Werkendam
door de jaren heen
Met gepaste trots presenteren wij dit mooie en unieke verzamelalbum over de historie van Werkendam. Samen met de Historische Vereniging Werkendam en De Werken c.a. hebben wij een mooi naslagwerk, een waar collector’s item, samengesteld. Zonder de hulp en de inzet van deze mooie vereniging was het zeker niet gelukt om dit mooie eindresultaat te krijgen; wij willen iedereen hiervoor hartelijk danken. In 2002 zijn wij gestart in Werkendam, toen wij de C1000-supermarkt overnamen. Na 11 jaar zijn wij in 2013 overgegaan naar Albert Heijn, omdat op dat moment de C1000formule ophield te bestaan. Ondertussen zijn wij 18 jaar verder en met de uitbreiding en heropening van de Etos-formule bij onze Albert Heijn-winkel hebben wij een nieuw hoogtepunt in ons bestaan. Wij willen dit vieren door middel van de uitgifte van dit mooie en unieke verzamelalbum en wij hopen dat dit album bij iedereen een mooi plekje in huis kan krijgen. Zodat iedereen, groot en klein, jong en oud nog vaak zal bladeren en lezen in dit mooie album. Wij wensen iedereen heel veel spaar- en zeker ook leesplezier. Familie Van Vuuren
3
Oude foto’s spreken tot de verbeelding. Ze roepen herinneringen op en zeggen vaak meer dan duizend woorden. Wie wordt nou niet blij van oude foto’s? Als Historische Vereniging zijn we altijd in de weer met oude foto’s, al bijna dertig jaar lang. Dat moet AH Werkendam geweten hebben! Ze kwam met het geweldige plan om een verzamelalbum uit te brengen met historische beelden voor de inwoners van Werkendam. Onze vereniging had daar wel oren naar… In dit verzamelalbum laten we meer dan 200 foto’s uit onze historische collectie zien. De beelden vertellen ons hoe Werkendam gedurende zo’n honderd jaar ingrijpend is veranderd. Elke foto krijgt een bijschrift, want niet iedereen zal elke foto meteen herkennen. Herinneringen kunnen vervagen en sommige foto’s zijn misschien van vóór uw tijd. U zult het moeten doen met plaatjes uit de tijd van uw ouders, groot- en overgrootouders. En uit uw eigen (kinder) tijd, want ook recente afbeeldingen doen mee. Echt oude plaatjes, van voor 1900, zijn zeldzaam en – als het tekeningen betreft – vaak niet betrouwbaar. Om dat gemis een beetje goed te maken, kunt u ook (fragmenten van) oude landkaarten sparen. Zo krijgt u op een andere manier een beeld van het alleroudste Werkendam. In dit boek staan alleen de contouren van de foto’s. Voor de echte plaatjes moet u sparen, door uw boodschappen te doen bij AH Werkendam. Voor wat, hoort wat. Wij bevelen deze actie van harte aan en hopen dat u er veel plezier aan zult beleven. Boodschappen doen is nog nooit zó leuk geweest!
Colofon
Samenstelling: Valentine Wikaart, Kees Vreeken, Chris Baggerman Foto’s zijn eigendom van de Historische Vereniging Werkendam en De Werken c.a. of door derden beschikbaar gesteld aan de Historische Vereniging. Concept en productie: Tomorrow, Rotterdam www.tomorrow-mss.nl TomorrowPromoties
4
Inhoudsopgave 6
Oude landkaarten
8
Historische gebouwen
10 Winters 12
Bekende Werkendammers
14 Luchtfoto’s 16
Oude straten
18 Burgemeesters 20 Oorlogstijd 22
Oude beroepen
24 Biesbosch 26 Kerken 28
Havens en sluizen
30
Oude winkels en bedrijven
32
Verdwenen water
34 Gemeentehuizen 36
Tradities en gewoontes
38 Watersnood 40
Openbaar vervoer
42
Sportclubs en verenigingen
44 Scholen 46 Scheepvaart 48
Bijzondere evenementen
50
Oude straten II
52
Luchtfoto’s II
54
De Historische Vereniging
15
13
19
42
35
49
Oude landkaarten
Een keizer in oorlog is altijd op zoek naar geld. Hij moet immers zijn huurleger kunnen betalen. Niet anders was het bij Karel V van het grote Habsburgse wereldrijk. Zijn begerig oog viel op Holland. Als Graaf van Holland had hij recht op de Hollandse pachtgelden, maar een flinke lap grond was na de St. Elisabethvloed omgevormd tot een binnenzee. De Biesbosch! Iedereen ging daar maar een beetje zijn eigen gangetje sinds het water ook de vrije loop had. Men sloeg vis aan de haak, weidde zijn dieren, sloeg grenspaaltjes steeds verder weg naarmate het land weer aangroeide en bruikbaar werd. En niemand betaalde er natuurlijk maar een cent voor. Daar moest een einde aan komen, vond de keizer. Zo gezegd, zo gedaan. Wat voor smoes de mensen ook verzonnen - eigendomspapieren kwijt of verbrand, gekregen van overgrootouders of van iemand die het niet meer nodig had, niets hield stand. Betalen zouden ze, voor eens en altijd. Ambtenaren van de keizer zetten een goede boekhouding op en kaartenmakers werden met grote regelmaat het gebied ingestuurd om de situatie goed vast te leggen. Pech voor de onfortuinlijke ‘eigenaren’, maar een geluk voor ons. Het grondgebied van de Biesbosch is daardoor, vanaf de zestiende eeuw, een van de best in kaart gebrachte gebieden van Holland. De ene kaart nog mooier dan de andere. Allemaal goed geconserveerd in het Nationaal Archief in Den Haag. Daar kunnen we ze nog steeds raadplegen. En op deze pagina een aantal fragmenten eruit.
1
2 1 uitgezien heeft . e het gebied er voor 142 ho er zek et we nd ma Nie ening dateert uit 1648. Deze reconstructietek
3 4 Een altaarstuk uit 1490 brengt het gehele verdronken gebied in beeld. Deze afbeelding wordt nu beschouwd als één van de oudste landkaarten van Holland.
Jacob en Pieter Sluyter tekenden deze kaart voor het proces over de grens tussen het gebied van de Graaf van Holland en de Graaf van Nassau rond 1560. Van oudsher was de Maas de grensrivier.
6
5
6
uit n een kaart Uitsnede va oe h p te zien is 1650, waaro was. s ijd ndam dest klein Werke
Deze kaart is een detail van een grotere kaart uit 1650, nagetekend van een eerdere kaart uit 1620. Zevenhuizen ligt als een eiland aan het eind van de Hoogstraat.
7
9
8
Nicolaus Cruqui us tekende deze kaar t in 1729, de dieptelijnen st aan. Het dorp ra eerste waarop akt steeds verd het Slik is nu in er bebouwd. O gebruik genom ok en en de nieuw e sluis is ook al ingetekend.
In 1832 werd het kadaster officieel in gebruik genomen. Dit is blad A van Werkendam. Het nieuwe kerkhof is ingetekend achter de kerk en het kasteel is al verdwenen.
10 Google Earth laat ons anno 2020 vanaf pc, mobiel of tablet de wereld zien, compleet met foto’s en het huidige weer. De beelden komen via een satelliet tot ons. Heeft de kaartenmaker voorgoed afgedaan?
7
Historische gebouwen
De oude kern van Werkendam heeft weinig bouwkunst waaraan de eerbiedwaardige leeftijd van het dorp is af te lezen. Zo oppervlakkig gezien, lijkt het een aardige mengelmoes van gebouwen uit de negentiende en twintigste eeuw. Pas als je de kans krijgt beter te kijken, zie je het. De eeuwenoude muren verstopt achter nieuwe gevels of nieuwe muren op een oud fundament dat nog gewelfde kelders in zich herbergt. Het was Gijsbert Michiel Couvée, een schoonzoon van de familie Sigmond, die de geschiedenis van deze oude panden al rond 1900 beschreef over de periode 1600-1800. Sinds 2000 voerde de gemeente een actief gemeentelijk monumentenbeleid. Mede daardoor kwam er aandacht voor behoud van panden, al dan niet door ze een andere functie te geven binnen de bestaande gevelwanden. Huizen, groot en klein, vertellen samen de geschiedenis van een gebied en daarmee de geschiedenis van de vele generaties die ons voorgingen en de nieuwe geschiedenis die wij schrijven. Al deze panden zijn benoemd tot Gemeentelijk Monument.
11 12
Slikstraat 3. Gebouwd in 1868 op de plaats waar tot dan toe een scheepswerf was. Sasdijk 9. Een gaaf voorbeeld van een deftig dijkhuis. Bijzonder zijn de blauwgrijze ‘golfpannen’ op het dak.
13
14
Slikstraat 15. Gebouwd nadat een enorme watervloed in 1841 korte metten maakte met de huizen op het Slik. Dankzij persoonlijk ingrijpen van de koning konden de gedupeerden een nieuw huis bouwen. Dit is er één van.
8
Hoogstraat 25. Voormalig postkantoor, rond 1830 gebouwd voor notaris Willem Jacob van der Elst. Na 1853 is het één van de weinige huizen met een ‘pleziertuin’.
16
15
18
17
Hoogstraat 31. Gebouwd door de zonen van spekslager Krijn Verheij. Het pand vertoont artdeco-elementen. Het opschrift laat nog steeds zien welk beroep de broers uitoefenden: ‘Rund- en varkensslagerij’.
Hoogstraat 27. Gebouwd in 1895 op een perceel dat vroeger deel uitmaakte van de tuin van het huis ernaast (zie 14). Het huis kreeg een, voor deze omgeving, bijzondere tuitgevel.
Plein 13. In 1929 gebouwd voor het ‘Groene Kruis’. Het is een pand met elementen uit de rationalistische architectuur. In 1947 is de voorgevel veranderd en een aanbouw gepleegd.
Hoogstraat 89. Gemeentearchitect Bottenberg ontwierp in 1929 een huis in bakhuisarchitectuur, dat qua stijl aanschuurt tegen de Amsterdamse School. 9
19
Een dichtgevroren rivier kwam in de vorige eeuw regelmatig voor. Een unieke kans om te voet de overkant te bereiken.
20
In de rivier konden hele ijsdammen ontstaan, die bij kruiend ijs of als de dooi inzette, enorme krachten konden veroorzaken.
21
IJsbrekers proberen uit alle macht de doorvaart van de rivier de Merwede open te houden.
22
Een verstild beeld van enkele zeilschepen in de Bermsloot voor Werkendam, vastzittend in het ijs.
Winters
Dat waren nog eens tijden! Dat zouden we ook van de winters in de vorige eeuw kunnen zeggen. IJsbrekers waren toen niet iets van de poolgebieden of SiberiĂŤ, nee, we hadden ze ook nodig om de Merwede bevaarbaar te houden. In onder andere 1917, 1929 en 1956 was de rivier dichtgevroren. Zelfs ijsbrekers waren niet altijd sterk genoeg en dan kon je over een bevroren rivier naar de overkant lopen.
Wist u ook dat ijsgang op de rivier gevaarlijke situaties kon veroorzaken voor de dijken en kaden langs de rivier? IJsschotsen hoefden nog niet zo’n probleem te zijn, maar als wind of stroming het ijs lieten kruien, hielden Werkendammers hun adem in, met name als de dooi inviel. Lees ook maar eens de boeken van J.W. Ooms. Het was altijd weer een opluchting als de dijken heelhuids de vorstperiode doorstonden.
Het leverde mooie plaatjes op, maar voor de pontbaas was een dichtgevroren Merwede onfortuinlijk. Je kon nu zelf naar de overkant lopen. Het verhaal gaat zelfs dat hij een vergoeding vroeg voor een voettocht over het ijs. Tja, de echte waaghalzen zullen dan wel hun eigen route uitgestippeld hebben.
Naast het rivierijs had je natuurlijk ook het schaatsplezier op de verschillende wielen en de haven in het dorp. Ook dat kon vroeger veel vaker dan nu. Het was een uitgelezen kans om elkaar te ontmoeten. Voor veel mensen was het normale werk niet mogelijk. Vorstverlet gaf ijspret. Want wat is er nou mooier dan, zwierend op het ijs, met vriend, vriendin, man of vrouw, bij koek en zopie, te genieten van echt Hollands winterweer. En alles zag er opeens veel vriendelijker en mooier uit, onder een laag witte sneeuw.
10
23
24
De Merwede is dichtgevroren in 1929 en is voldoende aanleiding voor het krantenartikel elders op deze pagina.
Een ijsbreker in 1956. Opnieuw is tijdens een strenge winter de rivier dichtgevroren.
26
27
25 Schaatspret met een elftal vrienden op een ijsbaan langs de Sleeuwijksedijk.
Ook de Kerkewiel werd en wordt regelmatig gebruikt door schaatsers. Op de foto zijn alleen de jongens en mannen op het ijs te vinden.
Schaatsplezier op het deel van de binnenhaven dat later onderdeel zou worden van de Dokvijver.
11
Bekende Werkendammers
Wanneer ben je een bekende Werkendammer? Moet je dan geboren en getogen zijn in Werkendam? Dat zou betekenen dat iemand die elders geboren is, aan boord of in het ziekenhuis, maar wiens ouders Werkendam als thuisadres hebben, erbuiten valt. Kijk bijvoorbeeld eens naar Rebecca en Debora Kadijk. Als er twee Werkendam sportief op de kaart gezet hebben, zijn zij het wel. Rebecca werd in 1979 geboren in Werkendam, maar Debora in 1969 in Rotterdam. Die voorwaarde schrappen we dus. Dat leidt dan vanzelf tot de volgende vraag: hoe lang moet je in Werkendam gewoond hebben om een echte Werkendammer te zijn? Stel dat je hier geboren bent, maar na een jaar met je ouders vertrokken bent. Hoor je er dan wel bij, zoals Coenraad van Haeringen?
Zouden we Gijsbert van Tienhoven niet graag een bekende Werkendammer noemen, geboren in De Werken, opgegroeid in Werkendam en na zijn jeugd vertrokken? Hij werd heel bekend toen hij hier al weg was. Maar wat als je hier niet bent geboren, maar veel voor het dorp hebt betekend, zoals Piet van den Hoek, verzetsheld en een van de weinige dragers van de Militaire Willemsorde. Of Truus GroeneveldDamminga, die hier 61 jaar woonde en de eerste vrouw in een waterschapsbestuur was. Moet je gewoon iets bijzonders gedaan hebben, terwijl je op dat moment in Werkendam woonde, om bij de bekende Werkendammers te horen? Het lijkt makkelijker dan het is. Daarom een selectie uit de verschillende categorieën.
28
Adriaan de Keizer (Werkendam 1922 - Werkendam 2007), line-crosser tijdens de Tweede Wereldoorlog, eigenaar van een tankstation langs de A27. Tevens eigenaar van een garage aan de Sasdijk.
30 29 Piet Vos (Werkendam 1944), kapper en verzamelaar van foto’s en ansichtkaarten van Werkendam. Zijn collectie is bijzonder omvangrijk en wordt dan ook graag geraadpleegd voor publicaties over Werkendam.
12
Grietje Post (Werkendam 1938), woont al heel haar leven in haar geboortehuis aan de Lange Steeg. Ze beheert de Oudheidskamer en kreeg landelijke bekendheid door haar deelname aan het televisieprogramma ‘Man bijt Hond’.
31
32
Rebecca en Debora Kadijk. Samen vormden zij een beachvolleybalteam. Tussen 1997 en 2000 werden zij ieder jaar Nederlands Kampioen. Ook vielen ze in de prijzen bij de Europese Kampioenschappen en de Wereldkampioenschappen.
Thomas Westerhout (Werkendam 1948), auteur van boeken over de Werkendamse historie en de Biesbosch. Medeoprichter van de Historische Vereniging Werkendam en De Werken c.a.
33
Coenraad Bernardus van Haeringen (Werkendam 1892 - Utrecht 1983), Nederlands taalkundige, neerlandicus en hoogleraar. Stond met zijn imposante kennis van de Nederlandse taal aan de wieg van de Woordenlijst der Nederlandse Taal en het Groene Boekje.
36 34 35
Gijsbert van Tienhoven (De Werken 1841 - Bentveld 1914), onder andere wethouder en burgemeester van Amsterdam. Tevens formateur en voorzitter van het kabinetVan Tienhoven. Later ook nog Commissaris van de Koningin in Noord-Holland.
Cornelis Pieter van den Hoek (Leerdam 1921 - Werkendam 2015), dook onder in de Biesbosch in 1943, sloot zich aan bij het verzet en werd een van de 21 line-crossers. Hij maakte 37 oversteken tussen bezet en bevrijd gebied, waarbij mensen, goederen of medicijnen werden overgebracht.
Geertruida (Truus) GroeneveldDamminga (Ezinge 1922 - Werkendam 2004), trouwde in 1943 met Hugo Groeneveld en woonde op de Oude Dooijemanswaard. Ze was de eerste vrouw in een waterschapsbestuur (Alm en Biesbosch, 1978), tevens raadslid van de gemeente Werkendam (1983-1990). 13
Luchtfoto’s Werkendam is hard veranderd, de afgelopen honderd jaar. Vaak denken we dan aan de nieuwe straten of het verdwenen water, zoals van de binnenhaven. Om die veranderingen goed in beeld te krijgen, helpt het soms dit letterlijk in vogelvlucht te zien. Daarom op deze pagina’s een aantal plaatjes die op een mooie manier vastleggen hoe het tijdsbeeld veranderde.
We zien bijvoorbeeld de vroegere Bakkerskil. Nu bestaat die nog steeds als een sloot die net buiten Werkendam richting Hank loopt, maar vroeger was het een flinke rivier die uitmondde in de Merwede. Zelfs nu nog zie je op Google Earth de vroegere bedding van de Bakkerskil en blijkt hoe breed die was. De Bakkerskil is afgesloten door de aanleg van de nieuwe rivierdijk. Jarenlang hadden we nog het Gat van ’t Hooft, een zijstroom van de Bakkerskil. Op andere luchtfoto’s kijk je in de achtertuin bij de bewoners, zoals bijvoorbeeld in de grote tuinen aan de achterzijde van woningen aan de Hoogstraat. Bijzonder is ook dat we het kerkhof bij de hervormde kerk nu opeens volop in het zicht hebben. Normaal gesproken, als we er langslopen, is dit kerkhof keurig afgeschermd door bomen en struiken. Wie naar de foto’s kijkt, krijgt de indruk dat Werkendam een overzichtelijk dorp was. De Hoogstraat met de binnenhaven als brede kern, uitlopend in Zevenhuizen. Daarnaast enkele belangrijke linten, zoals de Werkensedijk, Kruisstraat en Vissersdijk. En dat was het wel zo’n beetje, 100 jaar geleden.
37
38
Panorama van Werkendam. Met een inkijkje in de tuinen achter de Hoogstraat.
Werkendam in december 1944. Luchtfoto waarschijnlijk genomen door de RAF tijdens een verkenningsvlucht aan het einde van de oorlog.
39
De grote woning en achtertuin van tandarts Mijnlief, met tevens een prachtig uitzicht op de Merwede en de scheepvaart.
40
Kijkje vanuit de toren van de hervormde kerk op het kerkhof en de Bruigomstraat.
14
41
42
nuit opname va Een andere u de n n de kerk , de toren va . d n e inkijk Kruisstraat
43
Compleet plaatje vanuit de lucht in het jaar 1940. Zoekt u zelf de bijzonderheden op zoals de schepen, Rehobothschool, barakken bij het Laantje en de Bermsloot?
Panorama vanuit de kerktoren van de hervormde kerk, nu naar de westkant. We zien woningen aan de Vissersdijk en een onbebouwde Uitbreiding.
44
Heel bekende luchtfoto met de nieuwe Hervormde kerk, Kerkewiel en oude hervormde school.
15
Oude straten 45
Onmiskenbaar de Hoogstraat, met de voorname woningen en winkels, reeds lang de belangrijkste straat van Werkendam.
46
De Kruisstraat, ooit aangelegd als de dam in het riviertje de Werken. Ook de scheiding tussen Werkendam en De Werken vinden we op deze foto terug.
47
Als bescherming tegen het water is er de Sasdijk, mede verwijzend naar de sluis of het sas dat er ooit is geweest.
Hoe zag het oude straatbeeld van Werkendam eruit? Op de oudste kaarten zien we in het centrum van Werkendam alleen de Hoogstraat en de Kruisstraat terug. De Hoogstraat, als oudste straat van het dorp, is ooit aangelegd op een natuurlijke verhoging in het landschap die er waarschijnlijk voor het jaar 1000 al was. De Kruisstraat is in de 13e eeuw door mensenhanden aangelegd, als onderdeel van een groot bedijkingsproject. Via een lange dijk langs de Merwede kon je van Werkendam naar Dordrecht lopen, want de Nieuwe Merwede was er nog niet. De Hoogstraat en de Kruisstraat waren onderdeel van deze dijk. Sinds de Sint-Elizabethsvloed is het gebied rond Werkendam ingrijpend veranderd, de Biesbosch ontstond. Maar nog steeds bleven de Hoogstraat en de Kruisstraat ook bedoeld als dijk. De 16
Hoogstraat werd tot in de 17e eeuw daarom ook wel ’s-Heerendijk genoemd. Samen met de dijk naar Sleeuwijk beschermden ze tegen het rivierwater. De Werkensedijk (in de 15e eeuw) en de Vissersdijk (in de 16e eeuw) werden aangelegd om het dorp te beschermen tegen het Biesboschwater. Al vanaf de 17e eeuw verschijnen er een aantal huizen op de plek waar nu Zevenhuizen is. Gaandeweg ontstond daar een woonwijkje, vooral bevolkt door werklieden. Ook Koppenhof hoorde daarbij. ‘Over de haven’ noemden Werkendammers het meestal. In de Keizerstraat woonden eveneens veel arbeiders, net als in de talloze stegen tussen Hoogstraat en de binnenhaven (onder andere waar nu de Gedempte Haven is). In de volksmond staat de Keizerstraat nog steeds bekend als Kalestraat. Waarom weet niemand echt.
48
Tegenwoordig noemen we het de Vissersdijk, maar in de volksmond nog steeds wel ‘de ka’ of ‘kade’. Zo wordt het op deze foto dan ook genoemd, als verwijzing naar de functie van waterkering.
49
Behalve voorname straten, hebben we ook straten als de Keizerstraat. Vroeger stonden hier talloze arbeiderswoningen, tussen de Hoogstraat en de molen.
50
52
51
Sommige straten hadden een doorgaande functie, zoals de Slikstraat. Deze verbond de Burcht van Werkendam met de binnenhaven. De Bruigomstraat is een mooi voorbeeld van een straat met ‘oude’ vrije sector-woningen. Aanvankelijk Bruigomspad genoemd, als onverharde straat.
Rond 1460 werd de Werkensedijk aangelegd als een nieuwe hoofdwaterkering vanaf Werkendam naar Dussen.
17
53
u B Gerardus van Houweningen, eerste burgemeester van Werkendam in de perioden 1810-1820 en 1829-1839.
s e e
m e rg
54
s r te 55
Johannes J. van Tienhoven van den Boogaard, langstzittende burgemeester, 1862-1894. Was daarnaast lid van Provinciale Staten.
De Bataafs-Franse tijd (1795-1813) was een periode van revolutionaire veranderingen. Onder invloed van de Franse revolutie ging de maatschappelijke orde op z’n kop. Rechten van de mens kregen betekenis, de scheiding van kerk en staat werd officieel. De oude Republiek verdween, een nieuwe staat ontstond. Het was een opwindende tijd, vol goede bedoelingen, die tot heftige controverse leidde tot in de kleinste dorpen van het land.
Harmanus J. Groote Balderhaar ten Velde, 1910-1914. Oprichter Groene Kruis en Woningbouwvereniging Werkendam Vooruit.
Ook in Werkendam ging de bezem door het dorp. Bewoners die jarenlang het dorp hadden gediend, moesten nu het dorp ontvluchten, soms met achterlating van huis en haard. Zelfs de Heer van Werkendam had het nakijken. Tot 1795 zwaaiden de Heren en Vrouwen van Werkendam de scepter, maar ze moesten definitief het veld ruimen na de Franse revolutie. Ook de schout en de belastingophaler, in dienst van de Heer of Vrouwe, verdwenen. Vanaf 1810 kreeg Werkendam een, door de overheid betaalde, burgemeester die toen nog maire genoemd werd. Zijn salaris bedroeg fl. 125,00 per jaar. Het was daarmee een deeltijdbaan en tevens een beetje een erebaan. Gerardus van Houweningen, een rijke griendhandelaar, was de eerste burgemeester van Werkendam. Van 1810 tot 1820 en van 1829 tot 1839 vervulde hij de functie. Er volgden er nog 21 tot de gemeente Werkendam op 1 januari 2019 overging in de gemeente Altena. Tot 1923 kwamen de burgemeesters, op een enkeling na, uit de elite van het dorp. Sinds de grondwetswijziging van 1848 zijn burgemeesters door de Kroon benoemd. Ze moeten binnen de gemeente (gaan) wonen en mogen tegelijkertijd burgemeester zijn van meer dan één gemeente als die samen niet meer 10.000 inwoners hebben. Vanaf 1915 hadden Werkendam en buurgemeente De Werken c.a. daarom één burgemeester, Arie Sigmond. Niet gek, voor twee gemeenten die zo met elkaar verweven waren. De burgemeestersrol is in twee eeuwen tijd sterk veranderd. Van man die hoofd van de gemeente was en veel - zo niet alles - te zeggen had, tot ‘slechts’ voorzitter (m/v) van het College van Burgemeester en Wethouders en de Gemeenteraad. Maar het gezicht van de gemeente is hij, of zij, gebleven. 18
56 Arie Sigmond, burgemeester van De Werken, c.a. 19131923 en Werkendam, 19151923. Na hem zouden alle burgemeesters, tot de samenvoeging van de twee dorpen in 1950, steevast deze dubbele taak op zich nemen.
57 Jacobus de Bruijne, 1940-1943 en 19451962, burgemeester in oorlogstijd en ten tijde van de watersnoodramp.
58 Gerrit A. Bax, 1963-1975. Was eerder burgemeester van Andel, Giessen en Rijswijk. Werkendam was zijn laatste post voor zijn pensionering.
59
60
61
Cornelis D. van Oosten, 19751982. Na een lange ambtelijke carrière werd hij in 1975, als burgemeester van Klundert, benoemd tot burgemeester van Werkendam. Tijdens zijn bestuur kwam het Nationaal Park de Biesbosch i.o. tot stand.
Henk A.G. Hellegers, 19972009, was aanvankelijk burgemeester van Dussen. Bij de samenvoeging van de gemeente Werkendam met Dussen werd hij de eerste burgemeester van de nieuwe gemeente Werkendam.
Carla G.J. Breuer, 2009-2014. Was niet alleen de eerste vrouwelijke burgemeester van Werkendam, maar met 37 jaar ook de jongste vrouwelijke burgemeester van Nederland.
19
63
62 Neergestorte Duitse Stuka in de Biesbosch, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog.
Soldaten in de tijd van de mobilisatie rondom fort Bakkerskil en de Papsluis.
65
64 Prins Bernhard maakt een rondgang langs de troepen in Werkendam.
Vol vertrouwen zien deze soldaten in de mobilisatietijd de toekomst tegemoet, niet wetend dat er een werkelijke oorlog op komst is.
Oorlogstijd
In de nacht van 9 op 10 mei 1940 schrok Werkendam wakker van luidruchtige vliegtuigmotoren. Bij het licht van de opkomende zon, zagen de inwoners talloze vliegtuigen over de rivier richting het westen trekken. Vanaf de Sassluis (waar nu Oudsas is) schoten militairen op de voorbijrazende vliegtuigen. Het was oorlog… Soldaten in het dorp waren al niet meer bijzonder. Sinds de mobilisatie, nazomer 1939, waren Nederlandse soldaten ook in Werkendam gelegerd. Maar nu was het menens. Een dag later maakte zo’n Duits vliegtuig een noodlanding in de Biesbosch. De inzittenden kwamen met de schrik vrij, maar moesten het bekopen met gevangenschap. Ook in de dagen die volgden, vonden luchtgevechten plaats. Twee Engelse vliegtuigen en een Duitse stortten neer. Maar er was geen houden aan. Het bombardement op Rotterdam had vernietigend uitgewerkt en de Duitsers ‘beloofden’ nog meer van zulke luchtacties. Na vijf dagen capituleerde het Nederlandse leger. Vijf spannende jaren braken aan, al wist niemand op dat moment nog hoe het verder zou gaan. 20
Hoewel de eerste oorlogsjaren in Werkendam en omgeving vrij rustig verliepen, kwam het dorp niet ongeschonden door de oorlog. Dorpsgenoten kwamen door oorlogsgeweld om het leven, in Nederland of daarbuiten. Twee van hen, Arie van Driel en Kees van de Sande, werden gefusilleerd op 30 april 1945. De joodse familie De Vries, bestaande uit twee zussen en een broer, kwam om het leven in Sobibor. Ook materieel leed het dorp zware schade. Drie beeldbepalende gebouwen in het centrum van Werkendam – de molen en twee kerken – werden door de Duitse bezetter opgeblazen. De explosie vernielde ook 22 huizen volledig en honderden huizen raakten beschadigd. Het verzet in de Biesbosch tegen de Duitse bezetting is bij veel mensen bekend. Het spannende verhaal van de crossers die in het holst van de nacht, via donkere kreken in de ondoordringbare Biesbosch, een route tussen bezet en bevrijd gebied uitstippelden. Maar ook van de verzetsmensen die vluchtende soldaten bij het Brugje van Sint-Jan gevangen namen en in het ruim van een schip wekenlang gevangen hielden.
68
66
Vordering van de kerkklokken, in dit geval uit de oude hervormde kerk in ons dorp.
67 Bekende foto van de onder ons bekende linecrossers in de Biesbosch. Het gaat om Piet van den Hoek en achterin Adriaan de Keizer.
69
Het opblazen van de molen in april 1945 leverde deze ravage op. Tal van omliggende woningen werden beschadigd of zelfs onbewoonbaar.
Onderduikschepen die enkele jaren in de Biesbosch gelegen hebben, om vordering door de Duitsers te voorkomen.
71
70
Plaquette op het brugje van Sint Jan, als blijvende herinnering aan het dappere werk van de verzetsstrijders in de Biesbosch.
De oorlogsgraven van Arie van Driel en Kees van de Sande. Jaarlijks worden zij op 4 mei herdacht.
21
72
Als je deze foto ziet, lijkt het weer alsof je Wim Brienen zo kunt tegenkomen in het dorp en een brood bij hem kan kopen.
74
Hoepelmakers kende Werkendam er verschillende. Op de foto Wim Vlot in zijn werkplaats.
73
Kolen waren vroeger niet alleen voor de elektriciteitscentrale, maar menige huiskamer werd ermee verwarmd. Kieboom was een leverancier van deze brandstof.
75
In de Biesbosch had je verschillende eendenkooien, op een plek die meestal goed afgeschermd lag. Niet alleen voor de eenden, maar ook voor ongenode gasten.
Oude beroepen Mijmerend over vroeger zien we vaak bekende personen in onze gedachten voorbij komen. Markante figuren als de bakker, de kolenboer, de hoepmaker en - niet te vergeten - de veldwachter. Bij het zien van die beelden komt het verleden pas echt tot leven. Dagelijks kon je ze tegenkomen, deze mensen die hun beroep uitoefenden. Neem nou bakker Brienen met zijn bakkerskar. Hij was niet de enige middenstander die huis-aan-huis langskwam voor de dagelijkse boodschappen. Ook de groenteboer, de melkboer en zelfs de schillenboer deden dagelijks hun ronde. Vroeger deden ze niet aan webshops, maar men bezorgde wel aan huis‌ Voor sommige beroepen moeten we het dorp uit. Want de kooiker vind je nu eenmaal niet in de bebouwde kom. Diep in de Biesbosch was hij aan het werk om eenden de pijp in te krijgen, waarna ze weer 22
de pijp uitgingen. Letterlijk en figuurlijk. Vissers waren daarentegen op de vaart, om hun beun vol te krijgen met riviervis of paling. Maar natuurlijk was de visser aan het eind van de week weer terug, om zijn vangst aan de man te brengen. Aan het begin van de twintigste eeuw hadden we ruim 100 vissers in ons dorp. Tegenwoordig hebben we alleen nog zalmschouwen die ons herinneren aan de tijden van weleer. In de meeste gevallen zijn dit replica’s en niet die oude geklonken boten van weleer. En wie we echt niet mogen vergeten? De dorpsomroeper voor alle noodzakelijke informatie die de Werkendammers niet mochten missen. Met bekken en klepel fietste hij door de straten om de aandacht te vragen voor zijn belangrijke berichten. Belangrijkste functievereiste? Een harde stem, natuurlijk. Of een grote mond. Nou ja, misschien wel allebei.
76
77
Werkendammers lusten graag vis en dat komt natuurlijk door de jarenlange traditie om zelf vis te vangen. Rond 1900 telde het dorp ruim 100 van dit soort zalmschouwen.
Dorpsomroeper Bertus Baggerman met zijn bekken, onderweg om het laatste nieuws uit te ‘bekkenen’.
79
Er kwam van alles langs de deur. Hier zien we de groentekar van de gebroeders Den Hollander.
80
In ons dorp gebeurde meestal niet zoveel. Toch hadden we een veldwachter. Op de foto zien we veldwachter Smal met Bertus Baggerman.
78
Manden waren er voor allerlei doeleinden, zowel bedrijfsmatig als privé. Hier de mandenmakerij van Cornelis Rademaker.
81
De opvolger van de traditionele dorpsomroeper is de geluidswagen. In Werkendam werd deze meestal verzorgd door de firma Schoon. 23
82
83
Eb en vloed in de Biesbosch. Deze getijdewerking was er tot de sluiting van het Haringvliet.
84
Hakken van wilgentenen. De grienden zijn nog lange tijd gebruikt om productiehout te leveren voor zinkstukken en schopstelen.
85
De heer Ottevanger aan het werk als rietsnijder in 1968.
Biesbosch
Na de verwoestende invloed van de drie opeenvolgende St. Elisabethsvloeden, tussen 1421 en 1425, bleef Werkendam als een soort wormvormig aanhangsel aan het Land van Altena zitten. Van drie kanten omgeven door water, ontdaan van achterland. Slechts nog een stuk dijk, de huidige Hoogstraat, resteerde. Ontredderd bleef een handvol gezinnen achter rond kerk en kasteel. Vissen en vogels vormden de bron van het nieuwe bestaan. Maar het land groeide weer aan, ruigten ontstonden. De nieuwe omgeving leverde een overvloed aan bies, riet en wilg. Hier leerde men hoe je natuur in cultuur kon brengen. Hoe je bies, riet en wilgenhout in kon zetten voor lijfsbehoud: dijken, sluizen, inpoldering en oeverbescherming. Naar mate het land aangroeide (‘aanwassen’), een gevolg van de voortdurende beweging van eb en vloed, groeiden ook de mogelijkheden en de productie. Ineens had je een scheepsvloot nodig om mannen en materiaal te verplaatsen. Iedereen wist: voor waterbouwers moet je rond de Biesbosch zijn. Zo werkten de mannen met de seizoenen mee. Van november tot mei hakte men de grienden, van mei tot november waren het waterbouwers. Een hard leven. 24
Leerlingen en personeel van de Biesboschschool bij een defilé op paleis Soesdijk. Langzaam maar zeker kwam er weer voldoende land om aan grasbouw te doen en ook akkerbouw ging in de 19e eeuw weer tot de mogelijk-heden behoren in het rijk van talloze eilanden. Maar na een periode van drie eeuwen dreigde het doek te vallen. Nieuwe watersnoodrampen gaven een impuls aan technische ontwikkelingen en een andere vorm van kustverdediging. Eb en vloed verdwenen nagenoeg en daarmee de uitgestrekte grienden. Bies was amper meer te vinden in de Biesbosch; het snijden van riet werd te duur. Als onderdeel van ruilverkaveling werden delen van het gebied ingericht voor grootschalige boerenbedrijven. De natuur moest een pas op de plaats maken, voor de behoefte van mensen om te recreëren kwam ruimte. Kreken zijn tot de dag van vandaag bevolkt met bootjes tijden het zomerseizoen. En na vierhonderd jaar gaven we het land weer terug aan het water. Weg boeren, weg ruilverkaveling. Opnieuw eb, vloed, kreken en killen. Wij bedwingen dan wel het water, het heeft in de Biesbosch het laatste woord. Tot nu toe dan…
87
86
88
Een foto genomen door Ies Zonneveld vanuit een hoogspanningsmast bij het Gat van de Hoefweg. Hij heeft jarenlang onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van de flora in de Biesbosch.
Vissers aan het werk bij het lichten en uitzetten van hun fuiken en netten in de Biesbosch.
89
De bever heeft ook zijn intrede gedaan in de Biesbosch en dat is op verschillende plaatsen duidelijk te zien aan zijn knaagwerk.
90
91
Het onderkomen van de werkers in de Biesbosch, hier in de vorm van een arkje ergens in een kreek.
EĂŠn van de vele polders met bijbehorende boerderij, hier polder De Dood.
De spaarbekkens in de Biesbosch als drinkwatervoorziening voor het westen van ons land.
25
92
De oude hervormde kerk gezien vanaf een wat ongebruikelijke locatie, namelijk de Kade of de Vissersdijk.
Kerken
93
De oude gereformeerde kerk, met het pad dat langs de pastorie naar de hoofdingang van de kerk voerde.
94
Het interieur van de noodkerk aan de Van Tienhoven van de Boogaardstraat. Waarschijnlijk minder bekend dan het exterieur.
95
Werkendam, Kerkendam. Bijna iedereen kent deze uitdrukking wel. Want Werkendam staat vol met kerken. Maar het is maar hoe je het bekijkt, leert een simpel rekensommetje. Met negen kerken telt Werkendam per 1.000 inwoners omgerekend 0,8 kerk. Het naburige Sleeuwijk heeft met vijf kerken per 1.000 inwoners 0,9 kerk. Dussen spant de kroon: 1,5 kerk per 1.000 inwoners. Ofwel, alles is relatief… Lange tijd had Werkendam maar één kerk: de rooms-katholieke kerk, met een pastoor. De eerste (protestantse) dominee deed in 1590 zijn intrede. Tegen de wil van het regionale kerkbestuur, omdat hij niet de juiste papieren had en niks van zijn preken bakte. Toch hield hij het vijf jaar vol, want in Werkendam hield de plaatselijke overheid hem de handen boven het hoofd. In een tijd zonder scheiding van kerk en staat kon dat nog. De hervormde kerk heeft altijd op de plek gestaan waar nu nog steeds de Dorpskerk staat.
De oude Christelijke Gereformeerde Kerk met zijn ingang aan zowel de Lijnbaan als de Hoogstraat.
96
Pas in de eerste helft van de 19e eeuw ontstond de tweede kerk in Werkendam: de Gereformeerde Kerk. Deze was opgericht door mensen uit de hervormde kerk. Een halve eeuw later splitste opnieuw een groep mensen zich af van de hervormde kerk. Zij vormden nóg een gereformeerde kerk. Om verwarring te voorkomen noemde men de eerste gereformeerde Kerk A (de huidige Maranathakerk) en de latere Gereformeerde Kerk B (de huidige Bethelkerk). Elke kerk die daarna ontstond en soms ook weer verdween, was een afsplitsing van één van deze drie kerken. Kenmerkend voor Werkendam is dat de kerken in elk geval vol zitten. In die zin is Werkendam inderdaad Kerkendam. Elke zondag, vaak twee keer. In de nacht van zaterdag op zondag 22 april 1945 bliezen de Duitsers de hervormde en de gereformeerde kerk op. In deze chaos was kerkgang die dag niet mogelijk, ook omdat talloze huizen beschadigd waren en mensen dus letterlijk puin moesten ruimen. Dat was maar één keer eerder gebeurd, voor zover wij weten, na een dorpsbrand in 1641. In een jaar tijd bouwde men vanuit dat puin een noodkerk, die op 24 mei 1945 in gebruik werd genomen. Deze bleef als kerk in gebruik tot beide gemeenten weer een eigen gebouw kregen. 26
De hoofdingang van de oude kerk van de Gereformeerde Gemeente aan de Hoogstraat, in de volksmond ook wel de ‘benedenkerk’ genoemd.
97
De gereformeerde Maranathakerk aan het Merweplein, met de toren en het groene kruis dat van verre te zien is.
98 99
Kerkgebouw van de Oud Gereformeerde Gemeente in Nederland. Voorheen ook wel het Van Kooten-kerkje genoemd.
De hervomde Dorpskerk met op de foto nog de houten adelaars die een plek hadden op de hoeken van de kerk.
100 101
De inmiddels verdwenen rooms-katholieke kerk aan de Havenstraat.
De Biesboschkapel van de Hervomde Gemeente van Werkendam, niet meer in gebruik als kerk, maar het gebouw staat er nog wel aan de Bandijk.
27
Havens en sluizen
Werkendam was in de vijftiende eeuw aan drie zijden omgeven met water, maar het dorp met zijn haven zelf kwam op enige afstand van het water te liggen. Oorzaak was de kunstmatig in werking gezette verlanding, door middel van lange rijsdammen die ver in het water staken. Zelfs de monding van de binnenhaven, ter hoogte van de Langesteeg, slibde dicht. Daarom besloot de overheid in 1645 groot onderhoud te plegen en de haven te voorzien van havendammen. De binnenhaven, die doorliep tot aan de huidige Kruisstraat, bood ligplaats aan schepen van Werkendammers, maar ook aan ‘uitheemse schepen en die van de Werken’, zolang ze maar haven- en bruggengeld betaalden. De verpachting voor het innen van havengeld werd zowel aan mannen als aan vrouwen gegund. Door de aanleg van de Sasdijk in 1739 moest de haveningang van Werkendam niet alleen verplaatst worden maar moest ook een sluis gebouwd worden, ter hoogte van de Slikstraat. Met een kolk van 20 meter lang en 4,50 meter breed was de kostenpost fl. 37.400,00. Pieter Verheij werd als sluiswachter aangesteld voor een jaarsalaris van fl. 300,00 en een gratis dienstwoning. De woning veranderde al snel in een soort herberg, omdat ook de veerdienst naar Hardinxveld op dit punt arriveerde. Overigens lag deze sluis niet in Werkendam, maar op het grondgebied van De Werken. Midden negentiende eeuw voldeed de sluis niet meer aan de behoefte en werd besloten een nieuwe sluis te bouwen bij wat nu Oudsas is. De aanbesteding vond plaats op 15 september 1857. Hoewel de romantische plaatjes prachtig zijn, was de binnenhaven in werkelijkheid een open riool van het overbevolkte Werkendam. De uitbraken van cholera konden niet uitblijven en eisten veel mensenlevens. Toch duurde het tot ruim na de Tweede Wereldoorlog voordat deze situatie veranderde. De landelijke overheid maakte plannen om de Biesbosch te bedijken. Als onderdeel van die plannen werd de binnenhaven gedempt. Een nieuw sluizencomplex werd aangelegd in het Steurgat en de Biesboschhaven kreeg een plek aan de buitenzijde van het dorp. Ook de in de oorlog vernielde Spieringsluis werd vernieuwd. Het werk was in 1949 klaar. 28
102
103 doorliep rkendam , die vroeger De Binnenhaven van We t. aa str uis Kr tot aan de huidige
104
De nieuwe haven bij de voormalige sluis, nu Oudsas, direct aan de rivier en geschikt voor grotere schepen.
107
De Biesboschhaven in de jaren ’60, met nog weinig grote maritieme bedrijven en bebouwing langs de haven.
105
De sluis in het huidige Oudsas gaf de doorgang van de rivier naar de binnenhaven en de Biescbosch.
106
Geen leugenbank, maar wel veel bekijks bij het beproeven van de schotbalken aan het hoofd van de sluis.
108
Een volle haven rond de jaarwisseling. Een beeld dat we vandaag de dag nog steeds herkennen.
109
De sluiswachter van de Biesboschsluis in vol ornaat op zijn post.
110
111
De Biesboschsluis in vogelvlucht, met dank aan Gerrit van Oord die dit soort beelden vastlegde.
De aanleg van de Beatrixhaven, de trots van Werkendam. Vooralsnog de laatste grote uitbreiding van de havencapaciteit.
29
Oude winkels en bedrijven
Even naar straat. Dat is nog steeds een gevleugeld gezegde in Werkendam. Wie het dialect machtig is, zegt natuurlijk ‘effe naor straot’. Ga je naar de winkels, dan ga je naar de Hoogstraat. Dat is altijd zo geweest; de Hoogstraat heeft honderden winkels zien komen en gaan. Bekende en minder bekende. Eeuw in, eeuw uit.
112
De oudst bekende winkel duikt op in een akte uit het jaar 1636. Om welke winkel het gaat en waar die stond weten we niet. Dus we zoeken verder. De op één na oudste vermelding komt uit 1659. Twee Werkendammers hadden ruzie over de verkoop van een huis. De ene, Jan Krielaert, verkocht zijn huis aan de ander, Cornelis de Vries. Jan meende het recht te behouden om ‘fruit en moes’ te verkopen. Zie daar de oudst bekende groenteboer, ter hoogte van waar nu Hoogstraat 20 is. Maar niet alleen op de Hoogstraat stonden winkels. Hoewel er vroeger zeker niet minder regels en verordeningen waren, kon je toch vrij eenvoudig een winkeltje aan huis beginnen. Voor handel, nering en koopwaar kon je als Werkendammer net zo goed in de Kruisstraat, Vissersdijk, Slikstraat of op het Plein en in Zevenhuizen terecht. Kortom, elke straat in het toenmalige dorp had wel winkels. Vanaf halverwege de twintigste eeuw zie je het aantal winkels buiten de Hoogstraat echter geleidelijk afnemen. Langzaam maar zeker vormde de oudste straat van Werkendam zich tot een winkelcentrum van de nieuwe tijd.
113 s in Werkendam , ondank jarenlang een begrip s wa en ien Br rij . kke Ba n tien bakkers waren het feit dat er meer da
Dat neemt niet weg dat juist in de nieuwe wijken ook hier en daar nieuwe winkels geopend werden. Eerst nog de kruidenier, maar later de supermarkt. Aan de Reeweg had je de Sperwer, een kruidenierszaak. In de Floreffestraat kwam ruimte voor een supermarkt. Aan de Sigmondstraat eveneens. Op beide plekken doen we nu nog steeds onze boodschappen. En dan de Lijnbaan. Waar vroeger het water van de binnenhaven kabbelde en de touwslager z’n scheepstouwen produceerde, daar is momenteel onze tweede winkelstraat. De binnenvaart verdween er, de handel bleef.
114
Zowel de heren, dames als kinderen konden terecht bij kapper Van der Schuit aan het Plein.
30
115
Wieringa kleding en textiel had op de Hoogstraat zelfs twee winkels.
118
116
‘Voor al uw lederwaren ga je naar Vos’. Zijn winkel was gevestigd aan het Molenplein.
117
De voorloper van de MCD was de Pagro, opgericht en gerund door twee Werkendamse ondernemers: Kees Paans en Ad Groeneveld.
119
120
Toen roken nog heel normaal was kocht je sigaren, sigaretten en andere tabakswaren bij Kareltje Paans op de Hoogstraat. Een winkel of bedrijf dat inmiddels al generaties lang bestaat is fotograaf Visser.
Bijna bij niemand meer bekend is fietsenmaker en carrosseriebedrijf Rosier in de Kruisstraat.
121
Geen winkel, wel een bekende plek bij menig Werkendammer: de Boerenleenbank.
31
122
De Bermsloot aan het einde van de Sasdijk en begin van de Sleeuwijksedijk in het jaar 1914.
123
Het water tje de
Neer op Zevenh uizen – Koppen voorbeeld van hof, als duidelijk verdwenen wat er in het dorp.
Verdwenen water
Nog geen honderd jaar geleden was Werkendam een dorp met maar een enkele straat en vooral veel water, in allerlei verschijningsvormen. Met de hand gegraven sloten en kanaaltjes, door de natuur ontstane wielen, als gevolg van een dijkdoorbraak. Maar ook de binnenhaven als overblijfsel van het riviertje de Werken, kreken die in direct contact met de Biesbosch stonden. En natuurlijk de rivier om de hoek. Naast deze watertjes, die kriskras door het dorp liepen, bestond de rest van de gemeente uit tal van aan- en opwassen, eilanden en polders. Ze waren allemaal omgeven door grote of kleine watertjes, met allerlei namen die begonnen met of eindigden op ‘gat’ of ‘kil’ en waar een boot het belangrijkste vervoersmiddel was. Vaartuigen waren er dan ook heel veel, in allerlei soorten en maten. Al het water stond onder regime van eb en vloed. Altijd. Zes uur op en zes uur af. Dat bepaalde het leven. Maar in de 20e eeuw werd de vooruitgang in Werkendam gehinderd door al dat water. Per auto, bus of vrachtwagen was het dorp nauwelijks bereikbaar. Smalle loopbruggetjes maakten weliswaar plaats voor stevige, stalen ophaalbruggen in de jaren dertig, maar het was niet genoeg. Een voortvarende burgemeester en gemeenteraad waren ervan overtuigd dat de welvaart gediend was met het dempen van al dat onhandige water binnen het dorp. Het stond ook nog eens de uitbreiding van het woningaanbod en een goed wegennet in de weg. Ze grepen daarom hun kans bij de bouw van de nieuwe Biesboschsluis in 1949. Toen het water eenmaal verdwenen was, besloot een ambtenaar in de 21e eeuw - in een sentimentele bui - dat het wel aardig was om de binnenhaven symbolisch zichtbaar te maken door een andere kleur klinkers. En zo gebeurde. Andere gemeenten besloten het ooit gedempte water weer terug te halen in de leefomgeving. Werkendam niet. Zouden we anders het Giethoorn van het zuiden zijn geworden? 32
124
125
Brug over de binnenhaven ter hoogte van het Slik. Dit was de oude brug die voorheen op het Plein over de binnenhaven lag.
126
Het Gat van ’t Hooft, op de grens van de bebouwde kom ter hoogte van de Hooftlanden en de Bakkerskil.
127
Restanten van het riviertje de Werken dat hier de Joodse begraafplaats passeert bij De Kooi.
130
128
De Kasloot, achter langs de Vissersdijk, met de arken. Deze sloot was verbonden met het Gat van ‘t Hooft.
129
Nogmaals de Bermsloot. Enkele schepen liggen aangemeerd.
131
Op deze foto is duidelijk de opdringende bouw te zien. Hier een gezicht op de hoek van de Havenstraat en de Bakkerskilstraat. De binnenhaven ter hoogte van de huidige Dokvijver. Het eilandje in de Dokvijver wordt gezien als restant van de aanlegplaats op deze foto. 33
132 134
133 Prachtige opname van het oude gemeentehuis, met een groep soldaten in mobilisatietijd.
Het bordes van het oude gemeentehuis met daarop het gemeentebestuur onder leiding van burgemeester Sigmond.
135 136
Foto met de beide voormalige gemeentehuizen tegenover elkaar.
Gemeentehuizen
Nu ga je naar het gemeentehuis, het stadhuis of het stadskantoor, vroeger ging je naar het raadhuis en nog langer geleden spraken we over het rechthuis. Ook Werkendam had zo’n rechthuis. Vanaf halverwege de zeventiende eeuw stond het op Hoogstraat 35, in combinatie met het oude mannenhuis dat tegen de achterzijde stond. Lekker dichtbij voor de toenmalige burgemeester, Bastiaan Verheij van den Boogaard, die op nummer 37 woonde. Tijdens zijn ambtsperiode (1839-1858) besloot hij, min of meer op eigen initiatief, dat de zetel van het bestuur iets meer uitstraling moest hebben, de gemeente Werkendam waardig. Het officiële argument was plaatsgebrek. Maar uitbreiding kon alleen gerealiseerd worden als het naastgelegen huis van Verheij van den Boogaard aangekocht werd. Het had een afmeting van 1 roede en 32 ellen en kostte fl. 390,-. Bij de publieke aanbesteding van het nieuwbouwproject kwam er een bedrag van fl. 5.497,-, exclusief huisje, uit de bus. Hiervoor kreeg men een pand met een hoog bordes, twee trappen aan weerszijden en daaronder een entree naar het cachot. Een soort van grachtenpand, maar dan zonder gracht. 34
Het gemeentehuis van Werkendam, nog voor de aanleg van de Merwestraat richting de Sasdijk.
Vanwege het toegenomen verkeer verdween het eerste deel van de trap in 1930 en de rest van het bordes en de tweede trap sneuvelden onder dezelfde druk in 1957. In 1925 was al besloten het voormalige notarispand Hoogstraat 38, aan de andere zijde van de straat, als raadhuis in te richten. Hoogstraat 35 werd publiekelijk verkocht aan de horlogemaker Adriaan Ridderhof. Hij kreeg op 15 juli 1926 vergunning om ‘het gewezen gemeentehuis in te richten tot woning’. Het nieuwe gemeentehuis bood veel meer ruimte aan de groeiende organisatie, ook al was het een kwestie van tijd voordat ook dit te klein werd. Toch hield het stand tot 1978, toen het werd ingeruild voor een nieuw raadhuis aan de eveneens nieuwe Raadhuislaan. Door de samenvoeging van Werkendam met Dussen werd dit gebouw, veel sneller dan men bij de bouw voor mogelijk had gehouden, te klein. Op 14 november 2000 besloot de gemeenteraad tot nieuwbouw aan de Van Randwijklaan. Het te besteden budget was 16 miljoen, exclusief de inrichting.
137
Op deze foto zijn, aan de zijkant van het gemeentehuis, de vitrines te zien waarin de openbare mededelingen geplaatst werden.
139
138
14 0
Het gemeentehuis aan de Raadhuislaan. Dit gebouw heeft maar zo’n twintig jaar dienst gedaan en is inmiddels alweer afgebroken.
Het nieuwste en laatste gemee dat dienst heef ntehuis t gedaan voor de gemeente W erkendam .
35
Tradities en gewoontes Wat typeert Werkendam? De geschiedenis, het water, de Biesbosch, de scheepvaart, de maritieme industrie? Misschien toch wel de verwevenheid van de samenleving met ‘water’. Denkend aan Werkendam zien we een brede rivier zich traag in tweeën splitsen. Een beeld dat uitnodigt om uren naar te turen, zomaar op één van de bankjes aan onze eigen ‘Sasdijkboulevard’. De visserij, ook zoiets van vroeger. Verbonden aan het beroep van visser houden mensen vandaag de dag nog steeds het breien van fuiken in ere. Om deze traditie te koesteren worden zelfs speciale cursussen gegeven. Een heus ambacht. En nog steeds zijn er sportvissers die de Biesbosch ingaan om hun fuiken te zetten.
142 141
Op de boulevard langs de rivier, uren kijken naar de voorbijvarende schepen.
Maandag wasdag. Zo’n oude gewoonte die je in Werkendam zeker terugzag. Maandag was bij uitstek een dag om niet de vuile was, maar het schone goed op te hangen. Buiten natuurlijk. Aan de lijn of op het bleekveld. En je eigen stoepje schoonvegen. Dat deden de dames ook minimaal één keer per week. Schoon volk, die Werkendammers. In Werkendam hadden we onze eigen geluidsman. Met zijn geluidswagen kondigde hij, voor ieder die het wilde horen, de komende evenementen af. De ene keer een bingo, de andere keer een opening van een winkel. En natuurlijk de jaarlijkse wielerronde waarbij hij flink uitpakte. Het hele parcours voorzag hij van geluid en muziek. Trouwens, wie het níet wilde horen deed gewoon even z’n oren dicht. En dan had je nog de leugenbank, op meer dan één plek in het dorp. Herinneringen van vroeger, anekdotes en sterke verhalen werden daar de wereld in geholpen. De oude grienduil of de schipper in ruste. Vaak hadden ze wel wat van de wereld gezien, hier in Werkendam. Meuzikken kwamen immers overal. Maar altijd waren het oude mannen. Wie zegt nou eigenlijk dat vrouwen veel ‘mauwen’?
36
Fuiken breien. Op de foto Huib Schoon, die het jaren met plezier gedaan heeft.
143
Een cursus nettenbreien in de Boetkeet.
144
Schoonmaken, daar houden we wel van in Werkendam. Hier mevrouw Post, mevrouw Vink en Ria Vink.
145
146
hoorde asdag, dat M a a n da g w ch den e t bij in het verle . Werkendam
147 Oliebollen bakken voor de zending is ook zo’n traditie die nog steeds bestaat. Op de foto bakker Jan Blokland, bakker Nico Kieboom en visbakker Kees Baggerman.
Het bedrijf van H. Schoon exploiteerde geluidsinstallaties en geluidswagens om evenementen te ondersteunen en promoten.
148 Orgelspelen moet je leren en daarvoor heb je lessen nodig. Op de foto geeft de heer Van der Bunt les aan een leerling, Gert Bergacker.
149 Een voorbeeld van een leugenbankje in ons dorp. Op de foto onder anderen Oomke Vos, H. Pruissen, K. Hakkers en F.C. Zwets.
37
150
De woningen tussen de Sasdijk en de Sluisstraat zijn volledig omringd door het water.
151
Het terrein van het huidige hertenpark met de kerk en woningen.
153
152
Woningen zijn voorzien van schotten in de voordeur om de ergste wateroverlast te voorkomen.
154
Molen ’t Landeke met als uitstraling een watermolen in de polder.
Meest bekende foto van de watersnood is waarschijnlijk deze van de overstroming van de Vissersdijk.
Watersnood
De vroegste bewoners van Werkendam, ook al heette het toen misschien nog niet zo, woonden op de Hoogstraat. Waarom? Daar was het hoog en droog! Overal in Nederland stichtte men dorpen en steden op zulke hoge plaatsen. Maar niet iedereen kon daar wonen. Toen de bevolking groeide, ging men ook lager wonen. Om zichzelf en de akkers te beschermen, legde men dijken aan. Polders ontstonden, laag en droog. Meestal droog. Want als het water steeg, braken de dijken of overstroomden ze. Dan had de bevolking van die polders natte voeten.
Het centrum van Werkendam lag hoog. Een deel van de Hoogstraat bleef droog; verder had bijna het gehele dorp natte voeten, variërend van enkele tientallen centimeter water tot meer dan twee meter. Van de in totaal 1850 woningen die de gemeente telde, bleven er nauwelijks 200 droog. Met name de nog maar pas gebouwde huizen in de Burchtpolder (o.a. de Burchtstraat) kregen het zwaar te verduren.
Zo kon ook de watersnood van 1953 ontstaan. In Zeeland braken de zeedijken. In Werkendam braken de rivierdijken niet, maar de binnendijken en -kades konden het opstuwende water van de Biesbosch niet meer tegenhouden.
Dankzij het kordate optreden van het Werkendamse gemeentebestuur konden alle inwoners van Werkendam, De Werken en Sleeuwijk tijdig in veiligheid gebracht worden. Burgemeester De Bruijne riep de noodtoestand uit. De Nutszaal en de lokalen van de hervormde school (beide aan de Hoogstraat) dienden als evacuatiecentra. Ook in de huizen waar geen water stond, werden dorpelingen opgevangen.
Vanuit de Biesbosch kwam het water via polder Welgelegen (daar ligt nu de Laan van Welgelegen) Werkendam binnen. Het klotste tegen de kades van de binnenhaven en het Gat van ’t Hooft. In korte tijd stroomde het water de Burchtpolder in en vervolgens ook de Vervoornepolder en Werkensepolder.
Gelukkig bleven alle inwoners van Werkendam gespaard. Vanaf dag één werd met man en macht aan herstel van kades en dijken gewerkt, met name in de Biesbosch. Sindsdien heeft het water niet meer zó hoog in het dorp gestaan en anno 2020 kunnen we ons er (bijna) niks meer bij voorstellen.
38
155
Ook de Van Heldenstraat staat volledig blank door het opkomende water.
158
156
Foto van de Burchtstraat tijdens de overstroming.
157
Nogmaals de Burchtstraat nu het water weer gezakt is.
159
Werkers en hulpverleners onderweg op de Vissersdijk nabij de Zandwei. Spoelgat in de Vissersdijk waarbij duidelijk het geweld van het water zichtbaar is.
39
160
162
161
Een veel eenvoudiger veerpontje verzorgde jarenlang de overtochten van Werkendam naar Boven-Hardinxveld en vice versa.
ip uit de tijd van de Smit, een prachtig sch De veerboot van Fop staande gasten. ord een aantal vooraan stoomschepen. Aan bo
163
De pont bij Kop van ’t Land met de oude bus van de dienstregeling WerkendamDordrecht.
164
Nogmaals de veerdienst Kop van ‘t Land, maar nu met de nieuwere versie van de lijnbus naar Dordrecht.
Openbaar vervoer Openbaar vervoer in Werkendam? We hadden geen trein, geen tram en maar af en toe een bus. Dus daar zijn we snel klaar mee, toch? Nou, dat valt mee. Er zijn afbeeldingen genoeg om deze pagina te vullen. Niet zo heel oud, maar ook foto’s van gisteren zijn geschiedenis.
Met de bus naar Dordrecht. Hoeveel jaren doen we dat al niet? Om naar de middelbare of hogere school te gaan, kleding te kopen bij de bekende warenhuizen in ‘de stad’ of gewoonweg om er te werken. En wie denkt dan niet als vanzelf aan de pont bij Kop van ’t Land. Dan ging je met de bus, die zo’n beetje overdwars van klep tot klep geparkeerd stond. Je hield soms je hart vast op zo’n wiebelboot. Dichterbij huis hadden we de lijnverbinding naar Gorcum natuurlijk. Ook dat was een veel gebruikte route. Minder spectaculair, maar 40
soms ook een drukte van belang. Jarenlang reden er kleine buurtbussen in plaats van ‘grote bussen’. Een succesvol concept, maar alles bij elkaar geen lang leven beschoren. Naast de bussen hadden we ook de veerverbinding met Hardinxveld. Daarover al is een heel boek(je) geschreven: ‘Venten en vrijen aan de overkant’. Deze veerdienst is er nog steeds, hoewel hij tegenwoordig meerdere plaatsen aandoet en een stukje sneller vaart. Maar het veer naar Hardinxveld heeft wel oude papieren; rond de eeuwwisseling in 1900 was er ook al een vaste dienst van Rederij Fop Smit&Co. Deze had overigens nog andere verbindingen dan alleen Hardinxveld. Op de dienstregeling stonden ook Rotterdam, Dordrecht en Gorinchem.
165
Het busvervoer naar Gorinchem werd jarenlang verzorgd door ALAD, oftewel Altena’s Lokale Autobus Diensten. Deze naam zou in de nieuwe gemeente Altena zo weer terug kunnen komen‌
166
Interieur van de bus van ALAD. Menige scholier zal dit herkennen, maar ook de vele bezoekers van het Beatrixziekenhuis die aangewezen waren op deze busverbinding.
167
Een stille getuige van de vele passagiers die hier stonden te wachten op de bus.
168
Gebroederlijk de beide bussen die ons dorp ontsloten, zowel naar Dordrecht als naar Gorinchem. 41
Sportclubs en verenigingen Van alle Werkendamse verenigingen is Kozakken Boys onmiskenbaar de bekendste. Ook landelijk. Het is dan ook al een heel oude sportclub, opgericht in 1932. Ze presteert tot op het hoogste niveau van het zaterdagvoetbal. Uit onze jeugd kennen we waarschijnlijk de basketballers van destijds, BC Werkendam. Deze vereniging bestaat al meer dan 45 jaar en heeft ook tot het hoogste niveau meegedaan in competities. Van een heel andere orde zijn de Werkendamse koren. Het is onmogelijk om ze allemaal hier te noemen. Vooruit, de eeuwelingen dan. Christelijke zangvereniging Hallelujah bestaat al meer dan honderd jaar. Het koor werd in 1907 opgericht en bestaat nog steeds. Of Soli Deo Gloria, nog iets ouder, opgericht in 1906. Nog maar recent gestopt zijn damclub De Pellikaan en schaakvereniging De Burcht. Opgericht in 1936, maar bij een tekort aan leden en een gebrek aan belangstelling viel het doek in 2019. Ze haalden de honderd jaar niet, maar vervulden niettemin jarenlang hun rol in de Werkendamse samenleving. En wat te denken van onze eigen muziekvereniging Irene. Binnenkort bestaat die 75 jaar. Je kunt het zo gek niet bedenken of Irene is aanwezig. Met drum, fanfare of beide zij ze muzikaal aanwezig bij optochten, evenementen en inhuldigingen. Of anders wel met de Herrie Meuzikken. Last but not least, klein maar fijn: modelbouwclub Replica is misschien wat minder bekend. Misschien hebt u ze met hun scheepsmodellen wel eens zien varen bij de Dokvijver. Inmiddels meer dan 40 jaar oud, dus deze vereniging heeft haar bestaansrecht wel bewezen.
42
169
170 tegen een selectie uit in 1945 een wedstrijd elt spe ys Bo n ke zak Ko keren. Engeland. Het kan ver
173
171 Door de jaren heen trekken de Boys de nodige bezoekers. Op de foto een voorbeeld van een thuiswedstrijd, begin jaren ’70.
Het meer dan 10
174 0 jaar oude ch
172
ristelijk gemen
gde koor Halle
lujah.
Basketbalclub Werkendam zoals die op een hoog niveau gepresteerd heeft in de achterliggende decennia.
175 Bekende Werkendammers bezig met hun geliefde denksport, in dit geval een potje schaken.
176 Muziekvereniging Irene komt met vlag en wimpel Werkendam binnen vanaf de Sasdijk.
177
178 Nogmaals Irene, maar nu vol trots voor hun eigen verenigingsgebouw aan de Werkina.
Modelbouwclub Replica tijdens een vaardag in en aan de Dokvijver in 1981.
43
179
De bewaarschool van juffrouw Kieboom op de Hoogstraat. Deze bevond zich tegenover de huidige winkel van Etos.
180
Christelijke lagere school in de Keizerstraat. Van 1889 tot 1924 in gebruik als lagere school en daarna tot 1931 als ULO.
182
181
De oude Rehobothschool aan de huidige Beukenkampstraat. Een prachtig gebouw met ernaast de woning van de ‘bovenmeester’.
183
De kleuterschool aan de Burcht met bijvoorbeeld juffrouw Grans en juffrouw Van Rossum.
Scholen
Onderwijs is van groot belang voor de kinderen en jongeren in onze tijd. Dat was vroeger niet anders, hoewel school niet voor alle kinderen altijd vanzelfsprekend was. Pas vanaf 1901 ging de leerplicht gelden voor kinderen van zes tot twaalf jaar. Zij gingen in die tijd naar de lagere school. Tegenwoordig noemen we dat basisscholen. In het verleden hebben we een tijd gehad dat we ook afzonderlijke kleuterscholen hadden. Wie kent de scholen nog aan de Keizerstraat, de Burcht, Kruisstraat en Sigmondstraat? In Werkendam hadden we vroeger, zeg in de eerste helft van de twintigste eeuw, een aantal lagere scholen. Dwars door Werkendam liep de scheiding tussen de dorpen De Werken en Werkendam, die hun eigen school hadden. Aanvankelijk was dat een openbare school, later kwamen er christelijke scholen bij en verdween de openbare school zelfs een tijdje. De openbare school in de Kruisstraat was dus bedoeld voor kinderen uit De Werken. Het onderscheid tussen openbare, christelijke of hervormd-christelijke school zie je vooral terug op de oude klassenfoto’s. Op een bordje staat de naam van de school en welke groep het was.
44
Kleuterschool in de voormalige noodkerk aan de Van Tienhoven van de Boogaardstraat. Later werd dit de Openbare Bibliotheek.
In de volksmond hadden scholen vaak hun eigen benamingen. De school op de Hoogstraat waar juffrouw Kieboom lesgaf, werd de ‘bewaarschool’ genoemd. Nu denken we dan aan een soort BSO, maar toen was het gewoon een kleuterschool. Over namen gesproken. Behalve juffrouw Kieboom zijn er nog steeds onvergetelijke namen. Denk maar aan meester Mussert, of meester Bijlenga, of meneer Verdonk. De foto’s op deze pagina zullen nog meer namen in herinnering roepen. Verschillende schoolgebouwen zijn in het verleden gesloopt. Denk aan de oude en nieuwe Rehobothschool, de hervormde school op de Hoogstraat en de school in de Keizerstraat. Gelukkig hebben we van de meeste gebouwen nog wel een foto als een blijvende herinnering.
184
De nieuwe en inmiddels ook alweer gesloopte Rehobothschool aan de Sigmondstraat.
185
De openbare Sigmondschool en reformatorische Groenewegenschool naast elkaar aan de Sportlaan op een luchtfoto uit de jaren ’70.
186
Christelijke basisschool de Flambouw. Oorspronkelijk de voortzetting van de hervormde school aan de Hoogstraat.
187
Oude hervormde school aan de Hoogstraat, met ernaast het huis van de hoofdonderwijzer.
45
188
189
Op deze oude plaat van Werkendam uit 1756 zien we de schepen al voorbijvaren op de rivier. Een tjalk van de familie Verheij in de nieuwe haven van Werkendam.
190
191
‘Riviergezicht’ heeft deze kaart als titel. De foto is genomen bij het veerplateau van Werkendam.
Scheepvaart Werkendam en scheepvaart zijn onafscheidelijk. Door de eeuwen heen is dat niet veranderd. Al rond 1660 heeft ‘mr. scheepsmaker Laurens Thomaszn Krekelenberg’ een scheepswerf op Zevenhuizen of, zoals het toen genoemd werd, ‘over de haven’. Uiteraard op een perceel aan het water, waar de ‘Zwemsloot’ bij de haven komt. Vandaag de dag is dat zo’n beetje waar de Amerscamp overgaat in het Plein. In het archief zijn dan ook al sporen te vinden van smalschepen, damschepen en bootjes met zeilen, touwen, kabels, ankers en borden. We lezen erover in oude aktes. Zo koopt Maijken Henricx, weduwe van Cornelis Jans de Gelder, in 1664 voor 850 gulden een smalschip van een schipper uit Lage Zwaluwe. Hij is overtuigd van haar capaciteiten, want hij geeft haar voor het volledige bedrag een hypotheek op het schip. Zij belooft het in drie termijnen af te betalen. In 1667 is haar schip hypotheekvrij. In de 18e eeuw draait het vooral om de scheepswerf van Jan Mouthaan. Zijn werf is gevestigd op het Slik, een ‘industrieterrein’ dat rond 1708 in gebruik is genomen. Deze plaats zou tot ver in de twintigste eeuw herkenbaar blijven vanwege de grote, zwarte loods die op het perceel stond. 46
De scheepswerf aan de binnenhaven die vele jaren tal van schepen heeft afgeleverd.
Door de jaren heen verdienden steeds meer Werkendammers een boterham in de scheepvaart. Werkendamse aannemers voerden grote waterbouwkundige projecten uit. Ze regelden vervoer over water van hun personeel en met name hun materiaal, niet in de laatste plaats de enorme hoeveelheden griendhout. Vergeet ook niet de vissersvloot met de typerende zalmschouwen. Vandaag de dag bepalen die prachtige, oude zeilschepen niet langer meer het gezicht op het water. Nu bestaat die historische vloot uit zalmschouwen en een rietaak die in één van de jachthavens een plaatsje hebben gevonden. Tegenwoordig huisvest Werkendam al bijna anderhalve eeuw een van de grootste binnenvaartvloten van Nederland. Met een tonnage van meer dan 550.000 ton en meer dan 2500 Werkendammers die op de een of andere manier werkzaam zijn in de maritieme sector. En wie vaak in het buitenland komt, weet: overal kom je Werkendamse schepen tegen.
192
193 familie Kornet. Zo kon ‘Voor den tijd’ van de Het binnenvaartschip ers aantreffen door Werkendamse schipp en kun je nog steeds de het hele land heen.
194
195
Enkele aken en zalmschouwen in het Gat van ’t Hooft. Duidelijk is aan de klinknagels te zien dat het originele, oude boten zijn, uit de tijd voor de oorlog.
Scheepswerf van de Gebr. Jooren, een Werkendamse onderneming die nog steeds actief is en ook al vele jaren bestaat.
196
De Werkendamse havens vandaag de dag, met moderne bedrijven en grote schepen die een afmeting hebben tot wel 135 meter lang.
47
Bijzondere evenementen
Sommige gebeurtenissen zijn jaarlijks weer bijzonder. Eenmalige evenementen voelen vaak al helemaal speciaal. Deze pagina brengt een aantal van deze momenten in beeld.
Op 15 maart 1961 werd de Merwedebrug feestelijk geopend door koningin Juliana. Met een druk op de knop liet ze het bewegende deel van de brug neer, waarmee de nieuwe verbinding tussen Brabant en Holland een feit was. De plannen voor de brug dateerden al van 1927, maar het duurde dus nog 34 jaar voor het zover was. Ook eenmalig was de uitreiking van een spaarbankboekje met een inleg van 25 gulden aan de ouders van de negenduizendste inwoner van Werkendam. Het betrof Alfred Dekker, geboren op 14 november 1957. De uitreiking vond plaats door burgemeester De Bruijne en zijn vrouw.
198 197
De opening van de Merwedebrug in 1961 was een bijzondere gebeurtenis. Koningin Juliana kwam speciaal naar onze streek om de opening te verrichten.
Nogmaals de opening in 1961.
199
De Ronde van Werkendam op Tweede Paasdag is ook zo’n bijzonder evenement, eigenlijk een traditie, die al 63 keer is gereden. We kennen daarbij ook de Werkendamse renners als Jan van Veen en Joop Ottevanger. Ze gooiden in het verleden hoge ogen bij dit evenement. Van een heel andere orde is de intocht van de burgemeester. Dat was vroeger een hele happening. Voor burgemeester Bax werd een rijtocht georganiseerd en een aubade door schoolkinderen op 18 mei 1963. Natuurlijk kennen we ook de jaarlijkse intocht van Sinterklaas met de ontvangst door de burgemeester. Niet specifiek Werkendams, maar wel altijd een gezellige drukte en voor de Werkendamse kinderen erg bijzonder. Tot slot: wie herinnert zich de vele optochten niet? Vaak ter gelegenheid van Koninginnedag en Bevrijdingsdag, als onderdeel van andere festiviteiten. Al vanaf begin 1900 kennen we dergelijke optochten in ons dorp. Mooi om die foto’s nog eens terug te kijken.
48
Een nieuwe wereldburger is altijd bijzonder, maar zeker als het om de 9.000e inwoner van een dorp gaat.
200
Optochten zijn van alle tijden. Hier een optocht met schoolkinderen in de jaren voor de oorlog.
201
202
, ter op het Plein Een aubade cht van van de into 63. gelegenheid 19 in er B a x burgemeest
203
Groepsfoto op het plein van de Rehobothschool, voorafgaand aan een optocht door het dorp. De groep staat verkleed rondom een denkbeeldig koninklijk paar.
Burgemeester Van Oosten ontvangt Sinterklaas, een jaarlijks terugkerend evenement.
204
De spanning is te snijden bij de rondgang van de wielrenners door het dorp, jaarlijks op Tweede Paasdag. Deze foto is van eind jaren ’60.
205
Een bevrijdingsoptocht door het dorp, waarschijnlijk in het jaar 2005, als onderdeel van de zestigjarige herdenking van de bevrijding. 49
Oude straten II 206
207
208
zag met in het deze er in 1986 nog uit De Sigmondstraat zoals e voor de afvoer cti fun n en. Deze hadden ee ng ga ter wa de en dd mi schaatst . winters werd er op ge van regenwater en ’s
Na het dempen van de haven herinnert de naam van de Havenstraat nog steeds aan de binnenhaven die hier langsliep tot eind jaren ’50.
Rond 1900 neemt de woningnood toe. Werkendam krijgt in 1913 een woningbouwvereniging. Als eerste worden nieuwe arbeiderswoningen gebouwd aan de Zagerij, dat toen nog gewoon Zevenhuizen heette. Zagerij verwijst naar de houtzagerij van ondernemer H.G. Albers die daar enige tijd zijn bedrijf had. In de jaren ’20 komt vervolgens de woningbouw verder op gang. Eerst de Havenstraat, langs een gedeelte van de haven. Vervolgens ook de Bruigomstraat, toen nog Bruigomspad genoemd. Na de oorlog komt de uitbreiding van Werkendam pas echt op stoom. Die benaming is niet zomaar gekozen, want op verschillende foto’s worden de straten ook echt aangeduid als ‘Uitbreiding’. Niet alleen vanaf de Havenstraat, die werd uitgebreid naar Burchtstraat en A. van Drielstraat. De uitbreiding kwam er ook aan beide zijden van de Vissersdijk. Daar ontstonden de Van Heldenstraat en aan de oostzijde de Van Tienhoven van de Boogaardstraat.
50
209
Als je zegt Laantje, dan denk je natuurlijk aan de rijen kastanjebomen die hier staan en stonden vanaf begin 1900.
210
Een wat minder bekende straat, maar met voorname huizen is de Verdoornstraat.
211
De straat Hofstee herinnert aan een ver verleden en gaat terug tot de hofstede of uithof van Floreffe, die in de Middeleeuwen nabij deze plek gevestigd was.
213
Om het riviertje de Werken terug te vinden, heb je in ieder geval een herkenningspunt in de loop van het water langs de Voorstevliet.
212
Deze straat verwijst natuurlijk naar Johannes J. van Tienhoven van den Bogaard, de langstzittende burgemeester van Werkendam in de 19e eeuw.
214
Met name door het dempen van de Kasloot kregen de woningen in de Van Heldenstraat een ruime achtertuin. Van Helden was een belangrijke familie in het 18e-eeuwse Werkendam.
215
Als herinnering aan de verzetshelden is deze straat vernoemd naar de gefusilleerde Arie van Driel. De K. van de Sandestraat is vernoemd naar een andere omgekomen linecrosser. 51
Luchtfoto’s II
Werkendam heeft een hele ontwikkeling doorgemaakt om te worden tot het dorp zoals het nu is. Dat zie je terug aan alle foto’s die in dit verzamelalbum voorbij gekomen zijn. En in vogelvlucht zie je dat soms nóg beter. Gelukkig zijn er ook van die foto’s. Deel 1 laat de ontwikkelingen tot 1950 zien, gezien vanuit de lucht. In dit deel de veranderingen nadien.
216
De foto dateert uit begin jaren ’50 en laat de eerste, voorzichtige uitbreiding zien in de straten als Beukenkampstraat en Van Tienhoven van de Boogaardstraat.
217
De bouw van de nieuwe hervormde kerk, rond 1952, valt meteen op. Ook de gefaseerde demping van de binnenhaven is duidelijk in beeld gebracht vanaf 1950. En natuurlijk zien we de enorme toename van het aantal woningen in de zestiger jaren. De jongere generatie zal de Bakkerskil nauwelijks meer herkennen. Maar de contouren zien we nog heel duidelijk op de luchtfoto uit 1967. Overigens geven de foto’s op deze pagina’s een mooi en compleet beeld van Werkendam. Een dorp aan de rivier, omringd door de Bandijk, Sasdijk, Werkensedijk en Vissersdijk/Zandwei. Het oorspronkelijke riviertje de Werken is helaas niet meer zo herkenbaar vanuit de lucht. Waar die liep, moet je maar net weten.
Dit blijft een prachtige foto met daarop de periode van de ‘herbouw’ van de hervormde kerk.
218
Het wijkje Zevenhuizen is een duidelijk voorbeeld van de oude stegenstructuur zoals die er was en deels nog te vinden is. Je kunt met recht zeggen dat daar de ‘eenvoudige luiden’ woonden. De visser en de rijswerker bijvoorbeeld. Terecht dat vanuit Zevenhuizen in het verleden acties zijn gevoerd om deze wijk voor Werkendam te behouden. De nieuwbouw van de straten ‘achter de pomp’ heeft een dorp op zich opgeleverd. Zo wordt toch de wijk genoemd met die rechte straten vanaf Floreffestraat tot Werkina. Ze tekenen de massale woningbouw uit die tijd. Met name de huurwoningen vormen daar het grootste deel van de huizen. Vanuit de lucht zien we goed dat het overvloedige water niet (alleen) voor de sier is. Schepen en maritieme bedrijven maken er dankbaar gebruik van. Werkendam wordt wel eens Kerkendam genoemd en dat is misschien waar. Maar waarom zouden we het dan niet gewoon Schependam noemen?
52
Hier is duidelijk de gedeeltelijke demping van de binnenhaven zichtbaar, volgens velen een gemiste kans om het waterrijke karakter van Werkendam vast te houden.
219
De duidelijke toename van nieuwe straten en woningbouw is te zien op deze foto uit 1967.
220
221
als Werkendam aan de u tr cen m binnenvaart , met een volle 1970 Merwede in tieme iverse mari d haven en en . e h m ro aa bedrijven d
222
Vanaf de rivier het dorp in vogelvlucht rond 1978, met duidelijk de Sportlaan als centrale as tussen de Uitbreiding, de voetbalvelden en de nieuwbouw van de jaren ’70.
We hebben een zwembad, een nieuwe begraafplaats en een nieuwe randweg om ons dorp in 1977.
223
Een beeld van Zevenhuizen in kleur, de wijk van de arbeiders, dicht bij de vroegere binnenhaven. Een plek voor de rijswerker, visser en hoepelmaker van toen.
224
Het tijdsbeeld anno 2000. De wijk Welgelegen is afgerond en er wordt volop gebouwd in de Werkensepolder.
53
Maak kennis met de Historische Vereniging Op 25 november 1991 werd de Historische Vereniging Werkendam en De Werken c.a. opgericht door enkele actieve Werkendammers die vonden dat het verleden van Werkendam belangrijk genoeg was om in ere te houden. De vereniging bestaat dus al bijna 30 jaar. Wat doen wij? Onze vereniging stelt zich tot doel de belangstelling voor de historie van Werkendam te bevorderen. Door middel van historisch onderzoek houden we de herinnering aan het verleden levend. De vereniging geeft publicaties uit en heeft een eigen magazine, Effe Lùstere. Jaarlijks organiseert de vereniging activiteiten, zoals lezingen, exposities en foto- en filmavonden. Onze vereniging zet zich in voor het behoud van karakteristieke, historische bebouwing in Werkendam. Andries Visserhuis Het Andries Visserhuis is het verenigingsgebouw van de Historische Vereniging. We zijn elke zaterdagmorgen geopend van 10.00 uur tot en met 12.00 (buiten coronatijd). U kunt er boeken en archiefmateriaal inzien, oude foto’s bekijken of uw vragen stellen. En natuurlijk gewoon een ‘bakske’ doen. Er is altijd een gastvrouw of -heer aanwezig. Adres: Slikstraat 15, 4251 CB Werkendam. Lidmaatschap We heten nieuwe leden van harte welkom. Samen maken we de vereniging en kunnen we meer doen. Leden ontvangen het magazine Effe Lùstere om de vier maanden. Ook krijgen ze korting op activiteiten en nieuwe publicaties. Het lidmaatschap kost € 30,00 per kalenderjaar. Aanmelden kan via de website.
www.historiewerkendam.nl Wilt u meer weten? Op onze website kunt u een uitgebreidere toelichting vinden op bepaalde foto’s. Ga naar: www.historiewerkendam.nl/verzamelalbum.
54
Ma 08:00 - 21:00 u Di 08:00 - 21:00 u Wo 08:00 - 21:00 u Do 08:00 - 21:00 u Vr 08:00 - 21:00 u Za 08:00 - 21:00 u Zo GESLOTEN
