Kortessem Vroeger en nu

Kortessem

Vliermaal

Beste inwoner van Kortessem,

Kortessem

Met alle plezier stellen wij dit splinternieuwe historisch verzamelboek van uw gemeente Kortessem voor. Als lokaal familiebedrijf willen wij graag ons steentje bijdragen bij het culturele en historische erfgoed van Kortessem. In samenwerking met de Heemkundige Kring Kortessem zijn wij tot dit prachtige verzamelboek gekomen met in totaal 175 verschillende stickers enkel te verkrijgen in uw Proxy Delhaize Kortessem. U kan dit album afhalen vanaf 26 december en de spaaractie loopt van 2 januari tot en met 19 februari. Via deze weg willen we jullie ook graag een inkijk geven in onze geschiedenis als familiebedrijf.

In 1980 nam Albert Vandecaetsbeek een kleine supermarkt in Genk over en bouwde deze kleine supermarkt uit tot een gevestigde waarde in Genk. Zijn kinderen Chantal Vandecaetsbeek en David Vandecaetsbeek stapten mee in het supermarkt avontuur en in 1990 namen ze een tweede winkel over in Tongeren: AD Ambiorix. In 2012 kwam, samen met een derde winkel AD T-forum, ook de derde generatie aan boord. Kleinzoon Tim Linsen ging aan de slag in T- forum. In 2017 kwam er nog een winkel bij, AD Koersel en in maart 2021 kregen wij de opportuniteit om een bijkomende winkel te openen in Kortessem. Wij waren dan ook onmiddellijk overtuigd om de inwoners van Kortessem een lokale Delhaize ervaring aan te bieden. Wij kiezen er steevast voor om een zo vers mogelijk assortiment aan te bieden aan onze klanten, al onze vleesproducten en keukengerechten worden ter plaatse in onze ateliers bereid door onze slagers. Ook het brood wordt meermaals per dag ter plaatse afgebakken zodat onze klanten op ieder moment van de dag van een vers brood kunnen genieten.

Wij hopen dat dit verzamelalbum jullie veel zal bijbrengen over jullie gemeente Kortessem.

Heemkundige Kring Kortessem

Als Heemkundige Kring Kortessem gingen we graag in op de vraag van de lokale Proxy-Delhaize om een stickerboek over Kortessem samen te stellen. Het biedt ons de gelegenheid om de geschiedenis van onze deelgemeenten en parochies aan een zo ruim mogelijk publiek voor te stellen.

Wie zijn we en wat doen we?

Onze kring is een ontmoetingsplaats voor personen die interesse hebben in hoe het er vroeger aan toe ging in Kortessem, Guigoven, Wintershoven, Vliermaal, Vliermaalroot en Zammelen. We proberen samen de geschiedenis van deze dorpen voor de toekomst te bewaren. Documenten, foto’s, publicaties ... worden veilig in ons archief samengebracht, zodat we deze ook kunnen gebruiken voor verder onderzoek. We bewaren ook gebruiksvoorwerpen uit het verleden, vooral als ze in verband staan met de huidige gemeente Kortessem. Voor giften kan je ons altijd contacteren.

We vinden het ook heel belangrijk deze geschiedenis open te stellen voor een breed publiek. In de eerste plaats dient ons tijdschrift ‘Het Poortje’ daar voor. Elke drie maanden verschijnt er een nieuw nummer met interessante bijdragen over de lokale geschiedenis, zowel over gebouwen, plaatsen als over gebeurtenissen, gebruiken, verenigingen, podiumkunsten, dorpsfiguren... Ook het plaatselijk dialect, het Kotsoves, komt ruim aan bod. We publiceren daarnaast regelmatig boeken, waarin we dieper ingaan op één aspect van de lokale geschiedenis. Een lijst van de nog beschikbare boeken vind

je verder in dit boek. Ook via tentoonstellingen en lezingen brengen we het verleden van onze Haspengouwse dorpen onder de aandacht van de huidige bevolking.

Wij houden ook van samenwerking met andere verenigingen uit Kortessem. Naar het gemeentebestuur toe geven we dikwijls advies over het rijke erfgoed dat hier nog aanwezig is, soms spontaan, vaak ook op vraag van gemeente, provincie of regionale instanties. We houden ook contact met de heemkundigen uit de buurgemeenten. We werken veel samen met Erfgoed Haspengouw, Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren en met de Intergemeentelijke Onroerend Erfgoeddienst Haspengouw West.

We hebben daarbij natuurlijk ook aandacht voor het heden. Hoe speelt dat verleden nog een rol in het dagelijkse leven van onze dorpsgenoten? Waar zien we nog sporen van vroeger? Hoe kunnen we die bewaren voor hen die na ons komen? Vandaar ook de titel van dit verzamelalbum: ‘Kortessem vroeger en nu’.

We danken de Proxy Delhaize om via dit verzamelboek de brede bevolking van Kortessem te bereiken. Ook dank aan de FotoGroep voor de prachtige foto’s die ze op onze vraag gemaakt hebben. Verder dank aan alle andere personen en verenigingen die ons informatie of afbeeldingen geleverd hebben of die ons adviseerden bij het uitschrijven van de thema’s in dit boek.

De leden van de Heemkundige Kring die het boek ‘Kortessem Vroeger en nu’ samenstelden.

‘Het Poortje’, het tijdschrift van Heemkundige Kring Kortessem.

Het concrete redactiewerk voor dit boek gebeurde door Antoine Bellen, Liliane Fias, Marleen Oris, Danny Panjaer en Jos Punie. Luk Machiels zorgde voor het nodige taaladvies.

Beste lezer, veel genot bij het verzamelen van de illustraties in dit boek. We zijn er van overtuigd dat je op deze manier je dorp nog beter zult leren kennen. Dit boek bevat een schat aan informatie en wetenswaardigheden. Misschien ontdek je zelfs een aantal onbekende en interessante plekken. We hopen van harte dat je af en toe je omgeving met andere ogen zult bekijken en regelmatig eens op ontdekking gaat in ons mooie Kortessem.

Moest je interesse voor het verleden van onze dorpen gewekt zijn, neem dan zeker een abonnement op ons tijdschrift ‘Het Poortje’. We zijn ook altijd beschikbaar voor al je vragen over de kleine en grote geschiedenis van Kortessem. Bezoek ook onze facebookpagina Heemkundige Kring Kortessem ‘Het Poortje’, waar iedereen de kans krijgt om vragen te stellen over onze lokale geschiedenis.

Onze Kring zoekt ook nog altijd geïnteresseerde medewerkers. Je bent dus hartelijk welkom als je zelf graag de boeiende geschiedenis van Kortessem en zijn deelgemeenten wilt onderzoeken.

Namens de Heemkundige Kring Kortessem, Jos Punie

T: 0492 12 95 64

E: jospunie@gmail.com

FotoGroep Kortessem

Een vereniging, de naam zegt het zelf, verenigt mensen met eenzelfde doel, hobby, belangstelling … Bij FotoGroep Kortessem komen mensen bijeen die veel belangstelling hebben voor de fotografie. Zij willen die hobby samen met anderen uitoefenen en zo hun eigen ‘kunnen’ naar een hoger niveau tillen. De club stelt zich tot doel om iets te betekenen voor de inwoners van Kortessem.

Dit doen we door deel te nemen aan allerlei activiteiten zoals vroeger de Week van de Amateurkunsten en dit jaar weer Flora Hesbania, de jaarlijkse Levensboom (waarbij we de borelingen van het voorbije jaar samen met hun familie fotograferen en de digitale foto’s aan de ouders bezorgen). In 2018 was er onze tentoonstelling over de Groote Oorlog. In het verleden (2012) hebben wij al een Provinciaal Fotosalon ingericht, waarbij er foto’s uit de hele provincie te zien waren. Ook een fotowedstrijd voor de Kortessemse jeugd en een publieke lezing over straatfotografie zijn al de revue gepasseerd.

Tijdens onze clubbijeenkomsten tonen en bespreken wij foto’s en leren we technieken aan om de gemaakte beelden te verbeteren. Die vergaderingen gaan door in atelier 1 van het Cultureel Centrum, iedere dinsdag van de even weken van 20 tot 22 uur.

Vriendschap primeert in onze vereniging, we tonen respect voor elkaars werk en eventuele kritiek moet altijd opbouwend zijn. Tijdens onze talrijke ééndaagse uitstappen en ook tijdens de meerdaagse reis naar Kinderdijk en Rotterdam beleven we telkens veel plezier. Een gezellig terrasje achteraf moet zeker kunnen.

‘Oude Kerk, Pastorij en Tiende Schuur van Wintershoven, volgens eene muurschildering.’

Djef Anten schilderde dit dorpsgezicht omstreeks 1900.

Kortessem vroeger

Vóór 1977 waren Kortessem, Vliermaal, Vliermaalroot, Wintershoven en Guigoven zelfstandige gemeenten. Eggetingen, Grimmertingen, Hullertingen en Zammelen hoorden bij Vliermaal. Zelfs Vliermaalroot was tot 1865 een deel van Vliermaal.

Elk dorp had een eigen gemeentehuis en gemeentebestuur met een burgemeester en schepenen. Mensen waren heel gelovig en gingen dagelijks/wekelijks naar de kerk. Nabij de kerk bevond zich de pastorij. In elk dorp waren er winkels, scholen, een bibliotheek, veel cafés en zelfs brouwerijen. Er waren verschillende zalen waar harmonies, fanfares, toneelgroepen … optredens verzorgden.

De belangrijkste personen in elk dorp waren de kasteelheer, die vaak ook burgemeester was, de pastoor, de dokter, de notaris en de onderwijzer(s).

Er woonden toen ook veel minder mensen in onze dorpen. Iedereen kende iedereen. Grootouders, ouders, kinderen en ongehuwde familieleden woonden vaak onder hetzelfde dak. Appartementsgebouwen zag je er niet. Vele mensen waren boer en hadden een groentetuin en fruitbomen. Ze hadden stallingen voor hun dieren en in de schuur was er plaats voor

de voorraad en de karren. Ze hadden ook een bakhuis want ze bakten eens per week zelf hun brood.

Er waren vroeger ook andere beroepen dan nu: sommigen waren molenaar, smid, brouwer, klompenmaker, rademaker, kolenhandelaar ...

Mensen hadden vaak geen auto en gingen hoogst uitzonderlijk op reis. Ze gingen te voet, met de tram en nog later met de bus naar de markt in Hasselt of Tongeren of soms zelfs naar Luik om goederen te verkopen en te kopen.

Ze hadden ook geen televisie, maar kwamen vaak samen om te praten, te kaarten, elkaar te helpen bij voorbeeld tijdens de oogst, met de bouw van een woning, de slacht … Ook bij het verzorgen van de zieken steunden de buurtbewoners de getroffenen met hulp en gebed. Mensen hadden elkaar nodig en leefden samen als één gemeenschap. Regelmatig was er feest in het dorp en dan vierde iedereen mee. Er waren de kermissen, processies, wijding of inhaling van een priester, bals, koersen, muziekfeesten … Dat waren de mooie momenten. Iedereen droeg zijn/haar ‘zondagse’ kleding en genoot van de bijzondere gebeurtenis.

Wist je dat ...

de naam Brandstraat verwijst naar de Bokkenrijders die sommige boeren bedreigden met een ‘brandbrief’. Hierin stond vermeld dat ze je boerderij in brand zouden steken indien je geen som geld op een bepaalde dag en op een bepaalde plaats neerlegde.

Guigoven Brandstraat

In elk dorp bevonden zich één of meerdere brouwerijen.

Het woord kermis komt van ‘kerkemis’. Op de zondag dichtbij de feestdag van de patroonheilige van de parochie was het groot feest. Kermis en processie vallen dus vaak samen.

Iedereen is mooi uitgedost ter gelegenheid van de processie in het dorp.

Wist je dat ...

Kortessem ook een filmzaal had? Zaal Victoria, links van ‘t Raedthuijs, deed dienst als film-, toneel-, concert-, balzaal … voor de inwoners van Kortessem en de omliggende gemeenten.

De muziekverenigingen trokken bij bijzondere gelegenheden door de straten. Het trommelkorps wordt gevolgd door de muzikanten van de harmonie.

Guigoven: even verpozen op de boomstammen aan de zagerij.

In Wintershoven en Vliermaalroot werden dakpannen gebakken in een ‘pannenfabriek’. De werknemers hadden een eigen taaltje: ‘Het Panoves’.

Meestal werd het varken geslacht in november. Met een klop van de bijl werd het varken gedood. Het varken werd gebrand, schoon geschraapt en versneden.

Na het wassen spreidde Marie het linnen en het witgoed ‘op de bleek(weide)’. De zon zorgde ervoor dat het wasgoed witter en frisser werd.

Iedereen moest helpen op het veld, zoals bij het rooien (oogsten) van de aardappelen.

Reweghs, de rademaker, poseert naast de door hem gemaakte kleine en grote karraderen.

Kortessem: Louis de smid staat klaar om een paard te beslaan.

Guigoven: Hubert

Op het Kruispunt van Kortessem ca. jaren ‘20 zie je drie stoomtramlocomotieven met een stuurstand aan beide kanten. De linkse heeft net -via de wissel- de afslag genomen om via het Opeinde naar Wellen, Borgloon tot Oreye te stomen. De twee gekoppelde locomotieven hebben hoogstwaarschijnlijk een lange en zware rij goederenwagons aan de haak wat een dubbeltractie noodzakelijk maakte. Ze krijgen nu vrije baan richting Cortessem Station (rechts, voorbij de Kleine Omstraat).

Vervoer

Vanaf 1835 ontwikkelde België een spoorwegnet. Het dun bevolkte Limburg werd karig bediend. Alhoewel er vanaf 1863 een trein reed van Hasselt naar Tongeren en vanaf 1879 eentje van Tongeren naar St.-Truiden, viel Kortessem buiten deze trajecten.

Men besloot het spoorwegnet aan te vullen met lokale spoorwegen. Zo ontstond het vervoer met de stoomtram. In 1900 werd in Hasselt de verbinding met Kortessem, Borgloon en het Waalse Oreye gerealiseerd. In 1904 kwam er een rechtstreekse verbinding van Kortessem met Tongeren. De tram diende zowel voor goederen- als personenvervoer. Landbouwproducten zoals bieten en fruit werden vervoerd naar de suikerraffinaderijen (Oreye) en stroopfabrieken (Borgloon). Op dinsdag en vrijdag was er een speciale tram om de reizigers te vervoeren naar de plaatselijke markt. Er waren dan ook gesloten wagons om dieren te vervoeren.

Tot de jaren ‘30 reed er door Kortessem een stoomtram, ook de ‘zwarte tram’ genoemd omwille van de zwarte rook die de tram uitstootte. Kenmerkend aan de stoomtram zijn de zwarte kolen die gebruikt werden. In het station van Kortessem kon de machinist steeds een nieuwe voorraad kolen inslaan.

Latere trams werden uitgerust met motoren van Duitse tanks en reden op diesel. De mensen spraken van ‘mazouttrams’. De laatste tram die personen vervoerde, reed in 1949, de laatste rit van de goederentram was in 1951.

Na een halve eeuw tramvervoer voor Kortessem, Guigoven, Wintershoven en Vliermaal werd de tram voor personenvervoer vervangen door de autobus. Ook kochten de mensen soms een Vespa, moto of auto. Goederen werden vanaf nu vervoerd door vrachtwagens.

De stoomtram werd bediend door een machinist en een stoker. Een ontvanger stond in voor de tickets.

Kortessem: dubbelspan voor paarden met mestkar op de binnenkoer van hoeve Wanten.

Vliermaalroot: Jean Verjans bezorgt drank met paard en kar.

Vliermaal: niet enkel paarden en ezels werden ingespannen als trekdieren. Ook honden en geiten moesten karren trekken.

Vervoer

De boer en zijn knechten haalden het hooi (gedroogd gras) binnen met een tractor en aanhangwagen. Soms was het ook een familiale activiteit.

Op reis vanuit Zammelen: met de bus naar Lourdes ca. 1930.

Dit type rode lijnbus met het nummer 4 verbond Hasselt met Tongeren via Kortessem (jaren ‘70).

De Amerikaanse Kolonel Jones verbleef kort na de bevrijding met zijn manschappen een tijd lang in Kortessem. Hij poseert hier, samen met de familie de Fauconval, bij een verkenningsvliegtuig.

De Eerste en Tweede Wereldoorlog

Zowel tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) als in de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) wordt onze gemeente al op de derde oorlogsdag door de vijand onder de voet gelopen. Er volgen telkens vier bange en armoedige bezettingsjaren.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog sterven er 31 jonge mannen uit onze dorpen in militaire dienst. De meesten sneuvelen tijdens de gevechten rond Luik of aan de IJzer. Anderen sterven in krijgsgevangenschap of ten gevolge van de Spaanse griep.

Er vallen ook twee burgerdoden bij de inval van de Duitsers in augustus 1914 . Tot aan de bevrijding is armoede troef. De meeste inwoners van onze gemeente leven vooral van de eigen teelt van vee en landbouwgewassen. Een groot deel van de oogst en van het vlees wordt echter opgeëist door de Duitse bezetter. Het zijn harde tijden. Liefdadigheidsinstellingen proberen de meest behoeftigen te helpen met soep en voedselpakketten. Daarbij kunnen ze rekenen op voedselhulp, geschonken door Amerikaanse steden die hiervoor Belgische

dorpen adopteren. Ondanks alle ellende bieden onze inwoners ook onderdak aan mensen die de frontzone in West-Vlaanderen en Noord-Frankrijk ontvlucht zijn.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de dodentol in Kortessem veel hoger, vooral bij de burgers. Tijdens de inval van de Duitsers vallen er veel doden bij de bombardementen op 10 en 11 mei 1940. Er crashen ook twee geallieerde bommenwerpers: een Whitley in Vliermaalroot en een Wellington in Wintershoven. In het totaal komen zeven geallieerde vliegeniers om het leven. Tijdens de bezetting zijn er ook aanslagen op medestanders van de Duitse bezetters. Een aantal dorpsgenoten die zich verzetten tegen de Nazi’s komen terecht in concentratiekampen en overleven dit niet. Bij de bevrijding op 7 september 1944 ligt Kortessem opnieuw in de vuurlinie: er sneuvelen twee Amerikaanse en minstens vijf Duitse soldaten. Een vliegende bom, die na de bevrijding begin december 1944 inslaat, doodt nog een 11-jarige schooljongen.

Dienstplichtigen uit onze gemeente, gefotografeerd kort voor WO I. De persoon uiterst links op de foto, Jean Poesmans, sneuvelt in 1917 aan het IJzerfront.

Wist je dat ...

er begin november 1918, dus net voor het einde van de Eerste Wereldoorlog, 91 Noord-Franse vluchtelingen onderdak kregen in Wintershoven? Deze mensen werden verdeeld over de 38 woningen die dat dorp toen telde.

Op 1 september 1919 was er een groot bevrijdingsfeest, met optocht, in Vliermaal.

Om de ergste honger te stillen bij de kinderen organiseren hulpcomités soepbedelingen op school. De meisjes van Vliermaal wachten hier geduldig op hun soep (1917).

Een stapel Amerikaanse voedselhulp - zie vlagje - ligt klaar om uitgedeeld te worden aan de meest behoeftigen van Kortessem.

Wist je dat ...

tussen 1942 en 1944 meer dan twintig jonge mannen uit onze dorpen weggevoerd werden voor verplichte tewerkstelling in de Duitse industrie?

De Eerste en Tweede Wereldoorlog

Optocht van de oud-strijders van Vliermaal, in uniform (1919).

De Hoogveldmolen was tijdens de mobilisatie in 1939 een ideale uitkijkpost voor het Belgisch leger. Ook de Duitsers vestigden er op hun beurt een observatiepost.

Graf van vijf burgerslachtoffers die op 10 mei 1940 gedood werden door een Duits bombardement op een Belgische legereenheid in Guigoven.

Monument voor de gesneuvelden en oudstrijders van de Eerste Wereldoorlog in Vliermaal.

Begrafenis van de Engelse vliegenier Leslie Evetts die omkwam toen zijn bommenwerper op 18 augustus 1941 crashte in Jongenbos.

Kortessem viel onder de ‘Kammhüberlinie’, een Duitse verdedigingsgordel tegen de nachtelijke bommenwerpers van de Britse luchtmacht. Deze Duitse soldaat van de Luftwaffe poseert bij zijn legerbarak in de Kapelstraat.

Wist je dat ...

Bij de crash van de Wellington in Wintershoven stierven er drie Britten, twee Australiërs en één Canadees. Over Wereldoorlog gesproken …

Daniel Leroy du Vivier uit Vliermaal de allereerste buitenlandse gevechtspiloot was die de leiding kreeg over een Brits squadron van de Royal Air Force en dat deze dorpsgenoot nog altijd in twee Engelse Oorlogsmusea herdacht wordt?

Bij de 75ste verjaardag van de bevrijding van Kortessem, in september 2019 werd een gedenkplaat onthuld voor twee gesneuvelde Amerikaanse soldaten. De plechtigheid werd bijgewoond door re-enactors van de 2nd Armored in Europe, de legereenheid waartoe de gesneuvelden behoorden.

De oudste vermelding van Kortessem dateert uit 741. In een oorkonde staat ‘actum in villa Curtricias’ vermeld. Vele schrijfwijzen later werd die plaatsnaam uiteindelijk ‘Kortessem’ en in het dialect ‘Kotsove’.

Kortessem 1250 & Jubelfeesten Wintershoven

In 1991 werd de 1250ste verjaardag van die eerste vermelding herdacht. De herdenking ging gepaard met grootse feesten en een indrukwekkende stoet, waarin de geschiedenis van Kortessem werd uitgebeeld door figuranten uit al onze deelgemeenten. Voor vele Kortessemmenaren was dit een onvergetelijke gebeurtenis.

In Wintershoven trok in 1997, net zoals in 1947, een indrukwekkende processie door de straten. De ‘Jubelfeesten’ herdachten op prachtige wijze de terugbrenging van de relieken van de Wintershovense heiligen in 1897. De geschiedenis van Wintershoven en haar heiligen werd uitgebeeld in twaalf taferelen, verspreid over diverse locaties.

Hymne aan Kortessem

In het vruchtbaar Haspengouw met zijn beemden, wei en veld, gaat ons hart en onze trouw, naar vijf dorpjes welgeteld. Saam gesmeed tot één gebied, mooier oord bestaat er niet. Langs de kalme Molenbeek, heerlijk volk in lieve streek.

Refrein:

Wees blij en dans en spring, Kom bij en lach en zing. Kortessem viert het grootste feest, vreugde heerst in hart en geest. Laat ons samen vol vertrouwen aan een mooier toekomst bouwen.

Kortessem spant de kroon, in ‘t oude land van Loon.

Vogels zingen ‘t hoogste lied, over akkers breed getooid. Tarwe, gerst of suikerbiet, rijke oogst wordt mild gestrooid. Langs kastelen, beek en bron, wuiven bomen in de zon.

Appel, kersen, pruim of peer, gouden fruit in wind en weer.

Tekst: Jef Oris

Muziek: Luc Ponet

Via deze QR-code kan je luisteren naar de ‘Hymne aan Kortessem’, gezongen door het Kortessemse kinder- en jeugdkoor ARSIS.

De hymne aan Kortessem in 1991 gebracht door de Kortessemse harmonie samen met het Jeugdkoor van Vliermaal, het Ariskoor en gemengde koren uit Kortessem, Guigoven en Wintershoven.

Wist je dat ...

een reliek een deel is van het lichaam van een heilige of een voorwerp dat met een heilige in aanraking is geweest?

Hieraan worden wonderdadige krachten toegekend.

De eucharistieviering op het Kerkplein van Wintershoven werd voorgegaan door bisschop Mgr. Scheurs. Na viering was er de toning van de relieken.

Willem de Lamboy komt terug uit de 30-jarige oorlog.

De nar vertolkt met brio het lied Pierlala.

Het mirakel van Landrada uitgebeeld tijdens de Jubelfeesten in Wintershoven.

Kortessem nu

Kortessem is een Limburgse gemeente, gelegen in het vruchtbare Haspengouw. Sinds 1977 vormen de vijf deelgemeenten één geheel: Kortessem (1083 ha - 3681 inw.), Vliermaal (937 ha - 2002 inw.), Vliermaalroot (634 ha - 1284 inw.), Wintershoven (408 ha - 588 inw.) en Guigoven (353 ha -1143 inw.). In oktober 2022 telde onze gemeente 8698 inwoners op een totale oppervlakte van 3415 ha.

De vlag van de gemeente is ‘gevierendeeld van geel en rood’.

Het wapenschild van de gemeente, dat in 1987 werd goedgekeurd, bevat delen afkomstig uit de verschillende dorpen.

Het linkerdeel toont het wapen van het graafschap Loon waartoe het hele grondgebied van de fusiegemeente behoorde. Rechtsboven is het wapen van de Blanckart, de laatste Heren van Guigoven.

Rechtsonder is het wapen van de Isendoorn, de laatste Heren van Kortessem en Wintershoven. De toegevoegde kroon werd teruggevonden op het zegel van het Oppergerecht van Vliermaal van 1734.

Belangrijke locaties in de Kortessemse dorpskern zijn:

Het ‘Administratief Centrum’, gedeeltelijk gehuisvest in de voormalige pastorij. Hier zijn alle gemeentelijke diensten ondergebracht.

Het ‘Sportpark De Weyer’ omvat sporthallen, een danszaal, voetbalveld en atletiekpiste. Het polyvalent sportterrein (met omnisportdoelen, verhard tennisveld en outdoor pingpongtafel), de Finse piste, de fit-o-meter, het beachvolleybalveld en de speeltuin zijn vrij toegankelijk. Er zijn in onze gemeente zeer veel sportclubs. In een gemeentelijke brochure vind je hierover meer info.

De ‘Bibliotheek Kortessem’. Hier kan je niet enkel terecht voor lees- en informatieve boeken, er zijn ook tijdschriften, strips, dvd’s, e-books en er is een uitgebreid aanbod voor kinderen. Ook heb je de mogelijkheid om op internet te gaan.

Bij de bibliotheek vind je ook de ‘Spel-o-theek’ en de ‘Fietsbieb’. In de ‘Spel-o-theek’ kan je niet alleen terecht voor speelgoed, puzzels en gezelschapspellen. Ook reuzespellen, themaboxen voor kinderfeesten, familiefeesten … zijn beschikbaar. Er is bovendien een apart aanbod voor senioren en mensen met vormen van dementie. In de Fietsbieb kan je fietsen huren tegen een aantrekkelijke prijs.

Het ‘Cultureel Centrum Mozaïek’. Tentoonstellingen, toneelvoorstellingen, concerten, vergaderingen en tal van andere activiteiten vinden hier plaats.

Reliëf en water

Kortessem ligt in Vochtig Haspengouw. Tot zo een 35 miljoen jaar geleden zette de Noordzee hier beurtelings zand- en kleilagen af. Vanaf de vorming van de Alpen werd deze zeebodem omhoog geduwd tot hij boven zeeniveau kwam te liggen. Nog veel later, tijdens de IJstijden, werden deze afzettingen bedekt met een dikke laag zandleem, die door de wind vanuit het Noorden aangevoerd werd.

De combinatie van deze zandleembodem, die het water goed vasthoudt met de dieper gelegen ondoordringbare kleilagen verklaart waarom we spreken over Vochtig Haspengouw. Het teveel aan neerslag wordt afgevoerd boven de ondoorlaatbare lichthellende kleilagen en komt via bronnen in de beekvalleien terecht. Die vormen daardoor een vochtig maar zeer gevarieerd lintvormig landschap met hooilanden, beemden met populieren, rietvelden, wilgenstruwelen, bronbosjes ...

Het hoogste punt (102 m) bevindt zich op het Hoogveld in Vliermaal. Het laagste punt situeert zich daar waar de

Mombeek Kortessem verlaat, op de grens met Wimmertingen. Deze Mombeek (de plaatselijke naam is Molenbeek) is de ruggengraat van het Kortessemse natuurlandschap. Stroomopwaarts tussen Zammelen en Wintershoven is de vallei vrij smal en is er een uitgesproken hellingsassymetrie. Voorbij de dorpskom van Wintershoven buigt de Mombeek plots af naar het Westen.

De alluviale vlakte wordt hier breder en de hellingsgraad van de dalwanden wordt kleiner. De belangrijkste zijrivier is de Winterbeek, die parallel loopt met de gewestweg BorgloonGenk en net bij de visvijver aan de Bombroekstraat uitmondt in de Mombeek.

De deelgemeenten Kortessem en Vliermaalroot zijn vlak tot zachtglooiend. Wintershoven en Guigoven hebben eerder een golvend reliëf. Vliermaal en Zammelen hebben een heuvelachtig karakter.

De Mombeek kronkelt rustig in brede meanders door natuurgebied Zammelen.

De St.-Landoaldus- en St.-Lambertusbron in Wintershoven is volgens de legende ontstaan toen de heilige Landoaldus op deze plaats zijn wandelstaf in de grond stak. De alluviale vlakte is hier door de geologische omstandigheden rijk aan bronnen.

Fontein voor de school in Vliermaalroot

Vooraleer er een waterleiding was in onze dorpen, waren de mensen aangewezen op gemeenschappelijke bronnen, fonteinen en drinkwaterputten.

Winterlandschap bij De Kolk, kort bij het Rood Kasteel in Guigoven. Het kleine watervalletje is het enige wat nog rest van de watermolen die hier vroeger stond.

van

De inwoners

Zammelen waren voor hun waterbevoorrading afhankelijk van deze pomp

De Mombeek (of Molenbeek) is onze belangrijkste rivier. Zij stroomt door alle deelgemeenten van Kortessem.

Maretakken in canadapopulieren bij de St.-Annakapel in Wintershoven. Deze snelgroeiende en vochtminnende bomen groeien niet alleen in de beekvalleien. Zij worden ook vaak aangeplant in graasweiden. Door hun hoogte domineren ze vaak het landschap.

De Winterbeek, die langs de Finse Piste stroomt, stond tijdens de snikhete en kurkdroge zomer van 2022 bijna droog.

Reliëf en water

Vijver in de Dorpsbeemd achter de kerk van Wintershoven. Vijvers in onze beekvalleien zijn nooit natuurlijk maar door de mens uitgegraven. Ze zijn echter waardevol, onder andere voor kikkers, padden en salamanders.

Zicht op de vallei van de Mombeek vanaf de Brandstraat in Guigoven. De oostelijke helling aan de overzijde van de beek is beduidend steiler dan de westhelling. Tijdens de laatste IJstijd droeg de helling aan deze kant van de beek een dikker sneeuwpakket, dat later ook veel trager afsmolt.

Bijzondere viering in 1977: pastoor Smolders is 65 jaar en 15 jaar pastoor. Andere priesters zijn kapelaan Vandecruys, Jos Wolters, Kanunnik Beankens, pastoor Alfons Smolders, deken Verjans, Jozef Roebben, Ivan Luyx.

Kerken

Kortessem bestaat uit vijf dorpen. Toch telt Kortessem niet vijf, maar zes kerkdorpen. Het afgelegen Vliermaalse gehucht Zammelen vormt een afzonderlijke parochie.

De toewijding aan de heiligen Amandus en Petrus wijzen op zeer oude stichtingen. De heilige Amandus was een missionaris die onze streken kwam christianiseren. Hij stichtte in Wintershoven niet enkel een kerk, maar eveneens een kloostergemeenschap. Wintershoven wordt daarom beschouwd als het centrum van de christianisering in Haspengouw.

De laatste decennia is het aantal kerkbedienaars sterk gedaald. Eertijds beschikte elk kerkdorp over een pastoor - en dus ook een pastorij - en soms ook nog over een kapelaan, kanunnik of andere geestelijke die de erediensten kon verzorgen. Dat was in de tijd dat iedereen op zijn minst naar de zondagsmis ging.

Tegenwoordig is dit aantal kerkgangers zienderogen gedaald en zoekt men een nieuwe invulling voor enkele van onze prachtige kerken. We spreken dan van herbestemming, soms van nevenbestemming.

De beschermde ‘Sint-Pietersbandenkerk’ van Wintershoven is gebouwd met diverse natuurstenen. De middenbeuk is 12de eeuws. Koor, toren en doopkapel werden toegevoegd in neoromaanse stijl op het einde van de 19de eeuw. Sinds 2020 is het interieur volledig gerestaureerd en vinden er opnieuw kerkelijke vieringen plaats.

Wist je dat ...

je de romaanse stijl herkent aan de ronde bogen, de gotische stijl aan de spitsbogen?

De relieken van de Wintershovense heiligen verhuisden in 980 naar de Sint-Baafsabdij van Gent. In 1624 en 1893 keerde een deel van deze relieken terug naar het heiligendorp. De zes kleine borstbeelden uit de 16de eeuw werden in de kruisbeuk geplaatst. De relieken bevinden zich in een reliekschrijn achteraan in de kerk.

Uniek is ongetwijfeld de preekstoel op rails in de smalle kerk van Wintershoven. Wanneer het tijd was om de gelovigen toe te spreken, draaide de misdienaar aan de zwengel zodat de preekstoel voor de middenbeuk kwam te staan. Na de preek werd het geheel netjes terug gerold zodat het altaar weer zichtbaar werd.

Deze ‘Onze-Lieve-Vrouw-tenHemelopnemingkerk’, ook toegewijd aan Sint-Eligius, dateert uit 1864-68. Ze werd in het centrum van Vliermaalroot opgericht op de plaats van het oude gebedshuis.

Deze kerk krijgt een herbestemming als parochiaal centrum.

De beschermde ‘Sint-Pieterskerk’ heeft een romaanse toren (12de e.) en middenbeuk (11de e.), gotisch koor (13de e.) en neoromaanse zijbeuken (19de e.). Zij beschikte eertijds over een kapittel van zes kanunniken en was dus een collegiale kerk. Ze blijft in gebruik voor de erediensten.

Kerken

De ‘Sint-Quintinuskerk’ van Guigoven is een neoclassicistische zaalkerk die dateert uit 1849-1851. De restauratie van deze kerk werd voltooid in 2022. Sindsdien heeft ze een nevenbestemming gekregen. Zij beschikt over een polyvalente ruimte. Deze kan, indien nodig, afgesloten worden van het sacrale gedeelte. Het gebouw rechts op de foto is de voormalige pastorij.

Het kleurrijke renaissance

glas-in-loodraam in het koor stelt een calvarieberg voor. Het raam werd in 1608 geschonken door Arnold van Bocholt, ooit heer van Kortessem, die er zelf als knielend en biddend kanunnik op afgebeeld staat. Ook de andere glasramen uit 1888 zijn vrij uniek omdat de kruisweg erop wordt afgebeeld.

Interieur van de kerk vóór de restauratie. Foto in 2021 genomen tijdens de dialectmis, voorgegaan door priester Wim Simons. Na de mis werden de aanwezigen getrakteerd op een hapje en een Gerardusborrel.

De neoclassicistische ‘Sint-Agapituskerk’ van Vliermaal, staat op een verhoogde heuvel en is nog omgeven door het oude, ommuurde kerkhof. Net zoals in Kortessem is de robuuste en beschermde romaanse toren uit de 10de -11de eeuw opgebouwd uit natuursteen. Deze torens zijn eigendom van de gemeente en hebben dikke wanden omdat ze dienden als schuilplaats voor de dorpsbewoners in onrustige tijden.

Kerken

De eenbeukige ‘Sint-Amanduskerk’ van Zammelen is zowel neoromaans als neogotisch. De vierkante westtoren is bekroond met een achthoekige torenspits. Ook hier is het kerkhof nog aanwezig rond de kerk. Men denkt voor dit gebouw aan een parochiale en toeristische bestemming.

Zowel in de kerk van Kortessem, Wintershoven als in Vliermaal staat een romaanse doopvont uit de twaalfde eeuw. In Vliermaal is deze afgewerkt met een laatbarokke koperen deksel uit de 18de eeuw.

Wist je dat ...

neo ‘nieuw’ betekent? De romaanse bouwstijl van de 10-12de eeuw met o.a. rondbogen werd in de 19de eeuw nagebootst. Men spreekt dan van neoromaans.

Kapellen

Onze kapellen zijn getuigen van de christelijke traditie in onze streken. Zo telt Kortessem een groot aantal kapellen in steen. Maar nog meer kapelletjes hangen er aan huizen en bomen. Ook nu nog wordt aan vele van deze kapellen samengekomen om te bidden, te vieren, gezellig te keuvelen. De meeste kapellen worden nog goed onderhouden en verkeren in een degelijke toestand. Spijtig dat enkele in verval zijn en dringend aan restauratie toe zijn. We beperken ons hier tot 16 stickers van kapellen.

Op de foto de grafkapel de Fauconval aan de Daaleindestraat. In een hoek van het kasteeldomein, werd rond 1900 deze neoromaanse grafkapel gebouwd. In deze kapel werden een aantal leden van de familie de Fauconval begraven.

Mersenhovenkapel

Deze is gelegen op de splitsing van de veldwegen Kleineweg en Bredeweg in Guigoven. In 1979 werd ze volledig gerestaureerd door de gemeente. Voor zover geweten werd in deze kapel SintRochus vereerd en aangeroepen tegen besmettingsziekten. Ook werd hier tot Sint-Job gebeden tegen pest en huidziekten. Achter de kapel staat een arduinen ongelukskruis met de inscriptie Aert Moemwels. (Omstreeks de jaren 1550 verongelukte hier Arnoldus Momfels.)

Tot vandaag is deze kapel een gezellig plekje, met stoelen en bank, waar regelmatig buurtbewoners samenkomen en toeristen verpozen. Ook fungeert ze nog in een religieuze context tijdens de maanden mei en augustus.

Deze kapel is toegewijd aan het Heilig Hart (Heilig Hartkapel). Ze is gelegen op de hoek van de Brandstraat en de Kasteelstraat. In 1925 werd deze kapel, uit dank om genezing na een ernstig ongeval, gebouwd. In de kapel staat, tussen twee zuilen die een spitsboog schragen, het Heilig Hartbeeld. Vandaag is deze kapel gerestaureerd en ingericht als Troostplek. Dit ter nagedachtenis aan Chiroleidster Oona Henri, die in 2016, tijdens het joggen, exact op deze plek stierf aan hartfalen.

De Sint-Antoniuskapel ligt, verscholen in struikgewas, langs de Tongersesteenweg in Guigoven op het domein van het kasteel de Donnea. Ze werd opgericht in 1893 als dank- en devotiekapel en werd toegewijd aan Sint-Antonius van Padua. Bij de huidige restauratie van het kasteel wordt hopelijk ook deze kapel opgeknapt.

De Opeindekapel

Deze kapel, gelegen in de Opeindestraat, werd rond 1900 gebouwd, en vervangt de oude kapel aan de andere kant van de weg. In 1977, bij de bouw van de nieuwe rijkswachtkazerne, werd de Opeindekapel aangekocht door het Ministerie van Openbare Werken. De plaatselijke rijkswachtbrigade ontfermde zich over de kapel en zorgde in 1982 voor een grondige restauratie (vandaar de volkse naam de kapel van de rijkswacht). De kapel werd in 2020 door de gemeente aangekocht. Het Mariabeeld dat nu in de kapel staat, vervangt het oude beeld.

Het beeld dat zich vroeger in de Opeindekapel bevond, is een ‘Sedes Sapientiae’ of ‘Zetel der wijsheid’. Maria is de zetel, de draagster, van Jezus, de wijsheid. Maria heeft een scepter in haar hand en het kind een wereldbol. Dit beeld dateert uit de 14de of 15de eeuw. Vandaag wordt dit zeer waardevolle beeld met bijhorende kledij en ornamenten op een veilige plaats bewaard.

De Banneuxkapel, gelegen op de hoek van de Kapelstraat en Tapstraat, dateert uit 1953-1954 en wordt mooi onderhouden. Men kan in de kapel plaatsnemen op de voorziene stoelen.

De Kapel van het Daaleinde Ter vervanging van de Bedbornkapel, die vroeger aan de overzijde in het veld lag, werd omstreeks 1814 deze kapel in het Daaleinde gebouwd. Omdat hier St.-Aldegondis aangeroepen wordt tegen kanker, noemt men deze kapel ook de SintAldegondiskapel.

De Sint-Rochuskapel is gelegen aan de Leopold III-straat aan de grens met Vliermaalroot. Hier werd omstreeks 1880 een kapel gebouwd. In 1971 werd deze bouwvallige kapel afgebroken en vervangen door een nieuwe. In de kapel stond een beeld van Sint-Rochus. Sinds onheuglijke tijden kwamen de boeren hier bidden voor bescherming tegen de varkenspest.

De Hoogveldkapel is gelegen aan de Hoogveldstraat in Vliermaal. De ‘Atlas van de Buurtwegen’ van 1849 vermeldt een kapel onder de naam ‘Chapelle Savel’. Deze kapel werd rond 1900 vervangen door de huidige kapel in opdracht van de familie de Ghelin-du Vivier, de bewoners van het kasteel Hoogveld.

De Onze-Lieve-Vrouwkapel van de Overbeek is gelegen op de hoek van de Driesstraat en de Overbeekstraat in Vliermaal. Ze werd gebouwd in 1875 en in 1960 werd de toegangsdeur vervangen door een smeedijzeren hekwerk. Nu is ze terug voorzien van een houten deur.

De Onze-Lieve-Vrouwkapel aan de Bornstraat Deze open kapel, opgetrokken tegen een transformatorcabine, vervangt een vorige kapel die in 1962 afgebroken werd. Een nis tegen de achtermuur bevat een Lieve Vrouw met het Kindje Jezus en een beeld van Sint-Job.

De Sint-Annakapel ligt in Wintershoven in de buurt van de Steenkensbeemdstraat. De foto toont het binnenzicht van de kapel. Het originele beeld van Sint-Anna, die hier vereerd wordt, bevindt zich thans in veilige bewaring. Dit houten beeld dateert uit de 15de eeuw. De kapel werd tijdens de Franse bezetting verwoest en in 1812 heropgebouwd in haar huidige vorm. In 1977 werd ze volledig opgeknapt.

Wist je dat ...

een piëta een beeld is van Maria met het levenloze lichaam van haar zoon Jezus op haar schoot?

De Sint-Rochuskapel (Herbroekkapel), reeds vermeld in 1840, werd bij de verbreding van de Herbroekstraat afgebroken. In 1960 zamelden de bewoners van het Herbroek geld in voor de bouw van de huidige kapel. Een houten beeld van SintRochus staat in een nis in de achterwand. Een gekroonde OnzeLieve-Vrouw met Kindje Jezus staat op het altaar. In het altaar bevindt zich een nis met het beeld van de begraven Christus.

Kapellen

Onze-Lieve-Vrouw van Banneuxkapel aan de Bronstraat Deze kapel ligt tegenover de dreef naar de kasteelhoeve Dessener. Deze plaats-metkapel heeft in de loop der tijden meerdere benamingen (o.a. ‘Armenhoofken’) gehad, die verwijzen naar vroegere ‘armenzorg’. In 1856 werd die originele kapel vervangen door een nieuwe. De huidige, derde, kapel dateert uit 1936. Ter gelegenheid van een missieweek in 1959 werd hier het beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Banneux geïnstalleerd.

De Sint-Lambertuskapel ligt naast de Stationsstraat in Wintershoven. De huidige kapel werd gebouwd in 1921 ter vervanging van een oudere voorganger.

De kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Bijstand is gelegen achter woningen aan de Tongersesteenweg in Zammelen, namelijk langs de veldweg tussen de huisnummers 275 en 277. Deze kapel werd gebouwd in 1801 en wordt ook als ‘Schoenhage kapel’ vermeld in ‘de Atlas van de Buurtwegen’. Elke werkdag in de maand mei wordt hier ‘s avonds om zeven uur het rozenhoedje gebeden. Het beeld in de kapel is een piëta.

Kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes

Gelegen aan de Bissemstraat in Zammelen, werd deze kapel in 1918 gebouwd in opdracht van Mevrouw Marie Deploige. De toegang tot de kapel gebeurt via vijf trappen en een dubbelvleugelige houten deur met een halfronde bovenboog.

Kastelen

Ooit was Kortessem een deel van het Graafschap Loon. In dat graafschap lagen meerdere heerlijkheden en de plaatselijke adellijke heren hadden er vaak hun residentie.

Aanvankelijk bouwden de heren een ‘donjon’, een versterkte burchttoren. Later lieten ze waterburchten optrekken. Het gebouwencomplex was omgracht en de toegang was enkel mogelijk via een valbrug.

Enkele Kortessemse kastelen vinden hun oorsprong in de vroege middeleeuwen. Zij werden later, meestal in de 17de eeuw, verbouwd in Maasstijl, herkenbaar aan de bouwmaterialen: baksteen, arduin en mergelsteen. Bij deze kastelen hoorde ook steeds een boerderij, landbouwgronden en bossen (jacht). We denken nu aan de kastelen van Printhagen, Dessener en het Rood Kasteel, maar ook aan Bombroek en Wermerbos.

In de 19de eeuw zijn het vaak industriëlen die op het platteland kastelen/landhuizen oprichtten. Deze zijn bescheidener van omvang en missen meestal een hoevegedeelte. In deze periode gaat men ook prachtige parken aanleggen met bijzondere, uitheemse bomen zoals rode beuk, ginkgo biloba, reuzensequoia ... Voorbeelden zijn het kasteel Hoogveld, de Fauconval, Jongenbos, de Donnea, Ridderborn …

Het 19de-eeuwse kasteel Ridderborn in Vliermaalroot. De oudste vermelding van het Loons leenhof Rendelborne dateert uit 1361. Baron de Heusch veranderde de naam in Ridderborn. Het landschappelijk park omvat een vijver, luchtige gazons, kleurrijke bloemperken, heesters en bomen. De wandelpaden in het bos slingeren langs kunstwerken en follies.

‘Donjon’-site Wermerbos

Gelegen aan de Gauwerstraat in Vliermaalroot, werd dit Loons leengoed reeds vermeld in 1365. Op de Ferrariskaart, vermeld als ‘Chateau Wermerbosch’, zien we een omgracht complex van losstaande bestanddelen. De ‘donjon’, waarvan twee bouwlagen bewaard bleven, dateert uit het derde kwart van de 14de eeuw. Vandaag bevindt die zich op privé-terrein.

Kasteelcomplex Printhagen

De oudste vermelding dateert uit 1281. Het geslacht van Printhagen bleef onafgebroken eigenaar tot midden 16de eeuw. Het geheel omvat het kasteel en de hoevegebouwen. Het private kasteelpark is aangelegd in Engelse landschapsstijl. Het kasteel, eigenlijk een woontoren, is opgetrokken in 17de-eeuwse Maasstijl.

Wist je dat ...

een donjon de belangrijkste en meest versterkte toren was van een middeleeuwse burcht? Hij werd bij aanvallen gebruikt als vluchtplaats en deed vaak ook dienst als woontoren voor de burchtheer.

86

Het kasteel van Dessener, gelegen in Wintershoven, was aanvankelijk een leen van Brustem en genoemd naar het riddergeslacht ‘van Dessener’ dat er tot het midden van de 15de eeuw resideerde. De oudst gekende heer, vermeld in 1264, is Willem van Dessener. Het domein kwam in het bezit van de familie de Lamboy. Van hun 17de eeuws omgracht kasteel zie je nog de west- en oostvleugel en twee losstaande ronde torens.

87

Het Rood Kasteel, gelegen in de Mombeekvallei, ligt op het einde van de Kasteelstraat in Guigoven. In oude kronieken wordt de waterburcht van de heren van Guyghoven al in de 13de eeuw vermeld. François-Théodore de Blanckart kwam, via huwelijk in ca. 1615 met Marie de Cortenbach, in het bezit van het domein Guigoven en liet de bouwvallige waterburcht ombouwen tot een residentieel kasteel in Maasstijl. Ca. 1990 veranderde het van een landbouwbedrijf in een horecazaak (restaurant-taverne).

Wist je dat ...

de naam Jongenbos van de familie Jonghebussche komt die er reeds in 1481 woonde?

Het kasteel van Bombroek lag aan het einde van de Daaleindestraat. Van de 14de tot de 18de eeuw was het in bezit van de abdij van Herkenrode. Tijdens de Franse Revolutie werd het verkocht aan baron de Heusch. Helaas, omstreeks 1900 werd het verwaarloosde kasteel van Bombroek gesloopt. Rechts op bijgaande foto kan je het nog zien. De bijbehorende watermolen staat er wel nog.

Het kasteel Hoogveld is gelegen op het hoogste punt van Vliermaal. Het is een residentieel kasteel dat ca. 1850 gebouwd werd. De adellijke families du Vivier en de Ghelin verbleven hier. Tegenwoordig is het kasteel ingedeeld in 10 appartementen.

Het kasteel de Fauconval is gelegen in het centrum van Kortessem. Het werd omstreeks 1860 opgetrokken in opdracht van het echtpaar Rubens-du Vivier en kwam even later, na erfenis, in het bezit van de familie de Bernard de Fauconval. In 1965 verkocht deze familie het kasteel en een deel van het park aan de gemeente. Nu bevindt zich er de administratieve zetel van het ‘Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren’.

Kastelen

Het kasteel Jongenbos bevindt zich in Vliermaalroot en is voor het eerst vermeld als een Loons leenhof in 1380. Het huidige, neoclassicistische kasteel uit 1844-45, werd gebouwd in opdracht van Willem Joseph Gerard Van der Meer.

Het kasteel de Donnea, langs de Tongersesteenweg in Guigoven, werd gebouwd omstreeks 1800 door Delbrouck. De familie de Preston kocht ‘het huis’ voor hun dochter MarieChristina die huwde met Jean de Renesse. In 1884 verkocht hij het kasteel aan de familie de Kerchove de Varent. In 1905 kwam het kasteel in het bezit van de familie de Donnea. Het kasteelcomplex heeft een U-vormig grondplan. Aan weerszijden bevinden zich de koetshuizen en dienstgebouwen. Boven de vier poorten bevinden zich mooie stucwerken die de vier jaargetijden voorstellen.

Wist je dat ...

Jongenbos een eigen munt uitgegeven heeft?

Het kasteel De Toren of Torenhof is gelegen aan de Hasseltsesteenweg in Kortessem. Dit L-vormige neoclassicistische herenhuis werd in 1846 gebouwd, tegen de reeds bestaande toren, door baron Nicolaus, Bonaventure de Heusch de Bombrouck (1782-1862). In 1907 werd het aangekocht door de familie Roelants de Lexhy, vandaar de alternatieve benaming ‘Kasteeltje Roelants’. Dit pand deed dienst als dokterswoning.

Molens

In Kortessem waren watermolens, slagmolens, vuurmolens en windmolens. De watermolens in Kortessem waren voornamelijk graanmolens. Het water van de Mombeek (samentrekking van Molenbeek) zorgde voor de nodige energie.

Geen enkele Kortessemse molen is nog maalvaardig. Door het kleine verval van deze beek waren het molens van het onderslagtype. Het water viel beneden op het waterrad, dat vervolgens in beweging kwam. Door een ingenieus

radersysteem werd de beweging overgebracht. Vervolgens werd het graan geplet tussen twee grote molenstenen en zo bekwam men meel.

Luimertingenmolen werkte tot 1946 op waterkracht. Daarna werd er gebruik gemaakt van een dieselmotor. Sinds 1963 doet het gebouwencomplex enkel nog dienst als boerderij. De recente restauraties kan je opvolgen via Facebook: Luimertingenmolen.

Bombroekmolen werd samen met Luimertingenmolen vermeld in een document uit 1293. Hij bleef tot 1955 in werking. De Molenbeek, die vroeger de molen van de nodige energie voorzag, werd een 300-tal meter in de richting van Diepenbeek verplaatst.

De Croesmolen behoorde tot ca. 1790 toe aan de cisterciënzerinnenabdij van Herckenrode. Sinds de ontmanteling in 1881 is het een boerderij.

Wist je dat ...

Guigoven, Hullertingen en Wintershoven heel lang geleden ook over een olieslagmolen beschikten? In deze watermolens kon men olie uit zaden slaan.

Maalmechanisme Rootmolen: tandwielen en rondsels zorgen voor de overbrenging van de beweging. Hierdoor zal de bovenste molensteen ronddraaien en wordt het graan gemalen.

De bakstenen windmolen op het Hoogveld dateert uit 1857 en bleef actief tot 1908. Het was een bovenkruier waarvan enkel de kap met wieken naar de wind gezet moest worden.

De Wintershovenmolen maakte deel uit van een gesloten Haspengouwse vierkantshoeve Deze ‘Coenegrachtsmolen’ werd pas in 1979 buiten werking gesteld.

De Rootmolen heeft nog een waterrad met metalen schoepen. De vroegere graanzolder van het molenhuis werd ingericht als vakantiewoning.

Hoeves in vakwerkbouw

Vanaf de prehistorie bouwden mensen hun woningen met streekeigen materialen. In onze streken waren dat hout en leem. De vakwerktechniek werd tot begin 20ste eeuw toegepast voor woningen, kapelletjes, molens en hoeves.

Een houten geraamte (skeletbouw) ontstond door houten stijlen, regels en schoren met elkaar te verbinden. Hiervoor gebruikten de timmerlui pen- en gatverbindingen (een pen aan een balk gekapt, werd geschoven in een pengat van een andere balk en vastgezet met houten toognagels). De vakken die ontstonden, verklaren de naam vakwerkbouw. In de openingen, tussen de horizontale wandregels, werden verticaal vitsstokken geplaatst. Daarna werden soepele twijgen horizontaal geweven. Dit ‘vitswerk’ bedekte men aan de buiten- en binnenzijde met een leemspecie. Leem is een grondsoort die vaak ter plaatse werd opgegraven of van de akker geschept. Voor de leemspecie mengde men leem met gehakte stro, wat kalk en paardenurine (vochtafstotend). Vanaf de 18de eeuw ging men de okergele lemen wanden witkalken (tegen barsten en krimpen). Vanaf de 19de eeuw werden de balken -en ook de basis- zwart geteerd. Zo ontstond een mooi contrast. Soms werden ook de balken witgekalkt.

De daken bedekte men met stro of riet. Omstreeks de 19de eeuw werden in het zuiden van Limburg dakpannen gebakken. Er waren o.a. pannenfabieken in Wintershoven z.g. ‘Panhoven’ en Vliermaalroot (Helstraat).

Hoevegebouwen tref je aan in drie aanlegvormen: de langgestrekte enkelvoudige bouw, de meerledige L- of U-vorm en de vierkantshoeve al dan niet met afgesloten binnenkoer. Tussenin werden stallingen gebouwd voor paard(en), koeien en varkens. Het bakhuis werd om veiligheidsredenen apart geplaatst.

Gebouwen opgericht in vakwerkstijl vroegen voortdurend onderhoud. Dit was kostelijk en tijdrovend. Daarom ging men de oude leemvulling vervangen door baksteenmetselwerk. Het gewicht hiervan belastte het houten skelet en na WO II verdwenen veel vakwerkwoningen. Geleidelijk aan ging men gebouwen in vakwerkbouw beschermen en restaureren. In Kortessem kan je nog mooie voorbeelden van vakwerkbouw aantreffen.

Hoeve Kerselaar, Daaleindestraat 85, is een L-vormige hoeve met een 14de-eeuwse kern en restanten van een ringgracht. Vroeger was dit complex in het bezit van het Kartuizerklooster van Zelem. Tijdens de Franse Revolutie werd het aangeslagen en als ‘zwartgoed’ verkocht. Sedertdien is het privébezit. De hoeve werd gerestaureerd in 2011.

Kasteelhoeve Printhagen in Kortessem. De hoevegebouwen van Printhagen dateren uit de 17de en 18de eeuw en werden in baksteen opgetrokken. De schuur in vakwerkbouw aan de overzijde werd in 1907 toegevoegd. Ze werd in 2013 gerestaureerd . Recent werd ook de gedempte gracht omheen de kasteelhoeve opnieuw aangelegd.

Wist je dat ...

vakwerkbouw als ‘roerend goed’ werd beschouwd omdat gebouwen konden verhuisd worden. Vitswerk en lemen wanden moesten uiteraard vernieuwd worden.

Kasteelhoeve Ridderborn in Vliermaalroot. Deze gesloten hoeve in rijke vakwerkbouw, werd deels in de 17de eeuw opgetrokken. Ze hoorde bij het kasteel van Ridderborn en bevond zich aan de overzijde van de weg. In 1976 werd ze gesloopt.

Hoeve Valik in Kortessem Valikstraat 2, 18de-eeuw, U-vormig complex met een poortvleugel. Tijdens de Franse Revolutie (1789) werden de kerken gesloten en zouden hier in het geheim misvieringen plaatsgevonden hebben.

Knechtjeshoeve in Kortessem, Reeweg 96, langgestrekte hoeve, begin 19de eeuw. Eertijds de ‘Knechtjeshoeve’ van de hoeve Valik.

Deze arbeiderswoning uit Mersenhoven was oorspronkelijk een tweewoonst, waarvan de bewoninggegevens teruggaan tot 1840. De nok van het rieten dak werd gedicht met dakpannen.

Hoeves in vakwerkbouw

L-vormige vakwerkhoeve in Wintershoven, Steenkensbeemd 14 van het jaar 1795.

Meerdelige vakwerkhoeve Hasseltse Stwg. Nu geïntegreerd in een woonerf met 12 eengezinswoningen ‘Hof van Printhagen’.

Hoeves in baksteen

Kerken en kastelen werden al vrij vroeg in natuursteen en later in baksteen opgetrokken. Bij kastelen hoorden vroeger ook boerderijen. Hoe meer eigendom men had, hoe groter de boerderijen waren. Deze kasteelhoeves, abdijhoeves, grote boerderijen van rijke heren en grootgrondbezitters werden geleidelijk aan volledig opgetrokken in baksteen en natuursteen. De kleinere boeren volgden dit voorbeeld. In de 19de eeuw werd de dakbedekking van stro en riet vervangen door dakpannen.

Kasteelhoeve Dessener in Wintershoven. De hoeve is een U-vormig complex met een prachtig 17de eeuws poortgebouw in Maasstijl. Voor de imposante toren gebruikte men baksteen en mergelsteen. Het wapenschild van het echtpaar de LamboyBemelberg zie je boven de toegangspoort. Het geheel wordt bekroond door een leien dak met duiventil.

Kasteelhoeve Dessener

Hoeve Schoonwinkel in Wintershoven. Een L-vormige hoeve met 17de-eeuwse kern. Zij was tot de Franse Revolutie in het bezit van de Abdij van Herkenrode. Het tiende deel van de oogst van deze hoeve werd destijds aan het ‘armenpoortje’ van de abdij te Herkenrode uitgedeeld aan de hulpbehoevenden.

Mersenhoven- of Coenens winning in Guigoven, Bredeweg 41. Genoemd naar de eigenaars van 1703-1825. Oorspronkelijk een vakwerkhoeve en brouwerij. In 1803 verbouwd tot een gesloten vierkantshoeve door Jan Coenen. De brouwerij verdween in 1871. In tweeën gedeeld in 1889.

Hoeve Wanten in Kortessem, Daaleindestraat 16, gesloten hoeve opgetrokken in baksteen en arduin met jaarsteen 1633 boven de poort. Nog sporen van vakwerkbouw zichtbaar. De silexstenen in de zijgevel wijzen op de respectabele ouderdom van de hoeve. Aanpassingen 18de en de 19de eeuw.

Hoeves in baksteen

Hoeve Coutjoul in Vliermaal, Coutjoulstraat 1, vierkantshoeve, eerste helft 19de eeuw.

Hoeve Renard (Werelds) in Vliermaal, Leopold III-straat 1-7, een grote gevelwand van een gesloten vierkantshoeve met boerenburgerhuizen uit het vierde kwart van de 19de eeuw.

Hoeve Deploige in Zammelen, hoeve uit begin 18de eeuw, verbouwd in 1780. De gesloten vierkantshoeve was vanaf 1848 eigendom van de familie Deploige. Verbouwingen in de 19de eeuw.

Hoeve Voets in Zammelen. Deze gesloten vierkantshoeve uit de 19de eeuw is nog steeds een actief landbouwbedrijf met melkvee, vleesvee en akkerbouw.

Hoeve Nederveld in Vliermaalroot, Baron A. de Heuschstraat 64. Een gesloten hoeve uit de 19de eeuw, gedeeltelijk in vakwerkbouw.

Wintershoven: De jongens en meisjes zaten samen in de klas bij juffrouw Laura Roebben.

Scholen

In België wordt in 1914 de leerplicht ingevoerd. Dit geldt voor alle kinderen van 6 tot 12 jaar met opbouw tot 14 jaar.

Voor de fusie in 1977 was er in elk Kortessems kerkdorp een kleuter- en lagere school. in de zes katholieke kleuterscholen zaten de meisjes en jongens nog samen in de klas. Vanaf het eerste leerjaar bleven de meisjes in de vrije (katholieke) school, waar les gegeven werd door juffrouwen en kloosterzusters (nonnen). De jongens gingen meestal naar de gemeentelijke lagere jongensschool, waar les gegeven werd door meesters.

Na het zesde leerjaar was er vaak voor de jongens nog een zevende en achtste ‘klas’. De meisjes konden in Kortessem nog een paar jaar naar de ‘familiale school’. Deze was ook

verbonden aan de meisjesschool. Ze konden ook naar één van de drie privé-naaischolen. In Kortessem waren dat naaischool Buckinx en Angèle Hechtermans, in Guigoven naaischool Godet. Deze scholen verdwenen veelal in de jaren zeventig, mede door de verlenging van de leerplicht tot 16 jaar.

Na de fusie in 1977 worden de dorpsscholen samengevoegd en schoolgebouwen vernieuwd. Jongens en meisjes zitten nu samen in de klas. Anno 2022 zijn er nog drie kerkdorpen die elk een school hebben voor kleuter- én lager onderwijs: ‘De Klok’ in Kortessem, ‘De Vlierbloem’ in Vliermaal en ‘Trootrakkers’ in Vliermaalroot. In Guigoven en Zammelen gaan de kleutertjes naar hun plaatselijk schooltje dat dezelfde naam draagt: ‘’t Belhameltje’. In Wintershoven is er geen schooltje meer.

Vliermaal: de oude jongensschool en het gemeentehuis. Nu verbouwd tot café en buurthuis ‘’t Vlierhof’.

Vliermaal: Gesubsidieerde Vrije Basisschool ‘De Vlierbloem’. Hier bevond zich vroeger de meisjesschool.

Vliermaalroot: het Sint-Annaklooster gebouwd in 1903 door de Zusters der Voorzienigheid van Hoeselt en de oude meisjesschool.

Vliermaalroot: het oud gemeentehuis (1870) en de oude jongensschool. Nu vernieuwd en verbouwd tot de gemeentelijke basisschool ‘Trootrakkers’.

Guigoven: de vroegere gemeentelijke kleuter- en lagere school.

Guigoven: gemeentelijke kleuterschool ‘’t Belhameltje’.

Kortessem: het klooster der Zusters van Maria (1875) en de kleuter- en meisjesschool werden vernieuwd en uitgebreid tot school ‘De Klok’. Het vrij en gemeentelijk Kleuter- en Lager Onderwijs Kortessem.

In Kortessem ligt ook ‘De Dageraad’. Een school voor buitengewoon onderwijs van het gemeenschapsonderwijs met internaat. Het omvat voltijds kleuteronderwijs, lager onderwijs en secundair onderwijs.

Kortessem: de oude gemeentelijke jongensschool na 1925, nu huisartsenpraktijk. Een schilderij van Leon Claesen.

Kortessem: de oude jongensschool (ca. 1960) bovenaan links. Je ziet ook de kapelanij, de pastorij en het chiroheem van de jongens.

Zammelen: gemeentelijke kleuterschool “t Belhameltje’.

Pieter Geert Buckinx (1903 - Jette,1987) was een dichter en schrijver. Hij werd geboren in Kortessem en bracht er zijn jeugd door. Vanaf 1939 werd hij regelmatig gelauwerd met literaire prijzen. In 1983 ontving hij de ‘Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie’ voor zijn hele oeuvre. Een straat, een fietsroute en een zaal in het CC werden naar hem vernoemd. Het bijgevoegde portret werd gemaakt door Hubert Terwingen ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van de Pieter Geert Buckinx Stichting in 1997.

Belangrijke Kortessemmenaren

Het is altijd gevaarlijk om namen te noemen als je spreekt van belangrijke personen omdat je ongetwijfeld mensen zult vergeten. Waaraan denk je als je terugblikt en spreekt van bekende dorpsgenoten?

Aan de juffrouwen en meesters die wijsheid brachten? Aan de pastoors, kapelaans en andere geestelijken die hun taak in onze parochies of elders ter harte namen? Aan de politiekers die de diverse gemeentes bestuurden? Aan de veldwachters die zorgden voor de goede gang van zaken? Aan mannen en vrouwen die zich met hart en ziel inzetten voor het verenigingsleven? Aan sportievelingen die puike prestaties leverden? Allemaal mensen die bijzondere verdiensten hebben.

Sommigen werden zelfs als zo belangrijk beschouwd, dat zij hun naam aan een straat mochten geven. Denken we aan de heren van adel, die vaak ook burgemeester waren van hun gemeente. Zo was er Baron de Heusch uit Vliermaalroot. Hij wijzigde in het begin van de 20ste eeuw de straatnaam Rendelborne in Ridderborn (tevens de naam van het plaatselijk kasteel). Niet veel later werd deze straat de Baron A. De Heuschstraat.

Antoine Hubert (Antoon) Grauls (18991986) werd geboren op ‘Bekes’. Hij genoot een zeer christelijke opvoeding. Antoon werd priester-missionaris bij de Congregatie van de Witte Paters van Burundi en later zelfs aartsbisschop van Burundi. Hij werd begraven in zijn geboortedorp Kortessem. Een zijstraat van de Omstraat werd naar hem vernoemd.

Henri (1906-1945) en Jules (1908-2003 ) Van Oostayen gaven hun naam aan de Paters Van Oostayenstraat. Zij waren de zonen van de eigenaar van de plaatselijke dakpannenfabriek. Beiden waren missionaris-Jezuïet in India. Henri keerde vóór WO II wegens ziekte naar België terug en werd tijdens WO II aalmoezenier van het Rode Kruis. In 1944 werd hij door de nazi’s opgepakt omwille van zijn verzetsactiviteiten. Hij stierf in het concentratiekamp van Bergen-Belsen.

In Kortessem worden af en toe personen gehuldigd omwille van hun verdienste. Zij krijgen de titel ‘ereburger’. Tijdens de uitreiking in 2015 werd het ereburgerschap verleend aan Jean Roebben (postuum), Jef Oris, Paul Wolfs, Jan Vanaudenaerde en Ghislain Wauters.

Adellijke families waren in de Middeleeuwen zelfs eigenaars van (meerdere) dorpen. Zij waren er evenwel niet altijd woonachtig. In 1972 ontdekte men tijdens de aanleg van de vloerverwarming in de Sint-Pieterskerk van Kortessem onder het koor een loden kist met daarin een schedel en enkele beenderen. De Latijnse tekst op het deksel verwees naar gravin Eleonora de Montmorency, overleden in 1585. Het was na de onthoofding van haar broer, Filips van Hoorn, dat zij in het bezit kwam van Kortessem. De kist wordt nu bewaard in een glazen vitrine achteraan in de kerk.

Wist je dat ...

Anna Catharina de Lamboy, dochter van Baron

Guillaume de Lamboy, heer van Dessener, Kortessem en Wintershoven, één van de belangrijkste abdissen van de Abdij van Herkenrode (Kuringen) is geweest?

Natuur

Met Bellevuebos (Guigoven-Kortessem) en met Jongenbos (Vliermaalroot) bezit onze landelijke gemeente twee van de grootste bossen van Haspengouw. Het zijn allebei waardevolle loofbossen van het eiken-haagbeukentype, dat gekenmerkt wordt door een rijke variatie aan voorjaarsbloeiers met onder andere bosanemoon, speenkruid en gevlekte aronskelk. Toch zijn er ook verschillen. Bellevuebos is een uitgesproken hellingsbos op de steile oostelijke helling van de Winterbeek. Jongenbos heeft eerder een vlakke ondergrond en in het meest noordelijke deel groeien er planten zoals heide, berk en bochtige smele, die op een overgang naar de Kempen wijzen.

Natuurgebied Zammelen omvat de alluviale vlakte van de Mombeek en de steile oostelijke dalwand. Dit oude cultuurlandschap bestaat uit beemden, typische hooilanden, moerassen en broekbosjes en boomgaarden. Het wordt sinds 1989 met veel enthousiasme beheerd door Toeteleer, de lokale afdeling van Natuurpunt. De vallei is ook rijk aan bronnen. Waar het insijpelend regenwater via een lichthellende kleilaag de vallei bereikt, wordt opgeloste kalk afgezet: kalktuf. Bijzonder is ook het hellingsbosje waar in het voorjaar daslook massaal tot bloei komt. De plantendiversiteit bevordert ook het dierenleven. Naast vogels zoals bonte spechten, steenuiltjes en gekraagde roodstaartjes is Zammelen ook een onderkomen voor dassen en eikelmuizen.

Een tweede natuurgebied dat door Toeteleer onderhouden wordt, is Nietelbroeken dat zich uitstrekt langs de Mombeek en over de gemeentegrenzen van Kortessem, Hasselt en

Diepenbeek. Naast loofbos en struwelen zijn vooral de blauwgraslanden belangrijk met een enorme diversiteit aan zeldzame plantensoorten zoals bv. blauwe zegge en tandjesgras. Er zijn meer dan honderd vogelsoorten waargenomen en er woont een kolonie van de zeldzame Bechsteins vleermuis.

Natuurgebied Eggertingen spreidt zich uit over drie beekvalleien: Mombeek, Lerebeek en Beekbeemdenbeek. De natuurvereniging Limburgs Landschap heeft het gebied Eggertingen in beheer en werkt met veel inzet aan het verhogen van de soortenrijkdom in dit gebied. In de Mombeekvallei zijn vooral de poelen belangrijk voor libellen en amfibieën. Er worden ook zeldzame paddenstoelen gevonden. Bij de Lerebeek bieden de ruigten met moerasspirea en grote kattenstaart voedsel aan talrijke vlindersoorten, net als de hellingsweide die door het juiste maaibeheer gans het jaar door bloeit. Langs het Beekbeemdenbeekje zijn er elzen-essenbosjes met ondergroei van dotterbloem. De das heeft zich een burcht uitgegraven in het aangrenzende hellingsbosje. Het is een stiltegebied voor vele vogels zoals kleine bonte specht, blauwe reiger, goudhaan en matkop.

Elk van deze bossen en natuurgebieden is toegankelijk voor de geïnteresseerde natuurliefhebber … wel enkel op de uitgestippelde wandelpaden.

Vallei van de Lerebeek in het natuurgebied Eggertingen

Bloemenweide in Zammelen.

Sinds 1980 worden er regelmatig nieuwe bosaanplantingen uitgevoerd rond het Jongenbos. Dit ‘Kom op tegen Kankerbos ‘ is al aardig gegroeid en krijgt de functie van speelbos.

Een goede startplaats voor een wandeling door Bellevuebos is het Hemelspark, waar het leuk spelen is voor de kinderen.

Bellevuebos in de herfst.

Wist je dat ...

de gemeente Kortessem de eikelmuis adopteerde? Er werd een actieplan uitgewerkt ter bescherming van deze ‘sloöperkes’ (eikelmuizen houden een winterslaap van oktober tot april).

Wandelpad van Gors-op-Leeuw naar Zammelen.

De zeer zeldzame eenbes groeit in de bossen van Nietelbroeken.

Nietelbroeken is bijzonder rijk aan insecten en andere ongewervelde dieren. Snuitkever, rode halsbandwants, krabspin met grote rupsendoder als prooi, metaalvlinders.

In de winter staan de weilanden in het gebied Nietelbroeken vaak blank. Dit is meebepalend voor de blauwgraslanden, die in Vlaanderen maar op enkele plaatsen voorkomen.

Wist je dat ...

holle wegen ontstonden op hellingen? De paden die mensen en dieren gebruikten, werden ook door het regenwater gevolgd. Het neerstromende hemelwater nam telkens wat aarde mee. Zo kwamen de - uitgeholde - wegen lager en lager te liggen.

De das voelt zich thuis in de holle wegen en op de hellingen van Zammelen en

Natuur

Eggertingen.

Deze prachtige holle wegen in Grimmertingen herbergen heel wat plant- en diersoorten.

De tramroute tussen Wintershoven en Vliermaal vormt een prachtig lijnvormig landschapselement, waar het aangenaam wandelen en fietsen is.

Vochtige ruigten in het natuurgebied Eggertingen. De maretakken in de bomen wijzen op een kalkrijke ondergrond.

Fruit

Haspengouw roept ook buiten onze provincie het beeld op van bloeiende fruitbomen. De korte bloesemperiode is voor Kortessem en zijn buurgemeenten nog altijd dé toeristische topperiode.

Al eeuwenlang hoorde bij elke hoeve en bij elk kasteel een boomgaard. Vanaf 1850 werden ook boomgaarden aangelegd op hellingen, die te steil waren voor akkerbouw. De hoogstambomen boden schaduw en beschutting voor het vee dat in de weilanden graasde. Toen de tram onze gemeente ontsloot werden er nog meer percelen beplant met appelbomen, perenbomen, kerselaars en pruimelaars. De Vliermaalse bakpruim, bijvoorbeeld, was zeer gegeerd door de Brusselse bakkers.

Tot omstreeks 1960 waren onze boeren gelijktijdig, veeteler, akkerbouwer en fruitteler. Vooral appelen en peren vulden in de winter op een gezonde wijze het dagelijks menu aan. Fruit werd ook verwerkt tot bijvoorbeeld spijs, jam en stroop.

Vanaf 1960 werd er overgeschakeld naar laagstam-fruitkweek. Het gemengde boerenbedrijf verdween. De landbouwers specialiseerden zich tot melkveehouder, slachtveeboer, kippenkweker, eierboer, varkensteler of fruitboer. Laagstambomen zijn veel rendabeler dan hoogstambomen: ze zijn makkelijker te snoeien, het plukken kan vanop de begane grond en ze kunnen sneller vervangen worden door een nieuwe variëteit. In de tweede helft van de vorige eeuw nam het aantal hoogstamboomgaarden daardoor zeer snel af. Ook de teelt van zacht fruit (aardbeien, frambozen, bessen) nam geleidelijk meer landbouwgrond in beslag.

Net voor de eeuwwisseling nam het besef van de landschappelijke en de ecologische waarde van de hoogstamboomgaarden toe. Thans worden die nog bestaande boomgaarden beter onderhouden en er worden nieuwe hoogstambomen geplant. Dit gebeurt vooral in natuurgebieden en op openbare gronden. Dit is mede de verdienste van de Nationale Boomgaardenstichting die haar hoofdzetel heeft in Vliermaal.

Lentelandschap met bloeiende kerselaars

Op grote boerderijen stookte men vroeger zelf stroop. Zo kon men een gedeelte van de overvloedige peren- en appeloogst in de herfst bewaren voor het volgend jaar als lekkernij op het dagelijks brood.

Raadgeving van een ervaren plukker: “Ge moet de ladder goed kunnen plaatsen, anders schuift ge de boom in, of valt ge. Ge kunt u niet vasthouden omdat ge met 2 handen moet plukken. Ge staat op één been op één trede en het ander been steekt ge door een trede 3 keer hoger. Als ge een tak vast hebt, begint ge vooraan te plukken, het verste van de stam af en zo naar binnen. De korf hangt ge onder de plaats waar ge bezig zijt. Ge plukt bijvoorbeeld de peren eerst allemaal af, links van u en dan rechts van u.”

Het vee ligt rustig te herkauwen in de schaduw van de fruitbomen.

De boomgaard ‘Op de Konijn’ bestaat uit een collectie van oude strooppeer- en pruimenvariëteiten en wordt beheerd door de Nationale Boomgaardenstichting.

APPELSAP

het fruitsap is hier appelsap van puurste vruchten op hun best de drank geworden appelhap die dorst van droge kelen lest het toppunt van een goed gevoel tot sapgevloeide vruchtbaarheid zelfs zonder ijs gewoonweg cool dus drink van deze heerlijkheid - B. Knevels -

De Conference-peer is de meest verkochte peer in België. De Haspengouwse bodem en klimaat zijn ideaal voor de teelt van deze variëteit. Deze peer kan ook erg lang bewaren en vindt daarom ook in het buitenland een afzetmarkt.

De ‘sapmobiel’ van de Nationale Boomgaardenstichting perst al jaren, vanaf september, het fruit dat de inwoners van onze dorpen aanvoeren.

Appelbloesems herken je aan de roze kleur.

Perenplantage in de lente.

Gastronomie

Lekker eten en drinken staat in Kortessem hoog aangeschreven. Niet alleen de Kortessemmenaren, maar ook andere liefhebbers van lekker eten, drinken en de daarbij horende gezelligheid, zakken af naar Kortessem om culinair te genieten. Op dit gebied doen we de naam ‘Bourgondiërs’ alle eer aan.

In de schoot van Toerisme Kortessem ontstond in 1989 de ’Kortessemse Confrerie van het Haspengouws Fruit en haar Gastronomie’. Hun doel is Kortessem, het Haspengouwse fruit en de streekgebonden gastronomie te promoten.

Tweejaarlijks organiseert de confrerie in samenwerking met diverse hotelscholen de wedstrijd ‘Culinair Haspengouw’ De deelnemers dienen te werken met opgegeven ingrediënten waarvan enkele streekeigen zijn. De prijsuitreiking vindt plaats tijdens een plechtig kapittel met banket.

Het boegbeeld van de confrerie is Reus Cortus. Hij beschikt uiteraard over een reuzepan, ideaal voor suddergerechten.

Wat denk je bijvoorbeeld van een ‘Haspengouwse veldstoverij’ met spekjes, sjalotjes, aardappelen, bouillon, witte wijn, room en veldsla?

Er zijn uiteraard de lekkere Limburgse vlaaien met pruimen, kersen, aardbeien, rijst … Maar ken je ook ons streekgebakje met appel? Dat is ons ‘Eppelkukske’.

En ken je het Kortessemse streekbier? ‘Cortus’ is genoemd naar onze reus. Het is een donkerbruin bier van hoge gisting, dat zich ’s zomers goed laat drinken.

Wist je dat ...

we in het 17de-eeuwse ‘Kasteeltje van Grimmertingen’ (Vliermaal) tot 2010 een gerenommeerd tweesterrenrestaurant ‘Clos St. Denis’ hadden? Na ruim 10 jaar leegstand zal het opnieuw een horecafunctie krijgen (2023).

CROQUE HASPENGOUW

geen croque monsieur, geen croque madame maar wat zet ons in vuur en vlam de croque bereid met eigen fruit zo’n croque die springt er duidelijk uit zo’n croque gewoon natuurgetrouw da’s onze croque van Haspengouw - Boudewijn Knevels -

Wist je dat ...

er in Vliermaal een vereniging is, waarvan de leden ambachtelijke bieren en wijnen maken én degusteren? In 2022 was er de cursus ‘Brouwen voor vrouwen’.

Ideaal gelegen, op een mooie helling, vind je in Vliermaal ‘Wijndomein Schorpion’ en in Wintershoven familiewijngaard ‘De Bolleberg’. De aangeplante druivenrassen zijn Chardonnay, Pinot Noir en Pinot Gris. Beide wijndomeinen maken mooie mousserende wijnen volgens de traditionele methode. De Bolleberg maakt eveneens stille wijnen.

Voor de ‘Croque Haspengouw’ werkt men met streekgebonden producten zoals appel en peer naar een recept van Gaston Stas.

De ‘Koninklijke Toneelgroep Ik Dien Kortessem’ staat al decennialang hoog aangeschreven omwille van de getalenteerde spelers die omringd worden door een enthousiaste ploeg medewerkers. Ze werken met wisselende regisseurs en brengen variatie in hun aanbod, zodat er voor elk wat wils is.

Podiumkunsten

Toneel en muziek brachten en brengen mensen samen. In elk dorp kon je vroeger regelmatig genieten van muziek- en theateropvoeringen. De plaatselijke toneelgroepen, zangkoren, harmonies en fanfares wisten de dorpsbewoners naar de (parochie)zalen te lokken. We denken aan Zaal ‘Het Vlierhof’, ‘Victoria’, ‘Onder de Linde’, ‘De Goudvink’, ‘De Bron’, ‘Mozaïek’ … Maar ook op straten en pleinen, in tenten en kerken kon het publiek genieten van de diverse optredens.

Vele van deze amateurverenigingen zijn in de loop der jaren jammer genoeg verdwenen, denken we maar aan de toneelvereniging van Vliermaalroot, de fanfares van Vliermaal, het zangkoor van Kortessem …

Misschien wil je je graag inzetten voor één van de volgende, nog actieve verenigingen? Zij zullen je graag verwelkomen.

De ‘Koninklijke Harmonie Sint-Catharina Kortessem’ mag 175 kaarsjes uitblazen in 2023. En blazen kunnen ze, want naast slagwerkers bestaat een harmonie ook uit hout- en koperblazers. Op vrijdagavond komen ze samen om te musiceren. Elk jaar kan je genieten van een muziekfeest of concert. Ze stappen ook mee bij bijzondere gelegenheden.

Het ‘Kinder- en jeugdkoor Arsis’ werd opgericht in 1986. Het kinderkoor is voor de kids van het basisonderwijs en hun dirigent is Stefan Houbrechts. Het jeugdkoor voor de jongeren vanaf het middelbaar wordt gedirigeerd door Ilse Nijs. Zij repeteren op vrijdagavond van 18-19 uur in de KLOK te Kortessem.

In de schoot van de Harmonie ontstond het jeugdorkest ‘De Muziekfabriek’. In 2023 bestaan ze 20 jaar. Heb je interesse? Speel je al één jaar een blaasinstrument of slagwerk? Dan kan je op vrijdagavond van 18u45 tot 19u45 komen musiceren in CC Mozaïek onder de leiding van hun dirigent Wim.

De dialectgroep ‘Kotsovese Ka’l’ brengt tijdens de jaarlijkse dialectavond verhalen, gedichten, sketches, liederen ... in de verschillende Kortessemse dialecten ten gehore. Nadien volgt er steeds een gezellig samenzijn met een drankje en een eppelkukske.

In het Gallo-Romeins Museum in Tongeren bevindt zich een wijsteen, opgedragen (toegewijd) aan de Romeinse oppergod Jupiter ‘IOM’ door Clementinus Felix. In 1627 kapte men het jaartal in de steen en werd de sokkel bovenaan voorzien van een komvormige uitholling. Waarschijnlijk deed deze steen in de kerk dienst als wijwatervat. In 1969 werd deze Gallo-Romeinse wijsteen toevallig ontdekt op een boerderij in Zammelen. ©GRM

Uit Kortessem

Wat hebben het Gallo-Romeins Museum in Tongeren, het Openluchtmuseum van Bokrijk en de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België met elkaar gemeen? Ze presenteren allemaal een voorwerp of gebouw, afkomstig uit Kortessem in hun collectie. Ga er eens op bezoek en ontdek zelf deze bijzonderheden uit ons dorp.

In het Old Masters Museum in Brussel prijkt een, voor de kunstgeschiedenis, zeer belangrijk schilderij afkomstig uit Kortessem. Dit ‘Paneel van Kortessem’ meet 60 x 255 cm. Het werd begin 1400 met olieverf op hout geschilderd en wordt

Wist je dat ...

het wijwatervat in het kerkje van Wintershoven ook een hergebruikt sacraal Gallo-Romeins object uit tufsteen is uit de 3de/4de eeuw?

Schilderij Paneel van Kortessem

buiten Kortessem

toegeschreven aan de Zuid-Nederlandse school. Het stelt volgende taferelen uit het leven van Maria voor: de ontmoeting van Anna en Joachim, de geboorte van Maria, Maria door engelen gekroond, Maria door Christus gezegend en de opdracht in de tempel.

Het schilderij bleef bewaard omdat een schrijnwerker, in een ver verleden, het paneel omgekeerd had gebruikt als bovendekblad van een lange, lage kast. In 1925 werd het toevallig ontdekt. KMSK Brussel, inv. 4883, foto: J. Geleyns.

160

In het Haspengouwse museumdeel van het Openluchtmuseum in Bokrijk kan je drie gebouwen uit Kortessem bewonderen. Langs de toegangsweg naar Haspengouw ligt rechts een kleine veldkapel uit 1778. Deze vakwerkkapel lag eertijds langs de Kapelstraat. Mensen noemden het ook wel ‘het grinskapelleke’ omdat moeders er kwamen bidden wanneer hun kinderen te veel huilden. ©Bokrijk

161

Een beetje verder langs dezelfde weg staat een L-vormige boerderij in vakwerktechniek uit de 19de eeuw. Ze bestaat uit een woonhuis met aangebouwd schuurtje en stal. Typisch voor onze streek is het gebruik van dakpannen als dakbedekking. Het verhaal van het gebouw en zijn bewoners verneem je in het schuurtje en in een aparte brochure. Gerestaureerd ca. 2015.

162

Grenzend aan het Haspengouwse dorpsplein vind je een landarbeiderswoning opgetrokken in een typisch Zuid-Limburgse vakwerktechniek. Deze eenvoudige woning van een dagloner telde slechts drie ruimtes: de inkomhal of nere, de keuken en de kamer. Beide woningen bevonden zich langs de Hasseltse Steenweg. Gerestaureerd in 2022. ©Bokrijk.

Wist je dat ...

de naam Bokrijk niets te maken heeft met bokken of bokkenrijders, maar afgeleid is van ‘Buksenrake’. Het betekent een stuk grond (rake) beplant met beukenbomen.

163

De kerkhoven rond onze kerken verdwijnen geleidelijk aan. Een aandachtige bezoeker ontdekt misschien de grafkruisen van overleden Guigovenaren op het kerkhof rond het kerkje van Erpekom. Met wat goede wil kan je lezen: ‘… JOANNES

COENEN 50 JAERIGE EN PRE-/SIDENT SCHEPEN VAN

GUDECOVEN OBYT (=stierf) 3 / XBRIS 1785 …’

De Lievehereboom was een prachtige duizendjarige eik, dicht bij de grens met Wellen. Stormen in de twee voorbije eeuwen herleidden die boom tot een fragment van de stam met een tweetal nog levende takken. Een hevige rukwind in 2009 velde de eik definitief.

Op de foto zie je in het midden de rest van de oorspronkelijke Lievehereboom. Rechts staat de huidige vervanger en links werd een tiental jaar geleden nog een nieuwe eik geplant, die naar verloop van tijd de tweede Lievehereboom kan vervangen. 164

Kunstenaar Georges Massoels maakte dit beeldhouwwerk uit een tak van de Lievehereboom. Het herinnert ons aan het verhaal dat de holle stam ooit voldoende ruimte bood voor vier kaartspelers. Een andere legende vertelt dat de bokkenrijders hier verzamelden alvorens op plundertocht te vertrekken.

Bijzonderheden

Elke gemeente heeft zo van die merkwaardigheden die haar uniek maken en die hun eigen geschiedenis hebben. Dat kunnen sporen uit het verleden zijn, gewoonten, rituelen en zelfs landschapselementen. Op de volgende bladzijden beschrijven we een aantal bijzonderheden die het vermelden meer dan waard zijn.

De kerkhofkapel van Guigoven is gebouwd op de plaats waar tot rond 1850 de parochiekerk stond. Boven de ingang is een stenen kop ingemetseld. Deze is van Keltische of Romeinse oorsprong en werd voorheen geduid als een afbeelding van de Grieks-Romeinse zonnegod, vandaar ‘Apollokop’. Vandaag weten we dat deze kop, met schouderlang haar, een afbeelding is van een heidense godin.

167

In de kerkhofkapel van Guigoven werden bij de heropbouw in 1857 acht bijzondere grafstenen samen gebracht. Vijf grafstenen werden tegen de binnenmuren geplaatst, drie werden in de vloer gelegd. Deze zerken dragen de namen van lokaal belangrijke edelen en pastoors. Op de oudste steen staat de datum 1346 en de naam Hendrik van Guigoven vermeld.

166

Boven de poort van het Rood Kasteel bevindt zich een ander afgodsbeeld. Dit is een Temenosbeeld, dat vereerd werd op een Temenos. Het Keltische woord Temenos betekent heilige plek.

Wist je dat ...

tot halverwege de 19de eeuw de kinderen van Guigoven bij hun eerste communie steentjes gooiden naar de Apollokop, dit om het heidendom af te zweren?

168

Zo een 37 miljoen jaar geleden lag onze gemeente nog op de zeebodem. Toen werd een zandlaag, rijk aan schelpen, gevormd. Deze geologische laag kreeg de naam van zanden van Grimmertingen.

Deze grafsteen van Madame de Ceuleneer staat bij de kerk van Kortessem. Zij werd in 1831 gedood door een verdwaalde kogel bij een vuurgevecht tussen Belgische en Nederlandse soldaten. Een foutieve tekst werd later verwijderd.

In Vliermaalroot floreerden in de jaren 1970 een openluchtzwembad en een dancing. De naam ‘Molenstrand’ verwees naar de Wintershovenmolen die zich enkele honderden meters stroomopwaarts aan de Mombeek bevindt.

Bijzonderheden

171

Achter de kerk van Guigoven bevindt zich de schietstand van de Sint-Sebastiaansgilde, de oudste vereniging van Kortessem, reeds actief sinds 1706.

172

De winnaar van de jaarlijkse schutterswedstrijd wordt tot koning gekroond. Wie erin slaagt om drie jaar na elkaar te winnen, mag de titel van keizer voeren. Schutterskeizer Guillaume Reweghs draagt de prachtige borstrok uit de 18de eeuw, die bij zijn titel hoort.

In 2000 verscheen de Diksjenêr van Kotsove samengesteld door Jef Oris. Dit omvangrijke boek stelt de rijkdom van ons eigen dialect voor de toekomst veilig.

Wist je dat ...

Kortessem officieel een reusvriendelijke gemeente is en dat Cortus deel uitmaakt van het Immaterieel Cultureel Erfgoed Vlaanderen?

Onze fruitreus ‘Cortus, Heer van Kortessem’ verpersoonlijkt de fictieve middeleeuwse landheer, eigenaar van uitgestrekte landerijen, waarop het goede Kortessemse fruit werd gewonnen. Hij draagt de eertijdse tabbaard (toga) in de kleuren van de Kortessemse confrerie. In de rechterhand houdt hij een wandelstok waarvan de knop de vorm heeft van een zeshoek, samengesteld uit vijf lagen. Ze symboliseren Kortessem: een fusie van 5 gemeenten en 6 kerkdorpen. In de linkerhand draagt de reus een appel als symbool van Haspengouw.

Bijzonderheden

Hoog bezoek in Kortessem! Op 22 juni 2022 bezochten koningin Mathilde en koning Filip de activiteitenboerderij ‘De Wroeter’. Ze genoten van het ontbijt, samen met gasten van De Wroeter. Na een boeiende rondleiding mocht de koningin een mand, gevuld met producten van De Wroeter, in ontvangst nemen.

Meer lezen over Kortessem?

Bij het samenstellen van ‘Kortessem vroeger en nu’ hebben we dankbaar gebruik kunnen maken van onderstaande publicaties:

Uitgaven van Georeto

Diriken, P. (1990) Geogids Kortessem Sint-Truiden: Carlier

Diriken, P. (1997) Met het oog op ... Wintershoven Kortessem: Georeto

Diriken, P. (1998) Met het oog op ... Zammelen Kortessem: Georeto

Diriken, P. (1999) Met het oog op ... Guigoven Kortessem: Georeto

Diriken, P. (2005) Met het oog op ... Vliermaal Kortessem: Georeto

Diriken, P. (2005) Met het oog op ... Vliermaalroot Kortessem:Georeto

Diriken, P. (2006) Met het oog op ... Kortessem Kortessem: Georeto

Diriken, P. (2012) Religieus Erfgoed in Haspengouw Kortessem: Georeto

Diriken, P. (2013) Het Haspengouws landschap in evolutie Kortessem: Georeto

Diriken, P. (2014) Het Haspengouws kastelenlandschap Kortessem Kortessem: Georeto

Diriken, P. (2015) Het Haspengouws kerkenlandschap Kortessem: Georeto

Diriken, P. (2017) Een kijk op het verleden van Haspengouw Kortessem: Georeto

Andere publicaties over Kortessem

Albert, J., ea (1987) Mariadevotie in de Sint-Agapitusparochie Vliermaal Vliermaal: Parochiale werken Vliermaal

Bogaerts, D., Gilissen, J. & Machiels, L. (1986) Kortessem : 50 historische getuigen Tongeren: Tongerse kunstkring

Bogaerts, D. & Valgaerts, E. (1988) Schuttersgilde Sint-Sebastiaan Guigoven Kortessem: Eigen Beheer

Bogaerts, D. & Valgaerts, E. (1990) Kortessem: een rijk molenverleden Kortessem: Gemeente

Castermans, J (2003) Trooët in illo tempore Kortessem: VVV

Gilissen, J. (1981-1994) Kortessem in oude prentkaarten (deel I en deel II) Zaltbommel: Europese Uitgeverij

Heemkundige Kring Kortessem (2018) Kortessem in de Groote Oorlog 1914-1918 Kortessem: Gemeente

Machiels, L. (2003) Kortessem in Keltisch en Gallo-Romeins perspectief Kortessem: Eigen Beheer

Meerdere auteurs (1988) Guigoven door de eeuwen heen Kortessem: Heemkundige Kring Parva sed apta.

Meerdere auteurs (1988) Kapellen te Guigoven vroeger en nu Kortessem: Heemkundige Kring Parva sed apta.

Oris, J. (2000) Diksjenêr van Kotsove Kortessem: Gemeentebestuur

Oris, J. & Blokken, P. Historiek van het toneelleven in Kortessem : toneelgroep Ik dien Kortessem 40 jaar 1961-2001 Kortessem: Toneelgroep Ik Dien

Paquay, J. (1932) Wintershoven: geschiedkundige schets Hasselt: Drukkerij Crollen

Punie, J. (2015) Whitley Z6569-MHS & zijn bemanning : het vliegtuig van Jongenbos Kortessem: Gemeente

Pipeleers, L. (1998) Kortessem in de Wereldkerk Kortessem: Eigen beheer

Punie, J. (2017) De Wellington van Wintershoven en zijn bemanning Kortessem: Gemeente

Punie, J., Bogaerts, D., & Nicolaes E. (2022) Kortessem : Wereldoorlog 1940-1945 Kortessem: Heemkundige Kring

Roebben, J. (1988) Kortessem: een geschiedkundig overzicht Kortessem: Gemeentebestuur

Roebben, J. & Libotte , F. (1991) Historische stoet: Kortessem 1250 Kortessem: Kortessem 1250

Roebben, J. (1996) Kapellen in Groot-Kortessem Kortessem: VVV

Roebben, J. (1999) Kortessemse Priesters Kortessem: Gemeentebestuur

Roebben, J. (2005) Kortessem in woelige tijden : documenten uit processen betreffende brandstichtingen en bokkerijders in de achttiende eeuw

Kortessem: Gemeente

Roebben, J. (2010) Kortessem: topografische benamingen Kortessem: Gemeentebestuur

Roebben, J. (2011) De Onzelievehereboom van Kortessem Kortessem: Gemeentebestuur

Vanaudenaerde, J. (1988) D’n Tram van Kortessem : z’n historie Kortessem: Gemeentebestuur

Vanaudenaerde, J. & Machiels, L. (2006) Het gehucht Mersenhoven Kortessem: Gemeente

Een aantal van deze boeken kan nog besteld worden bij onze Heemkundige Kring.

Bijkomende informatie op het internet

https://www.boomgaardenstichting.be

https://www.natuurpunt.be/natuurgebied/zammelen

https://www.natuurpunt.be/natuurgebied/nietelbroeken

https://limburgs-landschap.be/eggertingen/

https://www.confreriekortessem.be

https://www.fotogroepkortessem.be

https://www.dewroeter.be

QR-code Georeto