Historisch Zetten en Heteren by Tomorrow_NL

Andelst - Hemmen - Herveld - Randwijk

Jumbo, Beemdhof 38, 6666 DL Heteren Jumbo, Julianaplein 8, 6671 CA Zetten

Groeten uit Andels

Voorwoorden Beste lezer, Met gepaste trots presenteer ik u bij dezen dit bijzondere verzamelalbum. In samenwerking met de Historische Kring Midden-Betuwe heeft Jumbo Heteren – Zetten de afgelopen maanden gewerkt aan de totstandkoming van wat we toch wel een waar collector’s item kunnen noemen. In de pagina’s van dit spaaralbum ontvouwt de geschiedenis van Heteren en Zetten zich. Maar ook de minstens zo memorabele dorpskernen Andelst, Hemmen, Herveld en natuurlijk Randwijk worden belicht. Mooie vergezichten, historische prenten en ansichten uit een andere tijd, het komt allemaal voorbij. Als ondernemer doet het me deugd bij te kunnen dragen aan een mooie, exclusieve actie die het rijke verleden van onze gemeenten viert. Geschiedenis maak je samen en dankzij de Jumbo zegelactie vult het album zich vanzelf. Veel lees, spaar- (en ruil-)plezier en tot snel bij Jumbo, altijd de leukste boodschap! Teun van Blijderveen Ondernemer Jumbo Heteren – Zetten

In juni 2021 werd de Historische Kring Midden Betuwe (HKMB) benaderd of zij mee wilde werken aan de uitgave van een verzamelalbum over de plaatsen Zetten en Heteren waar Jumbo een vestiging heeft. Uiteraard werd die vraag volmondig met JA beantwoord. De geschiedenis van onze streek levend houden is immers een van de hoofddoelen van HKMB. In het vervolggesprek op 1 juli met Teun van Blijderveen, eigenaar van beide Jumbo’s, en zijn naaste medewerker Peter van Kempen, werd al snel duidelijk dat ook de dorpen Randwijk, Hemmen, Herveld en Andelst en de buurtschappen: Lakemond en Indoornik een plaats in het album moesten krijgen, omdat ook daar veel vaste klanten van de Jumbo’s wonen. Wij, de medewerkers van HKMB, zijn daarop enthousiast aan het (onder) zoeken gegaan. Dit project is voor ons een mooie gelegenheid om onszelf te presenteren en tevens de geschiedenis van onze dorpen breder bekend te maken. HKMB beschikt over een enorm fotoarchief, maar ook over veel informatie van de ontwikkeling van onze streek. Zoals bijvoorbeeld over de Zettense Heldring Stichtingen, de geschiedenis van Hemmen en over nog veel meer. Iedere dinsdagen donderdagmorgen werken we aan projecten en aan ons documentatiesysteem in ons thuishonk in de bieb te Zetten. Kom gerust eens langs, maar neem dan wel de achteringang van de bibliotheek. Zeven keer per jaar geeft een lid van onze vereniging of een deskundige van elders een lezing over een interessant onderwerp. Bovendien gaan we ieder jaar in mei op excursie en in november valt bij alle leden een dik boek op de mat over een aspect van de Betuwse geschiedenis en dat voor een lidmaatschap van slechts € 20,00. Wij zijn ook te bereiken via telefoon: 06 2245 2290 of per e-mail: info@HKMB.nl. We wensen u veel spaar- en leesplezier. Wim Huijbrechts voorzitter 3

Van verleden tot heden De huidige Zettense supermarkt Jumbo van Teun van Blijderveen, is ontstaan in de jaren dertig als kruidenierswinkel G. Timmer aan de Kerkstraat in Zetten. Na de Tweede Wereldoorlog was het pand zo zwaar beschadigd dat het is afgebroken. Timmer is verder gegaan in een winkel aan de Hoofdstraat. Toen er plannen waren om in het naast gelegen Bethelpad woningen te gaan bouwen voor personeel van de Heldring-stichtingen ging Timmer op zoek naar een ander pand. Dit werd gevonden op het Julianaplein in de voormalige bloemenwinkel van Bram Looijen. Na de verbouwing en vergroting van het pand onder de vlag van Centra heeft Gradie Timmer na een aantal jaren de zaak overgedaan aan Broos en heeft een nieuwe zaak geopend in Tiel. Na Broos werd van Wijnbergen eigenaar. Er volgde weer een verbouwing en vergroting en ook veranderde de Centra in C1000. Na een periode van “groei en bloei” vertrok van Wijnbergen naar Maastricht naar een grotere C1000 aldaar en deed hier de zaak over aan van Kuppeveld, die op zijn beurt na een aantal jaren de zaak overdroeg aan Teun van Blijderveen. Ook hij kreeg te maken met een naamsverandering. Van C1000 is het Jumbo geworden. Van Blijderveen heeft ook een zaak in Heteren overgenomen van Mudde. Het kleine winkelcentrum in de kom van het dorp werd vervangen voor een nieuw pand op dezelfde plaats aan de Flessenstraat.

Advertentie uit 1935 van Kruidenier G. Timmer, hier is het begonnen.

De winkel in de Kerkstraat in Zetten. Links de winkel van Timmer en rechts die van Povee.

In het ovaal de winkel aan de Hoofdstraat waar Timmer na de oorlog verder ging nadat het pand in de Kerkstraat was verwoest. Foto uit 1947.

In de jaren zestig verhuisde de Centra winkel naar het Julianaplein.

Het personeel van de C1000 voor hun winkel aan het Julianaplein.

De chef AGF zorgt ervoor dat de producten vers in de winkel liggen.

De vader van Teun van Blijderveen had ook een supermarkt aan de Prins Bernhardstraat in Randwijk. Nog steeds wordt men herinnerd aan de Veilingsvereniging “Midden Betuwe” te Zetten. Hier te zien in de groente afdeling.

De Jumbo vestiging aan de Flessenstraat te Heteren. Foto van augustus 2021.

Hier de Jumbo vestiging aan het Julianaplein te Zetten. Foto van augustus 2021.

Volg de blauw/zwarte lijnen en je loopt zo naar binnen. 5

Groeten uit Andels

Andelst Bij Andelst hoort ook de buurtschap Wolferen. Andelst is samen met Herveld tot één dorp vergroeid. Daarom spreekt men tegenwoordig meestal van Herveld-Andelst. Andelst wordt in een akte daterend van 855 al genoemd als Andassale, maar werd ook vaak aangeduid als Aalst. De naam zou zijn ontstaan door samenvoeging van de woorden “sale” (een oud woord voor huis) en Andas, dat van Ando komt (een mansnaam). De naam betekent dus eigenlijk: Het huis van Ando. Telde Andelst in 1840 nog 508 inwoners, in 2020 woonden er 1681 mensen. Andelst is ontstaan op twee natuurlijke verhogingen in het landschap, zogenaamde stroomruggen. De eerste wordt omsloten door de Kerkstraat, de Emmastraat en de Wageningsestraat. Op deze verhoging ligt ook de N.-H. kerk, waarschijnlijk de oudste kerk in de Betuwe. De tweede woerd ligt waar thans De Hoge Hof te vinden is, in het huidige Herveld-Noord. Andelst werd in 1327 door graaf Reinald II van Gelre aangewezen als gerichtsplaats. Op de tweede zondag na Pasen werd hier onder de blote hemel door de Ambtman recht gesproken. Tot in het midden van de negentiende eeuw heeft in het dorp een kasteeltje gestaan. Dit Huis te Andelst lag iets ten noorden van de tegenwoordige Tielsestraat. Ter hoogte van de huidige Klipstraat zijn de overblijfselen van de toegangspoort nog te vinden (een rijksmonument). Ook de gracht is nog in het landschap zichtbaar. Van het kasteel is een leenakte bekend uit 1628, als Geert (of Gerrit) van Meeckeren het kasteel in leen krijgt van de Staten van Gelderland. Het huis is in het bezit geweest van de adellijke families Van Meeckeren, Van Bemmel, Van Hövell en 6

Speijaarts van Woerden. Na het overlijden van de laatste Speijaarts is het kasteel in 1821 verkocht aan de familie Pook van Baggen. Pieter Pook van Baggen heeft er niet lang van kunnen genieten. Hij overlijdt in 1829 en is op het kerkhof bij de Hervormde kerk begraven. Zijn grafsteen is daar nog altijd aanwezig. De laatste eigenaar van Huis Andelst was de burgemeester van Dodewaard, Cornelis Taats, die het kocht van Johanna, de armlastig geworden weduwe van Pook van Baggen. Hoe het verder precies is gegaan met het huis is niet geheel duidelijk. Wel weten we dat het bouwkundig in slechte staat verkeerde en dat het nog voorkomt op een kaart van 1840. Maar vrij snel na de aankoop, rond 1846, is het afgebroken. En dat is grondig gebeurd. In de directe omgeving van dit gebouw zijn geen achtergebleven stenen of dergelijk bouwmateriaal te vinden. Taats laat nog wel eerst een “schilderijtje” maken door schilder Matthijs Quispel uit Dordrecht. Daardoor weten we nu nog hoe het kasteel er ongeveer heeft uitgezien. Toen in de negentiende eeuw een kasteel werd afgebroken werden de vrijgekomen bouwmaterialen, omdat ze kostbaar waren, op grote schaal hergebruikt. Wat hier uiteindelijk restte waren een binnen- en buitenslotgracht, twee toegangswegen en twee toegangspoorten (nog zichtbaar: een aan de Tielsestraat en een aan de Wageningsestraat.) Dit alles ligt midden tussen agrarisch gebruikte percelen. De toegangsweg vanaf de Wageningsestraat is nog goed herkenbaar omdat daar enkele decennia geleden eiken laanbomen zijn geplant, maar de rest is vrijwel onzichtbaar.

Een pentekening van het Kasteel Andelst dat in 1848 is afgebroken.

Tegenover het station liggen het veilinggebouw van de voormalige Coöperatieve Veilingsvereniging MiddenBetuwe in Zetten en het bijbehorend koelhuis. Beide zijn gebouwd in 1936-1937 en ontworpen door architect J. Evers. Ze zijn van belang als goed en gaaf bewaard voorbeeld van de bouwstijl van de Nieuwe Zakelijkheid. Voor het gebruik van winkels zijn de Andelstenaren aangewezen op Herveld en op het ietsje verder gelegen Zetten. Andelst kent wel een bloeiend bedrijfsleven op de beide industrieterreinen, De Schalm en langs de Industrieweg. De kerk waarvan het oudste deel uit de elfde eeuw stamt, was oorspronkelijk gewijd aan de Heilige Vitus, de beschermheilige van zangers en van mensen die aan epilepsie lijden. De sint-vitusdans, een naam voor een vrij zeldzame aandoening bij vooral kinderen waardoor zij schokkende bewegingen maken, herinnert nog aan zijn verering.

De Nederlands Hervormde Kerk van voor 1927 met aan de zuidzijde nog het aanwezige toiletblok van de school.

Boerderij “De Meijburg” van de familie van Olst gezien over het kerkhof van N.H. kerk. 7

Het gemeentehuis van de Gemeente Valburg aan het Europaplein.

Oude boerderij gebouwd in 1778.

De voormalige kruidenierswinkel “de Papegaai” aan de Tielsestraat hoek Waalstraat/Rozenstraat.

De Nederlands Hervormde School aan de Kerkstraat met de woning van de hoofdonderwijzer ernaast. 8

Het huis van de familie van Haarlem aan de Kerkstraat.

De zuidelijke inrijpoort van het kasteel Andelst die nog steeds aanwezig is maar zonder de vazen er bovenop.

Het huis van de familie Zwijnen aan de Waaldijk dat is gesloopt voor de aanleg van de Tacitusbrug.

Het fruitpakhuis van de familie Fintelman aan de Wageningsestraat dat afgebroken moest worden voor de aanleg van de Betuweroute.

Het “trapkeshuis” aan de Hoofdstraat.

De boerderij “Boschlust” van de familie Tap aan de Tielsestraat richting Wely.

Het voetveer over de Waal aan het einde van de Waalstraat met dames van Christine Hermine School die op stap gaan. Kinderen op een balk over de Slijk-Ewijksche Leijgraaf aan de Dam.

Cafė “de Zon” van de familie Jansen aan de Tielsestraat.

De Andelstsche brug over de SlijkEwijkse leijgraaf op de hoek van de Wageningsestraat en Tielsestraat.

De heer P. Vogelenzang met zijn vrachtauto, hij woonde aan de Tielsestraat.

De Tielsestraat gezien vanaf het dorp en in de richting Wely.

Het busstation van de Betuwsche bus, later de Velox aan de Wageningsestraat.

Luchtfoto van het centrum van het dorp met Kerk, school en gemeentehuis. 9

Hemmen Hemmen wordt in 1188 voor her eerst genoemd in een oorkonde van de Dom in Utrecht. Eeuwenlang was de dynastie Van Lynden heer en meester in Hemmen. Steven van Lynden trouwde in 1361 met vrouwe Elisabeth van Doornick, die van haar vader het land kreeg. Zo werd Steven van Lynden de eerste heer van Hemmen. Of toen al het slot Hemmen bestond is niet bekend. In 1750 is het ons bekende slot van Hemmen afgebroken en is er een nieuw huis op de fundering gezet dat is in 1757 in gebruik genomen. Jarenlang was Hemmen een hoge heerlijkheid en mocht er recht gesproken worden. Dit betrof niet alleen Hemmen maar gold ook voor een aantal dorpen er om heen. In de Napoleontische tijd werd de mairie Hemmen (1811 – 1813) en later de gemeente Hemmen (1814 – 1817) ingesteld. Hiertoe behoorden ook de dorpen Andelst, Indoornik, Lakemond, Randwijk en Zetten. De mairie Hemmen viel onder het schoutambt Valburg. De heer van Hemmen maakte hier tegen bezwaar en vanaf 1818 was het schoutambt Hemmen een feit. Vanaf 1825 was Hemmen een eigen gemeente. De omliggende dorpen bleven bij het schoutambt Valburg. In 1918 kreeg de gemeente Hemmen van de heer van Hemmen een eigen onderkomen met aan de westzijde een eigen gemeentehuis en aan de oostzijde een hulppostkantoor. In 1931 overleed de zeventiende en laatste heer van Hemmen kinderloos en het landgoed werd een stichting die, hoewel al in 1926 bekrachtigd, pas bij zijn overlijden 10

in werking zou treden. Deze stichting ging het gehele bezit van de laatste heer van Hemmen beheren. Het bestuur bestaat uit verre familie van de van Lyndens. Het huis Hemmen is in 1945 door de geallieerden in brand geschoten omdat er Duitsers in zouden zitten. Dit staat bekend als de slag van Hemmen. De gemeente Hemmen is als zelfstandige gemeente op 1 juli 1955 opgeheven en grotendeels toegevoegd aan de gemeente Valburg. Een klein gedeelte kwam bij de gemeente Dodewaard.

Het slot Hemmen dat in 1750 is afgebroken en vervangen door het huis Hemmen.

De bevolking van het dorp bij het planten van de Julianaboom voor de kerk ter gelegenheid van het huwelijk van Juliana en Bernhard op 6 januari 1937.

Het huis Hemmen dat in 1757 in gebruik is genomen met de dubbele brug ervoor. De ingang van de school met rechts de woning van de hoofdonderwijzer ernaast.

Een foto van de Dorpsstraat richting de molen vanuit de kerktoren genomen.

Boerderij “de Hucht” is van 1800 en de oudste nog bestaande boerderij.

Kinderen van het dorp, klaar voor de optocht van 1938. Ze gaan met de “bus” van het kasteel met chauffeur M. Robbers.

In 1935 kreeg het dorp de eerste nieuwe motorbrandspuit. Pompbedienaar Evert Janssen doet onderhoud.

Overzicht van het plein voor de kerk met links de pastorie. Een foto van vóór 1933 met een nog witte kerk.

De molen en de voetbrug over de Linge. Dit was het kerkepad naar Indoornik. 11

Een foto uit 1926 met schaatsers op de kom en gracht voor de Hoge Brug.

De “Hoge brug”, de toegang naar het kasteel, met twee beelden op een sokkel ervoor.

Het gemeentehuis van de gemeente Hemmen en aan de andere kant het hulppostkantoor. 12

’t Pakhuys van het Lijndense Fonds voor Kerk en Zending, gebouwd in 1948, voor de opslag van fruit.

Laatste raadsvergadering van de gemeente Hemmen op 30 juni 1955 ten gevolge van de opheffing als gemeente.

De Tolbrug en op de achtergrond het Tolhuis dat de Tweede Wereldoorlog niet heeft overleefd.

Vooraan de boerderij van Pit van Brakel in de Molenstraat, die de oorlog niet heeft overleefd.

Het station Hemmen-Dodewaard met de directietrein van de Nederlandse Spoorwegen ervoor.

De rijtoer vanwege het afscheid van burgemeester De Hartog van de gemeente Hemmen in 1931.

Een luchtfoto van de kern van het dorp genomen op 4 juli 2001.

De Hemmensche Harmonie van voor de Tweede Wereldoorlog. 13

O.G. Heldring

1847-1876 Naar aanleiding van het bezoek aan een vrouwengevangenis in Gouda heeft ds. O.G. Heldring samen met een aantal Reveil aanhangers in 1847 het “Asyl Steenbeek”, een tehuis voor “gevallen vrouwen”, opgericht. Dit werd gerealiseerd in de oude bierbrouwerij “de Eind” die ds. Heldring vanaf 1842 in zijn bezit had. Na een aantal jaren was het aanbod van meisjes en vrouwen zo groot en divers dat er in 1856 een tweede tehuis bij kwam, “Talitha Kumi” (Hebreeuws voor meisje sta op.) Dit huis was bedoeld voor kinderen van 6 tot 14 jaar, die aan de ouderlijke macht onttrokken waren. En die men voor een misstap wilde behoeden. Een derde huis werd “Bethel” dat in 1861 werd opgericht voor oudere meisjes van 16 tot 23 jaar. Het volgende dat van de grond kwam was de Normaalschool. Zie hiervoor het onderdeel voortgezet onderwijs.

Heldring-gestichten De mensen van de gestichten en het dorp Zetten met hun vee konden hier bij overstromingen naar toe vluchten. Vandaar “de Vluchtheuvelkerk”. De kerk is op 19 juni 1870 in gebruik genomen. In 1876 is ds. O.G. Heldring overleden in Mariënbad (Bohemen) en later op de Vluchtheuvel begraven in Zetten.

In 1867 is ds. Heldring in Hemmen met emeritaat gegaan. Hij heeft een voor hem gebouwde woning, later de pastorie, op het terrein van de Heldring-gestichten betrokken. Het gemis van een kerk heeft hem er toe bewogen om een plan te maken om een kerk te bouwen op een heuvel met een gracht eromheen. De grond die daardoor vrijkwam werd gebruikt om de heuvel te maken, de heuvel was 90 cm. Hoger als de hoogst gemeten waterstand van de overstroming van 1809. Ds. O.G. Heldring als jonge dominee benoemd. 14

Hemmen 1833 met de kerk en pastorie waar Ds. O.G. Heldring 40 jaar predikant is geweest.

Bierbrouwerij “de Eind” die Ds. Heldring in 1842 van de familie Quack kocht.

Het Asyl Steenbeek dat in 1848 in gebruik is genomen.

58 60

Talitha Kumi dat in 1856 in gebruik is genomen.

Bethel van 1861.

Mej. P. Voute, de eerste directrice van het Asyl Steenbeek.

De pastorie die in 1867 voor Ds. O.G. Heldring is gebouwd.

De Vluchtheuvelkerk, gebouwd tussen 1868 en 1870 en op 19 juni 1870 in gebruik genomen.

De gedenkplaat van Ds. O.G. Heldring bevindt zich in de Vluchtheuvelkerk. 15

H. Pierson

1877-1914 Het eerste waar ds. H. Pierson, de opvolger van ds. O.G. Heldring, mee te maken kreeg was de brand in het Asyl Steenbeek en het overlijden van de eerste directrice van Steenbeek, mej. P. Voute. Onder leiding van ds. Pierson is er een tehuis voor ongehuwde moeders, het Magdalenahuis, gekomen. Een aantal jaren later werd het Kinderhuis gebouwd waar de kinderen van deze ongehuwde moeders een onderdak vonden. Daarnaast werden er opleidingshuizen opgericht voor jongeren die in één van de huizen verbleven en die meer in hun mars hadden. Doel was om hun opleidingsniveau naar een hoger plan te tillen. Men is begonnen met een aantal jongeren in een huis in Hemmen dat later vervangen werd door twee huizen op het terrein zelf. Dit waren opleidingshuis 1, “Hosa Semna” het latere internaat Christine Hermine Huis, en opleidingshuis 2, “Hosa Euphema” waar later van 1952 tot 1972 het Centraal Bureau gevestigd was.

Heldring-gestichten de gebouwen te trekken. Toen het nieuwe “Talitha Kumi” klaar was besloot men om de allerkleinsten in een nieuw gebouw te plaatsen. In 1909 is het gebouw “Klein Talitha” in gebruik genomen.

Het aantal bewoners van de stichtingen groeide gestaag en ook de “Vluchtheuvelkerk” werd te klein. Dus werd er in 1896 een vleugel aan de kerk gebouwd. Er bestond al jaren een plan om “Talitha Kumi” te vernieuwen. Toen dan ook in 1904 de gebouwen van het gymnasium, vanwege het vertrek naar Arnhem, vrij kwamen werd besloten om de nieuwbouw naar voren te halen en tijdelijk in één van Het nieuwe Asyl Steenbeek nadat het oude in 1877 door brand is verwoest.

De binnenplaats van Talitha Kumi, met de meisjes in uniform.

De badkamer in het Asyl Steenbeek.

Magdalenahuis van 1881, een tehuis voor ongehuwde moeders.

Een slaapzaal van Talitha Kumi.

Het vergrootte en verbouwde Bethel, voor meisjes en vrouwen van 16 tot 23 jaar.

De tuinmanswoning van Bethel met daar achter de Bethelschuur aan de gracht van de Vluchtheuvelkerk. 17

Opleidingshuis 2, Hosa Semna; voortgezet onderwijs voor meisjes, werd in 1887 gebouwd omdat Hosa Euphema te klein was geworden.

In het Kinderhuis werden de kinderen, die geboren waren in het Magdalenahuis, opgenomen. 18

Opleidingshuis 1, Hosa Euphema; werd in 1882 gebouwd voor meisjes van diverse huizen om zich verder te kunnen ontwikkelen.

De Boerderij van Talitha Kumi leverde de groente, fruit en melk.

De Vluchtheuvelkerk met de in 1896 aangebouwde vleugel.

Buiten spelende kinderen van het Kinderhuis.

Het nieuwe huis “Talitha Kumi”, in 1904 op dezelfde plaats gebouwd van het oude huis.

De dokterswoning van huisarts dr. Nijland. Deze was arts voor zowel het dorp als ook voor de Heldring-gestichten.

De kleintjes van Talitha Kumi betrokken in 1909 een eigen huis dat Klein Talitha werd genoemd. 19

J. Lammerts van Bueren

1914-1937 De opvolger van ds. H. Pierson, Dr. J Lammerts van Bueren, kreeg te maken met een brand op Steenbeek. In 1916 brandde het herbouwde Steenbeek geheel af. Op dezelfde plaats werd het 3e Steenbeek gebouwd. In 1918 is er een tweede tehuis voor ongehuwde moeders opgezet, “Pella” dat gehuisvest werd in een lege vleugel van gebouw Steenbeek.

Heldring-gestichten In het begin van de jaren dertig zijn tal van huizen geheel of gedeeltelijk vervangen door nieuwbouw. Men begon met het Magdalenahuis, vanwege de brand in 1929. Daarna gevolgd door Bethel, Arenhorst en het internaat van de Normaalschool.

Er is in de historie van de Stichtingen vaker brand geweest. Zo brandde in 1929 het Magdalenahuis af. Op dezelfde plaats werd een nieuw huis gebouwd. Voor “Pella” is in 1931 een nieuw gebouw neergezet in de nabijheid van het Magdalenahuis. “Pella” heeft tot 1971 gefunctioneerd. Het gebouw heeft later nog voor andere afdelingen van de stichtingen dienst gedaan en is in 2005 gesloopt. Op het terrein van Talitha Kumi is in 1927 nog het Lingehuis gebouwd. Dit is in gebruik geweest als tijdelijke woning voor ds. O.G. Heldring, kleinzoon van de oprichter, en zijn gezin. Later hebben er tal van andere activiteiten plaats gevonden. In hetzelfde jaar bouwde men er een wasserij bij. Hier werd de was gedaan van alle huizen en internaten en deden meisjes uit de verschillende huizen werkervaring op. Er kwam een woning voor de wasbaas naast.

In 1917 brandde voor de tweede keer het Asyl Steenbeek af en in hetzelfde jaar werd het nieuwe gebouw betrokken. 20

Het 75-jarig bestaan van Talitha Kumi in 1932. Alle genodigden op de foto.

Spelende kinderen van Klein Talitha.

Staf en directrices van de Heldringgestichten.

De wasserij, in 1927 gebouwd, deed de was voor alle huizen.

De opleidingshuizen werden internaten. Toch was er behoefte aan een nieuw opleidingshuis, het Lingehuis.

Het nieuwe “Magdalenahuis” als vervanging van het door brand verloren gegane oude huis.

In 1930 werd een nieuwe Arenhorst gebouwd.

Een nieuw Pella, in 1931 gebouwd, als tweede huis voor ongehuwde moeders.

Het oude Bethel werd afgebroken en een nieuw huis kwam er voor in de plaats.

Het interieur van de Vluchtheuvelkerk met de scheidingswand tussen de bewoners van de huizen en het personeel.

De gebouwen van het Magdalenahuis met Kinderhuis en de bijbehorende boerderij.

De Piersonschool op het terrein van Talitha Kumi. 23

Ds. O.G. Heldring, kleinzoon van de oprichter

1938-1970 Als opvolger en president-directeur van de Heldringstichtingen werd in 1938 de kleinzoon van de oprichter, die eveneens O.G. Heldring heette, benoemd. Als predikant van de Vluchtheuvel-gemeente werd de laatste opgevolgd door ds. K.O. Finkensieper. Door de Tweede Wereldoorlog raakten vele gebouwen op de terreinen van de Heldring-gestichten vernield of zwaar beschadigd. Talitha Kumi en de pastorie waren onherstelbaar maar de rest was op te knappen. De pastorie is op de fundamenten weer opgebouwd maar Talitha Kumi is afgebroken en niet meer opgebouwd. Ook de Piersonschool is niet meer terug gekomen. Het onderwijs is begin jaren zestig wel verder gegaan als “Z.M.O.K. de Brouwerij”. Klein Talitha werd provisorisch hersteld maar na een aantal jaren toch afgebroken. De boerderij is wel geheel hersteld en staat er nog steeds maar doet geen dienst meer als boerderij.

K.O. Finkensieper

Heldring-gestichten Na vele jaren van herbouw, restauratie en veranderingen in de werkzaamheden van de Heldringstichtingen is aan het einde van de jaren zestig een nieuwe fase aangebroken. Er kwamen kleinere gebouwen. De “Arenhorst” werd Centraal Bureau. De Z.M.O.K “de Brouwerij”, die tijdelijk onderdak had gevonden in het derde gebouw “Steenbeek”, kreeg een nieuw gebouw. De boerderij van “Steenbeek” werd gesloopt en de stallen werden omgebouwd tot kinderboerderij ”De Kiboets”.

In 1946 is ds. O.G. Heldring met pensioen gegaan. Hij is toen als president-directeur opgevolgd door ds. K.O. Finkensieper. Helaas is ds. Finkensieper in 1960 plotseling overleden, één dag na zijn vijfenvijftigste verjaardag. Hij werd opgevolgd Dr. G. van Leeuwen.

De “Arenhorst” hersteld na de oorlog, dat is te zien aan de pannen op het dak. 24

Nije Wehma, aangekocht in 1930, door de kleinzoon van de oprichter van de Heldringgestichten.

De baby’s van Pella liggen te zonnen.

100

Opleidingshuis 1 is in 1952 in gebruik genomen als Centraal Bureau van de Heldring-gestichten.

Nije Wehma, na de verbouwing in 1932, dat de naam de Boomgaard krijgt.

De barak “Klein Thalitha” als vervanging van het in de oorlog verloren gegane gebouw.

Op de foto van de Hoofdstraat in het dorp is rechtsonder het noodgebouw te zien van de verloren gegane boekhandel.

101

Het interieur van de Vluchtheuvelkerk na de oorlog.

Op het terrein van Talitha Kumi is alleen nog Klein Talitha en de boerderij te zien. De rest is verloren gegaan door oorlogshandelingen.

102

Het zwembad achter De Wasserij is in 1963 door dr. G. van Leeuwen feestelijk in gebruik genomen. 25

Herveld Herveld bestaat uit twee gedeelten: het oudste, zuidelijke deel ligt min of meer rond de hervormde kerk uit de vijftiende eeuw en ten zuiden van de Tielsestraat. Het noordelijke, overwegend katholieke deel, vormt tegenwoordig het centrum met het dorpsplein waarlangs behalve het dorpshuis ook een aantal winkels en eetgelegenheden liggen. Herveld-Noord is vastgegroeid aan het dorp Andelst. Herveld-Zuid ligt oostelijk van Andelst en grofweg tussen de A15 en de Tielsestraat. In 1840 telde Herveld nog slechts 890 inwoners. Vandaag heeft Herveld een inwonertal van 3075, bijna twee keer zoveel als Andelst. Op de Woerden (hoger gelegen gronden) in Herveld-Noord, maar ook op die in Herveld-Zuid woonden al mensen nog voordat de Romeinen deze gebieden veroverden. De velden in en rond Herveld vielen lange tijd onder het gezag van de opeenvolgende heren van Loenen. Een daarvan, Otto van Bylandt, gunde in ca. 1450 zijn schoonzoon Frederick von der Ese, het recht van de wind en het maalrecht: hij mocht een molen (laten) bouwen in Herveld. Hij kreeg tevens het banrecht. Dat wil zeggen dat de boeren uit de omgeving verplicht waren hun graan op die molen te laten malen op straffe van een fikse boete. Zo was hij verzekerd van inkomen. Mogelijk was die molen in de eerste helft van de achttiende eeuw in zo’n slechte toestand dat men een nieuwe molen moest bouwen, die er nu nog steeds staat.

Op de kap prijkt het jaartal 1722. Omdat de familie Vink de laatste eigenaar was heet deze standerdmolen nu Molen de Vink. De gelijknamige stichting is eigenaar. In Herveld-Zuid vinden we ook het in een oude boerderij gevestigde unieke streekmuseum Den Tip, waar men in stijlkamers het dagelijks leven van de Betuwse bevolking kan beleven van vlak voor de Tweede Wereldoorlog, De boerderij ligt in een hoogstamboomgaard met verschillende oude fruitrassen. Het dorp kenmerkt zich door een bloeiend verenigingsleven.

103

De R.K. lagere school “de Willibrordusschool” aan de Hoofdstraat.

104

105

106

De N.H. kerk aan de Schoolstraat hier zonder de torenspits welke is afgebrand.

Het voormalige gemeentehuis van de gemeente Valburg aan de Stenenkamerstraat. De R.K. Kerk aan de Hoofdstraat welke in de zestiger jaren is afgebroken en vervangen door de huidige kerk.

107

De oude boerderij “de Eshof” van voor de Tweede Wereldoorlog.

108

Museumboerderij “de Tip”.

109

N.H. school aan de Schoolstraat welke is afgebroken na het samengaan met de school in Andelst, die verder zijn gegaan als Clara Fabriciusschool.

110

111

De boerderij aan de Onderstalstraat 4.

Boerderij “de Steenenkamer” aan de Stenenkamerstraat.

112

Kruispunt Hoofdstraat, Bredestraat en Stenenkamerstraat met op de achtergrond het oude gemeeentehuis. 27

113

Boerderij “Rome” aan het Romeplein welke enige tijd geleden is afgebrand. 28

114

Luchtfoto van de omgeving van de N.H. kerk in Herveld-Zuid.

115

Het groene Kruisgebouw aan de Dijkstraat en is als zodanig niet meer in gebruik.

116

Bakker van Rijswijk en zijn vrouw uit de Moordakkerstraat.

118

De boerderij van de Familie Frentz aan de Schoolstraat.

121

Het CVC gebouw heeft jarenlang dienst gedaan als toneel- en feestzaal aan de Tielsestraat.

117

De uit 1722 stammende molen “de Vink” aan de Stenenkamerstraat.

119

De boerderij “Merkenhorst” aan de Dijkstraat wat nu een manege is.

122

Zangvereniging “Halleluja” voor de Tweede Wereldoorlog.

120

Het huis “de Oude Kapel” aan de Tielsestraat.

123

Smederij Mathijssen toen nog aan de Tielsestraat. 29

Heteren Heteren is lange tijd een eigen gemeente geweest die zich uitstrekte langs de rivier de Rijn en waaronder ook de dorpen Driel, Randwijk en Indoornik vielen en de buurtschap Lakemond. Thans maakt Heteren deel uit van de gemeente Overbetuwe. Na de Tweede Wereldoorlog is Heteren sterk gegroeid omdat het de vestigingsplaats werd van vele medewerkers van de universiteit van Wageningen en daarmee een forenzenplaats werd. Vanwege het feit dat vele inwoners overdag niet in het dorp aanwezig waren ging de plaatselijke middenstand voor een groot deel langzaam ter ziele. In 2021 is een start gemaakt met de bouw van een nieuw dorpscentrum, met diverse winkels en horeca en bovendien met een medisch centrum, waardoor de leefbaarheid van het dorp naar verwachting snel zal verbeteren. Al in de Romeinse tijd woonden er mensen in wat nu Heteren is. In de vroege middeleeuwen ontwikkelde het dorp zich langzaam tot een lintdorp langs de Rijn via de Kastanjelaan op de dijk en de Dorpsstraat parallel aan de dijk, doorlopend in de Onze Lievevrouwenstraat. Pas na WO II groeide Heteren ook in zuidelijke richting langs de Flessenstraat en ontstonden er nieuwe woonwijken aan beide zijden van die straat. Heteren heeft veel te lijden gehad van het geweld van de rivier de Rijn. Van de oude Willibrorduskerk (op de dijk) staat de resterende toren nu eigenlijk buitendijks. Het schip is in de negentiende eeuw gesloopt.

In en om Heteren staan enkele monumentale panden, o.a. het voormalige gemeentehuis, boerderij de Haantjes in de Dorpsstraat, het Veerhuis aan de Kastanjelaan, boerderij De Steeg aan de Onze Lieve Vrouwestraat. De Steenbakkerij Randwijk aan de Renkumse Veerweg en Steenfabriek Wienerberger BV voorheen van Wijck zijn een overblijfsel van de vele steenbakkerijen langs de Rijn die werk gaven aan talloze arbeiders. Vaak liepen zij (fietsen waren aanvankelijk voor hen onbetaalbaar) ’s morgens voor hun boterham 10 tot 15 km naar hun werk heen en dezelfde afstand ’s avonds weer terug.

124

Een tekening van het kasteel “de Roode Toren”. 30

125

De Chr. Lagere school aan de Onze Lieve Vrouwestraat.

128

126

De brandweer met de handbrandspuit met in het midden veldwachter Leeuwis.

129

Villa “Frisia” aan de achterzijde. Deze is in gebruik geweest als burgemeesterswoning.

Boerderij “De Beemd”.

131

“Villa Mariënhof” aan de Dorpsstraat. Hier woonde notaris de Meester.

132

Het Renkumse veer met op de achtergrond het veerhuis aan de Heterense kant.

127

De bouw van de R.K. kerk aan het einde van de Onze Lieve Vrouwestraat.

130

De kerkzaal en de “Peperbus” van de N.H. kerk.

133

De R.K. lagere school aan de Onze Lieve Vrouwestraat. 31

134

Dit is het begin van de Boterhoeksestraat richting het dorp. Slechte wegen maar wel een automobiel er op.

136

137

Een paard in de rosmolen van de familie Van Schaik op boerderij “De Boterhoek”.

Het gemeentehuis van de gemeente Heteren aan de Kastanjelaan.

135

Arbeiders van de steenfabriek “Randwijk” aan het klei scheppen voor de steenfabricage.

138

Boerderij “De Fles” aan de Flessenstraat.

139

140

Een kijkje in de Dorpsstraat vanaf het kruispunt met de Flessenstraat.

Boerderij “De Steeg” van de familie van den Westering.

142

143

De gemeenteschool op de dijk naast de N.H. kerk

Een blik in de Dorpsstraat van 1904 met op de voorgrond het doktershuis.

141

Het oude café “De Sprokkelenburg” op de Kastanjelaan.

144

Burgemeester en brandweercommandant kijken naar het materieel van de Brandweer. 33

Het voortgezet onderwijs in Zetten en Andelst De aanleiding voor het in 1864 oprichten van een opleidingsschool voor onderwijzeressen in Zetten, de Christelijke Normaalschool, door ds. O.G. Heldring was het verzoek van een dominee en vriend uit Bohemen om onderwijs te geven aan twee van zijn dochters omdat het onderwijs in Bohemen heel slecht was. Men vond daarvoor een boerderij in het dorp waar onderwijs en internaat in één gebouw werden ondergebracht. In de loop der jaren werd het gebouw meermalen uitgebreid of gedeeltelijk vernieuwd. De school heeft bestaan tot 1956 toen er een fusie met de kweekschool “De Klokkenberg” in Nijmegen kwam. Het internaat is tot 1972 in gebruik gebleven voor leerlingen van H.B.S., C.H.S en M.U.L.O. Tegelijkertijd richtte ds. F.P.L.C. van Lingen, van de dorpskerk in Zetten, het eerste Christelijke Gymnasium van Nederland op. Hiervoor werd de herberg van de familie Van Lutterveld aangekocht en aangepast met slaapzalen en lesruimten. Dit gebouw dat stond op de kruising van de Hoofdstraat en de Kerkstraat kreeg een aantal veranderingen te verwerken. Het Gymnasium is in 1904 naar Arnhem verhuisd. Omdat het Gymnasium toch gemist werd in deze omgeving is er door een aantal bekende personen in Zetten en omgeving een nieuw gymnasium opgericht. Hiervoor werden in 1909 een nieuwe school, twee lerarengebouwen aan de Veldstraat en een internaat aan de Stationsstraat (het Witte Huis) gebouwd. In 1919 is het tweede Gymnasium verhuisd naar Zeist omdat het aldaar meer centraal in het land gelegen was. In 1913 werd, onder leiding van ds. H. Pierson, de vakschool voor vrouwen opgericht in de voormalige schilderswerkplaats van Langendijk die naast het gebouw “Steenbeek” stond die maar een paar jaar heeft bestaan. In ging 1914 ds. Pierson met emeritaat. Hij werd opgevolgd door Dr. J. Lammerts van Bueren die geen prioriteit gaf aan het opnieuw opstarten van de school. 34

Dit zou pas in 1916 gaan gebeuren. De school kreeg in de loop der jaren landelijke bekendheid omdat één van de drie opleidingsinstituten voor de lerarenakte N XIX (Landbouw-huishoudlerares) aan de school verbonden werd. Naast de protestant christelijke in Zetten was er nog een Rooms-Katholieke in Posterholt en een neutrale in Deventer. In 1961 kwam er ook nog de opleiding acte NXX (kinderverzorging, opvoeding en handenarbeid) bij. Leerlingen kwamen uit het hele land en woonden in internaten. Door nieuwe onderwijswetgeving werden deze opleidingen eind jaren zeventig en begin jaren tachtig van de vorige eeuw verplaatst naar centrale opleidingsinstituten voor hoger beroepsonderwijs. De school kende ook een afdeling middelbaar beroepsonderwijs met de richtingen INAS (inrichtingsassistente), Kinder- en Jeugdverzorging, Vormingsklas en de schakelopleiding (V.H.B.O.) voor de leraressenopleiding. In 1990 fuseerden deze middelbare opleidingen met de streekschool in Ede. Het lager beroepsonderwijs kreeg een plaats in de brede scholengemeenschap het Hendrik Pierson College (H.P.C.). Na de verhuizing werden de gebouwen van het tweede gymnasium alle overgenomen door de Heldringstichtingen. In het internaat “Het Witte Huis” begon in 1921 een H.B.S. met een drie jarige cursus. Deze zou in 1923 verhuizen naar het schoolgebouw aan de Veldstraat. In ca 1958 ging de vierde klas van de vijfjarige opleiding van start. Het zou tot 1962 duren voordat het de officiële status van vijfjarige opleiding kreeg. De school kreeg bij het in werking treden van de Mammoetwet de naam “Heldring College”. In 1971 werd een nieuw schoolgebouw aan de Mammoetstraat in gebruik genomen naast de toen al aanwezige MAVO. In 1991 werd de naam Heldring College veranderd in Hendrik Pierson College vanwege de diverse fusies met andere scholen. Deze MAVO was in 1962 als ULO in de voormalige burgemeesterswoning aan de Kerkstraat in Zetten van start gegaan. Na een aantal jaren kon er een nieuw schoolgebouw aan de Mammoetstraat gebouwd worden. De school is nu onderdeel van het HPC. In 1955 is er in Herveld in een noodgebouw aan de Spoorstraat een ambachtsschool van start gegaan. In 1958 is de noodschool vervangen door een nieuw gebouw in Andelst. Ook deze school is mede door wijzigingen in het onderwijsstelsel en de fusie van scholen in 1990, opgegaan in het HPC. In Andelst is er in 1941 in de oude Openbare school een opleiding gestart voor scholing en bijscholing van de jonge agrariërs. Dit was de Rijks Middelbare Landbouwwinter School. Jonge agrariërs, veelal boerenzoons, leerden hier gedurende de wintermaanden en werkten in de zomer thuis op de boerderij. De school kende een tweejarige cursus. In de jaren vijftig is dit onderwijs in Andelst gestopt en deels opgegaan in een school in Tiel. Het gebouw staat er nog steeds onder de naam “Veldzicht”, zij het met een andere bestemming.

145

Eerste schoolgebouw met internaat van de Chr. Normaalschool aan de Hoogstraat. Nu hoek Hoofdstraat-Piersonstraat.

147

Tweede Gymnasium aan de Veldstraat. Na vertrek in 1919 naar Zeist kwam hier in 1923 de Chr. H.B.S in.

146

Het eerste Chr. Gymnasium van Nederland stond op de plaats waar nu het parkje aan de Hoofdstraat hoek Schweitzerstraat is.

149

148

Het gebouw van de Chr. H.B.S en later ook de Chr. Kweekschool aan de Veldstraat.

Drie gebouwen aan de Veldstraat waarvan er heden nog één aanwezig is. Dat is het Veldhuis.

150 152

151

De heer J.J. van Wely, bijgenaamd “Pa van Wely”, directeur van de Chr. H.B.S. geeft wiskundeles.

Het kinderhuis word later omgebouwd tot internaat “het Lentehuis” voor de Christine Hermine School.

Mej. J.J. Weijland, eerste directrice van het Normaalschoolinternaat. 35

153

Het later veel grotere Normaalschoolgebouw en internaat aan de Hoogstraat, nu Hoofdstraat.

156

Opleidingshuis “Hosa Semna”, later internaat “Christine Hermine Huis” aan de Wageningsestraat.

154

De vakschool voor vrouwen, de Christine Hermine School.

157

Opleidingshuis “Hosa Euphema”, aan de Wageningsestraat hoek Vluchtheuvellaan.

159

160

Luchtfoto van het C.H.S. complex met bijbehorend internaat en bijgebouwen.

De Normaalschool met de 1882 aan het eind aangebouwde leerschool die uitgegroeid is tot Lammerts van Buerenschool.

155

Het Witte Huis, toen internaat van het tweede Chr. Gymnasium, kort na de bouw.

158

Nieuwbouw van de Chr. MULO, nu onderdeel van het H.P.C. complex.

161

Technische school “Midden Betuwe” aan de Wageningsestraat in Andelst.

162

163

Rijks Middelbare Landbouwwinterschool “Veldzicht” aan het Jaffapad in Andelst.

De C.H.S. na de uitbreiding van 1933.

164

Oorkonde welke elk jaar aan de beste leerling van de Landbouwwinterschool werd uitgereikt.

166

167

165

Luchtfoto uit 1947 van het C.H.S. complex met op de voorgrond het internaat “de Til”.

168

Directeurswoning van de Normaalschool. Later verbouwd tot winkel van Boekhandel B.O.S. met bovenwoning.

Lerarenwoning behorende bij de H.B.S. aan de Veldstraat. In de oorlog verwoest.

Mej. Kikkert, lerares Frans en Engels van de H.B.S., wordt getrakteerd door een jarige leerling.

169

Luchtfoto uit 1981 van het C.H.S. complex met rechts het internaat “C.H.H.”.

170

De voormalige burgemeesterswoning waar in 1962 de Chr. U.L.O. is gestart.

Randwijk en zijn buurtschappen Bij de vorming van de gemeenten, op bevel van Lodewijk Napoleon, werden het dorp Randwijk en de buurtschap Indoornik aan de gemeente Heteren toegevoegd. In Indoornik stond ook een kasteel. Het was tevens een hoge heerlijkheid. Het huidige Randwijk bestaat eigenlijk uit een dorp en twee buurtschappen. De naam Randwijk kwam het eerst voor in een oorkonde in 1003, de buurtschap Lakemond was al in 1297 bekend. Indoornik in 1387. In 1901 werd het dorp opgeschrikt door een grote brand die een gedeelte van het dorp in de as legde. Dit was waar nu de Erfstraat is. Ook in WO II heeft het dorp er flink van langs gehad en vele woningen, de kerk en diverse boerderijen werden zwaar beschadigd. Het onderwijs bestond uit een protestantse en een openbare school. De protestants christelijke school bestaat nog steeds maar de openbare is na de Tweede Wereldoorlog niet meer teruggekomen. Na de oorlog werd een barakkenkamp opgericht voor de huisvesting van bouwarbeiders voor de wederopbouw. Deze hebben ook de noodwoningen gebouwd die aan het begin van de Bredeweg stonden. Dit wijkje werd in de volksmond “Java” genoemd. Toen deze bouwvakkers vertrokken zijn er Ambonezen komen wonen die uit Nederlands-Indië verdreven waren. Doordat de bewoners een reguliere woning kregen in het dorp of elders is het barakkenkamp “De Haar” aan het eind van de jaren zeventig gesloopt. Tijdens en na de wederopbouw is het dorp flink uitgebreid. De buurtschap Lakemond was tot 1817 een onderdeel van het Schependom van Wageningen en kwam daarna bij de gemeente Heteren. In Lakemond heeft het slot Lakemond gestaan dat later de naam “Doeyenburgh” kreeg vanwege de bewoning door het geslacht Doeyenburgh, heren van 38

Lakemond. Het slot is in de loop der eeuwen afgebroken en vervangen door een boerderij. Verder is er weinig veranderd in de buurtschap. De buurtschap Indoornik is heel uitgebreid. Zij strekt zich uit tot aan Dodewaard toe en geheel langs de Linge. Er is een R.K. kerk gesticht als afsplitsing van de parochie Wageningen-Renkum. De eerste Pastoor was Ioannis Everardus Lippitz. Deze was in 1729 gezonden vanaf het kasteel Grunsfoort in Renkum om de zielzorg in dit gedeelte van de Betuwe te verzorgen. aanvankelijk kerkte men in Lakemond op de Lange Weert. Het is niet uitgesloten dat men ter kerke ging op het slot Lakemond. De eerste vermelding dat er kerk werd gehouden in een schuilkerk in Indoornik was op 25 november 1738. Of de kerkschuur en de latere kerk aan de westzijde van de huidige Knoppersweg dezelfde zijn is niet bekend. In 1907 is men begonnen met de bouw van een nieuwe kerk met pastorie aan de andere zijde van de Burg. Knoppersweg. Deze is op 1 juli 1908 in gebruik genomen. In 1944/1945 is deze kerk zo zwaar beschadigd dat na de oorlog een nieuwe kerk gebouwd is. In de jaren dertig is er ook een school naast de kerk gebouwd voor het katholieke onderwijs. Deze had een regionale functie want in de omliggende dorpen was alleen maar protestants of openbaar onderwijs. De school heeft zijn functie verloren en de kerk wordt alleen nog bij bijzondere gelegenheden gebruikt. Het huidige Indoornik is eigenlijk net buiten de kadastrale gemeente Indoornik gebouwd en het Lipperstpad verwijst naar de eerste pastoor.

171

Koloniale waren en manufacturenmagazijn “Bato”.

174

R.K. kerk, school, pastorie en hoofdonderwijzerswoning te Indoornik. De kerk is na de oorlog vernieuwd.

177

“’t Pannenhuis” is café en boerderij aan de Rijnbandijk ter hoogte waar nu het Kuijkgemaal is.

172

Brandweerauto van de gemeente Heteren is voor de oorlog gestald geweest in Randwijk.

175

Café van de familie Sanders aan de Nijburgsestraat. In de schuur achter de woning was ook een schilderswerkplaats.

178

De werkplaats van de smid en fietsenmaker Jan Kaashoek aan de Bredestraat.

173

De Openbare school aan de Kerkstraat. In de oorlog is deze verwoest.

176

“Rijn ouwe” is de boerderij van de familie J. de Leeuw naast de noodschuur aan de Knoppersweg. In de oorlog totaal verloren gegaan.

179

“Rustenburg” stond aan de splitsing van Rijnbandijk en Veerweg. Na de oorlog was er alleen nog een noodwoning te zien. 39

180

Het was feest voor de R.K. kinderen bij de kerk te Indoornik want F. Beerman is 25 jaar pastoor.

183

De noodschuur van het Polderdistrict aan het begin van de Knoppersweg.

186

Dit is de zo genoemde “Krommen Elleboog” in de Nijburgsestraat bij de woningbouw. Op de achtergrond de boerderij van Van Gelder. 40

181

Een grote brand heeft in 1901 bijna de gehele Erfstraat in de as gelegd.

184

In 1942 is de Rijn weer eens dichtgevroren. Bij het Lexkesveer heeft men een begaanbare weg gemaakt zodat ook auto’s er over konden.

187

Dit is het café van de dames Geurts aan de Knoppersweg te Indoornik. Na de oorlog niet meer opgebouwd.

182

Dit is de houten voetbrug over de Linge bij de “De Schouten Bouwing”. Aan de andere kant stond de Hemmense molen.

185

Dit is de kruidenierswinkel van J. Ezeman aan de Dijkstraat.

188

Het Lexkesveer gezien vanaf de Wageningse berg. Nog is te zien het oude en nieuwe veerhuis.

189

190

Boerderij “De Hoeve” voor de oorlog. Verwoest tijdens de slag om “De Hoeve” 1945.

De N.H. kerk gezien vanaf de toenmalige Dorpsstraat.

192

De Chr. School gezien vanuit de Erfstraat.

193

In 1917 is de Rijn dichtgevroren maar er is een pad gemaakt en met zand bestrooid zodat men veilig kon oversteken.

191

Boerderij “De Schouten Bouwing” van de familie Jurrius langs de Linge te Indoornik.

194

Boerderij “Holtmullershof” aan de Indoornikse kant van de Linge bij de tolbrug van Hemmen.

195

196

De Gereformeerde kerk aan de Erfstraat.

N.H. kerk, pastorie en Chr. school aan de Dijkstraat.

197

Boog gebouwd over de Nijburgsestraat ter gelegenheid van de troonswissling in 1948. Op de achtergrond de woningbouw. 41

Oorlog over onze dorpen Na de Duitse inval op 10 mei 1940 werd door het hoorbare kanongebulder de strijd op en om de Grebbeberg in onze dorpen met spanning gevolgd. Zeker door hen wier familieleden bij de strijd betrokken waren. Na de capitulatie brak hier in de wat geïsoleerd liggende Betuwe een redelijk rustige bezettingstijd aan. Van de Duitse militairen was hier minder te merken dan in de grote steden. Door de aanwezigheid van de Heldring-gestichten was Zetten voor de Duitse Wehrmacht verboden gebied. Wel werd regelmatig de nachtrust verstoord door massaal overvliegende Engelse bommenwerpers op weg naar hun doelen in Duitsland. Vele luchtgevechten tussen op de vliegbasis Deelen gestationeerde Duitse nachtjagers en geallieerde vliegtuigen werden boven de Betuwe uitgevochten, wat regelmatig neerstortende, brandende vliegtuigen tot gevolg had. Voor de huismoeders was het elke dag weer schipperen om, vanwege het distributiestelsel schaars aanwezige voedsel, een maaltijd op tafel te krijgen. Gelukkig slaagde men er hier op het platteland meestal wel in om dankzij de eigen tuin of de hulp van boeren een verantwoord dagelijks rantsoen samen te stellen.

en door de inundatie van dit gebied, werden enorme verwoestingen aangericht. De bevolking die in de herfst geëvacueerd werd naar Noord-Brabant en België, trof bij thuiskomst in de voorzomer van 1945 deels in puin liggende dorpen aan. Met name in Hemmen, Randwijk en Zetten was de schade groot. In Andelst, Herveld en Heteren iets minder, maar geen huis was onbeschadigd, laat staan dat er een ruit in zat. Voor de leniging van de eerste behoeften aan huishoudelijke artikelen en kleding kwam er hulp van het Rode Kruis en van kerkelijke instellingen zoals het Rode Kruis Hulp Korps en het Inter Kerkelijk Overleg. Behuizing was een ander probleem.

198

Vanaf de onvergetelijke 17e september 1944 werd alles anders. Door de luchtlandingen in onze omgeving kwam dit deel van de Betuwe in het directe strijdgebied te liggen en na de mislukking van de uiteindelijke opzet van operatie “Market Garden” zelfs vooraan in het frontgebied. Door felle gevechten in de herfst en winter van 1944/1945 Voor de Deutsche Wehrmacht was Zetten verboden gebied zoals aangegeven op de borden bij de ingangen van het dorp. 42

199

Luchtfoto van de beschieting van de N.H. kerk in Randwijk, april 1945.

200

201

Zetten onderwater, Winter 1944-’45. Foto hoek Kerkstraat-Steenbeekstraat. Zwaar beschadigde kerktoren (Peperbus) bij de N.H. kerk in Heteren.

202

Belgische militairen van de Brigade Piron in de Velddwarsstraat in Zetten. Voorjaar 1945.

205

203

Op 18 september 1944 te vroeg neergekomen zweefvliegtuig nabij H. Jurrius in Indoornik.

204

Zangkoor van de Nederlandse evacuees in België onder leiding van “Meester Zijlstra” uit Opheusden.

206

207

Amerikaanse militair nabij de beschadigde molen van Aalbers in Heteren. Herfst 1944.

Beschadigde A.N.W.B. handwijzer nabij de Lingebrug in Zetten.

Na beschieting door een Duitse jager uitgebrande Engelse vrachtauto op de Wageningsestraat in Andelst. November 1944. 43

208

Opgeblazen Tolbrug met de verwoeste boerderij van de familie Bakker. HemmenIndoornik 1945. 44

209

Amerikaanse militairen, ingegraven langs de dijk in Lakemond.

210

Restanten van de verwoeste Gereformeerde Kerk en het bedrijf van meelhandel Aalbers aan de Hoofdstraat in Zetten.

211

212

Zo troffen we, zomer 1945, bij thuiskomst van de evacuatie het verwoeste kasteel Hemmen aan. Amerikaanse mitrailleurpost, bij de Steenkuil aan de Rijndijk in Heteren. 213

Verwoeste R.K. kerk en omgeving. Indoornik voorjaar 1945.

214

Door granaatvuur beschadigde boomgaard. Zo troffen we er vele aan. Voorjaar 1945.

215

Kerkstraat in Zetten onder water. Voorjaar 1945. Men kan de plaats nog herkennen aan de woning links die is hersteld. 45

Wederopbouw Gevolg van alle verwoestingen was dat gezinnen bij elkaar in kwamen te wonen en er noodwoningen werden gebouwd. In de zomer van 1945 was het een wedloop om een ieder voor de herfst en winter een dak boven het hoofd te verschaffen. Bouwbedrijven uit minder getroffen gebieden van ons land kwamen te hulp. Zo was in Zetten Aannemersbedrijf “Friso” uit Sneek in 1945/1946 actief in de wederopbouw. Eerst werkten zij aan zogenaamd noodherstel, later aan de definitieve reparatie of nieuwbouw. In de volgende jaren kon de nieuwbouw veelal weer door plaatselijke aannemers gedaan worden. De totale wederopbouwperiode inclusief de aanleg van riolering en waterleiding en het herstel van straten en wegen strekte zich uit tot ongeveer 1955.

218

Herstel van de N.H. kerk in Randwijk.

216

217

Zwaar beschadigde N.H. kerk te Heteren in de zomer 1945. Op de voorgrond nog bruikbare bouwmaterialen.

Pas van de evacuatie thuisgekomen Zettennaren in de rij bij uitdeling van Engelse maaltijdsoep.

219

Veloxbus op de tijdelijke Baileybrug over de opgeblazen Zettense brug over de Linge. Voorjaar 1947.

220

School met tijdelijk herstelde woning van de hoofd van de school in Hemmen.

221

N.H. kerk in Zetten met noodwoningen langs het kerkpad, nu Bieshaarstraat.

222

Wederopbouw aan het kerkplein in Hemmen. De jeugd gaat alweer naar school en gaat met Sinterklaas op de foto.

224

225

In de oorlog is de boerderij “Ooyhuizen” van Theunissen aan de Rijnbandijk verwoest. Er werd een noodwoning geplaatst.

Kantoor van de Wederopbouw in Zetten.

227

228

Voor wederopbouwarbeiders werd in Randwijk het barakkenkamp “de Haar” gebouwd. Later werd dit een woonoord voor Molukkers.

Noodkerk voor de Ned. Herv. Gemeente te Randwijk voor de verwoeste kerk.

223

Rij noodwoningen, plaatselijk “Java” genoemd, langs de Bredeweg in Randwijk.

226

Houten Noorse noodkerk in Heteren in de Onze Lieve Vrouwestraat.

229

Burgemeester en de gemeentearchitect van Heteren inspecteren de noodwoningen in hun gemeente 47

230

Gedenkplaat in het granaatgat in de gang van Het Witte Huis als herinnering aan de Amerikaanse regimentsstaf en granaatinslag.

231

Monument voor de gevallenen van de Amerikaanse 101st Airborne Division aan de Rijndijk te Heteren.

Monumenten en gedenktekens Waarschijnlijk omdat iedereen de handen maar ook het hoofd vol had aan huisvesting en wederopbouwzaken, duurde het vele jaren voor we er aan toe kwamen monumenten ter herdenking van de oorlog en met name de gevallenen op te richten. Toch kwamen die er na verloop van tijd in de meeste dorpen en op meerdere plaatsen aangevuld met herinneringstekens aan bijzondere militaire acties. Op de avond van de vierde mei zijn die momenten in onze dorpen meestal de plaats waar de gevallenen door de plaatselijke bevolking herdacht worden, “Opdat wij niet vergeten” of in de taal van onze bevrijders “Lest we forget”.

234

Bevrijdingsmonument in Zetten. In 1984 door Prins Bernhard onthuld. 48

232

233

Gedenkplaat van een bijzondere patrouille “Incredible Patrol”. Hing eerst in Heterens gemeentehuis, nu in Elst.

Gedenkteken, herinnerend aan een bijzondere Amerikaanse actie op 5 oktober 1944. Bekend door tv-serie “Band of Brothers”.

235

Gedenkteken voor de in de meidagen van 1940 door landmijnontploffing omgekomen Nederlandse militairen, in Lakemond.

236

Graven op het kerkhof te Heteren van geallieerde vliegtuigbemanningen, omgekomen door neerstorten van hun vliegtuigen, sept. 1944.

237

238

Monument voor in Heteren en Randwijk omgekomen Britse militairen van het Hampshire regiment.

Bevrijdingsmonument in Randwijk.

239

Gedenkteken aan de muur van “De kiboets” op het terrein van de Heldringstichtingen voor daar gesneuvelde militairen.

241

Gedenkteken in Over-Boulaere in België ter herinnering aan de aldaar geëvacueerde Nederlanders in de winter/ voorjaar van ’44-’45.

240

Poppy-krans zoals die door bezoekende Engelse veteranen bij monumenten worden gelegd als eerbetoon aan gesneuvelde kameraden.

242

Het monument ter nagedachtenis aan de omgekomen militairen in OostIndië aan het Europaplein in Andelst.

Zetten In 2005 vierde Zetten op bijna on-Zettense uitbundige manier het duizendjarige bestaan van dit dorp. Een uit 1005 daterende kerkelijke acte is het oudste geschreven bewijsstuk van het bestaan van ons dorp. Via benamingen als Sethone – Setene – Setten evalueerde de naam tot Zetten, zoals wij die nu kennen. Vele eeuwen onderscheidde Zetten zich weinig van andere dorpen in de omgeving. Hierin kwam duidelijk verandering vanaf het moment dat de Hemmense dominee Ottho Gerhard Heldring in 1847 in Zetten de naar hem genoemde Heldring-gestichten oprichtte. Na het eerste Asyl Steenbeek verrezen in de tweede helft van de 19e eeuw vele grote tehuizen die het dorp niet alleen een ander aanzicht gaven. Dit was mede aanleiding voor vele medewerkers van elders zich in Zetten te vestigen, hetzij inwonend in de tehuizen of wonend in het dorp. Ook de komst van meerdere instellingen voor voortgezet onderwijs trok bewoners van buitenaf aan, waardoor een meer gemengde bevolking ontstond dan in de omliggende dorpen. Een ander gevolg was dat er een steeds uitgebreider winkelbestand groeide. Winkels die met het oog op leveringen aan de Gestichten door plaatselijke bewoners werden begonnen of door mensen van buitenaf die er “brood in zagen” om in Zetten een zaak te beginnen. Vele jaren lang waren de Heldring-gestichten klant bij de plaatselijke bakkers, kruideniers, slagers en melk- en groenteboeren. Ook voor de omliggende dorpen werd Zetten zo het winkelcentrum. Want welk dorp had er nu een Bazaar als die van Houpst of een boekhandel zoals boekhandel B.O.S., lange tijd was de Betuwe een geïsoleerd gebied. Daarin kwam enige verandering met de opening van de spoorlijn Dordrecht – Nijmegen door 50

de Betuwe. Aanvankelijk kreeg Zetten alleen een halte. In 1896 verrees het stationsgebouw Zetten-Andelst dat, zij het in afgeslankte vorm, nog altijd bestaat. Pas ruim na de Tweede Wereldoorlog zou de Betuwe door de aanleg van autowegen als de A15 en de A50 geheel uit zijn isolement verlost worden. Vele jaren was de Coöperatieve Fruitveiling “Midden Betuwe” te Zetten naast die van Elst en Kesteren één van de bekende Betuwse fruitcentra. De veiling had jarenlang een eigen spoorwegaansluiting waar vandaan in het oogstseizoen dagelijks vele spoorwagens geladen met Betuws fruit naar andere delen van ons land of naar het buitenland vertrokken. Bij het station was een weegbrug, waar onder andere wagens met bieten die de boeren aanvoerden werden gewogen, die vervolgens per goederentrein naar de suikerfabrieken werden vervoerd.

243

Ned. Hervormde School aan de Kerkstraat. Nu de ds. Van Lingenschool.

246

Muziekkorps Crescendo marcheert over de Hoofdstraat. Nog geen uniformen maar al wel met pet.

249

Dorpskerk met pastorie. De toren heeft nog een omloop. Na de oorlog werd de spits anders gebouwd.

244

De bazar van Houpst aan de Bakkerstraat, waar alles te koop was. Huishoudelijke artikelen, textiel, levensmiddelen, speelgoed. “Ja alles!”.

247

Aanvoer van fruit bij het eerste, nog kleine, veilinggebouw te Zetten.

250

Hoogstraat met café “De Blauwe Steen” met geboomte er omheen. Rechts het reclamebord van A.J. Cochius, Hotel-rest. en stalhouderij.

245

Het fraaie postkantoor aan de Kerkstraat, dat in de oorlog verwoest is.

248

De Hoofdstraat wordt met klinkers bestraat. Links bakkerij Slothouber, nu Hendriksen. Na de oorlog verder naar achter gebouwd.

251

Schooljeugd met vlaggen en sjerpen. Linksvoor met hoed en baard meester Pott, hoofd van de Ned. Herv. School. 51

252

Het internaat van de Normaalschool na de oorlog. Toen in gebruik als internaat voor de H.B.S.

255

Daar kwam en kom je over de spoorwegovergang Zetten binnen. Rechts het Stationshotel “’t Halt”, nu restaurant “de Zomertuin”.

258

De oude Lingebruggen, begin jaren dertig door nieuwe vervangen bij de aanleg van de Wageningsestraat/knoppersweg. 52

253

Slagerij aan de Kerkstraat van o.a. Van Kranen, Hendriks en Van der Horst. In de oorlog geheel verwoest.

256

Groep woningen aan de Steenbeekstraat, in het dagelijks spraakgebruik “de Pietjesbuurt”. Nu staan er nieuwere woningen.

259

De woning van klompenmaker van Schaik, vooraan op ’t Stepke. Nu Sleeënburgsestraat.

254

De chr. Bewaarschool onder leiding van Mejuffrouw Mertz. Nu het atelier van Ewald Sorbi.

257

Hoogstraat. Achteraan de Chr. Normaalschool. Het grote pand in het midden huisvestte o.a. de “Twentse Bank” later boekhandel B.O.S..

260

Nieuwbouw in Zetten vanuit de lucht gezien. De doodlopende, nog onbebouwde straat rechts is de Bernadottestraat.

261

Links het in de oorlog verwoeste wijkhuis van het Groene Kruis. Nu is daar de Hema en rechts de firma Weijs.

262

Het in de jaren dertig afgebrande café Vink. Later herbouwd als lunchroom, café Juliana. De kastanjeboom is hier nog klein.

264

265

Boerderij “het Cromhout” van de familie Sipman, hoek Hoogstraat-Veldstraat.

Het oude gedeelte van de Normaalschool werd in de jaren vijftig tot ontspanningsgebouw “Het Trefpunt” verbouwd.

267

268

Halte Zetten-Andelst, ‘t Halt genoemd. De overwegwachterswoning links is heden een gemeentelijk monument.

Luchtfoto vanaf het balkon van café “de Blauwe Steen”. Links de tuin van stalhouderij Cochius met muziektent.

263

Gezicht op de Hoogstraat en wat nu het Julianaplein is.

266

Interieur van de grote zaal in “Het Trefpunt”.

269

De nieuwe motorbrandspuit uit de jaren dertig met commandant van Stralen voorin en achter het stuur politiecommandant Lassche. 53

Spaaroverzicht O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27