZV. Esaki ta un fondo cu a wordo crea door di esnan cu ta paga AZV premie, e gobierno (cu na su turno ta ricibi placa di pagadornan di belasting) y tambe casonan di ‘verhaal’ dus unda AZV ta busca pa recupera su placa cerca companianan di seguro priva (por ehempel den caso di accidente di auto). Tambe ta existi e Organo Ehecutivo AZV. Esaki ta e drikstraat 10 den Instituto Medico San Nicolas. Finalmente, nos por papia tambe di cobertura AZV. Esaki kiermen: kico AZV ta cubri pa mi? • Cuido di un dokter di cas • Cuido di un specialista (solamente ora bo dokter di cas a duna bo un carta di referencia)

Colofon: “Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Comunicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion yega na e aseguradonan di AZV riba diferente topico di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por yama nos na: Organo Ehecutivo AZV Rumbastraat 21 Tel. (297) 5279900 Redaccion: Diandra Alders Ethleen Henson Joost van de Kamp Lucy Strijdhaftig Solange Tchong Magaly Tobel

Colaborador: Drs. R. Tjon-Sie-Fat Drs. M. Tromp Solange Tchong Fotografo: Diandra Alders Solange Tchong Diseñador: Gerardo Perdomo Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad, Aruba Siguiente edicion: 15 di maart 2012

• Remedinan segun e Lista Positivo y/of tambe verband (solamente riba prescripcion di dokter di cas of specialista) • Examen di laboratorio (solamente riba prescripcion di dokter di cas of specialista) • Fisioterapia (ta limita y solamente riba prescripcion di dokter di cas of specialista) • Guia di un partera • Cuido den un hospital (riba referencia di dokter di cas of specialista) • Cuido medico den exterior (a base di peticion di specialista y cu aprobacion previo di AZV) • Medionan auxiliar (limita y tambe a base di prescripcion) • Ayudo dental (limita)

Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki mag wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradornan no ta acepta ningun responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki.


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.