Verzamel historisch Nieuwerbrug, Waarder en Driebruggen

Een uniek verzamelalbum, speciaal voor u!

Dit prachtige collector’s item ‘Historisch Nieuwerbrug, Waarder en Driebruggen’ is een uniek verzamelalbum waarin u de mooiste afbeeldingen kunt verzamelen uit Nieuwerbrug, Waarder en Driebruggen van weleer.

In goede samenwerking met een aantal vrijwilligers is er een prachtig naslagwerk ontstaan. Aan de hand van een aantal thema’s nemen wij u mee in de ontwikkeling van ons mooie Nieuwerbrug, Waarder en Driebruggen.

Wij hopen dat u net zo enthousiast bent over het resultaat als wij. Het zou mooi zijn als dit verzamelalbum als hulpmiddel gebruikt kan worden om geïnteresseerden beter te informeren over de geschiedenis van Nieuwerbrug, Waarder en Driebruggen.

Het is voor zowel jong als oud een leuke actie om door middel van het sparen van stickers het verzamelalbum compleet te krijgen en tegelijkertijd meer te weten te komen over het gebied waar u woont. Bij elke € 10,ontvangt u een setje met stickers. Er zijn in totaal 150 stickers te verzamelen. De actie start op 23 januari en duurt tot en met 19 maart.

Mijn dank gaat in het bijzonder uit naar Michiel van de Burgt, Arie Boele, Monique Aalberts en Wim de Boevère die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit album. Alleen al de vele uren die zij in het album hebben gestoken, maken het de moeite waard om dit verzamelalbum in huis te hebben.

Namens het hele team van PLUS Hoogendoorn wensen wij u veel spaar-, lees- en kijkplezier toe!

PLUS Hoogendoorn

Fam. Hoogendoorn en medewerkers.

Hoe ons landschap ontstond

Het was hier ooit een groot veenbos en moeraswoestenij. Het gebied was onbegaanbaar en vooral onbewoonbaar. Vanaf de 4e eeuw behoorde het tot het Romeinse Rijk. De noordgrens daarvan werd gevormd door de Rijn. Het heette in die tijd Pagus Germepi. Op zijn Hollands is dat gouw aan de IJssel en het reikte van die IJssel tot aan de Rijn. In de eeuwen die daarop volgden, was het gebied afwisselend in handen van het Duitse Keizerrijk en het Frankische Rijk. En het was in de 10e eeuw in het bezit van de bisschop van Utrecht. Waarder, Ruige Weide en delen van Nieuwerbrug maakten deel uit van dit gebied. Zoals gezegd lag het gebied tussen de IJssel en de Rijn. Die rivieren dienden niet alleen de handel. Zij werden ook gebruikt door vijandige troepen, die dit gebied binnenvielen. Zo vielen de Denen en de Vikingen herhaaldelijk dit gebied binnen. En wat belangrijk was, zij konden pas in Utrecht worden gestopt. Daar moest een einde aan komen.

De bisschop van Utrecht en de graven hadden natuurlijk belang bij het vergroten van hun macht, hun invloed en vooral hun financiële positie. Daarom begon de bisschop met het ontginnen van deze gouw. Als het land werd bewoond, kon er namelijk belasting worden geheven op de bewoners en tol worden geheven op de rivieren. We schatten dat de ontginning hier begonnen is met die van Bekenes. Dit is een gebied tussen de Rijn en een veenstroompje Bekenes. Daar had de Rijn een dikke kleilaag gevormd.

Daarna is in 1108 de ontginning gestart in Waarder. Daar zouden drie woerden zijn geland op Kerverland. Dat zou een teken zijn geweest dat dit gebied hoger lag dan de rest van de gouw en dus in aanmerking kwam voor ontginning. Daarna volgde in 1267 de ontginning van Lange Ruige Weide. Rond het einde van de 13e eeuw kwam aan de ontginning een einde en begon het hier onrustig te worden. Het begon met de moord op graaf Floris V van Holland. Als gevolg daarvan ging dit gebied over van Utrecht naar Holland. Er waren hier waternoden, hongernoden en pestepidemieën. We werden gebrandschat en oogsten werd opgeslokt door muizenplagen en de Hoekse en Kabeljauwse twisten waren in aantocht.

Deze twisten stonden hier ook wel bekend als de Jonker Frans oorlog. Deze Jonker Frans gaf vanuit Montfoort en het Zeeuwse Sluis leiding aan een poging steden in Holland in te nemen. Dat lukte maar voor een deel. Woerden viel in ieder geval in hun handen. Deze twisten gingen onder meer gepaard met plunderingen in deze omgeving. Deze Jonker Frans oorlog speelde van ongeveer halverwege de 14e eeuw tot aan het einde van de 15e eeuw.

Daarna lieten de tachtigjarige Oorlog en het Rampjaar hier hun sporen na.

Romeinse paradehelm gevonden in de Put van Broekhoven.

Veenwildernis.

Bronstijd speerpunt gevonden in de Put van Broekhoven.

Hoe ons landschap ontstond

Onze polders.

Jonker Frans van Brederode, die de Hoekse en Kabeljauwse twisten bekend maakte.

Onderverdeling Nederland omstreeks de 10e eeuw.

Polder Lange Ruige Weide.

Ons polderlandschap 2020.

Het ontstaan van de dorpen

Aan het einde van de dertiende eeuw werd de invloed van de bisschop minder groot en was deze omgeving overgegaan naar Holland. De moord op Floris de V was hier schuld aan. Van lieverlee ontstonden hier ambachtsheerlijkheden. Waarder was er daar een van. Lange en Ruige Weide was de andere. Nieuwerbrug lag precies tussen vier ambachtsheerlijkheden in en regelde haar zaken min of meer zelf.

De graaf van Holland liet zich vertegenwoordigen door een baljuw. Deze baljuw was een ambtenaar, die zijn graaf vertegenwoordigde in bestuurlijke aangelegenheden. Zo’n baljuw werd meestal voor het leven benoemd.

Zo’n baljuwschap werd weer onderverdeeld in ambachtsheerlijkheden. En een ambachtsheerlijkheid was een heerlijkheid, van een ambachtsheer. Deze heer was verantwoordelijk voor het bestuur, de wetgeving en rechtspraak binnen een gebied. En hij kon belasting heffen en een schout benoemen. Zo werden gebiedjes geschapen,

die redelijk onafhankelijk bestuurd werden. Schijnbaar, want de ambachtsheer was trouw verschuldigd aan zijn leenheer. Overleed de heer, dan moest diens zoon eerst door de leenheer worden beleend, voordat hij de heerlijkheid van zijn vader over kon nemen.

Hier kwam een einde aan door de Tachtigjarige Oorlog. Tijdens deze oorlog nam koning Philips II de beslissing de rechten van de toenmalige graaf te laten vervallen. De Staten van Holland namen diens rol over.

In 1724 verkocht de Staten van Holland een groot aantal ambachtsheerlijkheden. Deze Staten verkeerden namelijk in grote geldnood. Het was in die tijd niet ongewoon dat welgestelde mensen een of meer ambachtsheerkijkheden kochten. Zij kregen zo overheidsgezag. En het was een statussymbool.

In 1848 maakte de Grondwet een einde aan deze ambachtsheerlijkheden en bijbehorende rechten.

Het dorp Waarder tussen de weilanden in 2020.

Tegeltableau boven de schouw in boerderij Hogendoorn te Waarder.

Herberg het Grauwe Paard met aan de overkant van de Rijksstraatweg de stal rond 1903.

Het Schots Varken aan de rand van Brandschouwerij Nieuwerbrug.

Het ontstaan van de dorpen

Boerderij Knodsenburg aan het Weijland, waarvan wordt gezegd dat prins Willem III er heeft verbleven in 1673.

Het Dorp in Waarder met het gemeentehuis rond 1957.

Het gemeentehuis van Driebruggen. De Weijpoortse Molen uit 1674 aan de Put van Broekhoven.

De Kerkweg in Driebruggen rond 1935, met aan weerszijden van de weg een sloot.

Huis van familie Kok aan de Molendijk te Waarder.

Schoolkinderen in Waarder rond 1912.

De smalle Molendijk in Waarder, voor de reconstructie.

Gemeentewapens

Het eerste recht om een wapen te voeren werd in de middeleeuwen verleend aan ridders. Zo’n wapen kreeg je door het dragen van ridderlijke waardigheid en de overwinningen die je behaalde. Daarnaast kon de vorst jouw familie in de adelstand verheffen. Daarbij hoorde ook een wapen. Doordat je de adelstand kon erven, erfde je ook het wapen.

Gaandeweg gingen ook dorpen en steden hun eigen wapen voeren. Ooit werd daarover beslist door het dorp of de stad. Tegenwoordig stelt de Hoge Raad van Adel het wapen vast.

Het Wapen van Waarder dateert uit 1816 en werd bevestigd door de Hoge Raad van Adel. Het bestaat uit een zilveren blazoen met drie woerden in “hunne natuurlijke kleuren”. Die drie woerden verwijzen ongetwijfeld naar de drie woerden die in 1108 op Kerverland landden als teken dat dat gebied hier het hoogste lag en dus ontgonnen zou moeten worden.

Het Wapen van Lange Ruige Weide dateert uit 1818 en werd ook bevestigd door de Hoge Raad van Adel. Het bestaat uit een blazoen van goud met daarop een droogscheerderschaar in azuurblauw, geplaatst in een linker schuinbalk. Het was afgeleid van het familiewapen van de familie Buddingh. Deze familie leverde de ambachtsheren van Lange Ruige Weide.

In 1964 kwam de gemeente Driebruggen tot stand en kreeg Lange Ruige Weide het Wapen van Driebruggen. Het bestaat uit een gevierendeeld blazoen. Het eerste deel was azuur met daarop in zilver een woerd met een bek van goud. Het tweede deel was zilver met daarop een molenijzer in sabel. Het derde deel was zilver met daarop de droogscheerderschaar in sabel en in het vierde deel op rood een bisschopsmuts van goud, gevoerd met azuur. Het geheel wordt gedekt door een gravenkroon.

Nieuwerbrug is nooit een eigen gemeente geweest en heeft daarom ook nooit een eigen gemeentewapen gehad. Wel heeft Gerrit Brouwer er in 1980 een laten ontwerpen, dat sedert het begin van deze eeuw steeds vaker wordt gebruikt. Het bestaat uit een blauwgrijs blazoen waarop een blauw kruis staat. Dit herinnert aan het graven van de Wiericke in 1362. Op de horizontale balk staan de penningen, die staan voor de tol, die betaald moet worden. De ster en het vierkant in de verticale balk staan voor de twee schansen die bij de Dubbele Wiericke hebben gelegen. De brouwersspaan op de helm verwijst naar de naam van de opdrachtgever. Het onderschrift luidt in goed Nederlands: Anders dan anderen.

Gemeentewapen Waarder.

Gemeentewapen Driebruggen.

Gemeentewapen Lange Ruige Weide.

Dorpswapen Nieuwerbrug.

Het Hof te Waarder

In Nieuwerbrug heeft op de hoek van de Korte Waarder en de Molendijk ooit het Hof te Waarder gelegen. Dit was een commanderij van de Johannieter Orde.

De orde was gesticht door kruisridders die zieken en gewonden verzorgden in het heilige land. Voor dit goede werk kreeg de orde veel geschenken.

In 1293 schonk Herman van Woerden hen de kerk van Waarder met het recht om een pastoor te benoemen. Twee jaar later kwamen daar stukken land bij, die zouden uitgroeien tot ongeveer het huidige dorp Nieuwerbrug. Deze landerijen werden beheerd vanuit de commanderij met de naam Hof te Waarder. De commandeur die hier de leiding had was meestal ook pastoor was van de kerk in Waarder.

Binnen de grachten van het hof stonden een kleine, met stro gedekte boerderij en een huiskapel gewijd aan Johannes de Doper. Om hier op feestdagen de mis op te kunnen dragen, waren er in de kapel een verzilverde beker, een misgewaad, kandelaars en een missaal aanwezig. Omdat het om een boerenbedrijf ging, zullen er zeker ook stallen en schuren bij hebben gestaan.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd vanaf 1575 rond Woerden flink gevochten. In Nieuwerbrug lag bijvoorbeeld aan de Dubbele Wiericke een schans van het Spaanse leger. Het land van de commanderij kon in die tijd niet, of nauwelijks verbouwd worden. Ze hadden last van

plunderende soldaten en werden later gedwongen om soldaten in te kwartieren. Tijdens die oorlog zijn uiteindelijk de kapel en boerderij van de commanderij verbrand. Spullen uit het huis en de kapel zijn geroofd. Nog net op tijd kon commandeur Arnold Heeren ontsnappen.

Tijdens de reformatie, die tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd uitgevochten, kreeg de protestantse religie de macht in Nederland. Hierdoor verloor de commanderij al snel haar geestelijk karakter. Het hof kwam daarna in particuliere handen terecht.

Tijdens het Rampjaar 1672 lag een hoofdpost van de Oude Hollandse Waterlinie in Nieuwerbrug. Franse soldaten waagden het op 22 november vanuit Woerden tot aan de gebouwen van de oude commanderij. Toen ze deze in brand staken zal er van de gebouwen niet veel meer over zijn geweest.

Weinig herinnert nu nog aan de plek waar de Johannieter commanderij gestaan heeft. Wanneer u goed kijkt, ziet u dat de oude grachten breder zijn dan de normale sloten in de omgeving.

Binnen de oude grachten staan nu een hobbyboerderij en een burgerwoning. Beiden dragen ze de naam ‘Hof te Waarder’.

Maar in de grond is meer bewaard gebleven. Naast muren, kelders en beerputten zijn veel gebruiksvoorwerpen teruggevonden. Glaswerk, pispotten, tegels en voedselresten vertellen samen het verhaal van het verdwenen hof.

Voorwerpen die zijn gevonden binnen de grachten van het hof.

Het Hof te Waarder op de kaart van het Groot-Waterschap van Woerden uit 1670.

Een verbeelding van het hof uit 1733.

Boerderij en woonhuis binnen de grachten van het oude hof aan de Korte Waarder.

Rampjaar 1672

In 1672 werd onze republiek aangevallen door Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen. De Franse Zonnekoning kon vrijwel ongehinderd ons slecht beveiligde land binnenmarcheren. Gelukkig hadden we een uniek plan achter de hand. Door tussen Muiden en Gorinchem een strook van polders onder water te zetten, ontstond een soort slotgracht om Holland heen. Bij ons stond het water in dat jaar tussen de beide Wierickes. Omdat die waterlinie wel kon worden overgestoken via dijken en rivieren, werden daarbij schansen aangelegd. In Nieuwerbrug lagen die aan beide kant van de Oude Rijn en één op de plaats waar nu Fort Wierickerschans ligt. Maar ook in Driebruggen heeft een klein schansje gelegen aan de Dubbele Wiericke.

Nieuwerbrug was hiermee één van de vijf hoofdposten van de Oude Hollandse Waterlinie. Prins Willem III vestigde hierachter bij Bodegraven zijn hoofdkwartier, omringd door een legerkamp. Voor de boeren waren de ondergelopen weilanden een ramp. Vee kon niet meer grazen en gewassen rotten weg. Maar ook het dorp Driebruggen stond voor het grootste deel onder water. Waarder werd regelmatig bezocht door onze soldaten om hooi en voedsel te kopen. Franse troepen uit Woerden bezochten het dorp om dit te roven. En wanneer de bewoners niets gaven, werd hun huis in brand gestoken. Zo is een groot deel van Waarder in de as gelegd. De huizen in Nieuwerbrug zijn voor een deel door ons eigen leger afgebrand. Die huizen belemmerden vanaf de schansen het zicht op de vijand.

Het prinselijke hoofdkwartier werd door veel belangrijke personen bezocht. In een tent in Nieuwerbrug zouden bijvoorbeeld twee Engelse ministers met de prins hebben onderhandeld over vrede. In de winter trok de prins van Oranje met een groot deel van zijn leger weg, om de Fransen aan te vallen. Juist op het moment dat het ging vriezen. Het lukte Franse troepen op dat moment om over de bevroren waterlinie in Zwammerdam te komen. Maar bij Alphen werden ze tegen gehouden. Uit frustratie zijn Zwammerdam en Bodegraven hierna platgebrand en uitgemoord. Inmiddels was de bezetting van de drie half open schansen bij Nieuwerbrug teruggetrokken naar Gouda. Hierdoor konden de Franse troepen zich ongehinderd terugtrekken naar Woerden. Op de terugweg zijn alle gebouwen tussen Alphen en Woerden in de brand gestoken en werden de drie schansen verwoest.

Om herhaling te voorkomen liet de prins in 1673 aan de Dubbele Wiericke de Sterreschans aanleggen. Aan de Enkele Wiericke verrees het huidige Fort Wierickerschans. Dat jaar verdween de oorlog uit onze streek. Maar het heeft nog lang geduurd voordat het leven in onze dorpen weer zijn normale gang ging. Pas in 1674 was De Weijpoorte Molen klaar om de polder leeg te malen. En het duurde nog jaren voor de gevluchte bewoners voldoende geld hadden om hun huis te herbouwen. Een deel van de gracht van de Sterreschans is door houthandel Van den Berg nog gebruikt om bomen te wateren. Maar inmiddels is die gedempt. Eén van de Nieuwerbrugse schansen is wel bewaard gebleven. Fort Wierickerschans, boegbeeld van de Oude Hollandse Waterlinie.

Een verbeelding van de schansen bij Nieuwerbrug in 1672. Schans Pain et Vin is waarschijnlijk een verbeelding van de schans die in 1672 aan de Dubbelke Wiericke lag.

Bekende schoolplaat: Willem III aan de Hollandse waterlinie.

Prins Willem III van Oranje.

Rampjaar 1672

Mysterieuze schans aan de Dubbele Wiericke in Driebruggen. Prins Willem III onderhandelt in Nieuwerbrug over vrede met Engeland.

De Sterreschans uit 1673, aan de Dubbele Wiericke. Hier Fort Nieuwerbrug genoemd.

De Prinsendijk werd in 1672 aangelegd om Holland niet te laten verdrinken.

Weijpoortse Molen uit 1674 heeft de waterlinie leeg gemalen.

Houthandel van den Berg waar tot in de jaren 60 een gracht van de Sterreschans heeft gelegen.

Toneelstuk Pain et Vin in Nieuwerbrug opgevoerd in 1923.

De militaire geschiedenis is in Nieuwerbrug zichtbaar gemaakt met twee kanonnen.

Achttiende-eeuwse dorpsgezichten

In de achttiende eeuw was de topografische tekenkunst een populair genre in de Republiek. Veel mensen verzamelden afbeeldingen van bijzondere historische gebouwen en van stads- of dorpsgezichten. Deze tekeningen werden gemaakt door een groot aantal vaardige topografische tekenaars. Gewapend met een schetsboek en tekenspullen reisden ze de gewesten door om overal gebouwen en het aanzien van steden en dorpen vast te leggen. In veel gevallen maakten ze ter plekke eerst een aantal schetsen, die ze naderhand uitwerkten tot definitieve afbeeldingen.

Aan deze reizende kunstenaars hebben we een aantal oude afbeeldingen van Waarder en Nieuwerbrug te danken. Van Waarder zijn vier tekeningen bewaard gebleven, daterend uit de periode 1733 – 1745. Van Nieuwerbrug zijn vijf afbeeldingen bekend uit de jaren 1733 – 1800. Er bestaan ook vier tekeningen van de Hof van Waarder, die stammen uit de jaren 1733 – 1753. De meeste tekeningen zijn gesigneerd. De tekenaars waren voor het merendeel topografische kunstenaars die landelijke bekendheid genoten, zoals Cornelis Pronk, Abraham de Haan, Hendrik Spilman en Hendrik Tavenier.

De vier tekeningen van Waarder zijn allemaal in grote mate identiek aan elkaar. Ze zijn gemaakt vanaf dezelfde plaats, te weten de Papendijk (Molendijk) en tonen dezelfde elementen. Op de voorgrond is een grote windmolen te zien. Dit is de Nieuwe Westeinder molen. Deze molen

had een functie in de waterhuishouding van de polder Het Westeinde van Waarder en was gelegen aan een molenwetering tussen Waarder en Korte Waarder. Sinds 1659 stond er een watermolen op deze plek en het kan zijn dat de afbeeldingen deze originele molen weergeven. In 1880 moest de watermolen plaats maken voor een stoomgemaal. Op de achtergrond steekt een kerktoren hoog boven de omringende boompartijen uit. Het is de toren van de Hervormde Kerk in Waarder. De kerktoren zag er anders uit dan de huidige koepeltoren. Vanaf de bouw in het midden van de 16e eeuw tot aan het eind van de achttiende eeuw heeft de kerk aan de westkant een vaste toren gehad. Omstreeks 1779 was de kerktoren dusdanig verzakt, dat de toren moest worden afgebroken. Dat betekende dat het aanzicht van de kerk sterk veranderde.

Ook van de vijf prenten van Nieuwerbrug geldt dat ze in grote mate gelijk zijn. De tekeningen zijn gemaakt langs de zuidelijke Rijnoever en vanaf de Woerdense kant. Centraal staat de ophaalbrug over de Rijn. Al rond 1510 was er op deze plek een brug over de rivier en de afgebeelde brug is waarschijnlijk een van de opvolgers ervan. Bij de brug, aan weerszijden van de Rijn, is enige schaarse bebouwing te zien. Van de bewaard gebleven tekeningen van de Hof van Waarder geldt hetzelfde. De tekeningen zijn gemaakt vanaf de oostkant en tonen een herenhuis op het terrein van de voormalige commanderij. Een deel van de grachtengordel en een stukje van Korte Waarder zijn eveneens te zien.

Er zijn verklaringen voor de overeenkomsten in de drie series tekeningen. Vaak reisden de tekenaars in kleine groepjes met elkaar. Van Abraham de Haan, Cornelis Pronk en hun goede kennis Andries Schoemaker is bekend dat ze in de jaren 1727 – 1734 gezamenlijke tekenreizen maakten. Als ze dezelfde positie en doelen kozen, is de kans groot dat ze identieke afbeeldingen maken. Het kwam ook voor dat anderen de schetsen gebruikten om eigen illustraties te maken. Cornelis Spilman bijvoorbeeld werkte regelmatig met schetsen van Abraham de Haan en Cornelis Pronk.

’t Dorp Waerden. Kopergravure van Hendrik Spilman rond 1745.

Goejan Verwelle of Goverwelle sluis. Tekening van Cornelis Pronk uit 1733.

Commanderij Hof te Waarder. Tekening van Abraham de Haan.

Brandschouwerij Nieuwerbrug

Nieuwerbrug is nooit een eigen gemeente geweest. De gemeenschap is ontstaan rond de brug over de Oude Rijn, op het kruispunt van de vier schoutambachten Bodegraven, Rietveld, Barwoutswaarder en Waarder.

Toen deze stenen boogbrug in slechte staat was, moesten de Nieuwerbruggers kiezen. Afbreken, of vervangen. Nadat ze het recht hadden gekregen om tol te heffen, is in 1651 een houten wipbrug gebouwd. De tolgaarder inde de tol in het begin alleen bij de schepen. Pas later volgde ook een tolhek voor het wegverkeer.

Het beheer van de brug viel in handen van het nu nog bestaande College van Bruggemeesters.

Maar de Nieuwerbruggers organiseerden meer onafhankelijk van de vier officiële gemeenten. Zo had het dorp al een eigen school gesticht en volgde een eigen brandspuit, waarmee jaarlijks werd geoefend door de bewoners.

Wanneer hooibergen binnenin te warm worden, kunnen ze gaan broeien en in brand vliegen. Om die branden te voorkomen, werden de hooibergen regelmatig gecontroleerd, of ‘geschouwd’. Dit gebeurde binnen de grenzen van de ‘Brandschouwerij Nieuwerbrug’.

Deze Brandschouwerij omvat grofweg de polders Het Weijland, De Bree, De Weijpoort, Korte Waarder en Bekenes. Hiermee valt Fort Wierickerschans bijvoorbeeld ook binnen de grenzen van de Brandschouwerij Nieuwerbrug.

Binnen deze grenzen organiseerden de bewoners later ook het ophalen van huisvuil, de komst van een dokter, armenzorg en de bouw van een eigen kruisgebouw. Voor de Tweede Wereldoorlog is even sprake geweest van een gemeente Nieuwerbrug. Deze zou de toenmalige gemeentes Rietveld, Barwoutswaarder, Waarder en Lange Ruige Weide omvatten.

In 1964 verschoven de gemeentegrenzen wel. Het grootste deel van het dorp Nieuwerbrug viel toen binnen de grenzen van de gemeente Bodegraven. Een klein deel, aan het huidige Barwoutswaarder en Rietveld, kwam bij de gemeente Woerden terecht. Dit Woerdense deel van het dorp ligt inmiddels ook in de provincie Utrecht.

Deze Nieuwerbruggers in de provincie Utrecht wonen nog steeds binnen de Brandschouwerij Nieuwerbrug. Hiermee zijn ze ook mede-eigenaar van de tolbrug, het tolgaardershuisje en de Onafhankelijkheidstoren. Ze mogen ook gratis over de laatste particuliere tolbrug van West-Europa.

Tolbrug Nieuwerbrug in 2020.

Bruggemeesters en tolgaarder op de tolbrug in 1910.

De grenzen van de Brandschouwerij Nieuwerbrug worden tegenwoordig aangegeven met borden.

Tolbord met daarop de oude toltarieven.

Brandschouwerij Nieuwerbrug

Brandmeesters voor het oude spuithuis aan de

Bord ‘Nieuwerbrug gemeente Barwoutswaarder’ aan het begin van de Hoge Rijndijk.

Schots Varken. Verdwenen gehucht en gemeentehuis van Barwoutswaarder.

Graaf Florisstraat in 1935.

Bord ‘Nieuwerbrug gemeente Waarder’ bij de Dubbele Wiericke.

Fort Wierickerschans ligt binnen de grenzen van de Brandschouwerij Nieuwerbrug.

Onafhankelijkheidstoren uit 1914 is eigendom van de bewoners van Nieuwerbrug.

Het verdwenen Kruisgebouw aan de Korte Waarder.

De brugwachterswoning is ook eigendom van de inwoners van Nieuwerbrug.

Wilhelm Poolman en het Groene Kruis

In 1896 kregen de mensen in Waarder en Lange Ruige Weide een nieuwe huisarts. Wilhelm Poolman (1866-1935) uit Zandvoort verwisselde de huisartsenpraktijk in deze badplaats voor een praktijk in de plattelandsgemeenten Waarder en Lange Ruige Weide. Samen met zijn vrouw vestigde hij zich in de zomer van 1896 in de kort daarvoor nieuw gebouwde dokterswoning aan de Kerkweg in Lange Ruige Weide.

Poolman bleek een huisarts te zijn, die een scherp oog had voor knelpunten in de gezondheidssituatie van de dorpsbewoners. Hij zag in dat de hygiënische omstandigheden waarin mensen leefden verbeterd kon worden. Voorlichting hierover was gewenst. Ook kon er meer gedaan worden aan het verzorgen en verplegen van zieken. Om dit alles op een goede manier van de grond te krijgen leek het hem nodig om een plaatselijke vereniging in het leven te roepen. Mogelijk had hij het voorbeeld voor ogen van de vereniging Het Witte Kruis, waar hij in Zandvoort mee kennis had gemaakt. Wilhelm Poolman deelde zijn ideeën met collega’s uit de streek. In september 1900 ontvouwde hij zijn plannen op een vergadering van de afdeling Woerden van de Nederlandse Maatschappij tot bevordering der Geneeskunde. Hij wist bezoekers van deze vergadering te overtuigen van het nut van zijn ideeën en van het belang om plaatselijke verengingen hiervoor op te richten. Enige discussie ontstond er over de naam van de vereniging. De Kamerikse huisarts Karel Pieter van Deinse stelde voor om de vereniging in Zuid-Holland en Utrecht de naam Het Groene Kruis te geven. De kleur verwees naar de “huiskleur” van de medische faculteit aan de Utrechtse universiteit. De daadkrachtige huisarts van Lange Ruige Weide voegde de daad bij het woord. Begin november

1900 belegde hij een vergadering in Lange Ruige Weide en richtte die avond een plaatselijke vereniging van Het Groene Kruis op. Op meerdere plaatsen in de omgeving werd dit initiatief nagevolgd. De verenigingen ontstonden onder meer in Oudewater, Haastrecht en Woerden. De verenigingen gingen activiteiten ontplooiden in drie richtingen. Allereerst het aanleggen van een verzameling verpleegartikelen die kosteloos aan de leden beschikbaar werden gesteld. Daarnaast het geven van voorlichting over ziekte en gezondheid door het geven van lezingen en het verspreiden van brochures. Later werden kinderen uitgezonden naar vakantiekolonies. Op 9 april 1901 werd als overkoepelend orgaan van de plaatselijke verenigingen het Zuid-Hollandse Groene Kruis opgericht, met Poolman als secretaris. Spoedig volgden ook de andere provincies. In 1911 ontstond de landelijke vereniging: de Algemene Nederlandse Vereniging Het Groene Kruis. De Groene Kruisgedachte sloeg aan: in 1910 telde ons land 450 plaatselijke verenigingen met 150.000 leden. In 1968 was dit opgelopen tot 872 verenigingen en 1,5 miljoen leden.

De oprichter van de eerste Groene Kruisvereniging vertrok in 1907 naar Den Haag. De activiteiten op plaatselijk niveau gingen gewoon door. In 1919 werd een huis aan het Westeinde aangekocht, wat ging functioneren als kruisgebouw voor Waarder en Lange Ruige Weide. In 1925 werd de eerste wijkverpleegster aangesteld. Ook in Nieuwerbrug verrees een gebouw voor het Groene Kruiswerk. In Driebruggen zijn ze de markante huisarts en zijn werk niet vergeten. Er werd in 1956 een straat naar hem vernoemd: de W. Poolmanstraat. En recentelijk kreeg een laan in het gebied de GroendijckOost de naam Groene Kruislaan.

De regionale Gezondheidscommissie te Bodegraven. De derde persoon links is Wilhelm Poolman.

De W. Poolmanstaat in Driebruggen. Eerste huis rechts is het Groene Kruisgebouw.

Het bestuur van het Groene Kruis in Nieuwerbrug in 1966. In de voorste rij in het midden zit wijkverpleegkundige E.A. Bekkering.

Het eerste Groene Kruisgebouw aan de Graaf Florisweg in Nieuwerbrug.

Burgemeesters en hun straten

In Driebruggen hebben ze de gewoonte om nieuwe straten de naam van een bekende dorpsgenoot te geven. Vooral de burgemeesters komen daarvoor in aanmerking. Ook in Nieuwerbrug is een straat naar een burgemeester vernoemd.

De Burgemeester Doormanstraat in Driebruggen is vernoemd naar Willem Hendrik Marianne Doorman (1863-1931). Doorman was burgemeester van Lange Ruige Weide van 1892 tot en met 1928 en in diezelfde jaren ook burgervader van Hekendorp en Papekop. Doorman heeft een belangrijke rol gespeeld in de bouw van een gemeentehuis. Destijds was een zaal van café De Lindeboom de plaats waar de gemeenteraad vergaderde. Maar de burgemeester vond vergaderen in een kroeg niet stroken met de waardigheid van gemeentebestuurders. Op 24 april 1928, kort voor zijn pensioen, mocht hij tot zijn genoegen, het nieuwe gemeentehuis openen.

Doorman was overigens een familielid van de in 1942 in de Javazee omgekomen schout-bij-nacht.

De Burgemeester Brinkmanhof in Driebruggen draagt de naam van Leendert Cornelis Brinkman (1886-1968). Brinkman begon zijn carrière als burgemeester in Oud-Vossemeer. Hij was toen 26 jaar en de jongste burgemeester van Nederland. Na OudVossemeer en Den Bommel werd hij in 1928 burgemeester in Lange Ruige Weide. Ook hij was burgemeester van Papekop en Hekendorp. Brinkman stopte als burgemeester in 1951. Zijn kleinzoon en naamgenoot Elco Brinkman was van 1982 tot 1989 minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur.

De Burgemeester P. Feitsmalaan in Driebruggen herinnert aan burgermeester Pieter Feitsma (1895-1969). De in Friesland opgegroeide Feitsma was tijdens de Tweede Wereldoorlog actief

in het verzet. In 1948 werd hij burgemeester van de gemeente Reeuwijk. Daarnaast werd hij in 1952 ook nog waarnemend burgemeester in Lange Ruige Weide, Hekendorp en Papekop. In 1955 werd hij benoemd tot burgemeester van Sliedrecht. Daar bleef hij tot zijn pensionering in 1960. Negen jaar later overleed hij in Apeldoorn.

Burgemeester Prinsenstraat in Driebruggen verwijst naar de opvolger van Feitsma. Na een ambtelijke loopbaan bij gemeenten en waterschappen werd Hendrik Prinsen (1897 – 1973) in 1955 burgemeester van Lange Ruige Weide en combineerde deze functie net als zijn voorgangers met het burgemeesterschap in Hekendorp en Papekop. In 1962 ging Prinsen met pensioen, maar hij bleef nog enige tijd waarnemend burgemeester in de drie gemeenten. In 1964 werd de gemeente Driebruggen gevormd. Feitsma bleef enkele maanden burgemeester van de nieuwe fusiegemeente.

De Burgemeester Groenenbergstraat in Driebruggen herinnert aan burgemeester Maarten Gerrit Groenenberg (19192004). Groenenberg werd in 1956 benoemd tot waarnemend gemeentesecretaris van de gemeenten Waarder, Barwoutswaarder en Rietveld. Zes jaar later werd hij waarnemend burgemeester van deze drie gemeenten. In 1964 ontstond de gemeente Driebruggen. Groenenberg werd de eerste burgemeester van deze fusiegemeente. In november 1984 ging hij met pensioen.

De Burgemeester Bruntstraat in Nieuwerbrug is een eerbetoon aan Pieter Jonker Brunt (1874 -1953). Brunt, steenfabrikant van beroep, zat van 1909 tot 1919 in de gemeenteraad in Rietveld, waarvan de laatste twee jaren als wethouder. Vanaf 1919 tot eind 1939 was hij burgemeester van Barwoutswaarder, Waarder en Rietveld. Van 1908 tot 1935 was hij lid van de Provinciale Staten van Zuid-Holland voor de CHU.

Burgemeester Brinkmanhof in Driebruggen.

De Burgemeester Doormanstraat omstreeks 1965.

Viering honderdjarig bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden in 1913. Burgemeester Doorman is de tweede man van rechts.

Leendert Cornelis Brinkman.

Burgemeesters en hun straten

Burgemeester Feitsma in Sliedrecht.

De burgemeesterswoning in Driebruggen, waarin Hendrik Prinsen woonde van 1955 tot 1964.

Burgemeester P. Feitsmalaan omstreeks 1955.

Burgemeester Prinsenstraat in Driebruggen.

Burgemeester Groenenberg (3e van links) bij de start van het gemaal Net op Tijd in 1967.

Het gemeentebestuur van Rietveld in 1914. Uiterst links raadslid Pieter Jonker Brunt.

De burgemeester Groenenbergstraat in Driebruggen.

De Burgemeester Bruntstraat in Nieuwerbrug.

Kerkgebouwen

Hoewel er geen archeologische bewijzen, of verwijzingen in oude documenten zijn, is het niet uitgesloten dat niet lang na de ontginning in de 11e eeuw er al een kerkje in Waarder heeft gestaan. Ongeveer twee eeuwen later komt er meer zekerheid. Uit het eind van de dertiende eeuw dateren de eerste vermeldingen van een kerkgebouw in Waarder. In een tweetal oorkonden uit het jaar 1293 schenkt ridder Herman van Woerden de kerk van Waarder (Werder) en het patronaatsrecht van deze kerk aan het Sint Catharijneconvent in Utrecht. De vaderlandse geschiedenis leert ons dat het slecht is afgelopen met deze Herman van Woerden. Hij was betrokken bij de mislukte ontvoering en de moord op de Hollandse graaf Floris V. Hoewel Herman van Woerden aan de doodstraf ontkwam, moest hij hals over kop vluchten en zijn titels en bezittingen achterlaten. Aangenomen wordt dat hij in 1303 of 1304 in ballingschap in Vlaanderen is overleden.

In de eerste helft van de 16e eeuw was er opnieuw sprake van een kerkbouw in Waarder. Een herdenkingssteen aan de noordkant van de kerk vertelt dat deze werkzaamheden afgerond werden in 1540. Het gaat om het kerkgebouw, die we in Waarder nog kennen in zijn huidige vorm. Vermeldenswaardig is dat de kerk aan de westkant een forse vierkante toren had, die van boven afgesloten werd door een achtkantige torenspits.

Deze toren ging later de bestuurders hoofdbrekens bezorgen. In de loop der jaren ging de toren vanwege funderingsproblemen verzakken. In de zeventiger jaren van de 18e eeuw werd daarom de toren afgebroken. De westkant van de kerk werd gerenoveerd. Een nieuwe toren in de vorm van een koepel met dichtgemaakte galmgaten werd op het kerkdak geplaatst.

In 1887 kwam een aanzienlijke groep kerkleden buiten de Hervormde Kerk te staan. Ze organiseerden zich als een nieuw kerkgenootschap. Ook in Waarder vond dat plaats. De gereformeerden in Waarder gingen over tot de bouw van een eigen kerk. In oktober 1890 was de nieuwe kerk klaar en kon vervolgens in gebruik worden genomen. Er werd ook een pastorie gebouwd, waarin de eigen predikant kon wonen.

Een aanzienlijk deel van de Gereformeerde kerkleden die in Waarder samenkwam, woonde in Nieuwerbrug. Dat leidde er toe dat er plannen werden gemaakt om te komen tot de bouw van een gereformeerde kerk in Nieuwerbrug. In 1916 werd een stuk grond bij de tolbrug en langs de Oude Rijn aangekocht. In 1917 werd een nieuwe gemeente gesticht en werd over gegaan tot de bouw van een eigen kerk. Een jaar later werd dit kerkgebouw in gebruik genomen. Sinds 2004 draagt het de naam Brugkerk.

De hervormde bewoners van Nieuwerbrug die ten noordwesten van de Oude Rijn woonden, behoorden kerkelijk tot de gemeente Bodegraven. In 1949 ontstaan er plannen om in Nieuwerbrug een “kapel” te bouwen. Zes jaar later werd vanuit de Bodegraafse kerkelijke gemeente een kerk gebouwd in Nieuwerbrug. Deze kerk ligt vlakbij de hoek Bruggemeestersstraat-Weijland en kreeg de naam Bethlehemkerk.

In 2004 mondde het Samen op Wegproces van drie protestantse kerken uit in de totstandkoming van de Protestantse Kerk in Nederland. Een aantal kerkleden, vooral uit de Nederlandse Hervormde Kerk kon zich hier niet in vinden. Onder de naam Hersteld Hervormde Kerk gingen zij verder. Ook in Waarder ontstond een Hersteld Hervormde gemeente. In mei 2021 openden zij een nieuw gebouwde kerk met pastorie aan de Keizersmantel in Driebruggen.

Gezicht op het dorpje Waarder, bij Woerden, Pieter Bartholomeusz Barbiers.

De kerk in Waarder rond 1900.

Gezicht op kerk en pastorie vanaf Kerklaan omstreeks 1900.

Kerkgebouwen

De Gereformeerde Kerk in Waarder.

De Gereformeerde Kerk in Waarder omstreeks 1950.

De Brugkerk in Nieuwerbrug.

De Brugkerk met tolbrug en Onafhankelijkheidstoren.

De Hersteld Hervormde Kerk in Driebruggen.

De Bethlehemkerk Nieuwerbrug.

Nieuwe lijnen door de polder

Halte Waarder

Na de aanleg van de spoorlijn Utrecht-Leiden kwam er in 1876 ook een treinhalte aan de Molendijk in Nieuwerbrug. Een groep Nieuwerbruggers had hierom gevraagd, onder leiding van de directeur van steenfabriek Ruimzicht in Barwoutswaarder. Maar deze Halte Waarder werd al in 1932 opgeheven, ondanks protest van de gemeente Waarder.

Treinramp Nieuwerbrug

In 1902 stond op een ochtend de spoorbrug over de Dubbele Wiericke nog open, omdat de brugwachter zich had verslapen. Daarom is de locomotief in dichte mist over de open brug gevlogen. Het is een wonder dat hierbij maar één dode en drie licht gewonden zijn gevallen.

Vanuit de wijde omgeving kwam men naar Nieuwerbrug om dit spektakel te bewonderen. Herberg Het Grauwe Paard draaide een mooie omzet dankzij deze ramptoeristen. En er werden diverse ansichtkaarten gedrukt met daarop foto’s van het ongeval.

De A12

De Rijksstraatweg, die langs de zuidoever van de Oude Rijn liep was eeuwenlang de hoofdverbinding tussen Utrecht en Leiden. De A12 zou hier verandering in brengen.

Voor de aanleg van deze nieuwe weg was veel zand nodig. En dat zand bleek voorhanden in de polder. Met grote graafmachines en zuigers werd door firma Van Broekhoven zand op treinwagons geladen en naar de nieuwe weg gereden. Hierbij zijn een Romeinse paradehelm en speerpunt uit de bronstijd gevonden.

Het grote gat dat ontstond vulde zich met water. Deze Put van Broekhoven was daarna jarenlang een favoriete zwemplas en inmiddels een vogelreservaat.

Tweede Wereldoorlog

De sporen die de Tweede Wereldoorlog heeft achtergelaten in onze dorpen, zijn bijna vervaagd. Wie kan er nog vertellen over de Duitse soldaten die werden ingekwartierd? Over het verzet, dat krantjes drukte op de zolder van de brandweergarage. Over de Kriegsmarine op Fort Wierickerschans, of de bevrijders die over de straatweg reden. Wat overblijft zijn foto’s met daarop mensen die hier ooit woonden.

Dorpen veranderen

De middeleeuwse dijkjes die door onze dorpen lopen bleken te smal voor het toenemende verkeer. Al was het de bussen van Verhoef altijd gelukt om hier overheen te rijden, meerdere oude wegen zijn inmiddels verbreed.

Ook de dorpen zelf zijn enorm gegroeid. Eeuwenlang bestonden de dorpen uit boerderijen langs de dijken, met enkele huizen rond de kerk, of brug. Inmiddels zijn meerdere weilanden volgebouwd met nieuwe wijken en liggen de heipalen al klaar voor meer.

Onze polders stonden vroeger vol molens, om onze voeten droog te houden. Hiervan zijn alleen de Weijpoortse Molen en Oukoopse Molen nog over. Ook de stoomgemalen en elektrische gemalen zijn verdwenen en hebben plaats gemaakt voor kleine, onopvallende gemaaltjes.

Maar de poldersloten liggen er voor het grootste deel nog bij, zoals ze in de vroege middeleeuwen zijn gegraven.

Treinhalte Waarder aan de Molendijk te Nieuwerbrug.

Stoomlocomotief SS-314 ligt in de modder, 1902.

Stoomlocomotief SS-314 reed in 1902 over de open Wierickebrug.

Graafmachine in de Put van Broekhoven.

Nieuwe lijnen door de polder

Boerenfamilie bezoekt de werkzaamheden in De Put.

Duitse soldaten met boerenfamilie.

Treinwagons voeren zand uit De Put naar de nieuwe A12.

Bevrijders passeren Nieuwerbrugse ‘Brugstraat’ over de Rijksstraatweg.

Het verzet komt in mei 1945 samen bij de school in Nieuwerbrug.

Luchtfoto van Nieuwerbrug, voor de nieuwbouw.

Bus van Verhoef bij station Woerden.

Elektrisch gemaal De Knijff aan de Molendijk in Nieuwerbrug rond 1965.

De Wierickes

De polders Lange Weide en Weijpoort zijn omsloten door water. Ze liggen tussen twee rivieren, de Oude Rijn en de Hollandsche IJssel. De overgebleven kanten worden begrensd door twee kanalen. In het westen de Kleine- of Enkele Wiericke. In het oosten de Grote- of Dubbele Wiericke.

De Enkele Wiericke is het oudst. Dit kanaal werd gegraven tussen de dijk van de Oude Rijn en de dijk langs de Hollandse IJssel. In 1367 is de Enkele Wiericke in gebruik genomen. De Dubbele Wiericke is meer dan een eeuw later aangelegd. Deze watergang gegraven is in de periode tussen de jaren 1451-1454.

De aanleg van beide kanalen had te maken met de waterhuishouding in het gebied rondom Woerden. Beide kanalen waren bedoeld voor de afvoer van water uit de Oude Rijn naar de Hollandse IJssel. Aanvankelijk loosden de polders hun overtollige water op de Oude Rijn. In de veertiende eeuw schakelden velen over op het afvoeren van water naar de Hollandse IJssel. Door onder meer de Enkele Wiericke kon het overschot aan water uit de polders verwijderd worden naar de Hollandse IJssel. Toen de uitwatering op de Hollandse IJssel in het midden van de vijftiende eeuw af nam, besloot het Grootwaterschap tot de aanleg van de Dubbele Wiericke.

Waar het uiterste westelijke puntje van het Westeinde de Wiericke raakte, ontstond wat kleinschalige bebouwing. De kleine woonkern werd later aangeduid met de naam Driebrugge. Al in de tweede helft van de 15e eeuw was deze naam in gebruik.

Beide Wierickes spelen tot op de dag van vandaag een rol in de waterhuishouding van het gebied. De Oukoopse molen langs de Enkele Wiericke, het voormalige gemaal aan de Prinses

Beatrixkade langs de Dubbele Wiericke in Driebruggen en het aan hetzelfde kanaal gelegen gemaal Net op Tijd tussen Driebruggen en Nieuwerbrug zijn zichtbare tekens van dit waterbeheer.

De Dubbele Wiericke heeft in de loop der jaren nog meer functies gehad. De waterweg speelde ook een rol in de scheepvaartroute tussen Utrecht en Leiden. Schepen op de Hollandse IJssel passeerden de Goejanverwellesluis bij Hekendorp om via de Dubbele Wiericke de Oude Rijn te nemen richting Leiden. Er zijn wat cijfers bekend uit de 19e eeuw. In de jaren tussen 1887 en 1891 voeren jaarlijks gemiddeld 3500 vrachtschepen over de Wiericke.

De Dubbele Wiericke gaf ook een stimulans voor de nijverheid in Driebruggen. In de loop van de twintigste eeuw ontstonden enkele betonfabrieken. De aanvoer van zand en grint gebeurde door middel van schepen die de Dubbele Wiericke als vaarweg gebruikten. Er was ook een zand- en grinthandel. In 1957 vertrok het bedrijf van Jan Hendrik Kiela uit Rotterdam en vestigde zich aan de westoever van de Dubbele Wiericke op de plaats van een oude graanmaalderij. Bij Hogebrug werd in 1914 de timmerfabriek Vios opgericht. Voor de aanvoer van hout werd aanvankelijk gebruik gemaakt van de Dubbele Wiericke.

In de ruim 500-jarige geschiedenis van de Dubbele Wiericke zijn meerdere malen de kades om het kanaal verhoogd. De inklinkende bodem maakte dat nodig. Desondanks zijn er verschillende dijkdoorbraken geweest in de loop der jaren. In de periode tussen 1916 en 1925 is de dijk van de Dubbele Wiericke maar liefst vijf keer gebroken. De laatste dijkdoorbraak was op 3 augustus 1967. Er ontstond een gat van 10 meter in de Wierickedijk en 100 hectare land in de polder Het Westeinde van Waarder kwam onder water te staan.

De brug over de Wiericke, gezien vanaf de Prinses Beatrixkade.

De Kleine of Enkele Wiericke met op de achtergrond de Oukoopse molen.

Schip bij opengaande Wierickebrug in Driebruggen.

Inbedrijfstelling van het gemaal “Net op tijd” langs de Dubbele Wiericke.

De Wierickes

Vrachtschip vaart vanaf de Oude Rijn de Dubbele Wiericke op.

Doorbraak van de Wierickedijk in 1916.

Doorbraak Wierickekade 1967. Zandzakken in het gat van de dijk.

De Dubbele Wiericke bij Nieuwerbrug. Op de plaats van de stal links, staat nu het Wierickehuis.

Zandzakken varen in 1967 naar het gat in de dijk.

Varen over de Dubbele Wiericke in Driebruggen.

Doorbraak augustus 1967 - Driebruggen.

Zwemmen in de Dubbele Wiericke bij Nieuwerbrug.

De scholen

Al vanaf de zeventiende of achttiende eeuw telden Nieuwerbrug, Waarder en Lange Ruige Weide dorpsscholen, waarin de plaatselijke jeugd onderwezen werd. Na 1806 was de openbare school regel in ons land. Er waren echter ook uitzonderingen. Scholen die niet betaald werden uit publieke gelden maar op een andere manier bekostigd werden, werden bijzondere scholen genoemd.

Een van de plaatsen waar afgeweken werd van het algemene beeld, was Nieuwerbrug. Hier stond een lagere school, die beheerd en bestuurd werd door de kapelmeesters uit de Brandschouwerij. Op zijn minst sinds 1850 stond de school geregistreerd als een “bijzondere school der eerste klasse.” In 1867 was de situatie enigszins gewijzigd. De dorpsschool in Nieuwerbrug werd vanaf dat jaar beheerd door een lokale vereniging, die banden had met de landelijke organisatie Christelijk Nationaal Schoolonderwijs. Op 27 februari 1867 werd bekend dat de vereniging van hogerhand als rechtspersoon erkend was en dat de statuten waren goedgekeurd. Door deze ontwikkelingen schaarde Nieuwerbrug zich in de rij van plaatsen, waar in een vroeg stadium christelijke scholen waren opgericht.

Het duurde meer dan twintig jaar voordat in Lange Ruige Weide en Waarder dit voorbeeld gevolgd werd. Een rol van betekenis hierin heeft de steeds veranderende onderwijswetgeving gespeeld. De onderwijswet van 1889 bepaalde dat de besturen van bijzondere lagere scholen van het rijk een “bijdrage” kregen in de salariskosten, volgens dezelfde maatstaf als openbare scholen. Voor het eerst konden bijzondere scholen aanspraak maken op bekostiging vanuit het rijk. Daarmee werd een financiële drempel voor een deel weggenomen. In september 1889 richtte een aantal inwoners van Waarder en Lange Ruige Weide een schoolvereniging op, die als doel had eigen scholen op te richten.

Dat lukte in Lange Ruige Weide sneller dan in Waarder. Op 18 april 1890 werd in het eerstgenoemde dorp de aan de Kerkweg gelegen school geopend. Een half jaar later, op 1 november van datzelfde jaar, vond de officiële opening plaats van de School met de Bijbel in Waarder.

De wet op het lager onderwijs in 1920 gaf nog meer ruimte aan het oprichten van eigen scholen. In Lange Ruige Weide werd in 1924 een schoolvereniging opgericht, die streefde naar het stichten van een Hervormde lagere school. In 1926 werd hiervoor toestemming verleend en begin 1927 startte de school met de lessen in het gebouw van de voormalige openbare school.

Na 1945 verschenen de kleuterscholen. Het eerst in Lange Ruige Weide, waar in november 1946 een christelijke kleuterschool werd opgericht. Deze kleuterschool had een soort streekfunctie: ook kleuters uit Waarder en Hekendorp bezochten de school. In juni 1957 werd een nieuw schoolgebouw aan de Burgemeester Doormanstraat geopend. De officiële openingshandeling werd verricht door Mr. J. Klaasesz, Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland. In Nieuwerbrug startte in 1958 een kleuterschool van dezelfde signatuur. In april 1961 kregen leidsters en kleuters een nieuw onderkomen. Waarder kreeg in 1964 een eigen kleuterschool aan de Prinses Beatrixstraat. Een paar jaar later werd er een nieuwe kleuterschool gebouwd. Op 22 maart 1971 kwam dezelfde Commissaris van de Koningin weer naar deze streek, ditmaal om een eerste steen te leggen voor de nieuwe kleuterschool in Waarder.

Van 1980 tot 1998 was het openbaar onderwijs weer even terug van weggeweest. In Waarder werd de openbare lagere school De Wilgenbrink opgericht. Na 18 jaar moest de school sluiten vanwege het lage leerlingenaantal.

De school met den Bijbel in Driebruggen aan de Kerkweg omstreeks 1900.

Gebouw ‘De Oude School’ achter de Nederlandse Hervormde kerk te Waarder.

Nieuwerbrugse schoolkinderen in de ‘Brugstraat’ 1907. De Onafhankelijkheidstoren ontbreekt nog.

De oude school aan de Graaf Florisweg, waar hij ooit door de Kapelmeesters is gesticht. 1937.

De scholen

De School met de Bijbel aan de Burgemeester Bruntstraat in Nieuwerbrug verhuist binnenkort naar de Wijde Wiericke.

Kleuterschool De Rank aan de Korte Waarder in Nieuwerbrug rond 1970.

De Hervormde School in Driebruggen omstreeks 1965.

Mr. J. Klaasesz legt de eerste steen van de nieuwe kleuterschool in Waarder.

School met de Bijbel Waarder klassenfoto 1956 met juffrouw J. E. Bijl.

Een schoolklas met links (zittend) meester Verheul, uit Waarder.

School met den Bijbel Groep3 Waarder in 1926.

Schoolhoofd Mr. Lucas Eibertus van Loo, uit Waarder.

Vers gekapte bomen werden vroeger enige tijd in het water gelegd om bepaalde stoffen te laten oplossen, voor ze werden verzaagd. Dit ‘wateren’ duurde tussen de negen maanden tot drie jaar. Omdat het water rond Nieuwerbrug hiervoor een goede zuurtegraad bleek te hebben, hebben er in het dorp wel zeven verschillende houtzagerijen en houthandels gelegen.

Boomstammen werden gewaterd in sloten, binnenbochten van de Oude Rijn, of in de Wierickes. Maar ook bij de zagerijen zelf waren speciaal vijvers uitgegraven. Licht hout bleef drijven, maar het zwaardere hout werd aan touwen, of kettingen vastgelegd.

Bij houthandel Van den Berg, aan de Dubbele Wiericke, is hiervoor tot halverwege de vorige eeuw ook een deel van de overgebleven gracht van de Sterreschans uit 1673 gebruikt.

Het zagen van hout werd soms gecombineerd met het malen van graan. Op de zelfde machine kon dit seizoenswerk zo mooi worden afgewisseld. Dit gebeurde bijvoorbeeld bij Koning aan de Bree en Van Dam aan het Weijland.

Van Duijn kwam op de plaats van steenfabriek Ruimzicht aan de Barwoutswaarder. Even later kreeg men er aan de oostkant Van den Berg als buurman.

Winterswijk lag daar schuin tegenover, aan de overkant van de Rijn, langs de Bree. En tussen de Put van Broekhoven en de Rijn heeft Van der Steen gelegen. Hieruit is later onder andere freesbedrijf Van der Steen in Driebruggen ontstaan.

Houthandel Van den Berg aan de Dubbele Wiericke. Op de achtergrond de Oude Rijn.

Kinderen spelen op bomen die worden ‘gewaterd’.

Houtzagerij en meelmaalderij Van Dam aan het Weijland.

C. van Duijn & zn Houthandel in Barwoutswaarder Nieuwerbrug in 1952.

Houtzagerij Van der Steen aan de Weijpoort. Linksonder de Put.

Houthandel in Barwoutswaarder Nieuwerbrug.

Het dorp

In het nummer Het Dorp bezingt Wim Zonneveld hoe het dorp waarin hij opgroeide sterk is veranderd. Ook Waarder, Driebruggen en Nieuwerbrug zien er niet meer het zelfde uit, als toen wij geboren werden, of toen onze ouders geboren werden.

Op oude foto’s zijn deze veranderingen goed te zien. Foto’s van soms meer dan honderd jaar geleden, maar soms ook maar van een paar jaar oud.

Bedrijven en winkels verdwenen. Wegen zijn verbreed en het is voor mensen niet meer bijzonder om gefotografeerd te worden.

De grootste verandering is de komst van nieuwe huizen. Nieuwe huizen voor onze eigen kinderen, of mensen van elders. Hierdoor blijft onze gemeenschap groot genoeg voor de sportclub, de vereniging en een winkel. Maar we blijven klein genoeg om elkaar te kennen. En om elkaar te groeten op straat.

De boerderij van Kok aan de Graaf Florisweg in 1920. Rijwielhandel Bosman aan de ‘Brugstraat’ in 1923.

De brandweer van Waarder, Barwoutswaarder en Rietveld met kazerne in Nieuwerbrug.

De Put van Broekhoven was ooit een geliefde zwemplas voor mensen uit de omgeving.

Winkel van Harm Vroege in de ‘Brugstraat’.

Restaurant De Bruggemeester in de ‘Brugstraat’ in 1929. Nu de Bruggemeestersstraat.

Het dorp

Kiosk De Witte Wimpel aan het Weijland.

De ‘Brugstraat’ met houten tolbrug en zonder kerk en Onafhankelijkheidstoren. Rechts de dorpspomp.

Smederij Francken in 2009 heeft plaats gemaakt voor woningen aan de Hoge Rijndijk en Korte Waarder.

Het Grauwe Paard in 1904 aan de Rijksstraatweg. Nu het Weijland.

Hoge Rijndijk richting Woerden. Zonder bestrating en met bomen op de weg.

Hoge Rijndijk richting Bodegraven in 1945.

Het dorp

Brandstofhandel aan de Hoge Rijndijk in 1926.

Waarder voor de nieuwe wijken kwamen.

Het IJsclubgebouw voor de verbouwing. Inmiddels wordt hier de Wijde Wiericke gebouwd.

Jeugd van Waarder op de Kosterdijk omstreeks 1920.

Eldert Verweij in zijn winkel aan het Dorp.

De Rijnkant van de oude school, naast de tolbrug rond 1930.

Het huis van de ouders van Gijsbert van der Laan omstreeks 1900.

Boerderij Voorbreed aan het Rietveld in 2010.

Het dorp

De grootste supermarkt van Nieuwerbrug, aan de Korte Waarder in 1999.

Kapper Brouwer aan de Stationsweg. Nu Graaf Florisweg.

Eén van de brandspuiten van Nieuwerbrug uit 1888.

Consultatiebureau van zuster Bekkering aan de Korte Waarder.

‘Supermarkt’ aan de Weijpoort in 1950.

Het kerkgebouw De Ster aan het Weijland in 1930.

De boerderij van Westeneng in 1985, gezien vanaf de Korte Waarder. Hier ligt nu het ‘s-Gravenhof.

Het oude Wierickehuis in 2002.

Spaaroverzicht

Colofon

PLUS en de samenstellers van het boek hebben getracht alle beeldrechthouders van de in dit boek opgenomen illustraties te bereiken.

Eventuele rechthebbenden die vooraf niet zijn benaderd, kunnen contact opnemen met de uitgever van het boek.

Concept en productie: Tomorrow, Breda • www.tomorrow-lps.nl