Pulso web editie 3

Page 1

pulso Tratamento pa infeccion di virus Aruba, march 2010. Edicion 3

HEADLINES

2

Infeccion bacteria virus

3 4 5 67 89

Bo guia awendia

Recetanan

Harimento... bon pa bo salud

Muda pa lama

Cascarones

E professional: Boticario y su assistente

Mucho gusto… cu Vanessa Fraser

10 11 12 13 14 15 16

Tratamento pa infeccion di virus Meningitis

Menopauze 120 aña di Dia di La Reina

Bewegen pa mucha

Noticianan International Preguntanan mas frecuente na AZV

B

Palabra di introduccion

on bini na nos di tres edicion di Pulso. Na prome lugar nos ta informa tur nos lectornan cu Organo Ehecutivo AZV reci-

Hunta di Comisario nobo como tambe un director nobo entrante 12 di februari 2010 cu ta den persona di señor Anco Ringeling. Den e siguiente edicion di Pulso lo bo sera conoci cu e director, señor Anco Ringeling, pa asina scucha di su trayectoria i ideanan pa cu Organo Ehecutivo AZV. Na di dos lugar nos ta invita cada un di boso pa bai hunto cu nos na Dokter Horacio Oduber Hospitaal, unda e trahadornan sociaal a habri nos wowo riba kiko ta e trabow berdadero di un tra-

hador sociaal den un instancia manera hospital. Pa amantenan di cuminda riba grill, e dushi recetanan di Lucy lo tentabo pa purba esaki na cas of gewoon na banda di lama. Bo tin un sugerencia? No duda pa manda nos un email na info@uoazv.aw pero corda menciona Pulso pa asina nos ricibi bo sugerencia.

Por ultimo, na e colaboradornan un danki speciaal pa juda nos cu Pulso. Salud! Redaccion Pulso


2

Infeccion, bacteria y virus D door di Magaly Tobel

en mundo medico ta papia den un diferente idioma cu tin ora nos no ta comprosante pa nos hanja sa kiko ta e diferencia entre un infeccion, un bacteria of un virus.

Kiko ta un bacteria? Bacteria ta manera bestianan masha masha chikito cu bo no por wak sin mas. Bacteria ta eigenlijk tur caminda. Riba i den nos curpa ta biba miyones di bacteria. Nan ta riba nos cuero, den nos boca, garganta i tripanan. Bacteria tin como funccion cu nan ta proteha manera un capa (resistencia) contra tur sorto di virus, schimmel i otro bacteria. Ora un bacteria desconoci pa nos curpa drenta den nos curpa, esaki por ocasiona un infeccion. Infeccion door di bacteria por resulta hopi grave compara cu un infeccion di un virus, pero mayoria infeccion bacterial ta surpasa dimes. Bacterianan por occasiona diferente sorto di infeccion, por ehempel: infeccion di blaas, dolor di garganta, infeccion di pulmon, meningitis i infeccion di orea. Kiko ta un virus? Un virus ta hopi mas chikito cu un bacteria i tin mester di un otro cel -por ehempel cel di den bo curpa- pa por sobrebibi i multiplica. E celnan aki ta wordo jama un “gastheercel” i esaki ta e diferencia grandi cu un bacteria: un virus mester di un otro cel (“gastheercel”) pa e por sobrebibi sinembargo un bacteria tin ‘tur cos su mes’ pa por funcciona independiente. E “gastheercel” den hopi caso no ta sobrebibi e cambio of invasion cu virus. Hopi virus por adapta nan mes na cambionan den nan ambiente i pa e dje. Pesey mes tur aña hende mester laga vacuna nan mes di nobo contra e virus di griep cu un vacuna cu ta adapta. E virus “HIV” (cu ta ocasiona AIDS), e virus di griep, e virus di griep di parha i e griep di porco (griep mexicano) ta algun ehempel di virusnan conoci.

Dia di Himno y Bandera

“B

door Solange Tchong an dal un rond y wak kiko tin!”. Tur aña nos ta celebra nos fecha di 18 di maart y den hopi districto actividadnan manera weganan popular ta wordo organisa. Algun centro di barrio tin bendemento di cuminda criollo y otro ta hasi nan esfuerzo pa ofrece publico diferente souvenir traha na man. Sinembargo no ta tur ora nos ta conciente di kiko realmente nos ta celebra. Pesey laga nos para keto na e fecha aki.

Si bai bek den historia ta wak cu riba 18 di maart 1976 tabata e prome biaha cu a hisa e bandera di Aruba y a canta e himno “Aruba Dushi Tera”. E himno a wordo composita pa señor Padu Lampe y aregla pa señor Rufo Wever q.e.p.d. Tambe e fecha di 18 di maart ta simbolisa e lucha di Aruba pa su Status Aparte. Pesey si bo tin chens, saca bo bandera y colga esaki cu orguyo. Uni hunto cu otro familiarnan, conocirnan y amistadnan pa asina celebra nos Dia di Himno y Bandera.


E guia awendia

3

door di Solange Tchong

R

edaccion di Pulso a bai di bishita na Dokter Horacio Oduber Hospitaal pa sera conoci cu dos trahador sociaal, den e caso aki señora Denise Koolman y señora Antonetta Gomez.

Dokter Horacio Oduber Hospitaal tin un total di 4 trahador sociaal di cual e trabownan ta reparti segun diferente categoria di patient (jama “clusters” segun e sistema den hospitaal). Cada trahador sociaal tin su mesun categoria cu e ta atende. Un trahador sociaal, den un instituto manera Dokter Horacio Oduber Hospitaal, ta fungi como un guia pa e patientnan. E trahador sociaal ta e persona cu ta percura pa juda e patient pa por bai su cas bek aunque cu e ta sufri di un malesa y aunque esaki ta rekeri cierto adaptacion den su bida. Kinan ta wordo cambia pa motibo di e malesa. Un ehempel ta un hende homber soltero cu henter su bida a traha y na edad grandi ta bira malo. Pa motibo di su malesa e persona aki ta rekeri un cierto cuido of ayudo na cas. Riba peticion di un specialista óf enfermera óf famia e trahador sociaal por wordo jama. Den e caso aki, e trahador sociaal tin como tarea pa juda e patient aki pa hanja e informacion corecto entre otro di kiko tur por hasi of ki instancia lo por juda pa asina e patient por bai su cas cu e cuido cu e ta rekeri. Tin casonan na unda e trahador sociaal ta hanje ta

jama e famia. E trabow ey ta pa juda e famia y/of rumannan jega na un solucion door di duna nan informacion cu por juda nan pa tuma un bon decision. Cu otro palabra: e trabow di un trahador sociaal den hospitaal ta manera di un “facilitator”. Tambe e trahador sociaal por wordo jama pa juda e patient ora e hanja e noticia di su malesa y ta enfrenta problema pa acepta esaki. Den e casonan ey e trahador sociaal ta purba juda e patient pa acepta su malesa y sinja con pa biba cu su malesa. E diferencia grandi entre e trabow di Denise y Antonetta ta cu Denise ta traha pa casonan cu ta wordo jama “short term” kiermen den un elapso di tempo cortico -for di ora e patient drenta hospitaal y despues hanja su tratamento- mester percura pa juda e patient cu tur informacion of recomendacion pa e por bai su cas bek. Sea cu Denise ta busca e informacion of e ta jama diferente instancia cu lo por juda por ehempel Stichting Wit Gele Kruis, Koningin Wilhelmina Fonds of Edmund Harms Foundation. Tin ora tin contacto tambe cu instancianan manera Stichting Algemeen Bejaardenzorg Aruba. Antonetta sinembargo ta traha cu e departamento di dialyse unda cu e casonan ta “long term”.. E grupo di patient aki ta hanja guia pa henter temporada cu nan ta na tratamento na e departamento di dialyse.

Otro casonan cu Antonetta ta atende ta muchanan, hende muher cu a caba di hanja yui y hobennan adolescente cu ta hanja yui. tientnan den hospitaal ambos trahador sociaal ta hopi patient ta hanja nan cu un cambio total di nan bida. Un ehempel ta hendenan jong cu pa motibo di nan malesa no por cumpli mas na trabow y despues mantene nan famia paso nan bida a cambia y tin ora ta bai atras. Un aspecto importante pa por hasi e trabow di un trahador sociaal ta pa por pone bo mes den lugar di e persona. “Bo mester tin empathia”, segun Denise. E habilidad pa por compronde kiko un patient ta pasa aden ta duna e trahador sociaal e comprencion pa por hasi e trabow. Tin casonan cu ta rekeri hopi creatividad pa por juda e patient riba su “zelfredzaamheid” kiermen “juda bo mes”. E cantidad di casonan cu e trahadornan sociaal ta atende ta alrededor di 600 caso pa anja.


4 door di Lucy Strijdhaftig

Recetanan speciaal

E

siguiente receta saludabel aki ta pa e dia cu ta usa un grill na campamento pero tambe ora bo kier hasi uso di un grill na cas. Ta importante si bo ta campa na lama pa NO usa un grill ariba nos santo blanco paso esaki por cai i danja nos santo blanco. Ora caba di usa e grill lage carbon fria por completo despues por hinke den un caha of sako di sushi pa e por wordo tira afor na e forma corecto. MAISHI DEN FOIL: Ingrediente: 1 persona 1 maishi (bo ta hanja nan den sako den parti berdura frozen na cualkier supermercado) Foil • den e foil. • Pone ariba e grill pa 10 minuut, durante e diez minuut aki ta bira nan rato rato pa nan por grill bon.

PINCHOS A LA HAWAIANA Ingrediente: 4 persona 500 gram di pechuga di galinja

BATATA CU SOUR CREAM: Ingrediente: 4 persona 4 batata mediano 1 potchi chikito di sourcream Peper Bieslook fresco Salo na gusto Foil Forma pa prepara: • Laga e batata cu su casca pero laba esaki bon. • Seca nan bon cu un napkin. • Lora nan den foil. • Pone nan entre 45 pa 60 minuut den e carbon y bira nan rato rato pa nan por grill bon. • Traha e saus cu e sourcream, e peper, e salo y e bies• Ora e batatanan ta cla corta nan den largo mei mei y yena e saus den dje. • E batata ta cla pa come.

Sojasaus Peper Salo Bacon Anasa na schijf Satestok / palito pa prepara: • Corta e pechuga di galinja den bloki y pone den e marinada pa 1 ora • E marinada por wordo traha cu e azeta, sojasaus, • Corta e schijf di anasa den 4. • Rond di e pida galinja ta lora e bacon. • Hinka un pida galinja y despues un pida anasa, por pone e cantidad desea y despues grill nan. • Hinka na e satestok un pida. • Por come e plato aki si ta desea cu dinner rolls cu tambe por wordo keinta un rato ariba grill!

TOMATI ARIBA GRILL Ingrediente: 8 persona 4 tomati grandi corta den mitar 1 cuchara oregano 1 cuchara awa di lamoenchi (bo ta hanja den botter cla pa usa tambe) Salo y peper rella tambe si ta desea esey) Forma pa prepara: • Mescla e azeta, awa di e lamoenchi, salo, peper y oregano. • Hunta esaki ariba e parti ariba di e tomati. • Grill esaki pa 3 minuut. • Despues hunta e parti pafor di e tomati y despues bira e tomati. • Lage grill 3 minuut tambe. • Pone e tomati ariba un schaalchi y basha e keeshi y e resto di e awa di lamoenchi ariba dje.


5

Harimento... bon pa salud! Receta speciaal door di Jerusha Arends

Dessert

door di Lucy Strijdhaftig BBQ Bacoba Ingrediente: 1 persona 1 bacoba, no mucho berde ni mucho hecho Kaneel Slagroom den un spuitbus Ice cream, e smaak ta na gusto. (opcional: pa esnan cu tin un freezer na campamento of ta cumpre na e momento cu e bacoba ta wordo poni ariba grill) Un botter chikito di cherry Paki di muisjes di chuculati Forma di prepara: • Pone e bacoba ariba e grill te ora e casca habri. • Corta e resto di e casca y habrie full na e parti ariba. • Pone e bacoba ariba un plato. Strooi e kaneel ariba e bacoba. • Pone un bolita di icecream den e casca banda di e bacoba. • Spuit slagroom ariba dje y decore cu un cherry. • ariba dje. Hmmmmmmm saboria e dessert delicioso aki!

Three friends die in a car accident and attend an orientation in Heaven. An angel asks, “When you are in your casket and your friends and family are mourning you, what would you like to hear them say about you?”

No desayuné pensando en ti, no almorcé pensando en ti, no cené pensando en ti, y no dormí porque tenía hambre.

a great doctor and a loving family man.” The second guy says, “I would like them to say that I was a caring husband and a schoolteacher who The last guy says, “I would like them to say -- LOOK, he’s moving!” Little Johnny is always being teased by the other neighborhood boys for being stupid. Their favorite and a dime -- Little Johnny always takes the nickel. One day, after Johnny takes the nickel, a neighbor man takes him aside and says, “Johnny, those boys are making fun of you. Don’t you know that a dime is worth more than a nickel, even though the nickel’s bigger?” Johnny grins and says, “Well, if I took the dime, they’d stop doing it, and so far I’ve made $20!” It was a really hot day and this blonde decided she would go buy a coke. She went to the coke machine and when she put her money in, a coke came out - so she kept putting money in. And since it was such a hot day, a line had formed behind her. Finally, a guy on line said, “Will you hurry up? We’re all hot and thirsty!” And the blonde said, “No way. I’m still winning!” Entran 2 chicos al aula, y la maestra le dice a uno de ellos: Alumno, ¿por qué llegó tarde? Es que estaba soñando que viajaba por todas partes,

Busca Palabra Sand Crab Sail Boats Sandals Sea Shells Sea Creature Surfers Sand Castle Surfboard Seagulls Shovel Sunglasses

conocí tantos países, y me desperté un poco tarde. ¿Y usted, alumno? ¡Yo fui al aeropuerto a recibirlo!

B H S X S S S E B Y S

Se encuentran dos amigos y dice uno: No sé qué hacer con mi bisabuelo, se come las uñas todo el tiempo. Al mío le pasa igual, y le quite la maña en un momento. ¿Cómo? ¿Le amarraste las manos? No, le escondí los dientes. Una suegra que era bien metiche, pero metiche, metiche, se murió, y en su tumba le pusieron este mensaje: “Aquí descansa ella, y en la casa descansamos todos”. Oye Jaimito, ¿copiaste el examen de Juanito? No, maestra. ¡Claro que sí, y no me mientas! Donde Juanito puso, “no sé”, tú pusiste “yo tampoco”. Een oude dame stapt in de lift van mooie jonge dame stapt ook de lift binnen en verspreid een sterke parfumgeur. Ze bekijkt de oude dame met een arrogante blik en zegt tegen haar: “Romance” van Ralph stapt een andere mooie jonge dame in de lift en verspreid eveneens een sterke parfumgeur. Ze bekijkt de twee andere vrouwen met een geweldige koele Drie etages later stapt de oude vrouw uit de lift. Voor ze uitstapt bekijkt ze de 2 mooie meisjes, laat een geweldige scheet en zegt:”Bruine bonen” van HAK 99 eurocent per pot.

J Y T X J F X KQP VH UR F BOA Y XUV B Z L L EHS A HOV E L A UNG L A S RUT A E R AR CDNA WS R E F R T AR F I S

D H R K E R S C S U H

K E D X S Z E A X S G

S A N D A L S E J A G

S L L U G A E S B T Y

E E S L AT I S L A BC OD AN TA S S DB


6

door di Lucy Strijdhaftig

A

Muda pa lama

wor cu Carnaval ta tras di lomba e preparacionnan ta cuminsa pa esnan cu tur anja ta bai campa sea cu nan famia of un grupo di amigo. Durante e siman di semana santa hopi di esnan cu ta creyente ta laga e comfortabilidad di nan cas pa pasa algun dia banda di nos dushi lama. Tin diferente motibo pakiko ta campa, tin algun ta bai pa hanja e trankilidad pa mana santa. Otro ta bai simplemente pa por pasa dushi cu nan famia. Tambe tin algun cu ta simplemente gusta e naturalesa di banda di lama. Durante e periodo aki hopi biaha nos ta pensa solamente pa pasa dianan placentero bandi lama. Ta tuma e precaucionnan necesario pa tur cos bai bon. Ta prepara tent of trailer, cuminda i bebida. Ta un lastima si pa wak cu durante e siman santo aki e abuso di alcohol ta grandi. Pa motibo di abuso di alcohol i uso di droga e persona ta perde e esencia di semana santa cu concecuencianan menos favorabel pe pero tambe pa otronan cu ta den su cercania. Hobennan ta laga norma i balornan un banda i ta tuma desicionan cu -por ta si nan no ta-

lo no a tuma. Un ehempel di esaki ta di hobennan of personanan cu ta tene relacionan sexual cu diferente partner sin usa un condon. Nan ta lubida cu e uso di condon ta pa proteha nan no solamente di un posibel embaraso no desea pero tambe di malesanan venerico. I hasta cu uso di condon tin malesa venerico cu por wordo transmiti facilmente. Un ehempel ta e humaan papillomavirus, HPV. E virus aki ta causa un crecemento anormal di e cellulanan di cuero of mucosa cu ta produci verruga (fret). Tin mas di 100 sorto di tipo di e virus aki di cual 30 sorto di nan ta afecta e cuero i e mucosa. E virus cu ta afecta e parti genitalia ta wordo transmiti via contacto sexual. Contacto sexual no necesariamente ta niE HPV aki tambe por eleva e riesgo pa hanja algun forma di cancer manera “baarmoederhalskanker”. Ta importante pa bo tuma nota cu e forma di cancer aki ta uno cu mundialmente ta afecta un kwart miyon hende muher. No ta tur ora un persona sa cu e tin e HPV, e por ta

asina cu e no tin simptomanan pero si e ta carga e virus cu por of lo wordo transmiti na un otro persona via contacto sexual. Pero si bo ripara cu bo tin verruga (fret) na bo parti genitalia e por ta un indicacion cu bo por ta afecta cu e virus aki. E fretnan aki por wordo kita facilmente door di un dokter. Pero un infection cu e virus aki na e matris por haci cu e cellulanan den bo matris ta anormal. Esaki por causa cancer despues di tempo cu por wordo detecta solamente via un “PAP-smear”. Si bo ta infecta cu e virus aki semper e por causa un problema pero 80% di e biahanan nos sistema mes ta combati e virus aki. E factornan di riesgo cu por hisa e probabilidad pa wordo infecta cu e virus aki ta: 1. cuminsa cu actividadnan sexual na un edad jong 2. tin mas cu 1 partner sexual 3. riesgo mas halto ora ya caba bo tin un otro malesa venerico Pa e temporada di semana santo cada persona mester ta conciente cu aunke e campamento ta pa placer no mester lubida cu proteccion di nos mes un salud ta na prome lugar. Campa, goza i disfruta di nos dushi lama.


7

Pasa pret cu “Cascarones” door di Ethleen Henson

B

an celebra e Pasco Grandi aki cu un tradicion for di Mexico: casca di webo yena cu confetti. Con esaki ta wordo celebra ?

E cascarones ta wordo kibra ariba cabes di bo amistades, familiares y conocirnan como un señal di bon suerte. Asina ta, ban pasa prêt. Pa traha cascarones, bo mester di: o webo curu o un comchi o food coloring, stift, markers o un sker o crepe papier of tissue paper o lijm o hopi confetti Preparacion: Pa traha e cascarones, bo mester di un adulto pa yudabo. • Traha un buraco ariba e top di e webo curu, usando un cuchui. Traha un buraco un poco mas grandi na e otro banda di e webo ( parti abow) • Suppla e contenido di e webo den e comchi. Corda no tira esaki afor! Traha un dushi “scrambled eggs” cune. • Laba e cascanan poco poco y laganan seca. • Tinja e cascanan, decoranan cu marker y cu stift. • Corta un pida tissue paper i plak esaki ariba e buraco chiquito. • Na e buraco grandi, bo ta yena e casca di webo cu confetti. Ora cu bo ta cla cu esaki, bo ta tape cu tissue paper of crepe papier, usando lijm. Despues di un dushi comemento y buscamento di webo di pasco, nos ta termina nos actividad cu “ CASCARONES”, kibra e webo riba cabes di otro. Exito!

Mmmmmm: “Dushi klei” door di Ethleen Henson

Pa traha un sabroso y saludabel klei nos mester di: • 1/2 cups di pindakaas • 2 tbsp di honing • 1/2cups di harinja • Un comchi Mescla tur e ingrdientenan bon. Si e klei ta mucho moli, por agrega un poco mas harina. chocolate chips, rasenchi etc.


8

E profesional, boticario y su asistente door di Magaly Tobel

• •

pasado. tratamento.

• Unda pa warde • Kiko por ta e efectonan secundario (‘bijwerkingen’) • Tene cuenta cu otro remedinan cu e cliente ta usa

di higra, rion of obesitas (sobrepeso)

K

iko un Boticario i Assistente di Boticario ta haci? Den mayoria botica na Aruba bo ta haya un boticario ta traha hunto cu asistentenan di boticario. Un boticario a haci un studio di mas o menos 6 aña na un Universidad na Merca of na Hulanda pa bira un boticario reconoci (“erkend”) na Aruba. Un assistente di boticario a haci un “middelbare beroepsopleiding” di tres aña na Aruba mes of na Hulanda. Den un botica, remedi ta wordo entrega na cliente bou di responsabilidad di un boticario. E boticario ta e specialista ariba e tereno di remedi. Uso di remedi ta forma parti di un terapia, cual terapia cu remedi ta wordo prescribe door di un dokter di cas of specialista. Meta principal di e trabou: E meta principal di un boticario ta pa maneha e parti di “receptuur” di un botica. E boticario ta zorg cu e remedinan ta den stock y cu ta referi e remedinan corecto. E meta principal di e uso di e remedi ta pa esaki wordo usa corectamente y asina e ta aporta na mehoracion of mantencion di e estado di salud di e cliente. Kiko ta wordo controla prome cu entrega remedi? Prome cu e remedi wordo entrega na un cliente tin control ta tuma lugar. E programa di computer ta juda e team di e botica pa hasi un bon control. Ta wordo controla si: • • E remedi no tin niun interaccion cu otro remedi cu bo ta usa. No ta tur remedi bo por tuma hunto kiermen combina cu otro. • Si e remedi no tin contra-indicacion. Por ehempel no ta tur remedi por wordo usa den caso cu bo ta na estado of tin deseo di sali na estado. Tambe tin ora no por usa e remedi paso bo tin allergia o si bo ta sufri di un malesa cronico manera preshon halto o diabetes. • E remedi ta nobo pa bo o si bo a jega di use den

Informacion: Pa e boticario cu su asistentenan por eherse nan trabou optimal nan tin mester di informacion addicional di bo persona. Pesey ta bon pa duna informacion correcto manera: • Adres y number di telefon • Bo ta na estado of ta purbando pa sali na estado • Duna lechi pecho • Tin alergia • Ta sufri di cualkier malesa cronico. • Si bo riñon of higra no ta traha bon Comunicacion: Si tin cualkier indicacion cu un di e puntonan ariba menciona ta desvia di e norma e boticario o su assistente ta consulta cu e dokter cu a prescribi e remedi. Na e manera aki un boticario o assistente hunto cu e remedi pa bo persona. Prome cu e remedi wordo entrega tur punto ta wordo controla door di un otro assistente o boticario mes. Hunto cu e entrega di remedi na pacient ta duna informacion tocante: • Con pa usa e remedi • Cuanto biaha y con pa midie

e uso ta wordo poni ariba un etiketa. E boticario of assistente ta duna un splicacion tocante e uso y e “bijsluiter” di e remedi ta wordo entrega na e cliente. Mas control: receta di dokter, si tur remedi a wordo debidamente entrega na e cliente cu e informacion corecto. Tin mas tarea ta wordo hasi door di e boticario: • Maneho di e ‘stock’ di remedi • Keda altanto di desaroyo nobo di remedi • Traha remedi. Maske e parti aki a bira menos, pero e ta tuma lugar ainda. • Maneha e sistema di automatisacion • Consulta cu dokternan di cas tocante tratamento di • Maneho di e team den botica Importante: Tur e tareanan ariba menciona ta wordo hasi pa cada cliente y pa cada remedi. Comunicacion ta forma un tarea central di e carrera di un boticario y su assistentenan. Un cliente bon informa ta sinti su mes hopi confortabel y ta un aporte positivo pa su mes salud. Si bo tin cualkier pregunta tocante remedi sinti bo liber pa tuma contacto cu bo botica.


9

D

Mucho gusto‌.. Vanessa Fräser

door di Ethleen Henson en e edicion aki, nos a hasi un entrevista cu un trahador di e departamento Tratamento Medico den Exterior, su nomber Vanessa Fräser. Vanessa a traha prome via Tempo na anja 2007. Entrante dia promer di Januari 2008 e la drenta Nos a hasi Vanessa e siguiente preguntanan: Pulso: Kiko bo trabow ta encera? Nos departamento ta encarga pa manda e pashentnan (aseguradonan di AZV) afo despues cu nan a hanja un aprobacion di CGZ (Commissie Grens Overschrijdende Zorg) Esaki kiermen traha cita cu e dokternan na unda e pashent ta bai wordo manda, boek e pasashi y percura pa e estadia di e pashent.Tin un comicion di specialistanan ta

reuni tur siman, pa delibera ariba e pashentnan cu no por wordo trata aki na Aruba. E paisnan na unda e pashentnan ta wordo manda ta Hulanda, Corsow, Colombia y den algun caso ora ta necesario tambe Merca.

Pulso: Con bo ta experencia e pashentnan cu tin cu wordo manda afor? Con ta wordo atendi cu e pashentnan nan preocupacion? Mayoria biaha nan ta hopi contento cu e servicio cu AZV ta duna nan. Sa pasa cu e pashentnan tin miedo ya cu nan tin cu bai un pais cu nan no conose. Nos ta purba di splicanan cu ta pa nan mesun bon (salud) nan ta bai afor. Tambe tin pashentnan cu no tur ora ta contento cu e escogencia di e lugar na unda nan tin cu bai hasi nan tratamento medico. Un otro reclamo cu nos sa hanja ta cu locual cu nan ta hanja pa entre otro

ente . Eynan nos ta splicanan cu pa ley esaki no ta un obligacion di AZV pa juda den e gastonan ey. Sinembargo pa facilita e pashent, AZV ta contribui cu placa pa cuminda, un suma chikito pa taxi etc, etc.

Pulso: Si ta na bo alcanse, kiko bo kier mira of cambia den AZV? Lo mi desea pa e gobierno baha e prijs di fruta y berdura ya cu esaki ta hopi halto. Si esakinan baha, mas famia por cumpranan y biba na un manera mas saludabel. Tambe mi ta hanja cu AZV ta un bon intermediario pa cu e pashentan cu tin cu bai afor, paso si bo tin cu paga gastonan medico riba bo mes, e lo


10

Tratamento di infeccion di virus door di Magaly Tobel

B

o ta compronde di dokter cu bo tin un infeccion di virus. Contrario na un tratamento di infeccion bacterial unda por hasi uso di remedinan antibacterial, esaki no ta funcciona ora ta papia di un infeccion di virus. Ta existi –solamente- algun remedinan cu ta combati virus. E medio mas importante contra infeccion di virus ta pa evita di hanja e virus. Por ehempel door di tuma medida di precaucion ora bo ta bin den contacto cu forma ey di hanja infeccion ta existi e posibilidad di vacuna contra di algun infeccion di virus masha fastioso entre otro griep, meningitis, polio. Na Aruba ta percura pa duna algun vacuna contra cierto bacteria peligroso i virus. E vacunanan ta wordo duna bow di un asina jama programa di vacuna i den cooperacion cu Stichting Wit Gele Kruis. E vacuna cu ta wordo duna (hopi biaha na mucha for di chikito) ta esun contra polio, sarampi, tetanus, tos i cacheton.


11

Meningitis door di Magaly Tobel

E

symptomanan di un meningitis (“hersenvliesontsteking”) ta keintura, dolor di cabes, un nek stijf, mareo leve, sacamento i manchanan cora riba e cuero. Meningitis por resulta den paralysis, por causa convulsionnan y por haci tambe cu e “weefsel” na altura di e wesonan ta caba. Tambe un persona por bai den coma y hasta fayece. Mayoria di e casonan di meningitis ta wordo ocasiona door di bacteria of virus.

tabata muri pa motibo di meningitis. Na Aruba e vacunanan aki no ta cai den e programa nacional di vacuna. Esaki kiermen cu cada mayor mes ta responsabel pa cumpra e vacuna den caso cu e ta desea pa su yiu wordo vacuna contra meningitis.

Ta trata aki di dos tipo di vacuna, esta Neisvac ® i Prevar ®. Ambos botica por manda pidi pa bo pero a base di un receta di dokter. Den caso cu tin pregunta of kier papia riba e topico aki ta bon pa hasi esaki cu bo dokter di cas.

Na Hulanda –desde algun aña caba- tin vacuna contra algun iniciador di meningitis i esaki ta vacunanan cu ta cubri den e programa nacional di vacuna di e pais. Esaki a sosode despues cu a constata cu e cantidad di muchanan bow di 5 aña

Reconoce un infeccion bacterial door di Magaly Tobel

T

ur hende por reconoce un infeccion. Mayoria biaha tin kehonan general manera keintura, sinti e curpa slap i marea. Serca

e persona tin pero tambe algun otro factor cu ta hunga un rol, un dokter ta scohe cua antibiotica ta esun cu mester wordo usa.

cora, hincha of saca pus. Un infeccion cu bacteria no tur ora ta facil pa distingui for di un infeccion cu virus.

Na prome lugar ta importante pa sa ta cua bacteria ta referi na dje i contra cua antibiotica e bacteria aki ta sensible. Na di dos lugar e antibiotica lo

Kiko bo mes por hasi na un infeccion cu bacteria?

infeccion pa asina e antibiotica por tin su efecto (kiermen combati e bacteria).

ta necesario pa bo keda na cama, pero mester bai poco poco si. Den caso cu bo ta sintibo hopi malo of e keintura ta dura hopi mas largo cu 5 dia, bo mester tuma contacto cu bo dokter di cas.

Tambe ta tene cuenta cu e gravedad di e infeccion, e manera cu lo tuma e antibiotica (por ehempel via hangua of tableta) i e posibel resistencia di e bacteria contra cierto antibiotica.

Cua remedinan por wordo usa contra infeccion cu bacteria? Remedinan (of medionan) antibacterial – tambe jama antibiotica – tin un efecto pa minimalisa e crecemento of mata e bacteria. Tin diferente sorto di antibiotica. A base di ki tipo di infeccion

E ultimo añanan tin mas bacterianan resistente cu concecuencia cu antibiotica ta manera cuminsa perde su valor. Pa e motibo ey mes mester usa antibiotica na un manera conciente i laga dokter receta esaki solamente den caso cu ta realmente necesario.


12 door di Ethleen Henson

Menopauze

Menopauze: E palabra menopauze ta un palabra hulandes, nal di hanja bo menstruacion. Por lo general, e edad di esaki ta entre 47 y 57 anja. Tin hende muher ta cuminsa sinti e symtomanan for di 43 anja. E periodo aki, prome y despues ta yama “overgang�.

base di awa. Un otro organo cu tambe por wordo afecta, ta e tripa. E urineblaas tambe ta bira slap cu tempo, cu consecuencia cu e no ta wanta urina facil mas. Acudi na bo dokter di cas pa yuda den situacionan asina. Durante di e temporada aki e wesonan ta bira bros, pa falta di kalki. Cu remedi esaki por wordo limita .

Tratamento di e kehonan: Bo por yuda bo mes, cu parti di e kehonan, door di biba saludabel. Baha man na come cos cu hopi cion, baha man na huma y bebe menos of nada di alcohol. Bishita bo dokter na momento cu bo ta pensa bo mester di ayudo.

Kiko kiermen menopausa? Esaki ta ora un hende muher ta yega na su periodo infertil. Su ovarionan ta stop di produci webonan i hunto cune e hormona oestrogen y progesterone. Despues di un anja sin hanja bo regla, bo ta den e periodo di menopausa. Pre-menopausa: Ora bo ta den pre-menopausa, bo oestrogen ta cuminsa varia. Tin hende muher ta cuminsa sinti e efecto ora cu e menstruacion no ta bin regular mas. E por keda tres luna sin bin i ora e bin, bo curpa ta retene vocht y bo pechonan ta bira hopi sensitivo. Un punto hopi importante ta, cu ora ainda bo ta hanja bo menstruacion, sea regular of no, bo por sali na estado. Menopausa: Si bo no a wak bo periodo durante di un anja, bo ta den menopausa. Bo ovarionan a stop di produci oestrogen, como consecuencia cu bo adernan chiquito ta expande y por pone e temperatura di bo curpa subi. Esaki por trece un desbalansa na unda bo por sinti frieuw un momento y diripiente bo ta sinti calor y cuminsa soda. Locual tambe sa sosode ta cu bo ta irrita masha liher cu bo casa y of yiunan, hanja mal beis sin ningun motibo y hasta cuminsa yora. Bo curazon por bati liher y bo por den bo musculonan. Bo peso tambe por aumenta, door cu bo metabolismo ta traha poco poco. E temporada aki, bo famia mester tene hopi comprencion cu bo persona. Post-menopausa: Ora bo ta den post-menopausa, bo curpa a adapta su mes na e nivel abow di oestrogen. Den e periodo aki, tin cambionan vaginal, na unda esaki ta bira menos elastico. Esaki tambe por causa dolor durante relacion seksual. Pa alivia esaki, bo por usa un lubricante of gel vaginal traha a

Bo ta bai vakantie? Corda cumpra un seguro di biahe! Bo seguro AZV ta valido na Aruba solamente.


13

120 aña di Celebracion di Aña di La Reina

door di Diandra Alders

F

Dia di La Reina na Aruba. Pero tur cos a cuminsa 120 aña pasa cu un mucha muher cu tawata wordo yama Pauline.

Dia 31 di augustus 1880 Rey Willem III a haña un yiu muher cu e la duna e nomber Wilhelmina Helena Pauline Maria, cariñosamente yama Pauline. E mucha aki, claro, a bira nos futuro Reina Wilhelmi‘Dia di La Reina’. Door cu e Reina Wilhelmina tawata hasi aña riba e ultimo dia di vakantie grandi di e muchanan

pa mucha. Sinembargo, den tempo di Reina Wilhelmina casi nunca e famia Real tawata presente den publico riba e dia aki. Esaki a cambia na momento cu yiu di Reina Wilhelmina, Reina Juliana, a tuma e reinado over di su mama. Na e momento ey e fecha di Aña di La Reina a cambia pa 30 di april. Princes Juliana skina di Reino Hulandes te cu e la bira un dia di Na aña 1980 Reina Juliana a abdica e trono y a

pasa e reinado pa su yiu muher Beatrix, nos reina actual. Reina Beatrix a nace 31 di januari, pero pa honra su mama e la laga e celebracion riba 30 di april. Reina Beatrix a bin cu e tradicion unda cu e lo bishita 2 diferente lugar na Hulanda. Otro miembronan di famia Real tambe ta participa na ta aki. Na Aruba, Antiyas y Hulanda nos ta celebra e dia di nacemento di La Reina cu deporte, feria y diverticion. Ban spera cu lo celebra esaki pa 120 aña mas!


14

Bo paspoort ta valido? Bo nunca sa ki dia bo mester di dje!


15 Gezondheid, Bless you, Salud, Santé -Noticianan internacional-

traduci door di Diandra Alders

NIGERIA DOKTER Y GOBIERNO MESTER TA SOCIO: E gobernador di e estado Edo den e pais africano di Nigeria a bisa cu dokternan tin un deber di traha huntu cu gobierno pa asina brinda un mihor servicio na e communidad. Di otro banda, e gobernador ta bisa cu gobierno tambe mester hasi su parti pa percura pa e infrastructura ta na ordo pa asina dokternan por traha lo mas mihor posibel. “Nos a mira clinicanan cu no tin dak of bentana. Mi ta sigur cu dokternan no por traha lo mas mihor posibel bou di circumstancianan asina. “ E mandatario a sigui bisa cu gobierno a duna ordo caba pa drecha e clinicanan aki.

cuido (ZIP) ta yama organisacionnan i/of companianan pa entrega sugerencianan pa con ta hasi e bida di un hende grandi mas mihor. E motibo tras di e yamada aki ta pa mehora e salud di hendenan grandi. Di e forma aki nan por ta mas activo den sociedad den bon salud i sin limitacion. E proyecto aki tin un suma di 6.7 miyon euro disponibel. Ta pensa den tur sorto di direccion, manera traha proyecto di vivienda cu ta mihor pa hendenan di edad, traha cu compania di auto pa nan ta mas facil pa hendenan di 55+, manera con pa combati cu hendenan grandi ta sinti nan mes solitario den e communidad en general. www. zorgportaal.nl

www.allafrica.com

DUBAI CONTROLANDO DIPLOMA: E autoridadnan di salud na Dubai ta controlando diploma di mas cu 3.000 medico cu ta laborando na e estado arabe aki. Director di Departamento di Salud ta splica cu e proceso lo dura largo, pero e ta hopi importante paso “lo mehora e cuido di salud di Dubai”. www.ameinfo.com

MERCA STRATEGIA PA YEGA NA UN SEGURO MEDICO GENERAL: E administracion di Presidente Obama di Merca keto bai ta luchando pa yega na un arreglo cu e Congreso mericano pa yega na un acuerdo pa drecha e sistema di seguro medico na Merca. E partido actual den oposicion no kier pa tin un seguro medico general, paso segun nan pensamento “mericano gusta regla nan mesun asuntonan medico”. E presidente di Congreso mericano ta bisa cu e partido na mando lo “tuma tur e tempo necesario” pa yega na un seguro medico general. www.cnn.com

sistema di salud mester por lo menos US$ 400 miyon pa e sistema por funciona debidamente. Sin e placa aki, gobierno ta teme cu companianan di seguro no por paga e hospitalnan. Medidanan a wordo tuma y reglanan nobo ta wordo imponi pa asina por evita cu e sistema lo cai den otro. www.colombiareports.com ESPAÑA ADMINISTRACION ELECTRONICO: Na e islanan Menorca, Mallorca, Ibiza, Formentera i Cabrera a dicidi di bai over pa warda tur e informacionnan medico riba un “portaal” na unda cu tur dunadornan di cuido di salud por yega na e informacion di director di e servicio di cuido di e islanan aki, Luis Fernando Manzanero, a splica cu tawatin mester pa moderniza e administracion di nan clientenan pa asina por optimaliza e calidad di cuido www.healthcareitnews.com AUSTRALIA PARACETAMOL I BO CURAZON: Un grupo di scivestigacion aki a tuma lugar solamente den clinicanan cu cell humano. Awor e team lo bai over pa test e teoria aki riba patientnan.

MERCA FACEBOOK Y ABO: Psycologonan a hasi un estudio tocante e uso di e website social Facebook entre 236 studiante universitario pa hanja sa si e usuario ta presenta un version mas ‘mihor’ di nan mes riba internet compara cu con nan ta den indicacion cu e studiantenan tawata pretende di ta mihor riba internet. Esaki ta sugeri cu e hendenan tawata usa e website aki pa expresa nan mes manera nan ta, y no purba di idealiza nan mes. www.webmd.com CAMBODIA BOTICA SIN LICENSIA: Gobierno di Cambodia ta urgi tur boticanan pa nan regla nan permisonan, si no nan ta core riesgo pa wordo sera. E vicepresidente ta splica cu tin 644 botica den e capital di e pais, Phnom Penh, pero 116 di nan no tin nan papelnan na ordo. Segun e Organisacion Mundial di Salud (WHO) tin miles di lugar cu ta bende remedinan illegal na Cambodia. www.bernama.com

HULANDA PROYECTO PA 55+: E plataforma pa innovacion di

ma di cuido di salud ta na punto di cai den otro.

COLOMBIA EMERGENCIA SOCIAL: Gobierno colombiano a declara un situacion di emergencia social na Co-

www.theaustralian.com.au


16

Preguntanan mas frecuente na AZV door di Solange Tchong 1) Ki documentonan mi mester pa por inscribi mi mes na AZV? Mi ta naci na Aruba y tin nacionalidad Hulandes. Den e caso aki bo mester tin: • un cedula of paspoort valido di Reino Hulandes • un prueba di inscripcion di Registro Civil & Censo di Awg. 5,=, no mas bieuw cu 5 dia di trabow • Awg. 7,50 pa bo hanja e ZorgPas. 2) Mi a caba di hanja un baby. Kiko mi mester haci pa por inscribi mi baby? Den caso cu ta trata di un pareha casa I un di e mayornan of tur dos tin nationalidad Hulandes: • e buki di casamento óf • e acta di nacemento di e baby óf • e caarchi di nacemento di hospital (e caarchi roos of blauw) plus • e prueba di inscripcion di e baby na Registro Civil & Censo di Awg. 5,=, no mas bieuw cu 5 dia di trabow • of paspoort valido di Reino Hulandes) • awg. 7,50 pa e ZorgPas • mester trece e baby na AZV pa saca su potret Den caso cu ta trata di un mama soltera y como mama bo ta naci na Aruba cu nacionalidad Hulandes: • e buki di famia (“familieboek”) of • e acta di nacemento di e baby of • extracto di registro di nacemento of • e caarchi di nacemento di hospital (e caarchi roos of blauw) plus • un prueba di inscripcion di e baby na Registro Civil & Censo di Awg. 5,=, no mas bieuw cu 5 dia di trabow • valido di Reino Hulandes) • awg. 7,50 pa e ZorgPas • mester trece e baby na AZV pa saca su potret • den caso cu e baby a wordo reconoci door di e tata, e ora mester trece tambe e acta di reconocimento Den caso cu ta trata di un baby naci na Aruba di un mama cu un permiso pero di cual e baby a wordo reconoci door di un tata cu nacionalidad Hulandes mester: Colofon: “Pulso” ta un projecto di departamento di Informacion & Communicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion jega na e aseguradonan di AZV riba diferente topiconan di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por jama nos na: Organo Ehecutivo AZV Seroe Blanco 4 Tel. (297) 5883499 (departamento di Informacion & Communicacion) Redaccion: Diandra Alders Jerusha Arends

• banda di e documentonan anteriormente menciona • e acta di reconocimento • Tuma nota! Ta sumamente importante pa bo baby wordo inscribi desde su fecha di nacemento y sigur dentro di 1 luna despues di su nacemento. Den caso cu bo inscribi bo baby despues di 1 luna e ora e inscripcion lo tuma lugar segun e fecha cu bo a dirigi bo mes na AZV. Cu otro palabra: e gastonan hasi pa e parto y/ of control di e baby net ey depues di parto lo core pa bo mes e ora embez di AZV. Pesey inscribi bo baby semper mas liher cu ta possible Den caso cu ta trata un baby naci na Aruba di un mama of mayornan cu permiso of un baby cu a wordo manda afo door di AZV pa tratamento medico i e mama of mayornan ta cu permiso mester trese e siguiente documentonan: • e acta di nacimento di e baby • e prueba di pago pa permiso di e baby na SIAD • e prueba di cita cu Dimas di e baby • e permiso di ambos mayor • si ta trata di permiso venci di e mayornan e ora ey mester e recibo di pago pa permiso nobo hunto cu e sita cu Dimas di e mayornan • e paspoort of Cedula di Renino Hulandes di ambos mayor • awg.7.50 pa e Zorgpas Mester trece e baby na AZV pa saca su potret Tuma nota cu e inscripcion aki ta solamente pa 4 luna pa por regla e permiso i inscribi e baby na Censo. Despues di inscripcion na Censo por acudi cu e siguiente documentonan na AZV pa inscripcion: • e permiso di e baby • e acta di nacimento di e baby • un prueba di inscripcion di e baby na Registro Civil & Censo di Awg. 5,=, no mas bieuw cu 5 dia di trabow • paspoort of Cedula di Reino Hulandes di e mayornan • awg. 7.50 pa e ZorgPas 3) Mi ta traha na Aruba y tin un permiso. Mi por bin Ethleen Henson Joost van de Kamp Lucy Strijdhaftig Solange Tchong Magaly Tobel Colaborador: K. Eskens A. Hoogendam Solange Tchong Fotografo: Diandra Alders Diseñador: Gerardo Perdomo Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad Aruba

na remarca pa AZV? Si, den caso cu ta e prome permiso of prolongacion cu un permiso nobo e ora bo mester trece: • permiso original • prueba di inscripcion na Registro Civil & Censo; no mas bieuw cu 5 dia di trabow • un cedula valido di Reino Hulandes of • un paspoort valido • awg. 7,50 pa e ZorgPas 4) Mi permiso nobo no ta cla, kiko mi mester hasi pa-toch-hanja AZV? Den caso cu bo permiso a caduca y e permiso nobo no ta cla bo por bin den remarca pa un ZorgPas temporal y mester presenta: • prueba di pago na SIAD (pa e permiso nobo) • prueba di cita na DIMAS óf • prueba cu a entrega peticion pa permiso na DIMAS plus • permiso cu a caduca plus • paspoort valido, cedula of rijbewijs valido di Reino Hulandes • awg. 7,50 pa e ZorgPas • den caso cu e fecha di e ZorgPas a caduca y 2 siman a pasa, e ora mester trece adhunto un prueba di inscripcion na Registro Civil & Censo di awg. 5,= 5) Si mi permiso a wordo nenga i mi tin un apelacion entrega na LARcommissie of DIMAS of mi ta bai entrega un apelacion of mi tin un ‘LAR-zaak”. Kico mi mester trese pa prolonga mi ZorgPas? • permiso bieeuw • kopia di e apelacion cu e ‘stempel’ di DIMAS of LARcommissie cu e la wordo entrega. • paspoort valido, Cedula of rijbewijs valido di Reino Hulandes • awg.7.50 pa e Zorgpas • den caso cu e fecha di e ZorgPas a caduca y 2 siman a pasa, e ora mester trece adhunto un prueba di inscripcion na Registro Civil & Censo di awg. 5,= 6) Mi dokter di cas a dunami un carta di referencia. Cuanto tempo esaki ta valido? Un carta di referencia (“verwijsbrief”) ta valido 3 luna. 7) Mi no ta di acuerdo cu Organo Ehecutivo AZV a nenga mi peticion (hasi pa medio di mi specialista) pa tratamento medico den exterior. Kiko mi por hasi? Como asegurado di AZV bo tin derecho pa apela un decision a base di e “Landsverordening Administratieve Rechtspraak”. A base di “LAR” bo tin exactamente 6 siman di tempo pa apela (por escrito) riba e decision di Organo Ehecutivo AZV.

Semper sigui e tratamento cu dunador di cuido a prescribi.


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.