Middelharnis -Sommelsdijk Door de jaren heen
Middelharnis -Sommelsdijk Door de jaren heen
Middelharnis en Sommelsdijk zijn 2 prachtige dorpen om in te wonen en te werken. Beide dorpen kennen een rijk historisch verleden. Als PLUS Supermarkt voelen we ons sterk verbonden met deze dorpen. Ook als PLUS zijnde kennen we een rijke historie. Dit kunt u terugvinden op de achterzijde van het album. Doordat ons bestaan al zo lang geworteld is in deze gemeenschap leek het ons mooi om dit in beeld te brengen voor alle inwoners van Middelharnis en Sommelsdijk met de uitgifte van een verzamelalbum. Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om Jan Both te bedanken voor het vele werk welke hij heeft verricht om de realisatie van dit album mogelijk te maken. We wensen u veel lees- en verzamelplezier toe! André Slingerland
Slingerland
Colofon: Samenstelling en foto’s: Streekarchief Goeree-Overflakkee Concept en productie: Tomorrow, Rotterdam · www.tomorrow-mss.nl ·
TomorrowPromoties
3
Beide sleuteldorpen op kaart uit 1778.
Ontstaan sleuteldorpen
De bedijking van de polders, waarin de dorpen Middelharnis
belang was een haven. Die lag buitendijks. De weg die de
en Sommelsdijk liggen, is in 1465 gerealiseerd. De grens wordt
Ring verbindt met de haven is de Voorstraat, de voornaamste
gevormd door de Langeweg. De dorpen op Overflakkee
straat van het dorp. Van bovenaf gezien lijkt het geheel op
hebben een gelijke structuur. Direct na inpoldering werd
een sleutel, vandaar de naam sleuteldorpen. Beide dorpen
begonnen met de bouw van een kerk. Deze is omgeven door
zijn in de 20e eeuw flink uitgebreid, maar de oude kern is
een kerkhof, van oudsher afgesloten met een kerkgracht.
nog duidelijk herkenbaar en heeft het predicaat ‘beschermd
De weg die daar rondom loopt is de Ring. Van economisch
dorpsgezicht’ gekregen.
1
Plattegrond Middelharnis uit het midden van de 18e eeuw.
4
2
Kerk met Ring Middelharnis (ca. 1920).
3
Voorstraat Middelharnis (ca. 1900).
4
Oudelandsedijk Middelharnis (ca. 1910).
5
6
1616 Havenkom Middelharnis (ca. 1920).
Plattegrond Sommelsdijk uit 1616.
7
Enkele Ring met kerkgracht Sommelsdijk (ca. 1900).
8
Voorstraat Sommelsdijk (ca. 1900).
9
Oudelandsedijk Sommelsdijk (ca. 1920).
10
Havenkom Sommelsdijk (ca. 1900).
5
Archeologie
Als u meer wilt weten over het verleden van de dorpen kunt u terecht in het Streekarchief GoereeOverflakkee. Maar ook in de bodem vindt u meer over met name de bewoningsgeschiedenis. We noemen dit het bodemarchief. Historische vereniging ‘De Motte’ heeft in het verleden vooral in Sommelsdijk archeologisch onderzoek verricht. Daarbij is een schat aan voorwerpen en héél veel scherven gevonden. Enkele resultaten zijn te zien in dit hoofdstuk. Heel bijzonder is de vondst van een grote muntschat in de polder Oude Plaat nabij Dirksland. Dit was van oorsprong Sommelsdijks grondgebied.
Foto’s De Motte
11
Leden van De Motte doen opgraving hoek Marktveld/St. Joris Doelstraat.
12
Onderzoek naar fundering toren Sommelsdijk
6
Steelpan uit ca. 1450, gevonden in polder Sommelsdijk.
13
14
Majolicaschotel uit ca. 1600, vindplaats Marktveld Sommelsdijk.
Tonput uit ca. 1500, vindplaats Voorstraat Sommelsdijk.
15
1600 16
Wijwaterbakje uit ca. 1600, vindplaats Marktveld Sommelsdijk.
Spaarpot uit ca. 1620, vindplaats Marktveld Sommelsdijk.
18
Spitschotel uit ca. 1580, vindplaats Voorstraat Sommelsdijk.
17
Leren beursje uit ca. 1600, vindplaats Voorstraat Sommelsdijk.
19
Schoen uit ca. 1700, vindplaats Van Gorcumstraat Sommelsdijk.
20
Deel van de muntschat gevonden in polder Oude Plaat.
7
Overheid en bestuur
Weetje
Het begrip ‘gemeenten’ dateert uit het begin van de 19e eeuw. Daarvoor was sprake van dorpen en steden. Een gebied
dat er is het feit Heel bijzond op het s enige dorp al – k ij sd el Somm d hoorde. 5 bij Zeelan 0 18 t to – d eilan mmelsdijk harnis en So el d id M en ss Tu ollandgrenspaal H staat nog een at punt gingen op d er eg ro V . d Zeelan en op de e beide dorp d it u s n ge n jo oud-enerd daar met vuist. Ook w alles is gestookt. Dat nieuw vaak tijd. nu verleden
– eigenlijk de oppervlakte van de latere gemeenten – was een ambachtsheerlijkheid. Een ambachtsheer had daarover bepaalde rechten. Gedurende zo’n tweehonderd jaar waren leden van de familie Van Aerssen heer van Sommelsdijk. Daar is ook nog een grafkelder van de familie, die van oorsprong in de kerk stond. Middelharnis was een hoge heerlijkheid. Daar mocht het plaatselijk bestuur de hoge rechtspraak uitvoeren, inclusief de doodstraf. In de polder Westplaat loopt nog de Galgeweg, waar eens de galg van Middelharnis heeft gestaan.
21
22
1920 Raadhuis Middelharnis gebouwd in 1639, foto uit ca. 1920.
23
Wapen van Middelharnis met harnas.
8
Vrouwe Justitia, één van de drie beelden op het raadhuis.
24
Houtsnijwerk met wapen van Middelharnis met St. Joris en de draak.
25
Grenspaal Holland-Zeeland.
Veldwachter poseert op Marktveld.
26
Raadhuis van Sommelsdijk halverwege de Voorstraat.
27
Francois van Aerssen, ambachtsheer van Sommelsdijk.
29
Wapen van Sommelsdijk boven het portaal van de kerk.
28
Grafkelder van de familie Van Aerssen van Sommelsdijck.
30
Voormalig kantongerecht met huis van bewaring.
9
Volgeladen boerenwagen op het Kortewegje.
Landbouw
De landerijen onder Middelharnis en Sommelsdijk bestaan
gedroogd en vermalen. Naast granen werd de teelt van
uit vruchtbare klei. De akkers leveren goede oogsten en velen
aardappelen, suikerbieten en uien belangrijk. Veeteelt was
vonden tot voor enkele decennia werk in de landbouw. Door
ondergeschikt aan de akkerbouw. Er waren weinig weilanden
de eeuwen heen zijn er verschillende gewassen geteeld. Een
en daarom liet men de koeien vaak grazen aan de dijken. Een
verdwenen gewas is de meekrap. Van de wortels werd een
koeienwachtertje moest ze bij elkaar houden. In Sommelsdijk
rode kleurstof gemaakt. In een meestoof werden de wortels
staat bij het Streekmuseum het beeld ‘Het koeienwachtertje’.
10
31
Meestoof hoek Oudelandsedijk-Achterweg Sommelsdijk.
32
Dorskas voor het dorsen van graan.
33
34
1900 Het delven van aardappelen rond 1900.
35
Melkuurtje in de polder Westplaat.
36
Een koeienwachtertje.
38
Centrale Veiling in Middelharnis.
Een maaidorser aan het werk in de polder van Middelharnis.
37
Het laden van een schip met suikerbieten in de haven van Sommelsdijk.
39
Cichoreidrogerij uit 1926 te Sommelsdijk.
40
Droogschuur voor het drogen van uienzaad aan de Rottenburgseweg Middelharnis.
11
Polders en waterschappen De oudste polders zijn het Oudeland van Middelharnis en van
41
Sommelsdijk. In de loop der eeuwen is het grondgebied uitgebreid door nieuwe inpolderingen. De afwatering van de polders is van groot belang. Eeuwenlang geschiedde dat via een stelsel van kreken en sloten door natuurlijke lozing op de havens. Eerst in het begin van de 20e eeuw werd machinale bemaling ingezet. Inmiddels is dit allemaal verder gemoderniseerd. De polders op het eiland Oudelandsedijk Middelharnis (ca. 1900).
worden omsloten door honderden kilometers dijk, waarbij de naam Oudelandsedijk op meerdere plaatsen voorkomt.
42
Poldergemaal Middelharnis uit 1913.
43
Afwatering achter de Oostdijk van Middelharnis (ca. 1920).
44
Oudelandsedijk Sommelsdijk, schilderij Jan van Vuuren.
45
Het Spui achter de Westdijk van Sommelsdijk.
Kreek De Wildeman.
12
Oude boerderijen
Boerderij Dijkzicht in polder Oud-Kraaijer.
In de polders staan nog enkele oude boerderijen, maar veel
schuren, soms met riet gedekt. Later zijn de meeste schuren in
boerenbedrijven zijn in de loop der jaren gemoderniseerd.
steen opgetrokken. Naast de boerderijen in de polders waren
Slechts enkele boerderijen op het eiland hebben de status
er ook dorpsboerderijen. Op de Achterwegen zijn nog oude
Rijksmonument. Er zijn verschillende typen boerderijen
landbouwschuren te vinden, waarvan een deel tegenwoordig
te onderscheiden. Van oudsher beschikten ze over houten
een woonfunctie heeft gekregen.
46
Boerderij uit 1634 aan de Vroonweg Middelharnis.
47
Boerderij uit ca. 1850 aan de Geerweg Middelharnis.
48
49
Boerderij Kleiburg uit 1666 in de polder Sommelsdijk.
Boerenhuis van hoeve Lust en Last onder Sommelsdijk.
50
Boerenhuis van Welgelegen onder Sommelsdijk.
13
De Dankbaarheid aan de Langeweg.
Korenmolens Wanneer de eerste korenmolens in beide dorpen zijn opgericht is niet bekend. Het moeten houten standerdmolens zijn geweest. Door het raadplegen van archieven en oude kaarten weten we waar deze hebben gestaan. Ook straatnamen met het begrip ‘molen’ maken ons duidelijk waar eens een molen moet hebben gestaan. In Sommelsdijk staat de oudste molen van het eiland. De Korenbloem is gebouwd in 1705. Middelharnis kreeg halverwege de 19e eeuw een tweede korenmolen, maar al meer dan 50 jaar staat er geen molen meer. Alleen foto’s houden de herinnering levend.
51
52
1718 Korenmolen De Hoop uit 1718 op Westdijk Middelharnis.
53
Korenmolen Dankbaarheid in Middelharnis (afgebroken 1965).
14
De Hoop gezien vanaf het Spui (afgebroken 1898).
54
Oude foto De Korenbloem in Sommelsdijk.
55
De Korenbloem uit 1705 is de oudste molen van het eiland.
56
Handel en markt Sommelsdijk kreeg in 1486 marktrechten. Iedere woensdag is er daar een weekmarkt in de Voorstraat. Allerlei waar is er te koop. Vroeger was er een halfjaarlijkse veemarkt, daarnaast werd er wekelijks gehandeld
De waag op het Marktveld met paasos.
in kleinvee, zoals biggen en pluimgedierte. Op een waag werden allerlei goederen en dieren gewogen. Sommelsdijk beschikte over een oud
57
waaggebouw op het Marktveld, maar dat is afgebroken. In het begin van de 20e eeuw kwamen weegbruggen in gebruik, maar ook die behoren tot het verleden of zijn vervangen door moderne weeginstallaties. Voor de handel in landbouwproducten waren commissionairs belangrijk.
Markt op het Markveld en in de Voorstraat (ca. 1920).
58
59
Veemarkt op het Marktveld (jaren ‘60).
In Hotel Spee werd de beurs gehouden.
60
Weekmarkt in de jaren ‘60.
Commissionair in handel landbouwproducten Kaai Sommelsdijk.
15
Havens
Drukte in haven Middelharnis (ca. 1890).
De havens vormden de weg naar de buitenwereld. Lange tijd
werden de havenkanalen steeds langer. In 1808, bij de
was het vervoer per schip een pre. Het eiland lag daardoor
inpoldering van de Westplaat, werd het havenkanaal van
niet geĂŻsoleerd van de buitenwereld, het was juist gunstig
Sommelsdijk op dat van Middelharnis aangesloten. Niet alleen
gelegen ten opzichte van steden als Rotterdam en Dordrecht.
werden allerlei zaken aangevoerd, maar zeker voor de uitvoer
De havens moesten wel goed bevaarbaar worden gehouden.
van landbouwproducten waren de havens cruciaal. Naast
Door het ontstaan van zandbanken en latere inpolderingen
landbouwhaven was die van Middelharnis eeuwenlang een vissershaven.
61
Drukte in havenkom Middelharnis (ca. 1900).
16
62
Kaai Middelharnis (ca. 1910).
63
Spuistraat Middelharnis rond 1900.
64
Vingerling met oude vissershuisjes en pakhuizen.
65
Hotel Meijer aan het eind van het Vingerling.
67
66
Gezicht op Havenkom Sommelsdijk (ca. 1910).
68
1900 Kaai met rechts een oud pakhuis, thans CafĂŠ De Kok.
Havenkanaal met vrachtschepen (ca. 1900).
69
De kogelbrug aan het einde van het havenkanaal.
70
In 1898 werd de kogelbrug vervangen door de Wilhelminabrug.
17
Havenhoofd Middelharnis
Aankomst tram en boot van de RTM.
Aan het eind van het havenkanaal van Middelharnis werd in 1865 een schutsluis gebouwd. Buiten de sluis ontstond een buitenhaven. Toen in 1909 de Rotterdamsche Tramweg Maatschappij (RTM) een tramlijn ging exploiteren op het eiland, werd tevens een veerdienst in het leven geroepen. Op kosten van het Rijk werd een ruime Tramhaven gegraven. De drukte die er vaak was met het wachten op de veerboot is voorgoed verleden tijd. Toch oefent het Havenhoofd nog aantrekkingskracht uit de inwoners van Middelharnis en Sommelsdijk, die met enige regelmaat even op ’t Hôôt gaan kijken.
71
Schutsluis aan het einde van het havenkanaal.
73
Kaartjeshuis van RTM.
18
72
Steigers voor roll-on-roll-off vervoer van de tram.
74
Monument, gelegen op het Havenhoofd in Middelharnis, voor Armeense slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.
75
Houten paviljoen van Van der Meide.
76
De visserij van Middelharnis Middelharnis is van oudsher een vissersplaats. Reeds in 1598 werd er een visafslag opgericht. Hier werd de beugvisserij uitgevoerd. Een beug was een kilometerslange lijn met daaraan zijlijntjes; de sneuen. Aan elke sneu
Scheepswerf Peeman rond 1900.
zat een vishaak, die werden voorzien van aas. In de zomermaanden viste men op zoute vis en kon een schip enkele maanden op zee zijn. Tussen 77
oktober en april werden met kortere reizen verse vis, hoofdzakelijk kabeljauw, schelvis, heilbot etc. aangevoerd. Bij winterstormen is menig schip vergaan, de laatste twee in 1910 en 1912. Ieder vissersschip had een dertienkoppige bemanning. Eind 19e eeuw hadden nog 20 vissersschepen Middelharnis als thuishaven, maar in 1923 is het laatste schip verkocht.
MD 10 met volle zeilen in de haven.
78
79
Vingerling met een deel van de vissersvloot.
80
De MD 11 verliet in 1923 als laatste vissersboot de haven.
Enkele vissers in traditionele kledij.
e j t e e W
lid aan bemannings Het jongste ertje, een et Kofjekok boord was h orzag 12 jaar. Hij vo ’n zo n va e ventj maar deed g van koffie, in n an em b de lp mee met klusjes en hie ei rl le al k o o beug. Ter aken van de het gereedm leden het vissersver n aa g in er n herin n beeld Vingerling ee et h p o t aa st ekokertje. van een Kofj
Sfeerbeeld haven Middelharnis (ca. 1890).
19
Verkeer en vervoer
Opening van de tramlijn in 1909.
Scheepvaart is eeuwenlang belangrijk geweest voor de
Goeree-Overflakkee ging met de tijd mee. In Middelharnis
economie van de dorpen. Over land werd veel gelopen. Toen
kwam het centrale station. Daarvandaan vertrokken
de landarbeider een fiets kreeg was dit een hele vooruitgang.
trams richting Ouddorp, Ooltgensplaat en Middelharnis-
Paard en wagen werd langzaam maar zeker vervangen door
Havenhoofd. De tram vervoerde passagiers en goederen. Eind
gemotoriseerde transportmiddelen. In 1909 was het feest
1956 werd de exploitatie gestaakt.
vanwege de ingebruikneming van een trambaan op het eiland.
81
Paard en wagen bleef nog lange tijd in gebruik.
20
82
Ook werd weleens een hondenkar gebruikt.
83
De eerste auto op het eiland, Voorstraat Sommelsdijk.
e j t e e W
84
n enkele loop der jare Er zijn in de en tot d om te kom el k ik tw n o plannen as het voor et eiland. W h p o d el gv een vlie isolement l om uit het ra o vo g o rl o de o het meer om ren later was ja , en m o k te geven. een plekje te en ig u gt ie vl lichtere bevolking nd onder de to es b en eg Hiert kee Airport waren. Flak ez b e ig d o n de komen. is er nooit ge
Het tramstation met watertoren in Middelharnis.
85
Het vervoer per tram, hier overgang Langeweg.
86
De Middelharnisse boot vertrekt uit haven.
87
88
1920 In 1920 werd de eerste busdienst gestart.
89
Promotieteam vliegveld in 1934 voor raadhuis Middelharnis.
90
1971 In 1964 werd de Haringvlietbrug in gebruik genomen.
Veerboot Haringvliet tot 1971 in gebruik.
21
Winters van toen
91
In de vorige eeuw hebben we enkele strenge winters gehad. Zo gauw er kon worden geschaatst was het feest. Ook sleetje rijden was natuurlijk leuk. Sneeuw bleef langer liggen op de weg en dan haalden welgestelde burgers de arrenslee tevoorschijn en maakten
Schaatsen op de Vliegers, begin 20e eeuw.
een rondje door het dorp. Strenge vorst kon flinke overlast veroorzaken. Enkele malen is het Haringvliet dichtgevroren, zodanig dat de veerboten alleen met veel moeite en door gebruikmaking van ijsbrekers een overtocht konden maken. Het
92
gevecht van de schepen door het krakend ijs bracht de nodige toeschouwers op de been om dit schouwspel te bekijken. Paard en wagen bleef nog lange tijd in gebruik.
Schaatspret op De Wildeman in Sommelsdijk.
94
1929
93
IJspret op havenkom Middelharnis (1929).
Bomen Oudelandsedijk Middelharnis in sneeuwpracht (1929).
95
Bij winter 1929 is het Haringvliet dichtgevroren.
22
96
IJsafzettingen havenhoofd in winter 1939-1940.
Kaai en Voorstraat Middelharnis.
97
De veerboot krijgt assistentie van ijsbrekers (1956).
98
Met veel moeite wordt de veerdienst in stand gehouden (1956).
99
Ernstige sneeuwval oud en nieuw 1962-1963.
100
Veerboot Harinvliet rondom in het ijs (1963).
23
Brand en brandweer Een van de grootste gevaren, waar een dorp of stad vroeger mee te maken kon krijgen, was brand. Gebouwen stonden dicht bij elkaar en met de povere blusmiddelen was weinig uit te richten. Dorpsbranden kwamen zo nu en dan voor, waarbij meerdere panden, soms hele straten, werden verwoest. In Sommelsdijk was een dorpsbrand in
Na de kerkbrand van 1904.
1624, waarbij ook de kerk in vlammen opging. De kerk
Weetje
brandde in 1799 nogmaals grotendeels af. Ook de kerk van Middelharnis werd in 50 jaar tijd tweemaal door brand getroffen (1904 en 1948). In de loop van de 20e eeuw wordt de brandweer beter uitgerust, maar ook nu kan de
veel uw brandden Begin 20e ee k. Men Sommelsdij schuren af in n actief een pyromaa er at d e d vermoed p en ging tegen de lam ep li e ez D . zat, was hij gevangen en o T . is n ge n en op. naar de geva uur in vlamm h sc n ee r ee ging er w oet toen gevangene m e d n va er d De va ij wel een : ‘Nu moet h gd ze ge en b heb !’ hebben gehad lange lucifer
rode haan hevig kraaien en moet met alle macht worden getracht de brand zo spoedig mogelijk onder controle te krijgen.
101
102
1948 Kerkbrand Middelharnis in 1904.
Kerkbrand Middelharnis in 1948.
103
Schoolbrand Middelharnis in 1965.
24
104
105
Vrijwillige brandweer van Sommelsdijk in boerenkostuum.
Brandweerkazerne van Sommelsdijk met blusmiddelen (jaren ‘60).
Gereformeerde Kerk op plaats van PLUS Slingerland.
Kerkgebouwen oud en nieuw Bij het ontstaan van Middelharnis en Sommelsdijk werd een kerk gebouwd. Dit was in de vijftiende eeuw nog een katholieke kerk. Na de Reformatie gingen deze kerken over naar het nieuwe geloof. Ook waren er al vroeg Menisten of Doopsgezinden in beide dorpen en ook zij kregen de beschikking over een eigen kerkgebouw. Vanaf de 19e eeuw vonden enkele kerkscheuringen plaats en zo verrezen nieuwe kerkgebouwen. Ook de laatste jaren zijn er nieuwe kerkgebouwen opgericht en andere verbouwd.
Weetje
is is Middelharn De kerk van oest. or brand verw twee keer do st weinig e interieur re Van het oud en twee ndering vorm zo it u en E r. e mee e van voor d it de period u en en st ar alta iten en deden Ze lagen bu Reformatie. ze nog Daar liggen . ep o st s al dienst jn meer taarstenen zi al e D s. d ee st oud. dan 500 jaar
25
106
107
1904 Ned. Hervormde kerk Middelharnis voor kerkbrand van 1904.
108
Synagoge Zandpad Middelharnis (afgebroken).
Menistenkerk Steneweg Midelharnis (afgebroken).
109
Rooms-Katholieke Kerk met pastorie Langeweg Middelharnis.
110
Emauskerk hoek Langeweg/Kon. Julianaweg Middelharnis.
111
Kerk Gereformeerde Gemeente aan de Landbouwweg Middelharnis.
26
112
Chr. Gereformeerde Kerk Hoflaan Middelharnis.
113
114
Ned. Hervormde kerk Sommelsdijk.
Menistenkerk West-Krakeelstraat Sommelsdijk (afgebroken).
115
116
Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt Middelharnis. RK schuilkerk Dubbele Ring Sommelsdijk, thans appartementen.
117
Koninkrijkszaal Jehova’s Getuigen Middelharnis.
118 119
Exodus Kerk Dorpsweg Sommelsdijk.
120
Kerk Hersteld Hervormde Gemeente Olympiaweg Sommelsdijk.
Remonstrantse Kerk Voorstraat Sommelsdijk.
27
Zorg door de eeuwen heen
Armenhuisjes aan Ring Middelharnis.
Zorg voor de medemens was van oudsher een taak van de
was het geld ook gelabeld, bijvoorbeeld ten behoeve van de
kerk. Toch was ook al vroeg een burgerlijk armbestuur actief.
bouw van een weeshuis. In Middelharnis en Sommelsdijk
Daarnaast lieten welgestelde burgers veelal bij legaat geld na
staan nog enkele oude panden die een zorgfunctie hebben
voor de armen. Dit geld kwam dan doorgaans ten goede aan
gehad, maar er zijn er ook afgebroken. In sommige gevallen is
de diaconie van de kerk of het burgerlijk armbestuur. Soms
het zonde, want het waren vaak monumentale gebouwen.
121
Burgerlijk Weeshuis Voorstraat Middelharnis.
28
122
Prov. Ger. Weeshuis Langeweg Middelharnis (afgebroken).
123
125
124
Oudeliedenhuis Ring Middelharnis (afgebroken).
Groene Kruisgebouw Langeweg Middelharnis.
Lighallen Jul. van Stolberglaan Middelharnis (afgebroken).
126
128 127
Fundatie Jacob Bane Kortewegje Sommelsdijk. Gasthuis Van Gorcumstraat Sommelsdijk (afgebroken).
Burgerlijk Weeshuis Langeweg Sommelsdijk.
129
Oudeliedenhuis Oost Indischehoek Sommelsdijk.
130
Rusthuis De Goede Ree hoek Langeweg/ Prinsselaan Sommelsdijk (afgebroken).
29
Basisscholen oud en nieuw
e j t e e W
aan bare school Op de open ten Zandpad za het Beneden en de k de jongens ij el k n ro p rs oo hoofd van t. Er was een ar ap es sj ei m oofd van de ool en een h de jongenssch n eigen en hadden ee d ei B l. o o h meisjessc aan er g. Daarom st in n o lw o o h sc hool. n naast de sc twee woninge
Op dorpsscholen werd openbaar onderwijs gegeven. Daar was ook wel ruimte voor godsdienstlessen. In de loop van de 19e eeuw werden nieuwe schoolgebouwen opgericht. Ook kwamen er bewaarscholen, het latere kleuteronderwijs. Van die laatste groep scholen zijn geen plaatjes opgenomen. Naast openbaar onderwijs kwamen er ook scholen voor christelijk en speciaal onderwijs.
1885 131
Voormalige openbare lagere school Beneden Zandpad Middelharnis uit 1885.
133
Voormalige Bosseschool en later Het Kompas Sportlaan Middelharnis.
30
132
Groen van Prinsterschool voor verbouwing(en) Emmalaan Middelharnis.
134
Het Kompas Pr. Marijkestraat Middelharnis was eerst D’n Tuun.
135
De Wegwijzer Hobbemastraat Middelharnis.
Meisjes van school Beneden Zandpad.
136
Bosseschool Jul. van Stolberglaan Middelharnis.
138
J.C. van Gentschool Molenlaan Sommelsdijk.
137
Daltonschool De Vlieger Kastanjelaan Middelharnis.
139
Voormalige School met de Bijbel Jacob Banestraat Sommelsdijk.
140
School met de Bijbel Sperwer Sommelsdijk.
31
Scholen voor voortgezet onderwijs
Afdeling metaal en smeden Ambachtsschool.
Na de basisschool naar het voortgezet onderwijs is nu de
school opende in 1919 haar deuren. Het onderwijsaanbod
normaalste zaak van de wereld. Er geldt zelfs een Leerplicht.
werd verder uitgebreid met scholen voor Uitgebreid
Aan het begin van de vorige eeuw was dat wel anders. Veel
Lager Onderwijs (ULO), een lagere landbouwschool en
kinderen gingen na de lagere school aan het werk. In 1903
een landbouwhuishoudschool. In de loop der jaren zijn
kwam er een ambachtsschool, waar de jongens een vak
schoolgebouwen aangepast of inmiddels afgebroken. Dat heeft
konden leren. In 1917 werd de Rijks HBS opgericht. De
vooral te maken met de groei van het aantal leerlingen.
141
Ambachtsschool Schoolstraat Middelharnis.
32
142
Rijks Hoogere Burgerschool Burg. Mijslaan Middelharnis.
143
Openbare en Chr. ULO’s Jul. van Stolberglaan Middelharnis.
Weetje
144
hool whuishoudsc De landbou ook wel de werd vroeger emie’ ‘Spinazieacad f o l’ o o h sc k ‘Koo uwschool gere landbo la e D . d em o en gen anneer het ge orpen, dat w tw n o zo n as w akkelijk ko jn, deze gem succes zou zi bouwd tot worden omge jf. boerenbedri
Openbare en Chr. ULO’s Kon. Julianaweg (afgebroken).
145
CSG Pr. Maurits Kon. Julianaweg Middelharnis.
146
Sjem Kon. Julianaweg Middelharnis.
147
RGO Kon. Julianaweg Middelharnis.
149
Landbouwhuishoudschool Molenlaan Sommelsdijk (afgebroken).
148
Lagere Landbouwschool Langeweg Sommelsdijk.
150
Beroepscampus Langeweg Sommelsdijk.
33
Bedrijvigheid
Bedrijven komen en gaan. Soms is er geen vraag meer naar een
151
bepaald product of is de wijze van produceren totaal veranderd. Zeker geldt dat voor ambachten. In een vissersplaats als Middelharnis vond je een lijnbaan, taanderij, zeilmakerij, kuiperij en scheepswerven. In ieder dorp waren doorgaans meerdere smederijen en slagerijen actief. Om dan nog maar te zwijgen over bakkers, klompenmakers, timmerlieden en een wagenmaker. Mosselman en Vis landbouwmechanisatie Dorpsweg Sommelsdijk.
Bedrijven zijn grootschaliger geworden en nu veelal te vinden op een industrieterrein. Hierbij zomaar enkele oude bedrijven als voorbeeld.
152
Was- en strijkinrichting Dorpsweg Sommelsdijk.
153
154
Garage Witvliet Ben. Zandpad Middelharnis.
Melkfabriek Volharding Ben. Zandpad Middelharnis.
Woning en schuur van lijnbaan aan Beneden Zandpad. 155
‘Darmenfabriek’ Van Hessen Dorpweg Sommelsdijk.
34
e j t e e W
de cio noemde Schrijver Nes sdijk ssen Sommel tu n re to er at w s’. Hij d ‘De Chinee en Dirkslan unthoedje dak op een p vond dat het o stelde s leek. Nesci ee in h C n ee van gsnor op een grote han r o vo m ro daa is hilderen. Dat de toren te sc rd. nooit gebeu
156
Val schoorsteen van de gasfabriek. Gasfabriek kleine gashouder.
Nutsbedrijven
De vroegere bedrijven van openbaar nut zijn inmiddels
was de drinkwaterleiding een feit. Bij Zuidzijde verrees een
geprivatiseerd of in ieder geval opgegaan in een groter
watertoren, een tweede enkele jaren later op Sommelsdijkse
geheel. Vanaf de jaren zestig van de 19e eeuw was er op
grond, nu Dirksland. Een fraai postkantoor gaf een dorp
het Zandpad van Middelharnis een gasfabriek, die later is
status. Inmiddels is dat allang verleden tijd. De gebouwen
uitgebreid naar het Beneden Zandpad. Uit kolen werd gas
staan er gelukkig nog, maar hebben een andere functie
gewonnen, dat in eerste instantie voor verlichting diende. In
gekregen.
1930 ging de EMGO elektriciteit leveren en vier jaar later
35
159 157
Gasfabriek, uitbreiding 1950.
158
Kantoor EMGO Hoflaan Middelharnis uit 1937.
Onderhoud aan bovengrondse net.
1912 160
162
161
Postkantoor Raadhuisstraat Middelharnis tot 1912.
Links postkantoor Ring Middelharnis uit 1912.
Postkantoor Sommelsdijk uit 1909.
165 163
Burg. Mijslaan Middelharnis met links de automatische telefooncentrale.
164
Kantoor Drinkwaterleiding Burg. Mijslaan Middelharis. Watertoren gebouwd op Sommelsdijks grondgebied.
36
Zandpad en Beneden Zandpad ter hoogte van Holland-Zeeland.
166
Voorstraat met links de pomp (ca. 1910).
Dorpsgezichten Middelharnis Aan de hand van een aantal prentbriefkaarten maken we een rondwandeling door Middelharnis. De straten zijn nog wel herkenbaar,
167
maar er is veel veranderd. Panden zijn afgebroken of soms onherkenbaar verbouwd. Als we nu foto’s maken staan er overal geparkeerde auto’s. Het dorp is veranderd, maar vooral gegroeid. Vooral na 1953 kwamen er steeds nieuwe woonwijken bij. Gelukkig is veel van het oude bewaard gebleven.
Ring met links het postkantoor en rechts grote bomen op het kerkhof (ca. 1920).
37
168
Stationsweg aangelegd na komst van de tram in 1909.
169
Steneweg (ca. 1910) ter hoogte van waar Het Laantje van Middelharnis is geschilderd.
1910 170
Schilder van Het Laantje wordt geĂŤerd met straatnaam Hobbemastraat.
171
Christiaan de Vrieslaan is naam van notaris die geld naliet aan de armen.
172
Hoflaan, hier liep eerder het Binnenpad.
0 5 9 1 173
Verkeersdrukte op het Beneden Zandpad (ca. 1950).
38
174
Het Zandpad ter hoogte van de Schooltrap (ca. 1930).
175
De Westdijk met rechts het voormalige molenaarshuis (ca. 1910).
Binnenweg met rechts de openbare school.
Dorpsgezichten Sommelsdijk
Ook door Sommelsdijk kunnen we een rondwandeling maken
er veel meer auto’s op straat te vinden. Kortom, Sommelsdijk
aan de hand van prentbriefkaarten. Net als in Middelharnis is
is flink gegroeid! Toch is er gelukkig ook nog een hoop
ook hier veel veranderd. Zo zijn er gebouwen bijgekomen en
bewaard gebleven. Ook herkent u wellicht nog wel wat
verdwenen, zijn er hele nieuwe woonwijken gebouwd en zijn
straten.
176
Voorstraat (ca. 1930).
177
Marktveld met op de achtergrond de kerk (ca. 1930).
39
178
St. Joris Doelstraat ten tijde van de Eerste Wereldoorlog.
179
Ingekleurde ansichtkaart van de Binnenweg, nog zonder auto’s.
1925 180
Van Aerssenstraat uit de beginjaren. Bewoners laten zich portretteren.
181
Oost Krakeelstraat met rechts kelderwoningen (ca. 1920).
182
De Langeweg vormt de grens tussen Middelharnis en Sommelsdijk (ca. 1925).
1910 183
Kortewegje met op de achtergrond de RK-kerk te Middelharnis (ca. 1910).
40
184
Een wandeling op de Dorpsweg met rechts de klampenmeet (ca. 1935).
185
Enkele Ring met kerkgracht en op de achtergrond de smederij van Vis (ca. 1910).
Hin Sommelsdijk et Streekmuseum Vanaf 1956 is aan het Kerkstraatje van Sommelsdijk het Streekmuseum Goeree-Overflakkee gevestigd. Het begon met twee pandjes, maar nu herbergt een hele zijde van het straatje het museum. Het Kerkstraatje is al een bezienswaardigheid op zich met de vele trapgevels. Het museum vertelt het verhaal Opening Streekmuseum in 1956.
e j t e e W
m n het museu De pandjes va urodam. nden in Mad zijn ook te vi uisjes zien dat de h te ed go is r Daa e kerk zijn rmuur van d o o k e d n ge te zelf zijn het museum gebouwd. In etselde de dichtgem en en er b n de steu r de kerkmuu vensters van kenbaar. duidelijk her
van het eiland, niet alleen in voorwerpen, maar ook door gebruik te maken van moderne media. Zo kunt u een tijdreis maken van de Romeinen tot en met de Watersnoodramp.
186
187
Voorbeeld van streekdracht midden 19e eeuw.
Kerkstraatje rond 1920 toen de huisjes nog werden bewoond.
188
EĂŠn van de ambachten, de smederij.
190
189
Rouwbord familie Van Aerssen van Sommelsdijck.
Kraag schutterij Sommelsdijk.
41
Wapens voorgevel De Doele.
Gevelornamenten 191
Als we door oude dorpskernen lopen en de gebouwen bekijken, dan zijn deze allemaal iets anders; ze hebben een eigen gezicht. Oude panden bevatten soms speciale versieringen. Dat kan een raam boven een ingangspartij zijn of een ander ornament in, op of aan de gevel. Enkele van deze gevelornamenten vindt u hier. Naast de bekende ‘eerste steen’ is bijvoorbeeld ook de vroegere Dorpskerk Sommelsdijk zijde Marktveld (1499).
functie van het pand af te lezen aan een gevelversiering. Het zijn elementen die vaak over het hoofd worden gezien, maar toch zijn het monumentjes in het klein en zeker de moeite waard.
42
193
192
Gasthuis Van Gorcumstraat Sommelsdijk (1604).
194
Gevelsteen met spreuk Lust en Last Sommelsdijk (1672).
Trommel op Trommelhuisje Voorstraat Middelharnis (1669).
1705
195 196
197
Halsstenen gevel raadhuis Middelharnis (1675).
Metselaarsgereedschap Voorstraat Sommelsdijk (1683).
Eerste steen molen De Korenbloem Sommelsdijk (1705).
1768 199
198
Huis Kolff met druiventros, Voorstraat Middelharnis (1768).
200
Steen afkomstig uit het eerste weeshuis aan het Marktveld (1772).
Sierelement pakhuis Jacob Bane (CafĂŠ De Kok) (1774).
43
201
Interieur van de synagoge.
202
Afbeelding parochet of voorhangsel uit de synagoge.
204
203
Joodse school met rebbe D. Slager en leerlingen.
44
205
Rebbe David Slager.
De Tweeling Gazan uit Middelharnis.
De verdwenen Joodse gemeenschap Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw vestigden zich Joden op het eiland. Middelharnis werd al snel de centrumgemeente. Op het Zandpad werd in 1842 een synagoge in gebruik genomen en in 1857 een Joodse school. Beide panden zijn inmiddels afgebroken. Er is nog wel een Joodse begraafplaats. Veel Joden hadden een winkel of slagerij, zeker op de Westdijk en het Zandpad in Middelharnis. In de oorlogsjaren zijn ze weggevoerd. Slechts een enkeling wist onder te duiken en heeft de oorlog overleefd. In Middelharnis en Sommelsdijk liggen 42 Stolpersteine, die herinneren aan de laatste woonplaats van in de oorlog omgebrachte Joden. Joodse begraafplaats met monument.
206
207
Salomon Gazan, slager uit Sommelsdijk.
Mozes de Haas voor zijn slagerij aan St. Joris Doelstraat Sommelsdijk.
209
Monument op Joodse begraafplaats Hoflaan Middelharnis.
208
Juwelierszaak van Elias Hartogs op het Zandpad.
210
Stolpersteine op plaatsen waar Joodse dorpsgenoten hebben gewoond.
45
Tweede Wereldoorlog
Inundatie polderlandschap Middelharnis.
De Tweede Wereldoorlog heeft ook op Goeree-Overflakkee
diverse vliegtuigen neergestort, waarbij een groot aantal
zijn sporen achtergelaten. Op de vorige bladzijden las en
vliegeniers is omgekomen. In februari 1944 werd een groot
zag u al meer over het lot van de Joodse gemeenschap, maar
deel van het eiland onder water gezet als onderdeel van de
er waren meer trieste gebeurtenissen. De oorlog was nog
verdedigingslinie Atlantikwall, terwijl in december 1944 alle
maar goed en wel uitgebroken of er vielen bommen op de
mannen tussen 17 en 40 jaar gedwongen werden om te gaan
Nieuwstraat van Middelharnis, waarbij twee kinderen en
werken in Duitsland.
een man het slachtoffer waren. Op en om het eiland zijn
211
Ravage bommen op Nieuwstraat Middelharnis, gezicht op het Zandpad.
46
212
Ravage bommen op Nieuwstraat Middelharnis.
213
215
214
De crew van een neergestort vliegtuig Sommelsdijk.
Inundatie polders onder MiddelharnisSommelsdijk.
Graven vliegeniers die zijn neergestort nabij Potterweg Middelharnis.
216
217 218
Vertrek Insel-Kommandant na overleg op het raadhuis van Middelharnis. Borden geven aan dat het verboden is inundatiegebied te betreden.
Oproep tewerkstelling in Duitsland.
219
Bevrijdingsfeest op het Beneden Zandpad.
220
Monument Hoflaan Middelharnis.
47
Watersnoodramp van 1953 Weetje
sdijk zijn is en Sommel Middelharn pteerd ramp geado d o o sn er at na de W em. nte Doetinch ee m ge e d r o do Doetinchem bedrijven uit en s er n o Bew ulp geboden lerlei wijze h hebben op al rpen, van beide do s er n o w in e aan d vee. De henking van sc e d r o o d . o.a nert nog sestraat herin Doetinchem lpverlening. aan deze hu
Bij de Watersnoodramp van 1 februari 1953 is het eiland GoereeOverflakkee zwaar getroffen. In de dorpen Oude-Tonge, Nieuwe-Tonge en Stellendam waren veel doden te betreuren. In Middelharnis en Sommelsdijk vielen 17 slachtoffers. De meeste mensen waren op tijd gewaarschuwd en de Oudelandsedijk is niet doorgebroken. Het water in het dorp kwam uit de richting van Nieuwe-Tonge en steeg geleidelijk. Hier geen verwoeste woningen, maar toch zijn veel huizen gesaneerd en is nieuwbouw op gang gekomen. Bijzonder waren de geschenkwoningen uit Zweden. Op
1953
het eiland spreekt men niet van voor en na de Oorlog, maar van voor en na De Ramp.
221
222
Dijkdoorbraak bij de Van Pallandtpolder.
Hoog water op het Spui in Middelharnis.
223
Waterweg Middelharnis, het water is hier al meer dan een meter gezakt.
224
225
Behendig steekt een man het Beneden Zandpad over.
48
Kleding geschonken door inwoners van Doetinchem in de kerk van Sommelsdijk.
Evacuatie burgers vanuit haven Middelharnis.
226
227
Helikopterlandingsplaats net buiten Sommelsdijk.
Afvoer van kadavers via de haven van Middelharnis.
229
228
Evacuatie van de bevolking per vrachtschip.
230
Monument op begraafplaats Vrederust.
Zweedse geschenkwoningen aan de Pr. Margrietstraat in Middelharnis.
49
Feesten Het overgrote deel van de bevolking van het eiland had in het verleden weinig vrije tijd en beschikte daarnaast niet over voldoende geld om zo nu en dan de bloemetjes eens buiten te zetten. Vroeger was het eens per jaar kermis en dan werd door de jongelui gefeest, zeer tot ongenoegen van de kerk.
Feest Sommelsdijk met allegorische opstelling.
Kermissen zijn daarom rond 1900 afgeschaft. Vanaf het moment dat Wilhelmina in 1898 tot koningin was gekroond, werd Koninginnedag een jaarlijks terugkerend feest. Zeker bij
231
232
Koninklijke bezoeken liep het dorp uit. Een feest waar nog lang over is nagepraat is de FLUZI (Flakkee Uit Zijn Isolement). Dat is in 1964 georganiseerd naar aanleiding van de opening van de Haringvlietbrug.
Feest in Sommelsdijk na de kroning van Wilhelmina in 1898.
234
Bezoek Koningin Wilhelmina en prinses Juliana in 1936, op bordes raadhuis.
235
233
Drukte op Voorstraat Middelharnis bij bezoek prinses Juliana en prins Bernhard in 1947. Manifestatie FLUZI naar aanleiding opening brug in 1964.
50
500-jarig bestaan van Middelharnis.
Sport en spel De oudste sportverenigingen van het eiland zijn de ijsclubs. In de wintermaanden wanneer de ijslaag dik genoeg was, werden de ijzers onder gebonden. Men was dan niet meer te houden. Daarna volgden gymnastiek en de voetbal. In de loop der tijd hebben verschillende voetbalclubjes bestaan, nu zijn er twee verenigingen. Gezwommen werd er op het Havenhoofd. De gebroeders Boomsma hebben menig kind en volwassene leren zwemmen. Uniek was sportpark Concordia, geopend in 1934. Daar was een aarden wielerbaan waar menig record gesneuveld is. Helaas heeft dit maar kort bestaan. Voor de kinderen waren er speeltuinen, maar die zijn al snel gesloten. Klimrek speeltuin Middelharnis.
236
Demonstratie leden van gymnastiekvereniging Sparta.
238
Wielerbaan van Sportpark Concordia geopend in 1934.
237
Voetbalverening Flakkee in de beginjaren.
239
Zwembad aan de Kon. Julianaweg Middelharnis (afgebroken).
240
Sporthal aan de Sportlaan Middelharnis (afgebroken).
51
Kunst en cultuur
Gemeentetuin Middelharnis.
Middelharnis heeft eens model gestaan voor een van
op de jaarlijkse kermis. Middelharnis en Sommelsdijk hebben
de beroemdste landschapsschilderijen ter wereld: ‘Het
gezamenlijk de Koninklijke fanfare ‘Sempre Crescendo’.
Laantje van Middelharnis’ van Meindert Hobbema. Ook is
Gedurende de 20e eeuw zijn meerdere koren actief geweest.
Middelharnis de geboorteplaats van Louis Bouwmeester. Deze
Daarnaast wordt in de kerk gezongen. Tevens is er een
bekende toneelspeler is hier toevallig geboren, omdat zijn
orgelcultuur. Een van de mooiste orgels van het eiland is het
moeder deel uitmaakte van het gezelschap dat aanwezig was
Abraham Meere-orgel in de kerk van Sommelsdijk.
241
242
243
Akte van de rederijkerskamer Rethorica, opgericht in 1515.
52
De Doele is het onderkomen van de vroegere schutterij uit 1768.
Het Laantje van Middelharnis.
Weetje
244
arnis’ van Middelh ‘Het Laantje van het de raadzaal heeft eens in maar is is gehangen, oude raadhu andere d tegen twee il ru ge 22 18 in e ‘Laantje’ Het originel . en ij er d il h sc ukken van de topst is thans een nal Gallery van de Natio in Londen.
Het Abraham Meere-orgel in NH-kerk van Sommelsdijk.
245
246
Muziektent aan de Ring Middelharnis.
Louis Bouwmeester voor geboortehuis op de Oostdijk in Middelharnis.
247
Muziektent Beneden Zandpad Middelharnis.
249
Mannenkoor Ons Koor.
248
Fanfare Sempre Crescendo.
250
Kindermatinee in het Meijer Theater.
53
Streekarchief Goeree-Overflakkee
Het Streekarchief herbergt een schat aan informatie over
van hoe het eiland de laatste honderd jaar is veranderd. De
het eiland en zijn vroegere bewoners. U kunt op zoek
rijke fotocollectie van het Streekarchief is gebruikt bij de
gaan naar uw voorouders, maar ook naar allerlei andere
samenstelling van dit plaatjesalbum. Voor meer informatie zie:
onderwerpen. De oudste archiefstukken dateren uit
www.streekarchiefgo.nl
de 15e eeuw, zoals oorkonden in perkament, soms nog met een zegel. Maar er is ook recenter materiaal. Naast allerlei archieven van gemeenten, kerken, instellingen en verenigingen beschikt het Streekarchief over een uitgebreide bibliotheek en kaartencollectie. Oude foto’s geven een beeld
251
252
Zegel aan een oorkonde uit 1438.
Miniatuur uit memorieboek van Middelharnis (1480-1600).
254
Vismaat van visafslag Middelharnis (ca. 1750).
54
253
Boek rechtspraak Middelharnis met brandijzer (1694-1771).
255
Geboorteakte Louis Bouwmeester (1842).
256
Tolkaartje Haringvlietbrug (1964-1973).
Historie van de Plus De Plus is al ruim 40 jaar gevestigd op de huidige locatie. Maar dat is niet altijd zo geweest. De historie van de huidige Plus begint al in 1878. De overgrootvader van de vorige eigenaar dhr. Visser is zijn eerste winkeltje begonnen aan de Visserstraat. Hij was net als zijn naam al zegt visser van beroep. Zijn vrouw begint daarnaast een winkeltje. En met succes‌ In 1916 werd dan ook de winkel verhuisd naar de Westdijk. Ook hier ging het voorspoedig zodat de winkel in 1928 en 1958 uitgebreid en gemoderniseerd werd. Deze uitbreidingen waren niet voldoende om de groeiende klantenstroom aan te kunnen. In 1980 werd een nieuwe grote locatie gevonden aan de Kerkepad, de huidige locatie. Daar het pand in het verleden gedeeld werd met het Chinees restaurant en de videotheek, is nu het gehele pand ingeruimd als supermarkt. Dit geeft de mogelijkheid om een ruime eigentijdse supermarkt in te huisvesten. In 1998 droeg dhr. Visser het stokje over aan de familie Slingerland. Met dezelfde passie en liefde voor het vak hopen ze nog vele jaren toe te voegen aan de rijke historie van de Plus in Middelharnis. De ontwikkelingen blijven doorgaan en de Plus groeit mee!
Slingerland Openingstijden: Maandag - Donderdag:
08:00 - 20:00 uur
Vrijdag:
08:00 - 21:00 uur
Zaterdag:
08:00 - 20:00 uur
Zondag:
Gesloten
Plus SlingerlandMiddelharnis
PLUS Slingerland
Kerkepad 7
3241 CH Middelharnis
Tel: 0187 - 482 772