Schagen door de jaren heen by Tomorrow_NL

SCHAGEN

DOOR DE JAREN HEEN

Historische Vereniging

Schagen e.o.

Schagen

SCHAGEN

DOOR DE JAREN HEEN Schagen is de naam van onze stad en onze gemeente. Een bijzondere plaats om te wonen en te leven. Een plaats met een rijke historie waar we trots op mogen zijn. Daarom leek het ons een goed idee om voor u een verzamelalbum te maken waarin we Schagen in beeld kunnen brengen. Door de jaren heen, zodat we kunnen zien hoe Schagen er op diverse momenten in de geschiedenis voor stond. De beelden die deze geschiedenis presenteren zijn vertaald naar plaatjes die geplakt kunnen worden, in modern taalgebruik ‘stickers’.

Colofon Concept en productie Tomorrow, Rotterdam www.tomorrow-mss.nl TomorrowPromoties In opdracht van Albert Heijn Schagen ahschagen Fotografie en tekst Adrie Pater Historische vereniging Schagen

© Albert Heijn Schagen & Tomorrow 2019 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Albert Heijn Schagen en Tomorrow. Zet en/of drukfouten voorbehouden.

Onze eerste Albert Heijn winkel in Schagen werd geopend in 1900 en was gevestigd op de Gedempte Gracht. Als Albert Heijn pretenderen we niet om veel van de geschiedenis van Schagen te weten. Daarom hebben we de hulp ingeschakeld van de echte deskundigen, de mensen van de Historische Vereniging Schagen. Zij beschikken over een rijk gevuld beeldarchief. Met hen zijn we gekomen tot een onderwerpenlijst die een brede presentatie van Schagen door de jaren heen mogelijk maakt. Verdeeld over 13 onderwerpen zijn er 150 plaatjes. Hebben we dan alles in beeld? Vast en zeker niet, maar we hopen van harte dat de door ons gemaakte selectie van onderwerpen en bijbehorende beelden u zal aanspreken. En u nog trotser zal maken op Schagen. Veel dank zijn we daarbij verschuldigd aan de vrijwilligers van de Historische Vereniging. En het is dan ook vanzelfsprekend dat de vereniging zichzelf in dit verzamelalbum ook nog aan u voorstelt. De 150 plaatjes kunt u verzamelen door boodschappen te doen in onze Albert Heijn supermarkt in het Makado Centrum in Schagen. Zes weken lang verstrekken we gratis sets met 5 plaatjes als u bij ons boodschappen doet. Misschien moet u in de komende weken ook wel dubbele plaatjes onder elkaar ruilen om uw serie Schagen door de jaren heen compleet te krijgen. Na afloop van de actie kunt u daarvoor ook terecht op de ruilmiddag bij onze winkel. De datum wordt nog bekend gemaakt. In ieder geval wensen we u veel verzamelplezier toe! Marieke Sanou Supermarktmanager Albert Heijn Schagen

GESCHIEDENIS RAAKT ONS ALLEMAAL

Het leuke van het kijken naar het verleden is dat je bepaalde dingen in het heden beter begrijpt. Ook is het aardig om zaken terug te zien, die belangrijk zijn geweest voor het leven van je grootouders, ouders en jezelf. Zo vertelt elke plaats zijn eigen geschiedenis en verschillende tijden andere geschiedenissen. Locale geschiedenis is daar een onderdeel van. Je eigen leefomgeving is niet altijd geweest wat het nu is. Het heeft een verleden en wat is er nu leuker dan dit verleden te ontdekken door onderzoek te doen. Deze ontdekkingstocht heet geschiedvorsing. En dat is wat we met een Historische Vereniging in de eigen plaats voorstaan. Alles wat er nog te zien is of waarvan sporen zijn, duiden in de tijd. Daar publiceren we dan weer over in ons lijfblad de Kakelepost, dat vier maal per jaar verschijnt, om velen deelgenoot te maken van het verleden dat zich aan ons openbaart, maar vaak nog maar ten dele zichtbaar is. Dat rechercheren in de tijd in een bepaalde plaats is spannend om te doen. Ook tijdrovend, maar vooral leuk. Stukje voor stukje werk je mee de puzzel van het verleden te leggen, zodat er een waar beeld ontstaat van het verleden. Beelden van het verleden laten we bij de Historische Vereniging Schagen ook herleven door regelmatig lezingen over historische onderwerpen door deskundigen te laten uitvoeren. Zij vertellen dan over een specifiek onderwerp uit hun vakgebied, dat een raakvlak heeft met de regionale geschiedenis. U merkt het ook hiermee blijven we in de buurt. De lezingen zijn in het pand de Nieuwe Nes aan het Schoenmakerspad 1, waar wij een eigen ruimte hebben.

Het belang van de Historische Vereniging is het blootleggen van het verleden en het inzetten voor het behoud van historisch waardevolle elementen. Noodzaak is dat iemand zich om het verleden bekommert, het als het ware aan de vergetelheid ontrukt. Anders zijn we het zomaar kwijt en dat zou zonde zijn. Het belang van het verleden voor de toekomst, is dat we de toekomst beter begrijpen als we weten waaruit het is ontstaan. Als historische vereniging zijn we dan ook bijzonder ingenomen met het initiatief van Albert Heijn om een actie, in de vorm van een plaatjesalbum over het verleden van Schagen, te starten. Het verleden krijgt in de vorm van de plaatjes een gezicht. Bij de oudere generatie maakt het verhalen los, die ze graag willen delen met de kinderen of kleinkinderen. Dat maakt het sparen van plaatjes over het verleden in een album ook zo leuk. Het is niet meer dan logisch dat de samenstellers van het album te rade zijn gegaan bij ons. Tenslotte zijn wij als Historische Vereniging Schagen en Omgeving altijd al met het verleden van Schagen bezig. Het fijne is ook dat wij over een archief beschikken, waarin veel van het vooral redelijk recente verleden (zeg maar tot 100 jaar geleden) is terug te vinden. Ook hebben wij waardevolle contacten met andere ‘schatbewaarders in onze directe omgeving’. Een mooi voorbeeld is de beeldbank van Niestadt, een erfenis in foto’s van de gebroeders Niestadt. Al met al slagen we samen in het op de markt brengen van een leuk album. Wij hopen dat het sparen van de plaatjes en het kijken en lezen in het album u veel plezier verschaffen. Van onze kant is het een genoegen u deelgenoot te maken van kleine stukjes van de geschiedenis van Schagen. Adrie Pater, voorzitter van de Historische Vereniging Schagen en Omstreken.

AL RUIM 150 JAAR MET DE TREIN Er staan al meer dan 150 jaar treinreizigers op de perrons van Schagen. De stoomtrein was een superuitvinding in de 19e eeuw. Vanaf 1850 worden nieuwe spoorlijnen aangelegd in Nederland. Ook Schagen wilde graag een zo’n moderne treinverbinding hebben. De ambtelijke inspanningen hadden succes en de plaats werd opgenomen in de nieuwe ‘Staatslijn K’ tussen Den Helder en Amsterdam, die tussen 1860-1865 werd aangelegd. Langs de lijnen bouwden de spoorwegen in de 19e eeuw ‘Standaard Stations’ (SS). Ze waren verdeeld in klassen. Zo was een SS-1e klasse het grootste en SS-5e klasse 5 het kleinste type. Schagen kreeg in 1862 een type van de 5e klasse. Het was een indrukwekkend station. Dat was ook zo bedoeld, want de spoorwegen wilden graag vertrouwen uitstralen. Ruim een eeuw deed het dienst om in 1967 te worden gesloopt. In 1968 verrees het huidige station. Ook een standaard station, naar een ontwerp van architect Douma.

Bijna 100 jaar reden er stoomtreinen naar en van Schagen. In de 20e eeuw bleek dat treinen ook prima op elektriciteit konden rijden. De spoorwegen hadden interesse, omdat elektrische treinen sneller accelereren en beter remmen dan stoomtreinen. Hierdoor kon de frequentie omhoog, waardoor de vervoerscapaciteit toenam. De NS investeerde fors in elektrificatie en ook Schagen werd ‘onder draad’ gebracht. Sinds 1958 rijden er elektrische treinen naar Schagen. De eerste decennia met enkeldeks typen, maar op Schagen zette de NS al snel de grote dubbeldekstreinen in voor de intercityverbindingen Den Helder-Nijmegen. Niemand had het in 1862 waarschijnlijk gedacht, maar na ruim 150 jaar is het treinstation nog altijd één van de grootste troeven van Schagen in de regio. Veel inwoners en omwonenden nemen dagelijks de trein naar hun werk en ook jongeren volgen hun opleiding/studie elders dankzij de trein. AH maakt het vervoer zo nu en dan heel aantrekkelijk met periodieke aanbiedingen van NS-dagkaarten.

N JARE

Station Schagen na het bombardement op een munitietrein in september 1944 6

Eén van de eerste elektrische treinen vertrekt uit Schagen eind jaren 50 vorige eeuw

Het perron bij het oude station uit de jaren 60

Elektrificatie van het spoor bij Schagen in mei 1958 nabij overgang de Hoep

Lithografie van Emrik en Binger. Uitgegeven te ere van de feestelijke opening van het spoorgedeelte Den Helder-Alkmaar, 18 december 1865

1862

Station Schagen in 1967. Het laatste jaar van het oude station der Vijfde Klasse, dat stamde uit 1862 8

Modernisering bij de NS: handmatige bediening van de wissels

Een Ansichtkaart van het nieuwe NS station in 1968

Aankomst van de speciale Westfriese Markt expresse, die op de tien Westfriesedonderdagen reed vanaf Amsterdam naar Schagen

Station Schagen zoals dat in 1981 te zien was. Renovatie was slechts aan de binnenzijde gepleegd

MIDDENSTANDERS KURK VAN DE STAD Voor een brood, een theekopje of een nieuwe jas. In het centrum van Schagen kon je altijd terecht voor bijna elke boodschap en er waren veel ‘middenstanders’ te vinden. Volgens de definitie is dat een kleine winkelier of een zelfstandige met een klein bedrijf. Deze middenstand was van oudsher één van de kurken waarop Schagen dreef. In verhouding tot het aantal inwoners was het aantal zelfstandigen hier erg groot. Het is kenmerkend voor een centrumgemeente met een regionale functie. Er waren altijd veel winkels te vinden in de stad. Sommige zaken worden al generaties lang door dezelfde familie gedreven. Met de opening van het Makado midden jaren zeventig zette de plaats zich nog verder neer als winkelmagneet. Maar het waren niet alleen winkeliers die tot de middenstand behoorden. Ook veel zelfstandige vakmensen behoorden tot die groep. De voormalige smederij Van Lint op het Noord, maar bijvoorbeeld ook timmerlieden, schilders en in de 20e eeuw de eerste monteurs die vanuit een kleine werkruimte sleutelden aan de motoren. De regionale centrumfunctie trok al vroeg de aandacht van Albert Heijn. AH begon in 1887 in de Zaan en had in 1902 meer dan 10 winkels, waaronder één in Schagen! Het was nog geen supermarkt zoals nu, maar een echte kruidenierszaak. De eerste AH-filiaalhouder in Schagen was Jan Louw, hij bezorgde boodschappen aan huis met een hondenkar. Zo nieuw is de huidige AHbestelservice met een vrachtwagentje dan ook niet. De oude AH-winkel was gevestigd aan de Gedempte Gracht op de plek waar nu de ingang van het Makado is. Het pand werd om die reden gesloopt en AH verruilde die locatie voor de huidige met een moderne supermarktformule. Het was overigens niet de eerste supermarkt in Schagen, die eer viel te beurt aan Van Etten. Dat lokale supermarktje is er niet meer, het zat in het hoekpand waar nu FEBO is te vinden.

Agnihici llabore vendebis nem et atibus. Uciae evellaceatur sit volupti.

Ingang van de in 1995 gesloopte bioscoop Theater Royal van architect J.R. Vlaming aan de Gedempte Gracht

Middenstand aan de Gedempte Gracht met De Gruyter (kruidenier) en Herenspeciaalzaak De Moel

1935

LAAAGN EN SCH

Albert Heijn filiaal aan de Gracht met Ab Molenaar als chef

Middenstand circa 1935 aan de Laan. Te zien is de optrek waar Plevier tot 1969 een cafĂŠ runde en daarna een garage

De bouw van het overdekte winkelcentrum Makado met Albert Heijn filiaal 17

Middenstand winkels en garage Boontjes met tankstation aan het Noord jaren 50

De heer en mevrouw Van Vliet bij hun zeer succesvolle snacktent bij NS station

OP WEG IN SCHAGEN

Als je eens in het oude boek ´Toonneel der steden van Holland, Westvriesland, Utrecht´ uit 1652 van Neerlands beroemde kaartenmaker Joan Blaeu kijkt op de kaart van Schagen, dan vallen je, naast de bijzonder fraaie afbeelding van het Slot Schagen, de vier oude toegangswegen naar het stadje Schagen op: de Loet, de Hoep, het Noord en de Laan. In de ruim 350 jaar die wij inmiddels verder zijn, zijn er met alle uitbreidingen vele straten en straatnamen bijgekomen. Met name de laatste 50 jaar is het, wat dat betreft, hard gegaan. Maar wist u dat er ook enkele zijn verdwenen? Niet velen van de huidige Schager inwoners zullen u tegenwoordig nog de weg naar de Begijnenlaan of de Laagzijde kunnen wijzen. Naast de enkele straatnamen die verdwenen zijn, is er ook in de afgelopen 150 jaar het nodige water in het centrum van Schagen verdwenen. Dat de Gedempte Gracht nog open was, dat kunt u hooguit nog op een schilderij tegenkomen. Daar zult u geen ooggetuigen meer

van te spreken kunnen krijgen. Datzelfde geldt waarschijnlijk voor het Noord. Beiden zagen alweer zo’n 100 jaar geleden hun straatbeeld ingrijpend veranderen. En in 1935 was de Loet aan de beurt. In dat jaar werd de haven van Schagen gegraven en de vrijgekomen grond werd gebruikt om de Loet te dempen. Gelukkig hebben we hier nog wel de foto’s van. In 1959 dempte men als laatste de Laansloot. En om eerlijk te zijn, als je zo’n oude, mooie foto van de Laan met water en bruggetje bekijkt, dan ziet dat er toch wel heel idyllisch uit. Geen wonder dat er zo nu en dan stemmen opgaan om het water tegenwoordig weer meer ruimte te geven in het stadshart. In deze serie foto’s van Albert Heijn ziet u het dagelijks leven in de straten van het oude Schagen nog eens terug. Foto’s uit lang vervlogen tijden met daarop handelaren met karren, jongens op klompen, in kniebroek of matrozenpakje en meisjes in kanten jurkjes. Ach, die goede, oude tijd…

Het Willem van Beijerenplein rond 1920 in de Magnusbuurt grenzend aan de Molenstraat

Karateristiek beeld van de Cornelis Bokstraat met rechts de doorsteek naar de Johanna van Hodenpijlstraat 20

1925

Gedempte Gracht net voor de oorlog, rijkelijk voorzien van bomen en met richtingaanwijsborden voor de reiziger

De Hoep met rechts de toegang tot de Algemene Begraafplaats

Kruidenierswinkel van Cees de Wit aan de Dorpen. Na de eerste Wereldoorlog werd hij vertegenwoordiger van Harley Davidson motoren

De Loet (Bierkade) rond 1925 met in het water Beurtschippers. Vooraan het schip van Beurtman. 1925

Het Koffiehuis van Visser (later Oude Herberg) aan de Hoep (na 1906 Molenstraat) - Nieuwe Laagzijde tegenover cafĂŠ Spoorzicht

Het begin van de Landbouwstraat gezien vanaf het station bij de hoek van de Cornelis Bokstraat

De Loet met korenmolen ‘de Hoop’, die in 1923 is gesloopt. Wij kijken richting Schagen

Lauriestraat is de nieuwbouw van Schagen rond 1930 en de straat is vernoemd naar de naastliggende Lauriesloot

Magnusstraat waar veel arbeiders met een goede baan als conducteur of machinist op de stoomtram woonden vanaf 1920

Mooi kijkje op de Markt met duidelijk de trapgevel van het Geveltje

De Nes zoals het lange tijd is geweest voordat het bebouwd werd in recente jaren

Rechts de Molenstraat en links de Nieuwe Laagzijde met in het midden met de klok op de gevel de winkel van juwelier Kroone (thans Dikke)

Nieuwe Laagzijde met gracht, die tot 1908 langs de straat liep. Het water werd vervangen door een plantsoen.

1940 33

‘t Noord zoals het rond 1940 moet zijn geweest. Het water was gedempt tot voor slagerij Ploeger.

Regentenstraat bekeken vanaf de kant van de Spoorlaan. De open plekken worden rond 1910 met huizen gevuld.

Het Plantsoen grenst aan het daadwerkelijke Plantsoen bij het stationsplein. Mooie statige huizen waar ook Boekhouder-Makelaar Gorter kantoor hield. 36

Stationsplein-plantsoen. Zo heeft het Plantsoen jarenlang bestaan. Een oase van rust met prachtige grote bomen. Het moest uiteindelijk wijken voor parkeerplaatsen 38

ULO-school in de Landbouw dwarsstraat uit 1921. Later werd het een school voor basisonderwijs. 39

HAND STRA EL AT Begijnenlaan, dat niet veel later omgedoopt zou worden tot de Dorpen en dat is nu nog zo. 40

De Handelstraat met een blik op de toenmalige ULO. De school moest wijken voor nieuwbouw van de Bronckhorst.

Nostalgisch plaatje van de Laan. Nog steeds goed herkenbaar met op de achtergrond het weeshuis met vlak daarvoor het oude postkantoor.

Stationsweg nog onverhard en met regen een modderpoel rond 1908 13

WINTERS VAN VROEGER

â&#x20AC;&#x2DC;Vroeger hadden we nog echte winters. Winters waarbij we wekenlang konden schaatsen en de straten, pleinen en velden met een dikke witte laag bedekt waren.â&#x20AC;&#x2122; Zulke woorden hoor je wel eens langskomen, vooral gezegd door de wat oudere medemens, als na een paar dagen vorst de temperatuur alweer boven het nulpunt uitgekomen is en de pas geslepen schaatsen toch weer op zolder opgeborgen kunnen worden. Feit blijft dat het schaatsen op natuurijs de laatste jaren niet heel vaak voorgekomen is. Een aardige graadmeter is het al

IJspret op de sloot langs de Zuiderweg de voormalige provinciale weg bij de Spartahal

dan niet doorgaan van een Elfstedentocht. Of we met de huidige klimaatsverandering ooit nog een strenge winter zullen krijgen, is afwachten. Tot die tijd zullen we het met de mooie plaatjes uit vroeger tijden moeten doen en de mooiste daarvan hebben we speciaal voor u verzameld bij deze spaaractie van Albert Heijn. Zo kunt u nog eens genieten van uitzonderlijk koude en vooral lange winters. Je zou omkijkend naar het verleden zuchtend kunnen zeggen: gelukkig hebben we de plaatjes nog.

1940

De Kakelepost onder een laag sneeuw met op de achtergrond de boerderij Avendorp op de terp

Grote Kerk op de Markt door een sluier van besneeuwde bomen Met de arrenslee door de Laan in de winter van 1978

De oude ijsbaan aan de Loet zorgde jarenlang voor veel pret

1925

Nespad links achter de oude smederij, op de achtergrond de schuur van Ome Hannes Dijkstra, op de voorgrond het huis C Tuinman en rechts de boerderij van Ootes

Westelijke slottoren met de toegang via het trapje

Museumboerderij Vreeburg in winternevel gehuld

Gezicht op de met sneewbedekte kerktorens vanaf de Westerweg

Sneeuwvrij maken van de Gedempte Gracht 15

FOLKLORE GEEFT SCHAGEN EXTRA KLEUR De Folklore zorgt voor een bekendheid van Schagen ver buiten de gemeentegrenzen. Het is midden vorige eeuw (1950) als een groep middenstanders onder aanvoering van gemeentebode Gert Pater vindt dat Schagen als regioplaats meer economische impulsen kan gebruiken. Hoe kan je dat beter genereren dan oude gewoonten, gebruiken en de klederdracht van toen onder de aandacht te brengen bij een breed publiek. Geschiedenis wordt immers breed gewaardeerd door de mensen. Het bleek een gouden greep te zijn: een optocht van mensen in klederdracht, gewoon lopend of gezeten op de rijtuigen die vroeger in zwang waren, dwars door het centrum van Schagen. Daar was al een donderdagse markt gaande. Het geheel werd afgetopt met een presentatie van de dansgroep en de kinderdansgroep (onder leiding van tante Nel) op een plankier naast de Grote Kerk op de markt. Tien Westfriese Markten zijn in Schagen te bewonderen van begin juli tot en met de eerste week in september. De gekostumeerde optocht is er altijd. Vroeger voorafgegaan door politie die de weg vrijmaakte voor de eerste wagen: de Uienhoop, het westfriese boerenorkest op een open platte wagen. Direct daarachter komt altijd de sjees met de rondemis op de bok naast de koetsier. Jarenlang is dat Simon Kroone geweest, nu is het alweer enige tijd Siem Bakker. Daarachter altijd bijzondere rijtuigen, lopende mensen met kinderwagens of ander attributen daartussen en als afsluiter, altijd de poepkar, want onze edele viervoeters laten nog wel eens iets vallen.

Agnihici llabore vendebis nem et atibus. Uciae evellaceatur sit volupti.

Dans op het plankier

Alles moet je leren

Elke Westfriese donderdag heeft een eigen thema. Je zult dus elke donderdag een andere belevenis hebben bij het dagje Schagen. Zo begint het jaarlijks met de dag van de oude ambachten gevolgd door de dans en de muziek, het dier, de klederdracht, het theater, open lucht, het kind, de ringstekerij, verzameldag en de feestelijke slotdag. Vooral de ringstekerij rond de kerk is een topdag. De mooiste spannen uit heel Nederland strijden dan om de titel beste ringsteker van het jaar. Tevens krijgen ze een beoordeling over hoe ze voor de dag komen in het strijdperk: het fraaiste geheel. De markt is dan afgeladen en het publiek geniet volop. Voor het grote spel zijn natuurlijk veel figuranten nodig en dat zijn vrijwilligers. Zonder deze vrijwilligers is het donderdagse spektakel van de Westfriese Markt

onmogelijk. Door de jaren heen zijn het vele duizenden mensen geweest, die met hun toewijding de Markten tot een onvergetelijke gebeurtenis hebben gemaakt voor velen. Schagen is maar rijk met deze mensen. Een bijzondere plaats nemen ook de kinderen in. Zij lopen mee in de optocht, hebben een openlucht maaltijd en vormen een kinderdansgroep, die onder begeleiding van pianospel, de harten van de mensen stelen met hun dans op het plankier naast de kerk. Een spreekstalmeester praat het geheel in het Westfries dialect aan elkaar. Het is meestal een rad van de tongriem gesneden persoon die goed thuis is in de gang van zaken. Grote animator en initiator van de Westfriese Marken in Schagen was Gert Pater, die tevens de eerste spreekstalmeester was van 1954 tot 1975

De heer Joop Franzen met zijn zoon

Doorsteek naar de optocht over het Rapenpad 17

Handjeklap, de koop is gesloten

Efkes boipraete voor de optocht

Kindermaaltijd in de buitenlucht

Jong geleerd oud gedaan

De allerkleinsten moeten ook mee

Klein grut is ook van de partij

KT R A M ES

EXPR

Marktexpres vanuit Amsterdam

Met de muziek mee

64 65

Nieuwe schoenen voor het paard

Optocht met kinderen in de wagen

Paarden mennen tijdens de optocht is vak apart

Pa past op de kleine

N E M A S SJEES IN DE

Ringsteken: wie is de winnaar?

Samen in de sjees

Schapen scheren is een heuse ambacht

Strijd van de man om de vrouw

DE KERKEN IN SCHAGEN De regio Schagen is een bont geheel aan geloofsgemeenschappen en kerken. In zekere zin geldt dat ook voor het stadje Schagen dat anno 2019 vijf locaties heeft waar gekerkt wordt. Het meest gezichtsbepalend zijn de twee grote kerken die het profiel van onze marktstad bepalen. Aan de Molenstraat staat sinds 1880 het godshuis met de spitse toren, typisch voor de katholieke kerken uit de 19e eeuw in onze regio. Het verving een sobere versie. Op de Markt staat de opnieuw opgebouwde kerk uit 1896, nadat een brand de vorige volledig had verwoest. Verder wordt er gebeden aan de begraafplaats aan de Hoep. Sinds 1970 is de Volle Evangelische Gemeente daar vanuit de aula actief. In de Magnusbuurt zit de Doopsgezinde Gemeente sinds 1975, het gebouwtje dateert uit 1938. De doopsgezinden namen het destijds

Beeld van Oude in 1895 verbrandde Hervormde Kerk

over van de gereformeerden. Aan de Landbouwstraat vinden kerkvieringen plaats van de Bethelkerk. Zij zetelen vanaf 1923 in de oude bioscoop (uit 1916) van architect Vlaming. De religieuze diversiteit staat model voor de verdeling in de regio van Schagen en grote delen van Noord-Holland: veel typisch katholieke dorpen, afgewisseld met minder gelovige of gemengde dorpen. Net als Schagen hadden deze een katholieke ĂŠn gereformeerde lagere school. Naar schatting is een derde van de Schager bevolking van huis uit katholiek, een derde in enige vorm protestant en de rest niet gelovig. Tijdens de verzuiling was de tweedeling tussen katholiek en niet-katholiek sterk aanwezig in Schagen. Ondanks de tolerantie die Nederland en zeker Schagen zo kenmerkt. De fusie tussen het Roomse SRC en openbare vv Schagen in 2019 illustreert de vervaagde grenzen in geloof.

Grote Kerk (Hervormd) op de markt

Hervormde Kerk op de Markt in vol ornaat

19_23 1924 Bethelkerk Landbouwstraat, die in 1923 en 1924 als Bioscoop dienst deed 77

Ned. Herv. Kerk als pronkstuk op Marktplein

Doopsgezinde kerk in Cornelis Bokstraat, waar ooit ook nog een bibliotheek in huisde 78

Ned. Hervormde Kerk van de achterzijde ook bijzonder

Rooms Katholieke Christoforuskerk aan de Molenstraat

R.K. Christofotuskerk bijna vrijstaand aan de Molenstraat

Het gebouw van Maria Boodschap had een hele grote inpandige Kapel. Daar werden door de week kerkdiensten gehouden door de R.K. kerk. 23

SCHOLEN IN SCHAGEN De regiofunctie van Schagen blijk al eeuwenlang uit de markt die in het stadje plaatsvindt. Naast deze functie is die van het aanbieden van passend onderwijs ook iets dat al lange tijd hoog op de agenda van het stadje staat. Het is een uitstekende zet om mensen uit de regio naar het stadje te trekken, want niet alleen de kinderen raken bekend met wat Schagen te bieden heeft maar ook de ouders of begeleiders komen in de stad en doen daar hun inkopen. Het aanbod van onderwijs stagneert echter als het gaat om hoger onderwijs na de middelbare school opleiding. Daar is voor Schagen nog een wereld te winnen. Wel is het aantal scholen dat speciaal onderwijs aanbied flink. Het varieert van scholen voor Zeer Moeilijk Lerende

Kinderen tot onderwijs aan doven en slechthorenden. Het vergevorderde specialisme geeft al aan dat het nooit beperkt kan blijven tot de kern Schagen zelf, maar bestemd is voor ver daarbuiten. Ook segmentering van het onderwijs zorgde voor een breed aanbod aan de onderkant, zeg maar, lager onderwijs. Naast de R.K. Lagere school was er de openbare school en christelijke onderwijs. Ook in het voortgezet onderwijs zijn vele mogelijkheden, waarbij naast religie vorming op ambachtelijke richting doorslaggevend is. Een ROC behoort ook nog tot de mogelijkheden. Kortom, Schagen is ook voor het onderwijs een regionale trekpleister. Het wachten is nog op vestiging van het hoger onderwijs in de stad.

meester Jan Mekken (aloysiusschool) slaat er op

Bernardus Alfrink College aan de Langestraat

L NOBOEOL 84

Burg Wognumschool krijgt Sinterklaas op bezoek 24

SCH

Nobelschool (huishoudschool) aan de Lauriestraat

Opening van de Vogelweid in de Waldervaart door Beatrix op 28-4-78

Opening van Rooms Katholieke kleuterschool aan de Molenstraat 88

Rijks Landbouwwinterschool aan de Zuiderweg

St. Aloysiusschool net na de oplevering in 1923

1923

St Jozefschool aan de Molenstraat 2

ULO school in de Buiskoolstraat, die ondanks protesten van Landbouwstaatbewoners toch werd gebouwd in 1921

BELANGRIJKE PERSONEN VOOR SCHAGEN Welke personen zijn er belangrijk voor de historische ontwikkeling van Schagen geweest? Het is een lastige vraag, toch wagen we een poging. We kunnen niet om graaf Willem van Beieren (de Bastaard) heen. Door de (ver)bouw van het slot en de kerk op de Markt heeft hij Schagen in de vijftiende eeuw vorm gegeven.

Reinder Boomsma heeft gevoetbald in Oranje in 1905. Hij kwam om in de Tweede Wereldoorlog vanwege zijn rol in het verzet. Dat hij niet de enige was die in het verzet zat daarvan getuigt de verzetsliedenbuurt in Muggenburg Voor de jeugdliteratuur zijn Leonard Roggeveen (Jongens van de Klaverwei) en Carel Beke (onder andere bekend van de Pim Pandoer-reeks) belangrijk geweest.

In de zestiende eeuw krijgt Schagen te maken met de reformatie. Diederik Sonoy, plaatsvervanger in de Noorderkop van rebellenleider Willem van Oranje, zit in het slot van Schagen. Een aantal van verraad verdachte katholieken zijn daar toen vreselijk gemarteld. Dankzij Dirk Burger van Schoorel en zijn Kroniek van Schagen, verschenen in 1710, krijgen we een overzicht van de geschiedenis van Schagen. Cornelis Bregman en Herman Lambooy (redacteur) zouden in de twintigste eeuw in zijn voetsporen treden. Cornelis Bok heeft, in de achtiende eeuw, prachtige schilderijen van Schagen en omgeving gemaakt. Op architectonisch gebied heeft Schagen veel te danken aan J.R. Vlaming. Onder andere Theater Royal en de Julianaschool en karakteristieke panden in de Landbouwstraat en aan de Laan.

Carel Beke, de schrijven van onder andere de Pim Pandoerreeks

Leonard Roggeveen Op muzikaal gebied geniet Schagen bekendheid vanwege Saskia en Serge en Gerard Joling. Karin Bloemen heeft haar sporen inmiddels verdiend op het gebied van de kleinkunst.

Boomsma was niet alleen militair hij voetbalde ook voortreffelijk

Diederik van Sonoy door Isaac Olivier vastgelegd

e 16

EEUW

DIED

VAN S ERIK ONOY

96 95

Grafsteen Willem de Bastaard en Johanna van Hodenpijl

Leonard Roggeveen

Dirk Burger van Schoorel

Herman Lambooy (2e van rechts) schreef veel over waterstaatkundige geschiedenis van Noord-Holland

100

Reinder Boomsma schopte het tot voetballer in Oranje

VLA .R. MIN G

J.R. Vlaming ontwerper van veel toonaangevende gebouwen in Schagen

SCHAGEN EN HAAR RIJKE CAFÉVERLEDEN Schagen heeft op de Markt en directe omgeving een enorme keur aan restaurants en cafés en dat is eigenlijk altijd zo geweest. De stadsrechten en iets later de marktrechten leverden de Magnusveste geen windeieren op. Er zijn diverse vee- en zuivelmarkten geweest, en nog altijd kent de stad haar jaarlijkse Paasveetentoonstelling en zomers de tien West-Friese markten. Gecombineerd met de regiofunctie die de marktstad heeft en de afstand die boeren, dorpelingen en handelsreizigers moesten afleggen, verklaart dit de vroege aanwezigheid van horeca op en rond de Markt. Uitspanningen, logementen, koffiehuizen, dranklokalen en toneel- en danszalen – Schagen had er meerdere van. Ook de aanlegplekken aan het einde diverse vaarten, de Hoep (de Eerste Aanleg, de Vergulde Valk), de Laansloot (de Nachtegaal, ’s Lands Welvaren) en de Loet (de Bierkade met diverse kroegjes), trok horeca aan.

101

Boerderij-achtige Roode Leeuw (rechts) en de Smidse op de Markt in Schagen 28

In de 19e eeuw kwamen vanaf 1865 verschillende tentjes bij het net aangelegde spoor met stophalte. De Landbouw en Hotel Geel zijn hier voorbeelden van. Tot slot zijn er de buurt- of stamcafés waar vaste gasten, meestal plaatselijke bevolking, een bakkie doen, de krant lezen, een biljartje leggen – ze zijn een beetje aan het verdwijnen. Ook in Schagen, maar ze zijn er nog wel: zoals Café Spoorzicht en ’t Heremetijdje. Bij elkaar telt de oude markstad rond de 35 horeca gelegenheden, ruim de helft daarvan heeft een caféfunctie. Ooit waren dat er twee keer zo veel; een stuk of twintig tapperijen hebben de afgelopen eeuw de deuren gesloten. En dan te bedenken dat de Magnusveste tot het ontstaan van de nieuwbouwwijken in de zestiger jaren maar vijfduizend inwoners telde. In verhouding veel horeca en dus altijd al: een kind met een waterhoofd.

102

Café Spoorzicht aan de Nieuwe Laagzijde. Het eerste logement aan de inmiddels gedempte Hoep

103

104

Hotel de Landbouw met toen als uitbater W. Mul

Hotel ‘t Centrum aan de Markt

1910

HOTEL S DE ROO 105

Hotel de Roos, gebouwd in 1901 nadat het eerdere pand in vlammen opging in het zelfde jaar

Hotel Vredelust tot 1910 (later Igesz) aan de Markt Schagen

108

107

Noordholland koffiehuis van Vader aan de Gedempte Gracht

Moriaan en ‘t Noord een fraai koppel

18_80 1930

106

109

Stations Koffiehuis van uitbater Visser 1880 - 1930 (tegenover Spoorzicht) later de Oude Herberg van Sam Bleeker)

110

Café hotel de Landbouw (jaren 70)

Met ruim 600 jaar stadsrechten zal het niet verbazen dat in Schagen diverse historische bouwwerken zijn te vinden. In de gemeente hebben een aantal de status van monument. Het is belangrijk om deze panden, en soms ook losse objecten, te behouden voor de toekomst. Ze vertellen veel over de geschiedenis van deze stad. Iedereen denkt al snel aan het Schager Slot, de grote kerken, Museumboerderij Vreeburg of de grote herenhuizen rond de Markt (nu allemaal horeca), de Landbouwstraat of De Laan. Het zijn karakteristieke bouwwerken en vrijwel allemaal van oudere datum. Soms zelfs eeuwen oud. Toch is oud geen reden om tot monument te worden verklaard. Er zijn vele huizen uit de 19e eeuw, die deze status niet hebben en ook niet zullen krijgen. En enkele jongere gebouwen die dat al wel hebben. Bijvoorbeeld het winkelpand Loet 2-4 en het voormalige gemeentehuis aan de Markt (het nieuwe cultuurhuis Markt 18). Dit zijn ontwerpen van rond de Tweede Wereldoorlog die heel typerend zijn voor vernieuwende architectuur uit die tijd. Ook een jong en opvallend Rijksmonument is de transformatorbunker, door de Duitsers gebouwd in 1942, naast bioscoop Kinepolis. Er bestaan twee soorten in Schagen: Rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten. De eerste groep is van nationaal belang en geniet daarom landelijke bescherming. De tweede groep wordt lokaal ook interessant gevonden en krijgt daarom bescherming. Voor de eigenaren van monumenten gelden dan ook regels. Zij bezitten iets van grote historische waarde. Rijksmonumenten zijn herkenbaar aan een wit/blauw wapenbordje op de gevel. Gemeentelijke monumenten zijn herkenbaar aan een wit/rood wapenbordje op de gevel.

MONUMENTEN VERTELLEN EEN VERHAAL

1731 111

Het Oude Raadhuis (vanaf 1731) aan de Markt. Gesloopt in 1959

112

Laan 23 (architect J.R. Vlaming, 1907) voorbeeld van de Nederlandse Jugendstil

113

114

Loet 2-4 (1937 van architect C. Keesman) Het radio en ontvangstdistributiestation. En woon-winkelruimte als goed voorbeeld van functionalisme in de architectuur

Boerderij van J. Visser Noord 154 in oude staat

115

Drukkerij Trapman aan de Laan, waar ook de Schager Courant nog enige tijd is gemaakt

116

Het Nederlands Hervormd weeshuis aan de Laan

118

117

1 E EEU7 W

Muziekkoepel in de Muziektuin achter Vreeburg aan de Loet

Museumboerderij Vreeburg. Tot langbuisstolp verbouwd 17e eeuw huis

119

Oude Tramstation aan de Watermolen

120

Post en Telegraafkantoor (gebouwd ca. 1875) aan de Laan in Schagen 31

WOONWIJKEN ZIJN VAN JONGE DATUM In welke wijk woon je in Schagen? Tegenwoordig een heel normale vraag, maar nog niet zo heel lang geleden een totaal overbodige. Hoewel Schagen al meer dan 600 jaar stadsrechten heeft bestond het hele plaatsje uit niet meer dan enkele lange wegen die elkaar kruisten op de Markt. Dat was altijd het bruisend middelpunt van het stadje. Kleinschalige nieuwbouw vond plaats in het verlengde van de centrale invalswegen als de Hoep, de Dorpen, de Loet of het Noord. De eerste nieuwbouw die op een buurtje lijkt is de Magnusbuurt bij het station. Deze straten met een heel typerend tijdsbeeld ontstonden net voor de Tweede Wereldoorlog. In de jaren vijftig kwamen daar kleine uitbreidingen bij rond de Vijverlaan, rond de Julianalaan en de componistenstraten bij de Beethovenlaan (net naast AH). Het is nu bijna niet meer voor te stellen, maar ze lagen rond 1960 nog bijna allemaal tegen de weilanden aan van het buitengebied. Een wijk noemen we deze ‘oude’ nieuwbouw al niet meer, ze vallen nu onder de noemer ‘centrum’ van Schagen.

Het is te danken aan vooral de Groeneweg en de Waldervaart dat het aantal inwoners van Schagen verdrievoudigde; van circa 5.000 in de jaren vijftig naar bijna 16.000 inwoners in de jaren tachtig. Na 1980 volgen nog nieuwe wijken als Muggenburg, Hoep-Zuid, Hoep-Noord en nu de Nes. Het zijn relatief kleine wijken die over een wat langere periode zijn gebouwd.

122

121

Acaciaplein flats, eerste hoogbouw in Schagen (1972) in wijk Groeneweg

Buurtschap Dorpen vanuit het zuiden rond 1920 123

De eerste uitbouw van het centrum in de Heerenboschstraat. Nog maar 1 zijde is bebouwd 32

Halverwege de jaren zestig komt de groei van Schagen echt in een hoge versnelling. Dankzij de auto en snellere treinverbindingen kunnen mensen elders werken in de provincie, en fijn wonen in Schagen. De gemeente ontwikkelt in hoog tempo nieuwbouwwijken. Het eerste grootschalige project is Plan Groeneweg. Deze grote wijk is begin jaren zeventig gereed. Het plan wordt direct opgevolgd door de aanleg van de enorme Waldervaart. Deze grote wijken hebben naast woningen ook nieuwe scholen, sportcomplexen en buurtwinkelcentra.

124

De Waldervaart heeft een eigen sporthal met een kantine voor ook andere bijeenkomsten

126

125

1960

Koninginnebuurt uitbreiding ca. 1960

Kenmerkend gebouw in wijk Hoep Zuid

128

127

Muggenberg, karakteristiek grachtje in Nieuwbouwwijk

Neskaag. Entree tot de laatst gerealiseerde wijk in Schagen

De stille Laan nog voor de eerste uitbreiding van het centrum begin 1900. (CollectieDekker-066)

129

130

1865 Panoramafoto van kort voor 1865 met de oude Christoforuskerk die in 1895 is verbrand. De foto is genomen vanuit de Rooms-Katholieke kerk in de Molenstraat

Rapenpad was eens het einde van de bebouwing van Schagen. Het had een open waterverbinding richting Barsingerhorn 33

VERVOERMIDDELEN IN DE TIJD BEZIEN Voordat de auto haar intrede deed in Schagen zag de stad er totaal anders uit. Elke vorm van vervoer had sowieso een ander tempo, waarbij de ‘tijd’ een heel andere rol speelde dan nu het geval is. Eerst liep men vooral – pas later verscheen de fiets in het straatbeeld. Wie zijn koopwaar aan de man moest brengen deed dat met de kist op de rug of met de handkar. Als de afstand te groot werd, bood de hondenkar uitkomst. En uiteraard waren paard en wagen in een vooral agrarische omgeving gangbare vervoersmiddelen. Voor transport van goederen naar grote steden, zoals

Alkmaar, Haarlem, Amsterdam, maar ook Leiden en Rotterdam, was men aangewezen op de beurtschippers. Zij hadden op de Loet hun vaste ligplaats en onderhielden geregelde lijndiensten op deze steden. Het veranderde allemaal toen de auto in het Schager straatbeeld verscheen. De straten langs de grachtjes waren niet of nauwelijks berekend op dit verkeer. De toenemende verkeersdruk leverde regelmatig problemen op. Ook de opvattingen over hygiëne en riolering veranderden, zodat de Schager grachten uiteindelijk werden gedempt en de stad ook veel toegankelijker werd voor autoverkeer.

132

131

Bij gebrek aan benzine 34

De beurtschipper vertrekt

133

134

1895

De slagersknecht en een melkventer

De Markt voor 1895

KER DE SPIJ RS U VAN ME

136

135

Directe lijndienst Schagen - Rotterdam van N. Hoogschagen

De Spijker van Meurs

138

137

Het was erg stil op straat

Een driespan voor de hondenkar

139

Loet Beurtschipper

140

Post rijden met paard en wagen 35

SCHAGER MARKTEN ZIJN ER AL EEUWEN Op 10 februari 1463 krijgt de stad Schagen van de heer van Schagen een uitgebreid marktrecht. Dat hield het volgende in: Op donderdag vindt de wekelijkse markt plaats; bovendien mag er twee maal per jaar een meerdaagse jaarmarkt worden gehouden; en bovendien komt er een – voor de handel zo belangrijke – waag, waar de handelsgoederen gewogen kunnen worden. De wekelijkse markt – met de twee jaarmarkten – maakt van Schagen een echt streekcentrum voor de wijde omgeving. Schagen heeft in de loop van de tijd allerlei specifieke markten gehad, die na verloop van tijd ook weer verdwenen: - Een eiermarkt - Een botermarkt - Een biggenmarkt - Een kaasmarkt - Een (in zijn tijd beroemde) paardenmarkt - Een veemarkt ( die door Europese regelgeving moest verdwijnen) - De Paasvee-tentoonstelling – die er nog steeds is! - Een nog steeds florerende goederenmarkt Dankzij de tien Schager Westfriese Folklore Markten in de zomer is de Schager markt nog steeds springlevend en trekt de stad in de zomer iedere week weer een duizendkoppig publiek.

141

BOT MAR ER CE KT

RES

botermarkt Ceres (links)

142

De paarden stonden op zolder bij de Rode Leeuw 36

144

143

1806

Lammerenmarkt, Cornelis Bok, 1808

Kaasmarkt in Schagen was geen lang leven beschoren. (ca. 1913)

145

146

Paasvee, 1968. De doorbraak naar de A. Mauvestraat is er nog niet

Oostkant Markt

148

147

veemarkt in Schagen,

Uitspanning de Gouden Engel met koeienmarkt voor de deur

1910

150

149

Veeverhandeling voor 1910

zuidkant markt in kleur 37

DE FOTOGRAFEN VAN SCHAGEN De fotografen Willem en Luberti Niestadt waren vele jaren de bekendste persfotografen in noordelijk Noord-Holland. Ze stammen uit St. Maartensbrug in de Zijpe waar in 1862 voorouder Gerhard Niestadt als fotograaf begon. Willem en Lubert hadden hun zaak in Schagen, aan de Gedempte Gracht. Ze fotografeerden vooral voor de Schager Courant. Van 1930 tot omstreeks 1980 legden zij algemeen menselijke, economische, politieke, bestuurlijke en sportieve activiteiten vast. In 1982 brandde echter hun bedrijfspand uit. Uit de restanten van de inboedel doken 10 vuilniszakken met negatieven op. Globaal zo’n 80.000 stuks! Deze zakken belandden op een zolder van het Schager gemeentehuis… In 1998 had de Oudheidkamer Zijpe (zoals het Zijper Museum toen heette), een Niestadt-expositie. De negatieven zijn toen aangeboden. Met instemming van de twee dochters van Willem Niestadt: W.F. Ran-Niestadt (in 2013 overleden) en L.M. Ketele-Niestadt.

Portret van de gebroeders Niestadt*

Uit eigen middelen aangevuld door financiële steun van derden heeft het Zijper Museum al deze negatieven laten conserveren (gespoeld, gedroogd en in zuurvrije mappen gedaan) en digitaliseren. Dit is verzorgd door het bedrijf Picturae in Heiloo. In 2000 is de verdere digitale registratie van start gegaan. Het wie, wat, waar, wanneer en waarom van iedere foto werd nagegaan. Voor een collectie van 80.000 foto’s is dit een proces dat vele jaren vergt en ook anno 2019 nog plaatsvindt. Naast het aanvullen van de registratie wordt de laatste jaren ook gewerkt aan een kwalitatieve verbetering van de foto’s. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door een groep vrijwilligers van het Zijper Museum.

Portret van Willem Niestadt*

De tienduizenden foto’s geven een beeld van het leven in Zijpe, Schagen, Niedorp, Harenkarspel, Anna Paulowna, Wieringen en Wieringermeer (het verspreidingsgebied van de Schager Courant) in de jaren 1930 tot 1980. De collectie bevat veel foto’s van locaties in Schagen en van Schager evenementen als de markt, de Paasvee Tentoonstelling en de West-Friese folklore. In het Zijper Museum zijn momenteel zo’n 80.000 van deze foto’s te bekijken. Een selectie van de foto’s, ondergebracht in de Niestadt Beeldbank, is sinds een aantal jaren via internet te bekijken en te doorzoeken. In 2015 heeft het Zijper Museum de auteursrechten op de foto’s verworven. Gonno Leendertse Bestuur Stichting Zijper Museum

Portret van Luberti Niestadt* * Bron: Niestadt Fotocollectie Zijper Museum 38

SCHAGEN

DOOR DE JAREN HEEN

Historische Vereniging

Schagen e.o.

Schagen