Noregs Musikkhøgskole

NOREGS MUSIKKHØGSKOLE

Femti år med notar, unotar og fotnotar

ALFRED FIDJESTØL

© Det Norske Samlaget 2023 www.samlaget.no

Omslag og design: Marius Renberg

Førtrykk: Type-it AS, Trondheim 2023

Skrift: 10/13,4 pkt Minion Variable Concept

Trykkeri: Livonia

Printed in Latvia

ISBN 978-82-340-0989-1

Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.

Foto på framsida, tittelsida og dette oppslaget:

Jiri Havran for NMH

DEN FØRSTE AKKORDEN

ROBERT LEVIN DYPPA BEGGE hendene i varmt vatn . Det var eit fast ritual like før kvar konsert . Alle norske konsertarrangørar med respekt for seg sjølve var klåre over det . I små samfunnshus hende det stundom at dei måtte setje fram eit kar og fylle det med varmt vatn frå medbringa termosar, men her bak scenen i Universitetets aula, landets viktigaste konsertsal i 1973, fanst ein vask som Robert Levin hadde brukt mange gonger tidlegare . Saman med Levin stod fiolinisten Arve Tellefsen og gjorde seg klar . Levin og Tellefsen skulle straks entre scenen for å spele det første nummeret under den formelle opningskonserten av den nyskipa musikkhøgskolen . I salen sat kong Olav, kyrkje- og undervisningsminister Anton Skulberg, musikkhøgskolens styre, stolte studentar og tilsette, forutan ymse notabilitetar frå norsk kultur- og musikkliv . Levin og Tellefsen skulle ikkje berre spele som to av landets fremste og mest kjende og folkekjære musikarar, men også i kraft av å vere høvesvis rektor og professor ved denne nye høgskolen .

At nett desse to skulle ende opp som rektor og professor i løpet av livet, var sosiologisk sett ganske usannsynleg då dei blei fødde i 1912 på Grünerløkka i Oslo og i 1936 i Kirkegata i Trondheim . Robert Levins far hadde kome til Noreg 16 år gamal som ufaglært flyktning frå jødeforfølgingane i Litauen . Han hadde arbeidd ei tid som omreisande strømpe- og undertøyseljar, utan hest og kjerre, men med alle varene på ryggen . Etter kvart hadde han overtatt ein butikk i Jens Bjelkes gate, der han selde tobakk, frukt og sjokolade . Robert Levin vaks derfor opp på Grünerløkka, med foreldre og to søstrer, i ei lita leilegheit med eitt rom og kjøkken, og sjølvsagt utan tilgang til noko piano . Men mormora hadde eit ubrukt piano som Robert fekk prøve seg på, første gongen fire år gamal . Eit år seinare fekk han sitt første oppdrag som akkompagnatør i Jødisk Ungdomsforening . 1 På eit seinare tidspunkt klarte foreldra å prioritere innkjøp av eit piano, rett nok eit ganske dårleg eitt, men vesle Robert fekk spele, og han fekk undervisning hos ein musikklærar på Grünerløkka som heitte Arnesen, og som underviste i alle slags instrument utan eigentleg å kunne spele på dei sjølv . Robert skifta deretter lærar til ei fru Jensen i

Rektor Robert Levin og professor Arve Tellefsen under Musikkhøgskolens opningskonsert den 3. september 1973. Foto: Rolf M. Aagaard / Aftenposten / NTB

Ebbells gate, som hadde eit fotografi av Grieg på veggen og lurte unge Robert til å tru at ho hadde vore elev av Grieg, sjølv om ho alltid sat og strikka og stundom duppa av når den talentfulle unge guten spelte hos henne . Men Roberts onkel, Aksel Scheer, som var fiolinist og spelte i kino- og restaurantorkester, forstod kor talentfull nevøen var, og kor dårleg undervisning han fekk, og sette han i kontakt med ein ungarsk pianist som heitte Arpad Lehner, og som var hamna i Oslo etter første verdskrigen . Hos Lehner var Robert elev frå han var ti år, og her opplevde han ei enorm utvikling . Han kjøpte seg eit nytt piano på avdrag og følgde teoriundervisning på det private Musikkonservatoriet i Nordahl Bruns gate alt 11 år gamal . Seinare oppdaga også Erling Westher talentet til Robert Levin og fekk guten til å bli elev av den kjende norske pianisten og komponisten Nils Larsen . Foreldra klarte å skrape saman pengane til å betale speletimen kvar gong, fleire gonger måtte dei pantsetje gifteringane for å betale timen, men dei forstod at det var dette guten kom til å leve av som vaksen . Vesle Robert hadde heller ikkje råd til notar, men lånte dei hos bokhandlar Gjerulfsen i Markveien, skreiv dei av og leverte dei tilbake . Og alt i 12-årsalderen byrja han å få betalte spelejobbar; han kunne heretter både betale timane sine sjølv og bidra med hushaldspengar . Då Robert gjekk i sjuande klasse på Sofienberg skole, skreiv Nils Larsen ein attest om at det var betre at han slutta på skolen og prioriterte musikken . 13 år gamal fekk han sin første faste restaurantjobb, på «Kjøttkaka» i Markveien, med ei lønn på 87 kroner veka pluss varm mat . 2 Han jobba seinare som kinomusikar, på Rosekjelleren og Chat Noir, etter kvart også som akkompagnatør i NRK, og etablerte seg på 1950-talet som ein av dei leiande norske klaverakkompagnatørane .

Også Arve Tellefsen var vaksen opp i ein fattig arbeidarklassefamilie utan tilgang på musikkinstrument . Far hans var sjåfør for eit bakeri, mora var vaskehjelp . Familien budde i Kirkegata 5 i Trondheim, også dei på eitt rom med kjøkken og utedo . Dei levde på eit eksistensminimum, men klarte seg . Stundom blei Arve send ned til slumsøstrene med eit spann for å hente suppe til middag . 3

Foreldra hadde sjølvsagt ikkje råd til noka form for musikkundervisning, men Arve hadde sjølv skaffa seg eit munnspel og relativt kjapt lært seg å spele «Ja, vi elsker» . Faren forstod at han måtte vere musikalsk, dei fekk skaffa han ein fiolin, og han tok det så raskt at han fekk gratis undervisning . Han var så talentfull at han ti år gamal fekk delta i strykeorkesteret ved Trondheim Katedralskole . Året etter avanserte han til studentorkesteret ved NTH . 4 Han drøymde om å bli fiolinist, læraren på skolen bad han finne seg eit skikkeleg yrke å drøyme om, men impresario og musikkhandlar Olaf T . Ranum bestemte seg for å hjelpe fram den talentfulle guten . Ranum gav han jobb i musikkfor-

Den første akkorden

retninga si og stor fridom til å øve i arbeidstida . Tellefsen fekk først Arne Stoltenberg, konsertmeister i Trondheim Symfoniorkester, som lærar . Deretter togpendla han til Oslo for å få undervisning av Filharmonisk Selskaps Orkesters konsertmeister, Ernst Glaser . Og frå 1955 ønskte han å studere under Henry Holst i København .

Tellefsen hadde ikkje råd til å studere i København, men Olaf T . R anum kunne hjelpe med pengar og støttekonsertar i den trønderske overklassa slik at han fekk finansiert det første året av desse studia . Etter eitt år i København vann han sin første store pengepremie då han gjekk til topps i Prinsesse Astrids musikk-konkurranse . Dermed var finansieringa av studia i orden . Tre år seinare debuterte han med Filharmonisk Selskaps Orkester i Brahms’ Konsert for fiolin og orkester i D-dur .

Robert Levin og Arve Tellefsen hadde altså begge slått seg fram som musikarar trass i og ikkje på grunn av dei sosiale omstenda . Robert Levin hadde finansiert eigne speletimar med spelejobbar og tatt litt tilfeldig teoriundervisning på si . Arve Tellefsen hadde fått råd til å ta ei konservatorieutdanning i utlandet ved hjelp av gåvmilde filantropar og ein musikkpris . Dei kom frå den ytste provinsen i europeisk musikkliv, sosialt og geografisk . Ingen av dei hadde artium . No var den eine rektor, den andre professor . Dei hadde gått den lange vegen frå Grünerløkka og Bakklandet til Universitetets aula . Nye generasjonar norske musikarar skulle sleppe å gå like langt .

Levin og Tellefsen var klare . Dei gjekk saman inn på podiet . Dei tok imot applausen, Arve Tellefsen stilte seg opp, Robert Levin sette seg ved flygelkrakken . Det blei stille i salen . Saman sette dei opningsakkorden, anslaget til Edvard Griegs Fiolinsonate i c-moll .

Musikkhøgskolen var i gang .

Den første akkorden

DET LANGE FORSPELET

MEIR ENN 150 ÅR hadde det tatt frå ideen om ein norsk musikkhøgskole første gongen blei nemnd, til Robert Levin og Arve Tellefsen kunne spele opningsnummeret . I 1815 hadde den norske musikklæraren Lars Roverud tatt det første initiativet, inspirert av den franske revolusjonen i 1789 som ikkje berre hadde avskaffa eineveldet og standssamfunnet, men også skapt eit meir demokratisk syn på retten til å skaffe seg kunnskap . Den over 100 år gamle kongelege songskolen i Paris var i 1795 blitt omskapt til Conservatoire National Supérieur de Musique – Musikkonservatoriet i Paris . Over heile Europa fekk ein opne og offisielle musikkutdanningsinstitusjonar, der alle med talent kunne bli kvalifiserte for opptak i den grad dei såg seg i stand til å betale elevpengane . Roverud ønskte å demokratisere tilgangen til kunstmusikken og den danninga som følgde med den også i Noreg, og gav sitt bidrag gjennom det vesle skriftet Et Blik paa Musikens Tilstand i Norge, med Forslag til dens almindelige Udbredelse i Landet ved et Instituts Anlæg i Christiania . Så lenge Noreg hadde vore i union med Danmark, hadde norske musikarar kunna utdanne seg i København, men no som Noreg var blitt lausrive frå denne unionen og landet hadde fått si eiga grunnlov, burde vi også få eit musikkinstitutt i Christiania, meinte Roverud .

Han ønskte ikkje ein skole etter modell frå konservatoriet i Paris, det var ikkje eigentleg dei profesjonelle musikarane han interesserte seg for, men at landet fekk ei grunnutdanning innan musikk . Han ville ha song inn som obligatorisk fag i skolen og trong derfor å utdanne lærarar med eit minimum av musikalsk skolering . Til «at befordre Tonekunstens almindelige Udbredelse i Landet», som Roverud skreiv, var «intet Middel mere hensigtsmæssigt end et offentligt Instituts Oprettelse» . 1

Politisk var det ingen vilje til å bruke offentlege pengar på eit slikt tiltak . Heller ikkje privatøkonomisk var det mykje å hente i åra etter Napoleonskrigane, krigen med England og det påfølgjande børskrakket . Derfor hende ingenting etter Roveruds initiativ, men ideen om å etablere eit statleg norsk musikkakademi skulle stadig bli gjenopptatt dei komande tiåra . Henrik Wergeland argumenterte i 1831 for å opprette eit «Conservatorium» og tok til orde for at

Ludvig Mathias Lindeman (1812–1887). Foto: Johannes Petter Lindegaard / Norsk Teknisk Museum

den nasjonale musikken måtte vere ei hovudoppgåve for ei norsk musikkutdanning . Ole Bull donerte 500 spesidalar til saka i 1838, samstundes som han året etter gjekk hen og tilsette tyskaren Josef Kieninger til eit enno ikkje oppretta konservatorium i Christiania . Kieninger kom til og med personleg til byen i 1840, berre for å oppdage at det slett ikkje fanst noko konservatorium i byen . I staden måtte han sjølv setje inn ein annonse i Morgenbladet der han tilbydde undervisning i «Vocal-Musik» . 2

I 1859 tok Bjørnstjerne Bjørnson opp igjen saka og kravde eit nasjonalt musikkinstitutt i eit avisinnlegg i Bergensposten . Same året flytta han heim til Christiania for å bli politisk redaktør i avisa Aftenbladet . Saman med Henrik Ibsen, som denne tida var kunstnarleg leiar av Christiania Norske Theater, inviterte han sentrale kulturpersonlegdomar som Ole Bull, Johan Sverdrup, Aasmund Olavsson Vinje og Ludvig Mathias Lindeman til å grunnlegge organisasjonen Det Norske Selskab, ein organisasjon «til Fremme af Nationalitet i Literatur og Kunst» . Organisasjonen hadde eit firedelt føremål, han skulle utvikle «norsk dramatisk Kunst», opprette ein «norsk Kunstskole», støtte «uformuende norske Digtere» og arbeide for «Oprettelse av et norsk musikalsk Institut» . 3

Ole Bull følgde opp den siste ideen i praksis . I 1862 drog han til Stockholm for å overtyde den svensk-norske kongen og dei norske statsrådane der om å støtte eit slikt institutt . Bull fekk hjelp frå mellom andre Ludvig Mathias Lindeman og Carl Arnold til å lage ein formell søknad til Stortinget, og kyrkjekomiteen var i prinsippet positiv til initiativet, men skeptisk til å forplikte staten i ei slik sak . Den 15 . juni 1863 vedtok derfor Stortinget å avvise søknaden . 4 Carl Arnold starta då ein privat orgel- og komposisjonsskole same hausten for å demonstrere i praksis at tiltaket var liv laga, utan at Stortinget blei meir sjenerøst av det . Året etter starta komponist og organist Otto Winter-Hjelm ein musikkskole, og i 1866 bestemte Winter-Hjelm, saman med Edvard Grieg, som nett var tilbake frå studium i Leipzig og København, å utvide denne skolen til eit meir ambisiøst musikkakademi . Dette akademiet skulle utdanne musikklærarar og tilby høgare utdanning for studentar som ville bli profesjonelle musikarar, framleis utan statsstøtte, men basert på studieavgifter . 5 Studentane kom frå borgarskapet i Kristiania, men denne gruppa viste seg snart å vere for liten til at akademiet gjekk rundt . Mange av dei føretrekte dessutan éin-til-éin-undervisning med lærarane sine framfor dei mange obligatoriske kursa i grupper . Etter berre to års drift blei akademiet lagt ned . 6

Også i Bergen hadde det vore ein orgelskole sidan 1852, som den tyske organisten Ferdinand Vogel dreiv med ei viss kommunal og statleg støtte, men

først i 1883 starta den norske musikkutdanningsinstitusjonen som skulle vise seg å bli langliva og livskraftig . Organisten Peter Lindeman oppretta då saman med far sin, komponist, organist og folkemusikksamlar, den 71 år gamle Ludvig Mathias Lindeman, ein «Organistskole i Christiania» . Her kunne interesserte for fem kroner per månad få undervisning i «Orgelspil og harmonilære, samt som frivillige fag, Pianospil og elementær Sang» . 7 Det var altså inntil vidare eit privat tiltak, og det var enn så lenge ein rein orgelskole, med berre 16 plassar det første året, og framleis var styresmaktene lite villige til å bruke offentlege pengar på denne typen tiltak . I løpet av 1880-talet blei utdanningstilbodet likevel utvida og det offisielle namnet endra, først til Musik- og Organistskolen med ordet Musikkonservatorium i parentes, deretter til Musik-Konservatoriet . Undervisninga blei utvida frå orgelspel og harmonilære til fiolin, bratsj, cello, song og kor, og i 1892 flytta skolen inn i Nordahl Bruns gate 8, i eit bygg som var reist som sjømannsskole i 1871, og som låg sentralt i den byen som framleis heitte Kristiania .

Sidan Ludvig Mathias Lindeman døydde i 1887, hadde sonen Peter Lindeman drive konservatoriet vidare åleine . Mens Otto Winter-Hjelm og Edvard Griegs Musik-Akademi hadde blitt lagt ned etter to år, hadde det som opphavleg berre var ein liten orgelskole, utvikla seg til å bli landets leiande musikkonservatorium . Hovudgrunnen til at dette konservatoriet klarte seg, var truleg den sentrale plassen instrumentet orgel hadde fått . Orgel var ikkje mellom instrumenta som Winter-Hjelm og Grieg hadde inkludert ved akademiet sitt, men organistutdanning var faktisk ein av få relativt trygge vegar inn til eit profesjonelt musikartilvære i landet . Ein norsk orgelskole hadde ein arbeidsmarknad som den meir ålmenne borgarlege musikalske skoleringa til Grieg og Winter-Hjelm hadde mangla . 8

At nett denne eine orgelskolen overlevde, skuldast truleg Lindeman-namnet og Lindeman-tradisjonen . Ludvig Mathias Lindeman var landskjend både som organist og som folkemusikksamlar, han hadde med statsstøtte samla inn om lag 3000 norske folkemelodiar og tekstar, han hadde forutan orgel- og korverk komponert meir enn 1000 viser og salmar, han hadde alltid hatt ein finger med i spelet der musikkpolitiske initiativ blei drøfta, han hadde komponert kantatane ved dei fleste kongelege kroningar og sørgehøgtider, og det blei knapt bygd eit einaste orgel i Noreg utan at Ludvig Mathias Lindeman var konsulent eller solist ved innviinga . Jamvel då det skulle bli innvigd eit nytt orgel i Royal Albert Hall i London, kom Ludvig Mathias Lindeman reisande frå Noreg for å spele . Også far hans, Ole Andreas Lindeman, hadde vore ein leiande norsk organist . Ole Andreas Lindeman hadde vore elev av Israel Gott-

lieb Wernicke i København, som igjen hadde vore elev av både Bachs son Carl Philipp Emanuel Bach og Bachs elev Johann Philipp Kirnberger . Gjennom utdanninga hos Wernicke stod dermed Ole Andreas Lindeman i eit slags direkte samband til Johann Sebastian Bach, eit samband som filosofen Marcus Jacob Monrad i nekrologen skulle kalle ei «gylden kjede» . Denne gylne kjeda frå Bach, som blei tradert vidare frå Lindeman til Lindeman, skulle bli ein viktig del av Lindeman-familien og Musikkonservatoriets sjølvforståing . 9

I 1905 kom det også eit musikkonservatorium i Bergen, grunnlagt av fiolinisten og musikkpedagogen Torgrim Castberg . Castberg var konsertmeister i Harmonien, hadde eit breitt og mektig nettverk, frå komponisten Edvard Grieg til skipsmeklaren Fridtjof Sundt, og begge desse hjelpte til då Castberg den 1 . september 1905 starta opp Musikakademiet med undervisning i Nygårdsgaten 29 . Akademiet skulle vere både eit breiddetilbod til barn og unge og eit tilbod til dei som ønskte å bli profesjonelle musikarar . Det var 17 lærarar ved oppstarten, alle profesjonelle utøvarar og pedagogar . 10 I tillegg til undervisning på hovudinstrumenta blei det gitt undervisning i «praktisk Modulation, Musiktheori, Kontrapunkt, Komposition, Samspil, Korsang og Orkesterspil» . 11

Musikakademiet var så vellukka at det i 1908 måtte flytte frå Nygårdsgaten til Fosswinckelsgate . Men også her blei det for trongt, og i 1913 kjøpte Castberg eit stort hus i Vestre Torggate som han døypte Musikens hus, og som han innvigde i oktober med både ordførar i Bergen Johan Ludwig Mowinckel og to statsrådar til stades . 12 Mens Musikkonservatoriet i hovudstaden heldt til i ein ombygd sjømannsskole, var dette det første bygget i Noreg som var reist spesielt for musikkundervisning, mellom anna finansiert av eit rentefritt lån på 20 000 kroner, «enstemmig bevilget» i Sparebankens Forstanderskap . 13 Huset var større enn Castberg trong, det gjekk over to tomter, Vestre Torggate 5 og 7, og Castberg lanserte derfor ideen om at staten kunne flytte inn i nummer 7 og etablere ein statleg musikkhøgskole der, mens han sjølv dreiv Musikakademiet vidare i nummer 5 . 14 Den 18 . november 1913 søkte han derfor Kyrkje- og undervisningsdepartementet om å opprette ein musikkhøgskole i Bergen, med fire professorat . Det var åtte år sidan unionsoppløysinga, og Castberg argumenterte strategisk med å vise til musikkens betydning for nasjonalkjensla . Han argumenterte dessutan tungt for at ein slik høgskole burde leggast til Bergen . For det første hadde Bergen alt eit «Musikens hus» . Bergen hadde dessutan landets «ældste musiktraditioner», byen hadde fostra «vor musiks to gjæveste mænd – Ole Bull og Edvard Grieg», og den nyopna Bergensbanen gjorde at alle store internasjonale musikarar som besøkte hovudstaden, no også samstundes besøkte Bergen . 15 Han nemnde ikkje Musikkon-

servatoriet i Kristiania med eit einaste ord i søknaden . Tvert om burde det å betre vilkåra for den norske kyrkjemusikken vere eit av dei sentrale føremåla for ein statleg musikkhøgskole i Bergen, ifølgje Castberg, fordi vilkåra for kyrkjemusikken var «liketil fortvilende» . 16

Castbergs idé fekk brei støtte . Bergens Tidende støtta sjølvsagt saka . Fiolinisten Arve Arvesen meinte forslaget var «aldeles udmærket» . 17 Men ideen fekk også motstand . Direktøren ved Musikkonservatoriet i Kristiania Peter Lindeman sende eit innlegg til Aftenposten, som han fekk på trykk på prominent plass på framsida av avisa den 21 . november 1913, med den drepande tittelen «Et umodent projekt . Musikhøiskole i Bergen» . Peter Lindeman vedgjekk at han var «en smule beskjæmmet» over at det ikkje var han sjølv som «havde taget initiativet i denne sag» . Han hadde trass alt leia Musikkonservatoriet i hovudstaden i 30 år . Han roste Castbergs undervisning av barn, men understreka at det altså var barneundervisning Castberg dreiv med, og at han sikkert hadde vunne mykje sympati mellom foreldra, som var stolte «over de smaas kjække opptreden», men det likna ikkje kimen til ein musikkhøgskole av den grunn . I den grad noko slikt fanst i Noreg, fanst det ved Musikkonservatoriet i Kristiania, meinte Lindeman . Og ganske så spydig ymta Lindeman om at Castbergs ambisjonar var eit uttrykk for stormannsgalskap:

«Det ser nu ud, som om den berømmelse, han senest har skaffet sig ved at reise en ny bygning for sin musikskole, har steget ham rent til hovedet . »18

Sjølv hadde Lindeman søkt om at staten skulle overta drifta av konservatoriet hans, men utan å krevje at det skulle bli ein slags høgskole og «overhøihed over andre musikskoler» . 19

Torgrim Castberg svarte i første omgang gjennom eit intervju med Bergens Aftenblad . Castberg syntest det var trist at han skulle være «forstyrret i hovedet» berre fordi han lanserte tanken om ein musikkhøgskole i landet . 20 Bergens Aftenblad kalla Lindemans artikkel eit «ubehersket Angreb» som igjen viste at det var forbode «at nære Tanker om oprettelse af en Statsinstitution udenfor Kristiania» . 21 Lindemans argumentasjon var dessutan litt sjølvmotseiande . På den eine sida hevda han at hans eige Musikkonservatorium aldri ville sjå på seg sjølv som nokon «overhøihed over andre musikskoler» . På den andre sida, som han forklarte i eit seinare innlegg i Musikbladet, var ideen om ein musikkhøgskole i Noreg eigentleg ikkje noko anna enn «hvad vi allerede har og længe har hat i Kristiania» . Det einaste som skilde forslaget til Castberg frå det eksisterande Musikkonservatoriet i Kristiania, var at «han ønsker fire av Lærerne titulert som Professorer og tildelt en betydelig høiere Gage end de øvrige Lærere» . Lindeman oppfatta initiativet og spesielt den delen av grunn-

givinga som påstod at det stod dårleg til med kyrkjemusikkutdanninga i landet, som ein «grov Fornærmelse mot vort Konservatorium» . 22

Bergens Tidende syntest Lindeman var usakleg . Alle var samde om at Musikkonservatoriet i hovudstaden ikkje var ein høgskole . Alle musikkinteresserte var dessutan samde om at landet trong ein musikkhøgskole . Spørsmålet blei då kvar denne burde ligge . I Bergen hadde ein no eit hus, eit etablert musikkakademi og ein konkret plan . «Hr . Lindeman skulle ta saken op til en saklig overveielse og kike på Torgrim Castbergs forslag», refsa avisa . 23

Castberg hadde likevel ei vanskeleg sak overfor styresmaktene . Den statlege norske kulturpolitikken var enno passiv og avventande . I januar 1914 fekk Castberg beskjed om at departementet fann saka «for lidet utredet» . 24 Snart skulle verdskrigen gjere det heile mindre realistisk, men debatten dukka opp igjen med jamne mellomrom . I eit intervju i Morgenbladet i 1917 fekk Lindeman spørsmål om kvifor Musikkonservatoriet i Kristiania var så lite kjent .

«Den høres bedst som skriker høiest, ved De», svarte Lindeman med ein dårleg skjult referanse til Castberg . 25

Castberg reagerte og skreiv eit tilsvar under overskrifta «Hr . Peter Lindeman» . Castberg var lei av at all suksess han hadde opplevd med Musikakademiet, alltid av Lindeman blei forklart med at han «skriker høiest» . Kvifor skreik ikkje Lindeman sjølv, om han meinte det var så effektivt?

«De har hat 36 aar at skrike i», forklarte Castberg: «Skrik videre – saa kommer nok høiskolen . »26

Peter Lindeman – og seinare lindemenn – skulle enno måtte skrike høgt og lenge før landet fekk nokon musikkhøgskole . Men saman med Torgrim Castberg hadde han no, meir eller mindre frivillig, starta den store grunnlagsdebatten som skulle ligge under musikkhøgskoledebatten dei neste 60 åra: Burde ein slik statleg musikkhøgskole – når han ein gong måtte kome – ligge i Oslo eller i Bergen?

«DEN NORSKE MUSIKERSTAND SER SIN EKSISTENS ALVORLIG TRUET»

«JEG ER SKUFFET», SA den finske dirigenten Georg Schnéevoigt til Verdens Gang . Avisa prøvde å intervjue han under generalprøven før opningskonserten til det nyskipa Filharmonisk Selskaps Orkester i Kristiania i september 1919, men Schnéevoigt var ikkje interessert . 1 Han var nemleg oppgitt over korleis debatten om dette nyskipa orkesteret fullstendig var blitt dominert av nasjonale spørsmål, spørsmål om mange nok av musikarane var norskfødde, om repertoaret var norsk nok – og ikkje minst kvifor det nye flaggskipet for norsk musikk kunne ha ein finsk sjefdirigent framfor vår eigen Johan Halvorsen . Kvar einaste tilsetjing i orkesteret var blitt diskutert og kritisert i pressa, spesielt valet om ikkje å engasjere den populære norske klarinettisten Ingvald Davidsen . No orka ikkje Schnéevoigt meir . Han var lei den norsk-norske debatten, han nekta å snakke med VG og skreiv i staden ein kronikk i Aftenposten der han feia vekk heile den nasjonale problemstillinga og fastslo ein gong for alle at Davidsen var ein «undermaals klarinettist» som aldri i verda ville fått stilling i eit godt utanlandsk orkester . 2

Schnéevoigts utspel blei sjølvsagt det eine store samtaleemnet i byen på opningsdagen til det nye orkesteret . «En lett skrekk stod ennu malet i publikums ansikter», skildra Dagbladets Reidar Mjøen det festkledde premierepublikummet . 3 Stemninga snudde rett nok undervegs, det blei ein festleg premiere, og orkesteret fekk gode besøkstal, men Schnéevoigt klarte likevel ikkje å stanse den nasjonale debatten . Gong på gong kom nye forslag til kva ein burde gjere for å forsyne orkesteret med gode nok norske musikarar i framtida .

I Bergen var orkesteret Harmonien same året blitt etablert som eit fullt profesjonelt orkester, ved at Den Nationale Scenes 18 teatermusikarar var blitt innlemma i byens eksisterande symfoniorkester . Men også her kom det nasjonale spørsmålet på dagsordenen . Etter fire års drift bestod Harmonien i Bergen av 42 musikarar, av desse berre 6 norske og 36 utanlandske, dei fleste frå Tyskland . 4 Om Filharmonisk Selskaps finske sjefdirigent var likegyldig til slike spørsmål, engasjerte det resten av Musikk-Noreg . Noko måtte gjerast for å få

«Den norske musikerstand ser sin eksistens alvorlig truet»

Georg Schnéevoigt dirigerer det nyoppretta Filharmonisk Selskaps Orkester på ein konsert med Cæciliaforeningens kor i Gamle Logen i 1920. Foto: Ernst Th. Helgesen / Oslo­Filharmoniens arkiv

fleire norskfødde orkestermusikarar . Peter Lindeman foreslo endå ein gong at staten kunne overta Musik-Konservatoriet hans og omgjere det til ein «Statsinstitution», altså det han foraktfullt hadde kalla ein «overhøihed over andre musikskoler» nokre få år tidlegare . Lindeman utnytta timinga med opprettinga av Filharmonisk Selskaps Orkester og meinte ein kunne bygge eit nytt og «tidsmæssig Lokale» til denne musikkutdanningsinstitusjonen samlokalisert med «et Koncerthus for det Filharmoniske Orkester» . 5

Politisk var det framleis ikkje interesse for ein slik idé, verken konserthuseller musikkhøgskoleideen, endå om debatten om nasjonaliteten til musikarane i dei norske orkestera stadig skulle halde fram . I 1923 gjekk ein større debatt i avisene om dei utanlandske musikarane sin dominans i norsk musikkliv . Torgrim Castberg hadde starta også denne debatten ved å peike på at alle stipenda frå Ole Bulls fond dei siste åra hadde gått til tyske musikarar . 6 Same sommar hadde formannen i Norsk Musikerforbund, filharmonikaren C . Adolf Berg, tatt eit initiativ overfor Justisdepartementet for å verne norske musikarar mot konkurransen frå dei utanlandske og bede om at ingen utanlandske musikarar eller orkester måtte få innreiseløyve til Noreg utan at hovudstyret til musikarforbundet seinast 40 dagar før eventuell innreise fekk høve til å uttale seg om det ville vere naudsynt . Tilsvarande burde Norsk Musikerforbund få uttale seg kvar gong opphaldsløyvet til ein utanlandsk musikar i Noreg skulle bli vurdert forlengt . Ifølge Berg var importen av utanlandske musikarar så sterk at «den norske musikerstand ser sin eksistens alvorlig truet» . 7 Morgenbladet trykte i 1924 eit opprop signert fleire musikklærarar og musikkorganisasjonar der underskrivarane sa seg leie alle dei utanlandske musikarane og pedagogane som tok levebrødet frå dei norske . 8 Pianisten Edvard Sylou-Creutz forklarte at utanlandske musikarar fortrengde norske talent, og meinte det burde bli bygd «en kinesisk mur imot den for os skadelige invasion» . Invasjonen ramma ikkje berre musikklivet, heile landet flauma over av utlendingar, meinte Sylou-Creutz, utlendingar som «lægger beslag paa vore butiklokaler, skraper pengekassen, nyder alle sommerpensionærens glæder og overlater med selvfølgelighet alle skattebyrder til landets egne barn» . 9

Debatten heldt fram resten av tiåret og fekk fornya intensitet då Danmark i 1932 vedtok full innvandringsstopp for utanlandske musikarar . 10 I Noreg foreslo då Filharmonisk Selskap, Norsk Musikerforbund og Norsk Tonekunstnersamfund at det skulle bli sett ned eit utval som kunne gi råd til Centralpasskontoret med omsyn til kva utanlandske kunstnarar som burde få innreiseløyve og ikkje . Sjefen for Centralpasskontoret Leif Ragnvald Konstad syntest det var ein god idé; kontoret prøvde alt å konsultere musikkorganisasjonane

«Den norske musikerstand ser sin eksistens alvorlig truet»

i slike spørsmål . I Norsk Konversasjonsleksikon frå 1932 blei det fastslått at Centralpasskontoret alt hadde «betydd meget i retning av å hindre innvandring av mindreverdige utlendinger» . 11

Spørsmålet om å betre forholda for norske musikarar blei altså stadig diskutert i mellomkrigstida, utan at det på noko tidspunkt var politisk realistisk å etablere ein norsk musikkhøgskole . Dei statlege løyvingane til kulturføremål var små og fallande i denne perioden . Norsk Musikerforbund hadde likevel tatt eit nytt initiativ i 1939 og sendt ein søknad om å opprette ein «høyskole for musikk», som skulle ta opp 50 elevar per år . 12

Krigsutbrotet den 9 . april 1940 gjorde søknaden mindre aktuell, men også dei nazistiske okkupasjonsstyresmaktene skulle ta opp arbeidet for ein norsk musikkhøgskole i løpet av krigen . Fungerande kulturminister Rolf Fuglesang brukte talen under markeringa av Edvard Griegs 100-årsdag i juni 1943 til å relansere Griegs gamle hjartesak om eit norsk musikkakademi . Komponisten David Monrad Johansen, som hadde meldt seg inn i NS og late seg oppnemne som medlem av det såkalla kulturrådet, støtta dette arbeidet og hadde alt på det første Kulturtinget som kulturrådet arrangerte, tatt opp behovet for eit Statens Musikkakademi . Det fanst ikkje noko nordeuropeisk land som handsama den nasjonale musikktradisjonen like ille som Noreg, sa Monrad Johansen . 13

Også mellom norske motstandsfolk blei det diskutert kva ein burde gjere for det norske musikk- og kulturlivet den dagen krigen blei vunnen . Ei gruppe sentrale kulturpersonlegdomar med Sigurd Hoel og Johan Borgen i spissen møttest fleire gonger hemmeleg i løpet av krigen og laga forslag til kulturpolitikk for den etterkrigstida dei alle lengta etter . Fleire av dei blei arresterte, og gruppa gjekk gradvis i oppløysing, men då freden kom, var dei raske med å samlast for å skrive ut konklusjonane i den vesle pamfletten Vår kulturs fremtid. Et brev til den norske regjeringen . 14 Dei ti ønskte seg eit ambisiøst kulturløft . Forfattarane argumenterte for at krigserfaringa burde vekke oss til å prioritere kulturpolitikken . Dei var samde om at «åndsarbeiderne» burde stå sentralt i gjenoppbygginga av landet, dei trudde folket var blitt «sjelelig foredlet» av krigsåra, og at kunst og kultur heretter ville bli viktigare i folks kvardag . For å dekke dette behovet var det naudsynt med ein mykje meir offensiv kulturpolitikk . Gruppa hadde ei lang liste med heilt konkrete framlegg, som betre lønn til bibliotekarane, «god og rikelig mat» til studentane og «billigere byggelån til åndsarbeidere» . 15 Men dei ti ville også at staten skulle ruste opp musikkutdanninga, utan at ein musikkhøgskole stod øvst på prioriteringslista: «Det bør opprettes en fast lærestol i musikkvitenskap ved Universitetet .

«Den norske musikerstand ser sin eksistens alvorlig truet»

Musikkundervisningen må styrkes ved en mer planmessig og mer effektiv ordning av musikkopplæringen i vårt skolevesen, ved å få i gang folkelige musikkskoler for ungdom og ved kontroll av musikklærervirksomheten», skreiv dei . 16

Sett bort frå professoratet i musikkvitskap var det ganske vage krav dei kom opp med . Ingen av dei hadde bakgrunn frå musikklivet . Formannen i Norsk Musikerforbund Rolf Gammleng ville gjerne kome vidare og konkretisere korleis musikkfeltet burde byggast opp etter krigen . Sommaren 1946 kalla han derfor inn representantar for dei ulike musikkorganisasjonane til eit stort møte i NRK, som resulterte i at den såkalla Musikklivskomiteen blei oppretta . Denne komiteen skulle lage eit samla forslag til styresmaktene for korleis norsk musikkliv burde bli organisert, og delte seg opp i fire underkomitear som skulle greie ut fire ulike sakskompleks: betring av vilkåra for symfoniorkestera i landet, oppretting av ein opera i Oslo, bygging av eit konserthus i Oslo og etablering av ein musikkhøgskole . Fiolinist og komponist

Bjarne Brustad blei formann for musikkhøgskolekomiteen og fekk med seg organisten Arild Sandvold, komponisten Klaus Egge og songaren Arvid Lundblad .

Denne komiteen skulle forklare behovet for ein musikkhøgskole og greie ut om ambisjonar, undervisningsplan og behovet for lærarkrefter og personale . Dei hadde utkastet sitt klart i 1947, men fordi den overordna Musikklivskomiteen skulle godkjenne alle innstillingar, blei utgreiinga først formelt ferdig i 1951 .

Også denne utgreiinga bar preg av å vere skriven rett etter krigen . Dei starta med å sitere Bjørnstjerne Bjørnsons gamle krav om eit «nasjonalt musikkinstitutt», og dei overtok Bjørnsons problemforståing med at utanlandske musikarar fortrengde nordmenn i orkestera, strengt tatt ikkje utlendingar sånn generelt, men «vesentlig tyskere» . Desse tyskarane hadde «bemektiget seg vår musikk og gitt den en fremmed form» . 17 Kravet om ein statleg norsk musikkhøgskole blei slik skrive inn i det større etterkrigsnarrativet om nasjonal gjenreising . Det handla om igjen å bli herrar i eige hus . Komiteen foreslo å opprette ein sjølvstendig statleg Norges Musikkhøgskole i Oslo . Sjølvstendig fordi den undervisninga som ville bli gitt, ville vere ulik i innhald og metode frå den typen undervisning som blei gitt ved dei to etablerte universiteta i landet .

Statleg fordi ein ikkje kunne forvente at studentane betalte det det faktisk ville koste . Og Oslo fordi Oslo alt hadde landets største symfoniorkester, NRK og «det mest omfattende musikk- og konsertliv i landet» . 18

Komiteen la opp til at musikkhøgskolen skulle vere ei topputdanning, eit fireårig påbygg for spesielt talentfulle studentar som alt hadde studert ved eit konservatorium . Dei foreslo 20 elevar på kvart årstrinn og ni avdelingar ved

«Den norske musikerstand ser sin eksistens alvorlig truet»

skolen, der det skulle vere mogleg å ta utøvande og pedagogisk utdanning innan kvar grein . Dei foreslo vidare fem professorat, i teori/komposisjon, klaver, fiolin, kyrkjemusikk og song . Og dei laga detaljerte utkast til undervisningsplanar, linje for linje, semester for semester .

Då det kom til husspørsmålet for den nye institusjonen, var Brustadkomiteens medlemmer mindre ambisiøse . Det var ikkje naudsynt med eit eige bygg, det var ikkje realistisk å bygge nytt, skolen burde heller satse på å få «de nødvendige rom i leiede lokaler, i private bygg eller i bygg som det offentlige eier» . 19 Brustad hadde undervegs fått eit brev frå Trygve Lindeman, som hadde overtatt som direktør av Musikkonservatoriet i Oslo etter far sin Peter, der Trygve Lindeman orienterte om at han ville tilby staten å overta familieinstitusjonen og tilhøyrande eigedom i Nordahl Bruns gate 8 . Men medlemmene i Brustad-komiteen var ikkje begeistra for forslaget . Det ville bli dyrt å bygge om desse lokala til eit «tidsmessig bygg for en musikkhøgskole» . 20 Musikkonservatoriets eksistens var dessutan ein naudsynt føresetnad for den planlagde musikkhøgskolen . På konservatoriet skulle elevane kome opp på eit slikt nivå at dei kvalifiserte for opptak til musikkhøgskolen, tenkte Brustad .

For Trygve Lindeman var framtida til Musikkonservatoriet nesten eit eksistensielt spørsmål . Lindeman-familien var det næraste ein kom ein patriarkalsk norsk adelsfamilie i musikklivet . Trygve Lindeman var fjerde slektsledd i ein stolt musikkpedagogisk tradisjon . Han var no blitt 55 år, han var gift med tremenningen sin Marie Louise Lindeman, men sat utan eigne barn og arvingar . Det siste han ønskte, var at familiens livsverk skulle forsvinne med han .

Om staten overtok konservatoriet og laga musikkhøgskole der, ville slektsarven leve vidare . Om staten takka nei, ville den gylne kjeda tilbake til Bach bli broten tvert av .

«Den norske musikerstand ser sin eksistens alvorlig truet»

«FIRE SINTE MENN»

HELLER IKKJE BRUSTAD-KOMITEEN FEKK konsekvensar . Den nasjonale kulturpolitikken på 1950-talet handla om at flest mogleg skulle få nyte godt av det eksisterande kulturlivet, ikkje om å utdanne endå fleire kunstnarar . Riksteatret hadde si aller første framsyning i Finnmark i 1949, brørne Gunnar og Jonas Brunvoll fekk same året offentleg støtte til ein turnerande norsk operainstitusjon, året etter starta den ambulerande Norsk Bygdekino opp, mens Riksgalleriet blei etablert i 1953 . Først på slutten av 1950-talet blei det nytt engasjement i musikkhøgskolesaka . Dei tre komponistane Arne Nordheim, Gunnar Sønstevold og Finn Mortensen skreiv då til departementet og foreslo å etablere ein norsk musikkhøgskole . For å kome raskt i gang foreslo dei at ein kunne starte med ein høgskole som berre tilbydde komposisjon, klaver og fiolin . 1 Departementet svarte i 1959 med å setje ned endå ein komité med Olav Gurvin, Hampus Huldt-Nystrøm og Klaus Egge som medlemmer for å «gjennomgå det materiale som foreligger i departementet om musikkhøgskolesaken», og «utarbeide en praktisk gjennomførlig plan» . Også denne komiteen laga konkrete framlegg til kva som skulle til for at departementet kunne starte opp ein mindre musikkhøgskole, ei treårig eliteutdanning for studentar som alt hadde bestått ein eksamen på konservatorienivå .

Samstundes heldt Arne Nordheim, Finn Mortensen og Gunnar Sønstevold fram kampen for å halde saka varm i offentlegheita . Den 16 . april 1960 var desse tre, saman med pianisten Kjell Bækkelund, intervjua i Dagbladet . Intervjuet blei gjort ein vårkveld i atelierleilegheita til Gunnar Sønstevold og kom på trykk på sjølvaste påskeaftan . «Fire sinte menn skyter med skarpt», sette Dagbladet som overskrift .

Verken media eller skoleverket var i stand til å oppdra folk i musikkspørsmål, klaga dei fire . Når skolen og media svikta, enda elevane opp med å vere forsvarslause mot popmusikk og lettbeint underhaldning: «16–17-åringer slippes ut i livet, og den store kommersialiserte underholdningsindustrien står klar til å gripe fatt i dem . Hvilket forsvar har de unge, har de noe å sette imot dette underholdningspresset, dette enorme tilbudet av tredjerangs saker», spurde Sønstevold . Sjølve festningsverket i dette metaforiske landskapet, insti-

I 1. mai­toget i 1948 var statleg musikkhøgskole mellom parolekrava. Foto: Arbeiderbevegelsens arkiv og bibliotek

«Fire sinte menn»

tusjonen som norsk kulturliv mangla, var ein statleg musikkhøgskole: «Kort og godt, vi mangler et skikkelig musikkmiljø, og det får vi aldri her hjemme så lenge vi ikke har en fullt utbygd musikkhøyskole», konkluderte Sønstevold . «Musikkskolen er og blir fundamentet, der hvor fundamentet mangler, er det ikke mulig å bygge noe skikkelig», supplerte Nordheim . 2

Arne Nordheim gjentok kritikken i eit nytt intervju seinare dette året, der åtaka på NRKs musikkprofil og kravet om ein statleg musikkhøgskole no var blitt to sider av same sak: «Jeg skulle ønske det kunne bevilges penger til å få slutt på ønskekonserten», sa Nordheim, «den er nesten det verste – rent musikalsk sett . » Noreg var eit land av musikalske analfabetar, ifølgje Nordheim, og det hasta å gjere noko: «Tusen ting kan gjøres, først og fremst må man skaffe musikklivet det mest elementære eksistensgrunnlag: en musikkhøyskole . »3

Gunnar Sønstevold gav dessutan ekstra tyngde til kravet om ein statleg norsk musikkhøgskole då han tok med seg heile familien til Wien dette året for utdanning og etterutdanning . Barna Elisabeth og Knut på 17 og 15 år skulle studere harpe og fagott ved musikkakademiet, mens han sjølv og kona Maj skulle vidareutdanne seg ved same institusjon . Det var litt flautt for norsk musikkliv at ein ambisiøs musikarfamilie som denne måtte emigrere til Austerrike for å få utdanning . Kravet om ein norsk musikkhøgskole blei dessutan aktualisert ved at orkestera i Oslo i praksis ikkje klarte å rekruttere sjukevikarar lenger . Den Norske Opera var blitt oppretta som permanent institusjon i Oslo frå 1958, med tilhald på Folketeaterets gamle scene på Youngstorget . Etter at Operaorkesteret blei oppretta, eit nytt fast orkester i hovudstaden med 60 musikarar, var kapasiteten sprengd . Nytilsette musikarar kom som regel frå utlandet . Kvalifiserte og tilgjengelege norske vikarar fanst knapt . Orkestera prøvde å hjelpe kvarandre som best dei kunne, men det var inga god løysing . NRK hadde rett nok drive eit juniororkester sidan 1947, med Kringkastingsorkesterets fiolinist Herbert Bergene som leiar, eit orkester som fungerte som eit musikalsk talentklekkeri, men intendant i Filharmonisk Selskap Eigil Beck foreslo likevel at det burde bli oppretta ein offentleg orkesterskole straks, mens ein venta på den statlege musikkhøgskolen . 4

Repertoaret i Ønskekonserten, familien Sønstevolds bustadadresse og vikarproblema i Filharmonien var ulike uttrykk for det same problemet: Landet mangla ein musikkhøgskole .

I det statsberande Arbeidarpartiet var det gradvis blitt større forståing for denne typen kulturpolitiske krav . Arbeidarpartiet hadde styrt landet sidan krigen, dei siste sju åra hadde zoologen Birger Bergersen vore kyrkje- og undervisningsminister, men i april 1960 tok statsminister Einar Gerhardsen vennen Helge Sivertsen inn i regjeringa som ny kyrkje- og undervisningsminister .

Sivertsen var ein sterk og handlekraftig politikar og forstod musikklivets behov som tidlegare hobbyfiolinist .

Då Helge Sivertsen blei statsråd, var kravet om musikkhøgskole mellom sakene som dominerte det kulturpolitiske ordskiftet . «La oss få en norsk musikkhøyskole», skreiv Dagbladet på leiarplass den 30 . november 1960 og minte om at det i 1961 ville vere 15-årsjubileum for at kravet om musikkhøgskole verkeleg blei sett på dagsordenen, altså det året den såkalla musikklivskomiteen starta sitt arbeid . Skifte av statsråd blei oppfatta som den symbolske hendinga som kunne få fortgang i saka . «I land der verken kjøleskap, vaskemaskiner eller biler er allemannseie, der man tvert om sliter hardt for å dekke de materielle behov, der er det en selvfølge at musikkutdannelsen får den plass den har krav på . Bare ikke slik her i Norge», skreiv avisa . 5

Dagen etter denne leiarartikkelen hadde stått på trykk, blei saka diskutert i Stortinget . Helge Sivertsen hadde lagt fram det aller første kulturbudsjettet sitt utan at musikkhøgskolesaka var nemnd . Representanten Håkon Johnsen etterlyste derfor nytt om planane, han ville vite om saka stod framfor «en snarlig løsning» .

«Det er ei sak departementet arbeider med å finne ei løysing på», svarte statsråd Sivertsen då . 6

Veke for veke, månad for månad, blei kravet om ein statleg norsk musikkhøgskole tydelegare i det offentlege ordskiftet . Norsk Musikerforbund markerte 50-årsjubileum i 1961, og formann Rolf Gammleng hadde to ønske for dagen: konserthus og musikkhøgskole . 7 Klaus Egge helste frå Norsk Komponistforening under festkonserten i Nationaltheatret og understreka at komponistane hadde nett same ønske . 8 Då Norsk Tonekunstnersamfund feira 50-årsjubileum i januar 1962, var det også her ein musikkhøgskole som var draumen . «Den evindelige Musikkhøyskolen selvsagt», svarte formann Egil Nordsjø då Dagbladet spurde om kva saker foreininga jobba med . 9 Og då Øivin Fjeldstad i februar blei utnemnd til ny sjefdirigent for Filharmonisk Selskaps Orkester, som einaste norske søkar og i konkurranse med 30 utanlandske dirigentar, brukte også han gratulasjonsintervjua til å etterlyse ein norsk musikkhøgskole: «I utlandet er det ikke uvanlig at dirigentbegavelser kommer til full utfoldelse i 20-årene og har grunnfestede posisjoner i 30-årene . Noe slikt kan aldri skje i et land uten musikkhøyskole», sa Fjeldstad . 10 Kravet var så massivt og hyppig gjentatt at sentrale aktørar i norsk musikkliv var i ferd med å gå lei sitt eige mas: «Nei, jeg orker ikke snakke konserthus og musikkhøyskole», sa formann i Norsk Musikerforbund Rolf Gammleng i eit portrettintervju med Arbeiderbladet:

«Alle andre gjør det . Jeg gjør det jeg også, jeg gjentar meg sjøl i det uendelige, det er ikke noe moro . La oss snakke om noe hyggelig!»11

«Fire sinte menn»

«FESTTELEGRAM FRA NASJONALROMANTIKKENS BLOMSTRINGSTID»

DET LÅG ALTSÅ I lufta at ein statleg musikkhøgskole kunne kome til å bli oppretta om ikkje altfor lenge . Då regjeringa ved Finansdepartementet i februar 1961 hadde sett ned eit «Utvalg til vurdering av utflytting av statsinstitusjoner fra Oslo», som skulle vurdere både kva eksisterande og kva komande statlege institusjonar som kunne bli flytta ut frå eller etablert utanfor Oslo, var derfor ein musikkhøgskole med på lista . Og då Utflyttingsutvalet leverte ei førebels innstilling våren 1962, blei det nemnt at ein eventuell musikkhøgskole kanskje burde leggast til Bergen . 1 For det sentrale norske musikkpolitiske miljøet var dette ei overraskande vending, men i Bergen hadde det vore arbeidd intenst for ei slik løysing, uavhengig av kva Utflyttingsutvalet ville kome til å meine .

Bergen Musikkonservatorium hadde no eksistert sidan 1905, som eit direkte framhald av den institusjonen Torgrim Castberg hadde starta opp under namnet Musikakademiet . Castberg hadde døydd brått og uventa av blodforgifting i Paris i 1928 . Det hadde då oppstått ein bitter arvestrid om Musikakademiets hus, det var nemleg reist med støtte frå mesenar og med rentefritt lån fordi det skulle vere eit musikkakademi, men det stod formelt i Torgrim Castbergs namn, og arvingane hans hadde såleis juridisk rett på det . Enka og sonen arva dermed bygget, men leigde det ut til vidare drift av Musik ak ademiet . 2

Fiolinist Arve Arvesen overtok same hausten ansvaret for akademiet og endra namnet til Bergen Musikkonservatorium . Og då Arvesen døydde i 1951, 82 år gamal, hadde han alt avtalt at Gunnar Sævig skulle kome heim til Bergen frå musikkstudium i USA for å vidareføre konservatoriedrifta . Frå 1952 blei derfor Gunnar Sævig ny direktør og eigar av konservatoriet, parallelt med å vere andre konsertmeister i Harmonien . 3 Han utvikla konservatoriet med å tilby eit undervisningstilbod på høgt nivå, samstundes som han starta fiolinundervisning for barn etter Suzuki-metoden . Dessutan var Sævig den drivande krafta bak å få oppretta musikklinja ved Bergen lærarskole . 4 På grunn av lærarmangelen på 1950-talet var det blitt oppretta ei provisorisk lærarutdanning i Bergen . Ivar Benum var rektor, og saman med Gunnar Sævig bestemte dei seg for å opprette ei eiga musikklærarutdanning ved lærarskolen . Den 1 . september

Komponist Harald Sæverud (t.v.) engasjerte seg for at Musikkhøgskolen burde hamne i Bergen. Foto: Dagbladet / Norsk Folkemuseum

«Festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid»

1958 fekk dei departemental godkjenning for ei treårig musikklinje, der to av åra var vanleg lærarutdanning, men med eit tredjeår med musikkfag integrert gjennom heile studieløpet . Gunnar Sævig sa då opp jobben i Harmonien for å bli fagleg leiar ved denne musikklinja, samstundes som han framleis var direktør ved Bergen Musikkonservatorium . 5

Dermed var det mykje som låg til rette for å legge ein nyoppretta statleg musikkhøgskole til Bergen . No hadde jamvel Sævig saman med andre musikkengasjerte bergensarar arbeidd for å finne ei passande tomt i bergensområdet .

Sivertsen hadde først avvist tanken og meint at ein slik høgskole burde ligge i Oslo, men utflyttingsutvalet gjorde tanken meir realistisk . Dette fleirårige lobbyarbeidet og signala frå Utflyttingsutvalet var eit «lykkelig sammentreff», konkluderte Bergens Tidende . 6

«Bergen har med sitt tradisjonsrike musikkmiljø gode sjanser», sa Sivertsen no . 7

Bergensmiljøet brukte symbolikken i byens musikktradisjon for alt han var verd . Ei 60 måls tomt som skipsmeklar F . W. Grieg eigde like ved Troldhaugen, altså Edvard Griegs heim i Fana like utanfor Bergen, blei vald ut som aktuell tomt for prosjektet . Under Festspela i Bergen våren 1962 blei statsråd Helge Sivertsen invitert på befaring på denne tomta . 8 Frå bergensmiljøet stilte mellom andre ordførar Jacob L . Berstad, finansrådmann Bjørn Olsen, skipsreiar Hilmar Reksten og Gunnar Sævig . Dei synte politisk og økonomisk velvilje og peikte på ei tomt med enorm musikkpolitisk symbolkraft .

«Jeg hører til de utålmodige i denne saken», vedgjekk Sivertsen same dagen som han hadde fått sjå den aktuelle tomta . 9

For musikklivet i Oslo kom dette overraskande . Bergensarane hadde –pussig nok til bergensarar å vere – arbeidd i det stille . Dei hadde oppnemnt ein komité med Erik Waaler som formann og komponisten Harald Sæverud og direktøren i Harmonisk Selskab Fredrik Skancke Andersen mellom medlemmene . Og no som dette lenge skjulte lobbyarbeidet for Bergen plutseleg blei offentleg, utløyste det straks ein lokaliseringsdebatt om den framtidige musikkhøgskolen . Statens Musikkråd, det rådgivande statlege organet oppnemnt av Kyrkje- og undervisningsdepartementet, tilrådde Oslo . VGs Arne Østvedt meinte det var i Oslo musikklivet var «frodigst», Oslo hadde universitet med musikkvitskapleg institutt, Norsk folkemusikkinstitutt, NRK, Operaen og teaterhøgskolen, nemnde Østvedt og åtvara mot å «desentralisere for desentraliseringens skyld» . 10 Men bergenskomiteen fekk berre ny energi av motstanden . Sommaren 1962 arbeidde denne komiteen saman ei dokumentsamling med ulike utgreiingar og fråsegner som skulle overtyde departemen-

«Festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid»

tet om at det var rett å legge musikkhøgskolen til Bergen . Mellom dokumenta i mappa var ei slags ideologisk grunngiving for kvifor Bergen burde veljast, som Harald Sæverud hadde ført i pennen, og som skulle vise seg å bli ei romantisk vending i debatten .

«Skapende musikk er den gren av kulturen som er mest avhengig av natur, folkelynne, miljø og tradisjon, – av atmosfæren», skreiv Sæverud og fastslo at dette ikkje var noko handfast som kunne bli flytta fram og tilbake mellom landsdelane . Sæverud minte om at eit stort fleirtal av dei norske komponistane hadde vestlandsk stamtre, og meinte det var viktigare for musikkhøgskolestudentar å ha kort veg til vakker natur enn å ha eit breitt konserttilbod, sidan den beste musikken likevel var tilgjengeleg på radio og plater:

«Bergen har fra gammelt av vært musikkbyen her i landet, med Vestlandet og Telemarken som det frodige musikalske oppland . Det var ut fra det bergenske miljø Ole Bull og senere Edvard Grieg kunne fremstå, som frukten av en utvikling ‘da timen var inne’. Og stedet hvor vårt nasjonalinstrument Haringfelen oppsto skyldtes heller ikke noen tilfeldighet . Det var en hel landsdels drømmer og lengsler som fødte den, – det ble ‘Fruktblomstringen i Hardanger’ musikalsk sett!»11

Teksten var opphavleg ikkje tenkt for offentlegheita, men Arne Østvedt refererte heile i VG litt utpå hausten, samstundes som han karakteriserte han som «nasjonal høyromantikk i blomst» . 12 Høgromantikken var likevel eigna til å forvirre Helge Sivertsen, for då Sivertsen denne hausten la fram kulturdelen av statsbudsjettet for 1963, stod det endå ein gong ikkje eit einaste ord om nokon statleg musikkhøgskole . Arne Østvedt var ikkje i tvil om at det var bergensaksjonen «som har fått departementet til å ligge på årene inntil videre» . 13 I bergensavisene blei dette tolka som eit godt teikn og ein halv siger . Sivertsen hadde tatt eit kvileskjer i saka fordi han var i ferd med å innsjå at skolen kanskje burde leggast til Bergen, tolka bergensarane .

Arne Nordheim var ikkje spesielt begeistra for denne vendinga, han meinte musikkhøgskolen burde ligge i Oslo, og at Sæveruds argumentasjon for Bergen var tull:

«Maken til nasjonalromantisk sludder møter man heldigvis ikke hver dag . Skal vi da aldri bli ferdig med denne Dovregubbe-mentaliteten her i landet», spurde Nordheim i eit intervju i Arbeiderbladet . 14

Arbeiderbladet hadde eit oppfølgingsintervju den neste laurdagen med David Monrad Johansen, der Monrad Johansen forsvarte Sæverud og snakka om musikkens «nasjonale karakterdrag» og påstod at Griegs «livsverk er folkets livsverk, fortsatt og ført videre gjennom hans person» . 15

«Festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid»

Nordheim måtte då svare gjennom endå eit innlegg:

«David Monrad Johansen mener at jeg slenger et og annet i ansiktet på Harald Sæverud . Når jeg gjør det, er det selvfølgelig ikke – som Monrad Johansen tilsynelatende mener – for å angripe Sæveruds kamp for en musikkhøyskole . Det er hans argumentasjon for at denne skole skal ligge i Bergen, jeg finner så gripende avlegs . Stilen i dette dokument hører hjemme i et festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid . »16

Også pianist Robert Riefling kom på banen gjennom eit innlegg i VG, der han meinte skolen burde leggast der det ålmenne kulturlivet var rikast, og der elevane kunne få impulsar langt utover dei «musikalsk-tekniske krav»:

«Med all ære for Rasmus Meyer, 14 dagers Festspill, Harmoni-konserter osv ., osv ., og med fare for å bli uvenner med halve Bergen og Fana, må jeg få lov å spørre: Vil dette kunne skje bedre i Bergen enn i Oslo», spurde Riefling . 17

Riefling sende dette innlegget også som eit personleg brev til statsråd Sivertsen . Han fekk svar to dagar seinare . Sivertsen vedgjekk at spørsmålet om musikkhøgskolens plassering no var blitt «meget komplisert» fordi Utflyttingsutvalet hadde tilrådd Bergen . 18 Dei tyngste nasjonale musikkinstitusjonane støtta Oslo-initiativet, men Sivertsen var altså i tvil . Og bergensmiljøet hadde på ingen måte gitt opp kampen .

«Jeg anser ikke slaget for tapt . Krigen pågår fremdeles, utgangen er uviss», sa direktør for Musikkselskabet Harmonien Fredrik Skancke Andersen i eit intervju med Arne Østvedt i VG sommaren 1963 . Samstundes røpte Skancke

A ndersen at dette – for han personleg i det minste – handla om meir enn byog distriktspolitikk, som kva type musikk ein norsk musikkhøgskole skulle dyrke fram:

«Når – unnskyld hvis – den havner i Bergen, betyr det også en form for beskyttelse, denne gang av musikerne og publikum . For da skal alt det gyselige på musikkområdet som det eksperimenteres så flittig med i Oslo, og som vekker sånn interesse der, i hvert fall ikke få innpass på Musikkhøyskolen . »19

«Store Gud, har De tenkt å stanse utviklingen», spurde ein forfjamsa Arne Østvedt .

«Neida, jeg snakker på vegne av alle som liker god musikk», forsikra Skancke Andersen: «Det hjelper ikke at komponister som Finn Mortensen, Arne Nordheim & Consorter ser snille og skikkelige ut . Når de forfekter musikk som ikke er musikk, så melder jeg pass . »20

Utspelet var ei overraskande vending i debatten og ei slags stadfesting av Nordheims mistanke om at dei nasjonalromantiske festtelegramma var seriøst meinte frå bergensarane . Debatten handla altså kanskje ikkje berre om loka-

«Festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid»

lisering, men om ulike musikksyn . Kjell Bækkelund var sjokkert over dette forsøket på kunstnarleg sensur . Om ikkje Skancke Andersen sjølv dementerte desse påstandane, kravde Bækkelund at resten av bergenskomiteen tok avstand frå dei . «Skjer ikke det, har vi her fått det beste argument for ikke å plassere Musikkhøyskolen i Bergen», meinte Bækkelund . 21

Etter to veker var det framleis ikkje kome noko dementi frå resten av bergenskomiteen . «Dermed har direktør Fredrik Skancke Andersen dokumentert sitt syn på seg selv og sin egen ledende stilling ved den kommende musikkhøyskolen . Det er såpass grei tale at den må slå igjennom selv den mest virkelighetsfjerne desentraliseringsbrunst hos våre myndigheter», konkluderte Arne Nordheim . 22

Først då vakna Skancke Andersen . Han tok kontakt med Bergens Arbeiderblad og forklarte at han var blitt feilsitert i VG-intervjuet, som dessutan var skrive av ein mann som var «motstander av at Musikkhøyskolen legges til Bergen» . Skancke Andersen meinte standpunkta hans var blitt «fullstendig forvrengt», og opplyste at Østvedt verken hadde notert under samtalen eller sendt eit intervjuutkast til godkjenning . 23 VGs Arne Østvedt syntest det var rart at Skancke Andersen venta fire veker med å påstå dette, og at han gjekk til ei anna avis enn der intervjuet hadde stått . 24 Utspelet – og det halvhjarta dementiet – skapte dermed endå høgare temperatur i lokaliseringsdebatten .

Men mens Musikk-Noreg krangla om musikkhøgskolen, arbeidde statsråd Helge Sivertsen ikkje berre for ny musikkhøgskole, men for eit veldig kulturpolitisk løft for heile breidda av kulturlivet, finansiert ved ei 10-øres avgift på vekeblad, for kvart selde eksemplar over 15 000 . Salet av såkalla kulørte vekeblad hadde nemleg eksplodert dei siste åra, mange i kulturlivet såg med uro på at folk las kjendisintervju og romantiske noveller i staden for å lese samtidslyrikk og høyre på modernistisk musikk . Ei avgift på vekeblad til inntekt for kulturlivet kunne slå to fluger i ein smekk .

Konkret ønskte Helge Sivertsen å etablere eit fond, Norsk kulturfond, som skulle bli forvalta av eit uavhengig råd, Norsk kulturråd, på armlengdes avstand frå styresmaktene . Dette rådet skulle gjennomføre kulturløftet han drøymde om, uavhengig av om han sjølv og arbeidarpartiregjeringa blei attvald eller ikkje ved stortingsvalet i 1965 . Ein norsk musikkhøgskole måtte bli noko av det første dette nye rådet tok initiativ til, meinte Sivertsen .

Saman med Sosialistisk Folkepartis to representantar hadde Arbeidarpartiet reint fleirtal i Stortinget og burde såleis få vedtaket om å opprette Norsk kulturråd lett gjennom om alle var lojale . Men kulturpolitikk var ikkje noka hjartesak for grasrota i Arbeidarpartiet . No som Sivertsen hadde forplikta seg

«Festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid»

på kulturrådsideen, var det naudsynt å skape litt begeistring for planane i eigne rekker . I november 1964 arrangerte derfor Arbeidarpartiet ein stor kulturkonferanse om «Kunstens vilkår i morgendagens samfunn» . Statsminister Einar Gerhardsen heldt eit opningsinnlegg der han tok sjølvkritikk for at Arbeidarpartiet ikkje hadde gjort nok på kulturområdet . Deltakarane i debatten forstod dermed at dette var tidspunktet for å fremje radikale krav, samstundes som det var klima for å snakke relativt pompøst om seg sjølv og tilsvarande forakteleg om den folkelege smaken . Sigbjørn Hølmebakk kunne fortelje at ein «pop-kunstner i Kringkastingen blir i dag belønt med opptil 10–12 ganger større honorar enn en seriøs musiker» . Ole Henrik Moe meinte kulturpolitikken måtte understøtte «eneren» og ikkje underbygge ei samfunnsutvikling der «den prektige middelmådigheten ville regjere» . Teatersjef i fjernsynsteateret Arild Brinchmann meinte det var eit «gap mellom det store, konvensjonelt innstilte publikum og tidens kunst» . Arne Nordheim meinte ein måtte bekjempe «forflatningstendensene og høyne kvalitetsnivået» i NRK, og forklarte vidare at det norske musikkmiljøet ville gå i «rask kvalitetsoppløsning» om ikkje musikkhøgskolen straks blei oppretta . Helge Sivertsen heldt eit avsluttande innlegg der han oppløfta av stemninga lova kulturlivet nytt konserthus i Oslo, Rikskonsertar og musikkhøgskole . 25

«Kravene om musikkhøyskole og konsertsal ble hamret inn under gårsdagens konferanse med en almen tilslutning så påtagelig, at kirkeministeren i sin oppsummering understreket at ønskemålet om en musikkhøyskole nu måtte bringes over i ‘realitetenes verden’», oppsummerte Morgenbladet . 26 Konferansen blei det endelege gjennombrotet for musikkhøgskolesaka . Lesen i ettertid er likevel det mest slåande ved debatten kor opent og freidig representantar for kulturlivet kunne rakke ned på smaken og preferansane til arbeidarklassa og såkalla vanlege folk utan å tape politisk på det . Både den generelle debatten om kulturfond og vekebladavgift og den spesielle debatten om behovet for ein musikkhøgskole var prega av denne elitismen . Den psykologutdanna Finn Carling støtta ideen om skatt på vekeblad og samanlikna vekeblada med narkotika og angstdempande middel . Målaren Reidar Aulie kalla vekeblada «en dynge skitt som burde være dobbelt beskattet», og aller helst burde «renovasjonsvesenet fjerne søppelet» . 27 Og mens forfattarane gjekk til åtak på dei kulørte vekeblada, fokuserte musikkfolket og musikkhøgskoletilhengarane typisk på jukeboksane som var utplasserte på norske kafear på 1960-talet, der gjestane kunne putte på ein mynt og velje ein song frå ein katalog av populære platesinglar:

«Festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid»

«Vet De hva en juke-box er», spurde Rolf Gammleng, formannen i musikarforbundet ein journalist, før han sjølv svarte:

«En vederstyggelighet! Og nå skal De sitere meg ordrett: juke-boxer er en vederstyggelighet . Vi har 1000 av disse vederstyggelighetene her i landet .

[ ] Juke-boxene banaliserer og forflater smaken og dreper trangen til levende musikk . Denne rocken og twisten og hva det nå heter, det har lite med musikk å gjøre . »28

Også Gunnar Sønstevold argumenterte for konserthus og musikkhøgskole ved å rakke ned på jukeboksar og den «merkantile kulturindustri»:

«En skal ikke oppholde seg lenge i nærheten av en jukeboks og de utlagte ‘journaler’ for å måtte erkjenne at det ikke skulle være av veien med litt helsedepartement og kvaksalverlovgivning i åndsarbeiderbransjen . »29

Finn Mortensen kritiserte den enkle smaken til folk flest og meinte nettopp den beviste behovet for ein musikkhøgskole:

«Tror De at Valdresmarsjen ville bli spilt i ønskekonserten, hvis folk visste at det forekommer kontrapunktiske variasjoner i den», spurde Mortensen i Dagbladet . 30

I kampen for ein norsk musikkhøgskole var jukeboksane og Ønskekonserten blitt fienden .

«Festtelegram fra nasjonalromantikkens blomstringstid»