Dwalen door de tijd Raamsdonk
Raamsd
onksveer
g r e b n e d i u r Geert
Van Gameren
dacht
en aan n ie d r e v n e v e ti ia it in Mooie
. t zo’n initiatief alle lof ntraal staat, verdien ce en rn ke ie dr t ze me on t ef torie van ig bestaan viert – he En als daarbij de his 2021 haar twintigjar in die denberghe een – uy d rtr oe ee fg G Er s idkundige Kring he De Stichting Veer ud O de en rie amsdonks Histo medewerking van Ra n door de tijd. waarin u kunt dwale boek samengesteld, ft best wat trotser mogen wat mij betre we en rie to his e vormd door drie ente een rijk ndere gemeente, ge zo bij We hebben als geme n ee ien nd ve te weten te denis. We zijn bo s de kans om meer on t ef zijn op onze geschie ge ek bo t Di langs feiten, el eigen identiteit. en laat u meevoeren nis de hie kernen met een gehe sc ge de ik in rnen. Neem een du komen over onze ke . en ns bouwen en me gebeur tenissen, ge Ik wens u heel veel
historisch genot.
Marian Witte, enberg meente Geertruid Burgemeester Ge
1
3 2
Marian Witte, Burgemeester Ge meente Geer truidenberg .
5 4
Gemeentehuis gemeen
Concept en productie: Tomorrow, Rotterdam · www.tomorrow-mss.nl ·
TomorrowPromoties
te Geertruidenberg.
3
Historische Verenigingen 6
7
Stichting Veers Erfgoed
Het Fruithuisje.
fgoed r geleden dat Veers Er Het is dit jaar twintig jaa om is en Het doel was officieel werd opgericht. t sdonksveer’ te zijn. Da het ‘geheugen van Raam nt Er fgoed het verzamelpu betekent dat het Veers t He r. ee ksv on sd van Raam is voor de geschiedenis n aa je’ uis ith club is ‘Het Fru kloppend hart van onze ers llig ar werken onze vrijwi de Rembrandtlaan. Da ren hief. Maar we organise en hebben we ons arc maken en lat te is ereen kenn graag activiteiten om ied ze on Via amsdonksveer. met het verleden van Ra ekaart.nl pd w.raamsdonksveero Facebookpagina of ww n. erse geschiedenis duike kunt u digitaal in de Ve Stuur een mail naar Ons een vraag stellen? info@veerserfgoed.nl.
oed
s Erfg r e e V e t i s b We
onks
4
aamsd R e t i s b e W Historie
ing
dige kr n u k d i e h d Ou
Stichting Raamsdonks Historie In het voorjaar van 2005 is Raamsdonks Historie opgericht met als doel: Het voorkomen dat Raamsdonk-dorp in de toekomst in de nevelen van de geschiedenis zal verdwijnen. Dit doen we door in ons archief en onze werkruimte “De Zolder” spullen te verzamelen die ooit ambachtelijk in Raamsdonk-dorp zijn gebruikt. Ook alle mogelijke gegevens uit het verleden van ‘ons’ dorp verzamelen we en leggen we vast voor de toekomst. Veel daarvan kunt u zien op onze website: https://raamsdokshistorie.nl. Door het jaar heen organiseren we activiteiten en “De Zolder” is de 1e dinsdagmiddag van de maand voor iedereen geopend. Voor meer informatie mail naar: info@raamsdonkshistorie.nl
8
9
Oudheidkundige Kring ‘Geertruydenberghe’
De Zolder.
10
De vereniging ‘Oudheidk undige Kring ‘Geertruydenberghe’ is in 1974 opgericht met als doelstelling het stimu leren van een levendig e belangstelling voor de lokale geschiedenis. Het werkterrein omvat de dorpen Raamsdonk, Raamsdonksveer en de vestingstad Geertruide nberg. De Kring doet dat onde r andere door het organ ise ren van cultuurhistorische lezingen, een jaarlijkse tentoonstelling, excurs ies, alsmede het uitgeve n van het kwartaalblad De Do ngebode en boeken die gaan over de geschiedenis van het werkgebied. Naast de eigen website beheert de vereniging ook de we bs ites “Geertruidenberg op de kaart” en “De canon van Geertruidenberg”. De Kring is gevestigd in cu ltureel centrum De Schattelijn en heeft aan de basis ge staan van museum De Roos en de stadswandelingen in Geertruidenberg.
11
De Schattelijn.
5
De lokale geschiedenis van drie kernen
In de drie kernen van de gemeente Geertruidenberg is het verleden op tal van plaatsen nog tastbaar.
Raamsdonk
13
uit een middeleeuwse Raamsdonk is ontstaan 73 am voor het eerst in 12 parochie waarvan de na e eld ikk tw on rp omt. Het do als ‘Dunc’ in akten voork h isc en tot een agrar zich in de loop der eeuw met tal van kenmerkende getint Langstraat-dorp ntieke dorpsplein met boerderijen. Het authe kerk en het voormalige de imposante St. Bavo nals absolute blikvanger eve Liefdesgesticht is een rk. gebouwde Lambertuske de in de twaalfde eeuw n ndschap zorgt voor ee Het historische slagenla geving. passende ruimtelijke om
12
14 15
16 17
Raamsdonksveer
Raamsdonksveer is ontstaan op de plek van het veer va schippers, vissers n Raamsdonk naar en polder- en grien Geertruidenberg. dwerkers. In de loop veel middenstand, Raamsdonksveer der tijd veranderde herbergde vooral scholen en industri Raamsdonksveer e. van lieverlee in een dorp met
6
18
Geertruidenberg
Geertruidenberg ontst ond doordat Sint Gertr udis, een adellijke dame die ingetreden was in het klo oster te Nijvel, rond het jaar 800 een kapel stichtte op de “berg”. De vestingsta d die in 1213 stadsrec hten verkreeg van de Graaf van Holland was in de middeleeuwen een blo eiend handelscentrum. In de veertiende eeuw werde n er stadsmuren en ee n groot kasteel gebouwd, in de vijftiende en zestiende eeuw gevolgd door vestingwe rken. Vanaf de achttien de eeuw tot 1963 was Geertruide nberg een garnizoenss tad. 19
7
Gemeente op de kaart 20
21
Omstreeks 1600, de Willemspolder tussen Oosterhout en Raamsdonksveer moest nog ingepolderd worden.
22
8
23
Omstreeks 1700, met de Lambertuskerk en de molen te Raamsdonk en de vestingwerken te Geertruidenberg.
24
25
Omstreeks 1815, met de pas aangelegde Napoleonsweg van Parijs naar Amsterdam.
26
27
Omstreeks 1850, Raamsdonksveer voor het eerst genoemd op de kaart.
9
Gemeente op de kaart
28
29
Omstreeks 1950 met de eind negentiende eeuw gegraven Bergsche Maas en aangelegde Langstraatspoorlijn.
10
30
31
Omstreeks 2020 met de tweede helft twintigste eeuw aangelegde autosnelwegen A27 en A59.
11
Gemeente een knooppunt van wegen
De gemeente Geertruidenberg en in het bijzonder Raamsdonksveer ligt aan een knooppunt van wegen. Begin 1800 vond keizer Napoleon dat Parijs het centrum van Europa moest worden en dus goed bereikbaar. Daarvoor ontwierp hij een wegenplan: Routes Impériales Première Classe. Een van die wegen was de verbinding van Parijs naar Amsterdam, “Route Impériale no. 2”. Deze weg liep in Nederland via Breda, Gorinchem naar Amsterdam en kwam in Raamsdonksveer door de kern van het dorp, de zogenaamde Route Napoleon. De Keizersdijk ontleent hieraan zijn naam. or de kern van straat, liep do ng La de , ng di “Kroispad”, est verbin tte elkaar op de oe tm Ook de oost-w on en eg Prins er. Beide w drikstraat en de en H s Raamsdonksve rin -P at n de Hoofdstra de kruising va -Keizersdijk. Bernardstraat Maas met een st bij de Oude oe m n eo ntveer”, ol ap de Route N het “Keizerspo d op r on ee sm rk lk ve vo n Het erd in de veer vervange er over. Dat w werd het pont 31 19 voet- en pontve t In . he d mei 1940 door rsveer” genoem ug werd op 13 kortweg “Keize br e ez D . ug de Duitsers te boogbr door tocht van de door een stalen op om en az as, is de brug leger opgebl eer hersteld w w g Nederlandse g is rlo rlo oo oo de a de Nadat deze in opgeblazen. N om er ed belemmeren. w er uits 44 door de D 31 oktober 19 . d uw opgebo de brug weer Door de toename va n het verkeer waren de meeste wegen nie geschikt. In heel Ne t meer derland kwamen de we gen zoveel mogelijk de plaatsen te ligge buiten n. Ook in onze omge ving. Rond 1965 kw snelweg ten oosten am er een van Raamsdonksve er, de A27. In eerste één weg met twee rijs instantie troken. Later werden het twee wegen me rijstroken. De brug t elk twee bij Keizersveer werd verbreed met delen Moerdijkbrug. van de oude Rond 1968 kwam er een nieuwe oost-we st verbinding, de A5 Maasroute”. Zo ontst 9 , “de ond er weer een kru isi ng bij Raamsdonks knooppunt Hooipold veer, er. Het enige knoopp unt in Nederland me verkeerslichten. t
12
om gen niet meer. Daar ldoen een aantal we vo er rke n ve t va he g n din va re rb Door de drukte lijk. Dat betekent ve rbetering noodzake ve en ing epakt en ook ng eid br aa 7 uit n A2 is ee 2022 wordt de In n. ge ug br n va gemeente wegen en vervanging volgen heeft voor de ge er we k oo t wa older, het knooppunt Hooip amsdonksveer. het bijzonder voor Ra in en rg Geertruidenbe
32
33
34
35
13
Agrarisch leven 37
38
36
Boerderij van fam. De Bruijn aan de Kloosterweg, Raamsdonksveer. Boerderij aan de Werfkampenseweg, Raamsdonksveer.
39
40
41
Boerderij fam. De Bruijn, Pr. Hendrikstraat 26 Raamsdonksveer.
Boerderij aan de haven in Geertruidenberg.
42
43 44
Boerderij op het klooster St. Agnes Geertruidenberg. Bejaardencentrum het Hoge Veer en de schuur van de boerderij van fam. Romme.
14
45
46
Boerderij fam. Konings, Molenstraat 45 Raamsdonk, verleden.
Boerderij, Molenstraat 45 Raamsdonk, heden.
47
48
Boerderij van fam. Boons, Schansstraat 51 Raamsdonk, verleden.
Boerderij van fam. Boons, Schansstraat 51 Raamsdonk, heden.
50
51
49
Koeienshow 1960 Raamsdonk. Fokveedag 1987 te Raamsdonk.
15
Religieus leven
rg
Kerkgeschiedenis Geertruidenbe
van Nijvel gewijde Romaanse elfde eeuw een aan Gertrudis de in er nd sto rk ske uid ertr ca. 1540 werd de Op de plaats van de huidige Ge katholieke kerk ging in fasen en nen ste bak we nieu een van w tarte bou was beschadigd tufstenen kerk. De in 1200 ges in de tachtigjarige oorlog flink die n tore De ts. tan tes pro k 3 werd de ker ingsmuur dwars door de kerk huidige situatie bereikt. In 159 vorm. In 1817 werd een scheid ige huid zijn n toe eg kre en d werd de scheidingsmuur weer werd in 1768 gerestaureer en. Bij de restauratie van 1988 ruik geb ven hoe te k ker de van t als cultureel centrum. opgetrokken om maar de helft skerk door een stichting ingeze uid ertr Ge de dt wor 8 201 ds aven. Sin ver wijderd en de crypte uitgegr Na de Tachtigjarige Oorlog werd aan de Venestraat een katholieke schuurkerk, gewijd aan de heilige Gertrudis, gebouwd. Een katholieke kerk werd toen gedoogd als die aan de buitenzijde niet als zodanig herkenba ar was. In 1862 verrees er tussen de Venestraat en de Markt een grote neogotische kerk, die lange tijd het gezicht van de vestingstad bepaalde. Deze kerk werd in 1963 afgebroken en vervangen door een moderne betonnen kerk. In 1996 was sloop onvermijdelijk, doordat deze kerk aangetast was door betonrot. Aan de Venestraat werd een nieuwe kerk gebouwd , die in 2020 gesloten is als katholieke kerk.
53
54
52
Gertrudiskerk, rechts de spits van de kerk uit 1862 en links de toren van de kerk uit 1963. Hier nog even samen. In 1963 is de spitskerk gesloopt.
55
Joodse Synagoge.
16
Interieur St. Gertrudiskerk in 1937.
St. Gertrudis van Nijvel.
56
Theehuisje in de tuin van St. Agnes.
57
Geertruidskerk.
Kerkgeschiedenis Raamsdonksveer Raamsdonksveer kreeg in 1843 haar eigen parochie. Op 3 december van dat jaar werd een schuurkerk ingezegend als het godshuis van de nieuwe parochie die tussen de Prins Hendrikstraat en het Smidshof stond. In 1862 werd besloten een nieuwe kerk te bouwen naar een ontwerp van architect Carl Weber; de bouw daarvan was in 1864 voltooid. Ook deze kerk werd te klein en men vroeg Pierre Cuypers een ontwerp te maken voor uitbreiding van de bestaande kerk en die te voorzien van een kerktoren. In 1892 werd gestart met de uitbreiding. ts van de verbouwde kerk. Op 31 50 jaar en vond de consecratie plaa chie paro de tond bes 3 189 ber 1957 vond de in gebruik Op 19 septem de kerk veranderde in een ruïne. In en op n tore de n aire milit tse Dui oktober 1944 bliezen Hemelvaartkerk plaats. name van de nieuwe huidige O.L .V.
De hervormden bouwden in 1880 de huidige kerk in de Emmastraat. Omdat hun kerk in 1940 door oorlogsgeweld was vernield bouwden de gereformeerden in 1941 een nieuwe kerk aan de Maasdijk. In 2014 ginge n de hervormden en de gereformeerden op in de Protestante Kerk en in Nederland (PKN), waardoor de kerk aan de Maasdijk werd gesloten.
58
Gereformeerde kerk op de Maasdijk, jaren ‘50.
59
Gouden bruiloft ca. 1957. Foto genomen voor de RK Onze Lieve Vrouw Hemelvaartkerk. Rechts staat nog een gedeelte van de oude kerk, geheel links is men met de bouw van de huidige kerk bezig.
60
St. Theresiaziekenhuis, achterzijde klooster met kapel.
61
Bruno van Keulen, oprichter van de Kartuizers in 1084.
17
Kerkgeschiedenis Raamsdonk
rzien van een toren en gebouwd, die in 1350 werd voo k lker zaa een als 5 127 eks schip vernieuwd, De Lamber tuskerk werd omstre lijk in het jaar 1502 werd ook het ede mo Ver . ten sep tran e twe ken koor en tants. In 1798 eisten de katholie zo’n eeuw later van een nieuw 9 werd de Lamber tuskerk protes 160 In eg. de kre m aan vor lling ige sste huid schadeloo waarmee de kerk de testanten, die daarvoor wel een pro de van den han in g wel htin ter stic den, werd een hun kerk terug. Die bleef ech eind vorige eeuw verlaten had k ker de ten tan tes pro de at ur ingsmu katholieken moesten betalen. Nad taureren. Toen is ook de scheid 4 in zijn geheel heeft laten res 200 en 8 ruiken. 199 geb sen te tus k ven ker hoe de van de kerk te opgericht die opgetrokken om maar de helft was k ker de r doo ars dw 0 ver wijderd die in 195 ureel centrum. De kerk is nu in gebruik als cult
De gecommitteerde Raden van Holland besloten op 3 april 1787 de inwoners van Raamsdo nk toe te staan een katholieke kerk te bouwen. Men ging gelijk aan de slag in de Bergenstraat met de bouw van een schuurkerk, die aan St. Bavo werd gewijd. Op 18 april 1888 werd begonnen met de bouw van de huidige kerk, een kruisbasiliek in neoromanogotische stijl en nog geen anderhalf jaar later, op 16 september 1889, wijdde Mgr. Godschalk, bisschop van Den Bosch, de R.K. parochiekerk in.
62
Lambertuskerk.
Adrianus gebouw.
65
66
St. Bavokerk en Adrianusgebouw.
18
63
64
St. Bavokerk.
67
Christusbeeld aan de Luiten Ambachtstraat.
Religieuze gebouwen heden 68
Schipperscentrum Het Zuiden.
69
Geertruidskerk, Elfhuizen 3 Geertruidenberg.
72 70
Onze Lieve Vrouw Hemelvaartkerk, Grote Kerkstraat 9 Raamsdonksveer.
71
Sint Bavokerk, Kerkplein 1 Raamsdonk. Emmakerk, Emmastraat 13 Raamsdonksveer.
73
Voormalige Synagoge, Elfhuizen 1 Geertruidenberg.
19
Militair krijgsgeweld t en daarom een de grens van Holland en Braban op n ege gel isch teg stra wen van deleeu dan ook met regelmaat sprake Geertruidenberg was in de mid de Brabantse her togen. Er was als ven gra en en dse ring llan nde Ho plu de el ies, ingen, inundat gewild bezit voor zow ige ontberingen met ver woest nod de ng olki e bev end de r est wo voo ver nde 0 voor een krijgsgeweld. Dat beteke zorgden brandende pijlen in 142 n ste Twi e uws elja en Kab rs en nde e eks tussen Nederla verkrachtingen. Tijdens de Ho als een glorieuze vrijheidsstrijd ien gez dt wor rlog Oo e ver jarig tegeno Tachtig Prins Maurits misdroegen zich brand in Geertruidenberg. De log. Soldaten uit het leger van oor rige sme in een dijk e een feit in ter ach was nsen zich Spanjaarden, maar ns beleg in 1795 hadden de Fra Fra een ens Tijd nd. waarbij , vija ten de cho dan uidenberg bes de bevolking soms erger geven werden ze vanuit Geertr te r ove zich den ger ade aan wei ze sch l n voorbij. Vee Raamsdonksveer gelegerd. Toe oorlog ging niet onopgemerkt reld We ede Twe de k Oo en. nd vlog in 1944 waren het gevolg. zeventig Veerse woningen in bra e slachtoffers bij de bevrijding elijk dod en ken ker en n rije rde bruggen, huizen, boe
74 75
Belegering Geertruidenberg (1593).
76
Franse inval (1795).
Belegering van kasteel (ca. 1420).
77
Franse tijd Raamsdonk met schutsboom.
20
78
79
81
Bevrijding van Raamsdonk (1944).
Mobilisatie 1914-1918. Soldaten voor de bakkerij van Van den Hoven.
80
82
Gebombardeerde R.K. O.L. Vr. Hemelvaartkerk (31 oktober 1944).
Tweede Wereldoorlog. Gebombardeerde Keizersveerse Brug.
83
84
e voor d o -c R Q Scan de haal het hele ver Herinnering aan de Mobilisatie van 1914.
Dhr. C. van den Elshout met zijn vrouw en zoon Martin voor de kazerne. De foto is genomen net voor de Tweede Wereldoorlog.
21
Militaire geschiedenis ats
pla ns oe iz rn ga ls a rg be en id ru rt ee G
den meerdere legerafdelingen erg een garnizoensplaats. Er wer enb uid g ertr Ge was 3 196 tot w gers, die hiervoor een vergoedin In de 18e eeu n kregen inkwartiering bij de bur ate sold rde ege ing gel bel d dub sta ver de in een ondergebracht. De gen ging men simpelweg uit van veel soldaten de stad kon herber hoe ning eke ber den en de tochtige de Bij . gen kre gen beklagen over slechte bed gin er me eds ste zich n ate sold de matrassen van het inwonersaantal. Nadat over ver warming, de kwaliteit van ten hrif rsc voo er n me kwa en, verblijv e tal inwoners ertoe over special zolderkamers waar ze moesten gegeven moment ging een aan een Op er. kam van k per vaa n , ate gen sold rlin den uit huu en over het aantal gelegerde compagnieën beston d sta de in De . rne. wen aze bou te rktk w van de Ma huisjes op erf of in de tuin artiering opgelost door de bou inkw de van em ble pro het d ht de Hoofdwac bij buitenlandse komaf. In 1826 wer uis (de huidige Oude Wacht) en hth wac een k, wer bol ten Sta het oenenEr kwam een nieuw Kruithuis in ooit zeventien brouwerijen), sch ls de brouwers (de stad telde zoa , ers em ern ond d. gse sta Ber de De n in de Marktkazerne. wezigheid van de vele soldate bakkers, profiteerden van de aan en hoedenmakers, slagers en
85
86 87
Pontonnierskazerne. Arsenaal.
88
Haven kazerne 1905, Geertruidenberg.
22
89
Soldaten oefenen op vestingwallen 1910, Geertruidenberg.
90
Onderhoud militaire voertuigen ca. 1950, Geertruidenberg.
Militairen 19 10 Geertruid
enberg.
92
91
Fort Lunet Raamsdonksveer.
Kruithuis Geertruidenberg.
95
93
Marechausseekazerne Raamsdonksveer Op de hoek van de Hoofdstraat en/ Pr. Bernhardstraat. .
96
94
Exercitieterrein van de Pontonnierskazerne aan Keizersveer.
De Pontonnierskazerne werd in 1952 opgeleverd en is bouwkundig gelijk aan andere, maar grotere, kazernes die in de jaren ‘52 en ‘53 ter beschikking van de landmacht kwamen. De kazerne was vanwege zijn ligging aan stromend water uniek voor de landmacht.
23
Vestingwerken en zuiderwaterlinie Vestingwerken
en, bastions en andere den met muren, wallen, gracht wer rkt en ste ver die den ste zijn en van buitenaf. Met het verlen Vestingsteden olking beschermen tegen aanvall bev ger bur de d en llan est Ho mo e van d Dez sta verdedigingswerken. Geertruidenberg zich de oudste lem I van Holland in 1213 mag Wil af gra r doo de zuidzijde van de ten ech dsr sta van lem van Duivenvoorde liet aan Wil . uur dsm sta een t me rkt ste gemaakt met de noemen. De stad is in 1309 ver lem van Oranje werd een begin Wil r Doo . est wo ver d wer 0 Er 142 Frederik-Hendrik dit werk voort. stad een kasteel bouwen dat in er zetten de prinsen Maurits en Lat el. ord gsg de igin en ded war w ver eeu de modernisering van verschenen schansen. Begin 18e d de stad en aan de westzijde erdere malen als front- en kwamen wallen en grachten ron ligging is Geertruidenberg me e isch teg stra de r Doo . eed vestingwerken rond de stad ger ‘Sleutel van Holland’ genoemd. t en wordt daardoor ook wel de ees gew nis eke bet te gro van vestingstad
98 97
Penantensluis om de omliggende polders onder water te zetten ter verdediging van Geertruidenberg. Vestigingswerken, verleden.
100
101
99
Vestigingswerken, heden. Het Kasteel, Geertruidenberg.
24
Zuiderwaterlinie
De Zuiderwaterlinie, een 160 kilometer lang militair verde digingswerk ontworpen door Menno van Coehoorn, loopt van Bergen op Zoom in het westen tot Grave in het oosten van de provincie en verbindt zo elf historische vestingsteden in Brabant, waaronder Geertruidenberg, met elkaar. Het is de oudste, langste en meest benutte waterlinie in Nederland. Naast vestingsteden vind je er onder andere forten, schansen, lunetten en inundatieslu izen. Tussen de vestingsteden werd het land in tijden van oorlog onder water gezet. Op plaatsen waar het land niet onder water gezet kon worden, kwamen er linies en schansen, zoals de linies van Den Hout en van den Munnikenhof en het retranchement bij Waspik. De Zuiderwaterlinie is opged eeld in vijf stellingen, waaronder de stelling BredaGeertruidenberg. De Lunet aan de Donge in Raamsdonk sveer, in de volksmond Fort Lunet genoemd, is tijdens de Belgische opstand gebouwd om de Zuiderwaterlinie bij Geertruidenberg te versterken.
102
103
Fort Lunet rond 1978.
105
104
Luchtfoto met o.a. rivier de Donge, Fort Lunet en de Maasdijk.
106
Het Ministerie van Oorlog gaf de perceelsgrenzen van haar eigendommen aan met deze grenspalen, zoals hier bij Fort Lunet.
25
Openbaar vervoer in de Langstraat stoomtram. Vanaf 1890 was de paardentram en later de er sve onk msd Raa n ker de 4. Een r binnen heeft geduurd tot oktober 193 Het allereerste openbaar ver voe aan Geertruidenberg reizen. Dit tot dijk zers t. De Kei ots de ebo via nag da is Bre stuk tramrails kon men hiermee van Keizersdijk, waar in de weg een de ege erw halv n liefst me ar t ma vind ch e – Den Bos herinnering aan de stoomtram en er op het traject Lage Zwaluw war 0 191 In jn. orli spo ole een aan snel Halvez nlijntje Langstraat had grote behoefte tspoorlijn is, werd het traject al raa gst Lan m naa e elijk onk spr ewel de oor deren trein gereden tot 1972. 40 haltes en wachtposten. Ho n gereden tot 1950 en de goe trei en son per , 890 6-1 188 af genoemd. Geopend van Op 11 januari 1950 verzoekt de NS aan de minister van Verkeer en Waterstaat, Derk Spitzen, om de reizigersdienst per 14 mei 1950 te mogen staken. De spoorlijn kan de concurrentie met de goedkopere autobus niet aan. Daarnaast is het voor de bus mogelijk om in de kernen van de dorpen te komen, wat voor de trein niet altijd mogelijk is. Als gevolg van protesten uit de streek, kwam er enig uitstel. Op 31 juli 1950 rijdt de laatste reizigerstrein. Op 1 augustus 1950 wordt de spoorlijn gesloten voor reizigersvervoer. Voor het goederenvervoer sluit de spoorlijn in gedeelten. Als eerste wordt het traject tussen Geertruidenberg en Raamsdonk opgeheven. Op 8 januari 1968 wordt door de chef van de Dienst Vervoer aan zijn collega van Exploitatie geschreven om toestemming te vragen aan de Inspectie van het Vervoerwezen om dit traject op te heffen. De aanleiding voor het opheffen is de aanvaring van de Dongebrug in de nacht van 22 op 23 december 1967. Hierbij wordt het middelste deel van de brug ontzet. De kosten van herstel van de bruggen bedragen 50.000 gulden. Deze investering is echter niet meer rendabel, omdat de toestand van de brug slecht is.
r een drijvende bok 1969 voordat het beschadigde deel doo stus augu 12 tot het de duur ing temm juni 1971 is het Na de verleende toes acht is het brugdeel gesloopt. Rond 20 Amb IdodrikHen in ijk Rijsd F. r lope werd uitgevaren. Bij scheepss ken door een ploeg van Railbouw B.V. eterpunt 18,407 in zijn geheel opgebro kilom en rug geb Don de en tuss eelte ged van Koophandel in Waalwijk had lokale en regionale instanties. De Kamer de van been zere het n tege was k De op braa t te brengen. Het door de omische belang van de spoorlijn in kaar econ het om t erich opg oep iegr stud kort daar voor een en van een spooraansluiting. Na het terrein Dombosch zou voorzien gaan word oude gemeente Raamsdonk geplande industrie de weg te staan. Ten noorden van het ster met de belofte de her aanleg niet in mini de m kwa de agen van ervr ng Kam inga van Met en stell e echter niet. terrein worden aangelegd. Dit gebeurd strie indu het om rlijn spoo we nieu een tracé kon dan ertogenbosch en Raamsdonk. 2 wordt het vervoer gestaakt tussen ‘s-H dienstregeling 1972/1973 op 28 mei 197
107
Thor II Geertruidenberg.
26
108
De stoomtram in Geertruidenberg.
109
Voet- en spoorbrugverbinding tussen Raamsdonksveer en Geertruidenberg.
110 111
Station met tram Geertruidenberg.
112
Station Geertruidenberg 1950.
De tramrails visueel zichtbaar op de Keizersdijk Raamsdonksveer. 114 113
115
Treinstation Keizersdijk Raamsdonksveer.
Overweghuisje 1973 Stationstraat te Raamsdonk. Busstation Van Wijngaardenstraat met de kassen van Fa. Nollen te Raamsdonksveer.
116
Treinstation Stationsstraat te Raamsdonk.
117
werd or van Houten aats in 1906 do gs, die er samen met pl ze de op t da in “Huys ten Deyl” van Kees Weter oomtram Links het nieuwe am “Huys ten Deyl” in bezit f. Links de zo gevreesde st kw ee dr 36 ak 19 gebouwd. In nommeerde za m Maatschappij. nlang een gere Stoomtra zijn vrouw jare van De Zuider
Bushokje Schansstraat te Raamsdonk.
27
Strijd tegen water Watersnoodrampen
staat van de dijken en veel overstromingen. De slechte ta del n ege gel laag e dez in r pen en polders. Wielen Door de eeuwen heen waren hie ken. Het water overspoelde dor rbra doo dijk vele de van k zaa ere oor stromende water veenwinning waren onder and door de kracht van het binnen n nde sto ont nen ken te een te in onze gem eente ons deel. De belangrijks (diepe waterplassen) die we ook l watersnoodrampen in onze gem vee en war t n pun hee pte die wen st eeu trie de r als 1918 en bij een dijkdoorbraak. Doo ontstond, de overstromingen van sch sbo Bie de or tot rdo er waa wat 1 het 142 epte waren de Elisabethsvloed van samenvallend met springtij zwe Een zware Noordwesterstorm 3. 195 ri rua werden eind vorige feb n 1 rme van che mp bes dra de Watersnoo overstromingen te ijke gel der en teg st kom toe de een daardoor ns en dier in werden verhoogd. Helaas verdw ongekende hoogte op. Om me ken rdij rivie en ten eslo afg den rd. Zeegaten wer eeuw de Deltawerken gerealisee Biesbosch. de ook eb en vloed grotendeels uit
118
119
120
Kaart voor de Sint-Elisabeth vloed van 1421. De Sint-Elisabeth vloed was een watersnoodramp in de graafschappen Zeeland en Holland die plaatsvond op of rond 19 november 1421.
121
Watersnood 1928, spoor Geertruidenberg.
28
122
Lange Broekstraat 16, Raamsdonk (1953).
123
Watersnood 1953, spoor Geertruidenberg.
Watersnoodramp 1953 Zuiderwaterlinie 124
Watersnood 1953, Raamsdonk.
125
Noorse woning geschonken aan de gemeente Raamsdonk.
127
Winkel van de familie Broeders op het Sandoel Raamsdonksveer.
126
Het water kolkt aan de Keizersdijk in een gat en baant zich dwars door het zwaar beschadigde woonhuis van de familie Verschuuren-Staps (touwslagerij) een weg naar de lager gelegen polders, met medenemen van het huisraad.
128
Water op het Heereplein Raamsdonksveer, Watersnoodramp 1953.
130
129
Gedicht Watersnoodramp 1953. Het huis van dokter Pos, Wilhelminalaan 9 Raamsdonksveer. De Watertoren, 3 dagen na de ramp.
29
Watersnoodrampen 131
De Wiel aan de Omschoor te Raamsdonksveer. Langs “rivier- en zeedijken zijn kolken de overblijfsels van dijkdoorbraken. Door het rondkolkende water zijn diepe gaten ontstaan, tot wel 10 meter diep.
132
Op de achtgrond ligt de Grote Kerkstraat, in het laatste huis links zat de Spar (Sandoel 2). Het water kwam achter binnen en aan de voorkant eruit, onderweg de uitgestalde levensmiddelen met zich meetrekkend. De pakjes boter en de blikken soep dreven door de straat.
134
Sandoel nr. 17-19, zwaar beschadigd tijdens de Watersnoodramp van 1953. Scan de QR-code, dan krijg je het hele verhaal betreft Sandoel 17, Raamsdonksveer.
Watersnoodramp 1953 met zicht op de St. Bavokerk te Raamsdonk.
135
Sandoel
Noorse geschenkwoning Sandoel Raamsdonksveer
beetje uit de sveer stond een woning die een Op het Sandoel in Raamsdonk Dat is niet ringende historische woningen. toon valt ten opzichte van de om dramp die plek herinnert aan de watersnoo zo vreemd omdat de woning en bant werden Bra st voltrok. Grote delen van We zich meer dan 55 jaar geleden voltrok zich in ater. De watersnood van 1953 overspoeld door het Noordzeew rdwesterstorm ruari 1953. Springtij en een noo de nacht van 31 januari op 1 feb nsen weten recordhoogte. Wat niet veel me tot op r ate eew rdz Noo het en stuwd n. msdonksveer onder water stonde is, dat ook grote delen van Raa ngen’, verschillende ‘kant-en-klaar-woni Na de ramp kreeg Nederland gen, rwe Noo n, ede van Oostenrijk, Zw geschonken door de regeringen dwoningen. noo ers onksveer heeft twaalf wat Denemarken en Finland. Raamsd Het en. Oostenrijkse en Noorse woning Er staan in dit dorp Zweedse, typen de illen sch ver drie in één dorp is redelijk uniek in Nederland dat oed aan het Erfg rs Vee g juli 2009 vroeg stichtin In an. sta n nge oni dw noo ers wat t is er nu unieker rse woning over te nemen. Wa Openluchtmuseum om een Noo ats heeft gekregen. chtmuseum in Arnhem een pla dat deze woning in het Openlu 30
133
Henk Prinsen op de fiets in de Koningstraat, Raamsdonksveer.
136
Noorse woning Sandoel, Raamsdonksveer.
137
Zweedse woningen Sandoel, Raamsdonksveer.
Herdenking Watersnoodramp 60 jaar Raamsdonksveer Zuiderwaterlinie
138
141
139
142
140
143
Op 31 januari, 1 en 2 februari 2013 stond Raamsdonksveer in het teken van de herdenking van de Watersnoodramp van 1953. Een provinciale herdenking, honderden kinderen op een ondergelopen Heereplein, een blauwe route langs foto’s en theaterpunten en een tentoonstelling aan foto’s en documenten uit de tijd van de ramp. Drie dagen werd die verschrikkelijke gebeurtenis herdacht, daar kijken we nu nog één keer kort op terug.
1 november 2013 begon met een strijd tegen water op het Heereplein. Van de negen basisscholen uit de gemeente Geertruidenberg kwamen 29 klassen naar de plek die precies zestig jaar geleden volledig onder water stond. Een groot waterbassin liep voller en voller, kinderen zorgden er met het vullen en plaatsen van zandzakken voor dat het water niet zou ‘winnen’. De basisschoolleerlingen wonnen de strijd, bijgestaan door een Chinook van de luchtmacht.
31
Sporten in het algemeen Sportgeschiedenis
, sportaanbod in Geertruidenberg vereniging tot wielrennen. Het del wan een urs van ate en am l de dba Van han . tot alle niveaus Van voetbal geweest. En gespor t werd er op ot gro d altij is er sve ere onk erd msd me Raamsdonk en Raa Derksen uit Geertruidenberg die om vele uren te biljarten tot Jan den von ellig als gewichthef fen, gez en leuk het die hobbymatig besteed aan sporten er den wer n Ure . ner lren wie rrières, zo zette keren wereldkampioen werd als basis van succesvolle topsportca de aan ook en lag en ing enig en ver rière als hockey international en badminton en turnen. De clubs zijn eerste stappen naar een car te een gem de in r uwe Bro js Raamsdonker Matthi ter van topclub Feyenoord. msdonksveer uiteindelijk voorzit werd Cor Kieboom vanuit Raa
144
Veerse Boys in 1930.
145
Wandelclub “Sandoel Vooruit”, jaren 70.
146 147
R.K.V., Krachtsportvereniging, 1972. Dhr. Steigenga, voorzitter damclub D.G.V. Raamsdonksveer.
32
148
Zwembad De Schans, Geertruidenberg, ca. 1970.
Sport in het heden
Sport ontwikkelt zich altijd, dat is ook goed te zien binnen de gemeentegrenzen. Voetbalclubs, handbalverenigingen fuseerden hockeyclubs en en gingen verder onder een nieu we naam. En waar sporten min of in clubverband helemaal ver der populair werden dwenen, kenden dansen, dar ten , sportvissen en fitness bijvoor opmars. Daarnaast zijn er nu vee bee ld een enorme l sportevenementen waar iedere en aan mee kan doen, van de Raamsdonksveer tot de Victori wielerronde van a Run in Raamsdonk. Het aan bod is groot. En dat levert nu ook loopt atleet Björn Koreman uit topsporters op, zo Geertruidenberg in de top van de Nederlandse atletiekwereld Raamsdonksveer wereldkampio en is Ryan Kamp uit en veldrijden bij de beloften.
149
Wielerwedstrijd op de markt in Geertruidenberg.
150
151
Lokale deelnemers aan de Elfstedentocht.
V.v. Raamsdonk, 1977.
152
153
50-jarig bestaan v.v. Raamsdonk, 1990.
Ryan Kamp we
rd in 2020
pe ereld- en Euro Nederlands, W
Judovereniging Nintai.
es kampioen bi
j de beloften ve
ldrijden.
33
Vermaak
154
Zaal Kunstmin, Grote Kerkstraat 32a Raamsdonksveer.
155
Kermis 1956, Raamsdonksveer. De Kermis vindt altijd de eerst zondag na 21 juni plaats.
156
Bij de schiettent op de kermis te Raamsdonksveer.
158
159
157
Carnavalsoptocht 1992, CV De Havenrakkers, locatie Omschoorweg Raamsdonksveer. Kermis op de markt in Geertruidenberg.
Cafe Joore nu de Triangel Raamsdonksveer.
Het Ok toberfest Dongemo nd, een originele kopie van weiland (die Wiese) aan het feest in München… Ste de Werfkampenseweg in l je eens voor, een grote de polder Raamsdonksv tent op een met mensen in Lederhose eer / Raamsdonk. Vol hou n of Dirndl, live muziek , trad ten tafels en banken, itioneel eten en drinken, dansen & genieten!
34
100 jaar onafha
nkelijkheid, Gee
13. rtruidenberg 19
161
160
162
Stadsfeest 725 jaar stad, Geertruidenberg, 1938.
Optocht Den Haaykaant. Den Haaykaant Prins Carnaval, Politie en Nar.
het Heerepl Samenkomst op
ein star t optoch
t Faantelaand
2019.
35
In en rondom de Biesbosch
De Biesbosch
Na de St. Elis abethvloed in 1421 ontstond de Biesbosch . Tot de afsluitin g van het Haringvliet in 1971 was het een zeldzame zoetwatergetijde-delta. Er groeide bies, riet en w ilgenhout. Er zijn eenden en er was paling. Veel ge zinnen danken hun be staan aan de bedrijvigheid in en rondom de Biesbosch. Een denkooikers lokken en vang en - voor consumptie de wilde eenden. Palin gvissers “zette n en lichten” hu n fuiken en verkochten de gevangen paling in plaats elijke havens. Van riet en wilg enhout werden zinkst ukken gemaakt voor dijkverste rkingen en water werken. Het oogsten en verwerken van wilg en rie t was zwaar, ha ndmatig werk.
36
163
164
Brug over Sloot van St. Jan.
Sloot van St. Jan.
165
Verzamelplaats van het gesneden riet.
166
Jan de Ruyter aan het werk in de rietmattenschuur, Kadepad Raamsdonksveer.
167
Rietsnijders met een volgeladen boot in de Biesbosch.
168
170
Vishal Geertruidenberg. 169
Rinus van Iersel in een zalmschouw in de Biesbosch.
37
171
Een visser in de Biesbosch.
172
Vissers lichten fuiken in een zalmschouw in de Biesbosch.
173
Riet sorteren.
174
De Biesbosch.
176
177
175
Handkarren. Nationaal park de Biesbosch.
38
M.s. Postsloot van Frans Peters.
De Biesbosch
178
179
Schrankkeet.
180
181 182
Slaapplaats in de Schrankkeet met de Biesboschkist. Op weg naar de Biesbosch.
Rietmatten maken.
39
Stroomvoorziening Elektriciteitsopwekking
entrale in De Amercentrale en de Dongec bekend est Geertruidenberg zijn het me gemeente. als elektriciteitscentrales in de itsopwekking Niettemin begon de elektricite uin in 1901 in Raamsdonksveer. Sch dat jaar een in d tegenover de watertoren wer om de nieuwe elektriciteitscentrale gebouwd de polders beter gemalen, die nodig waren om ere waterstanden te bemalen als gevolg van hog he Maas van door het graven van de Bergsc 8 werd de ‘N.V. elektriciteit te voorzien. In 190 ’ opgericht en Elektriciteitscentrale Raamsdonk centrale gebouwd werd een kleinschalige lokale ge om in de aan de andere zijde van de Don te voorzien. plaatselijke elektriciteitsbehoefte rabantse De PNEM (Provinciale Noord-B d in 1914 Elektriciteitsmaatschappij) wer trale te bouwen cen opgericht, met als doel een kon voorzien. die de hele provincie van stroom Dongecentrale Met de opening in 1919 van de itscentrale was eerste par ticuliere elektricite 1 leverde 201 Tot . in Noord-Brabant een feit waarna de it, de Dongecentrale nog elektricite nomen door werkzaamheden werden overge eds actieve de Amercentrale. Deze nog ste kte centrale too steenkool- en biomassa ges elektriciteit. leverde in 1952 voor het eerste
183
De eerste elektriciteitscentrale gebouwd voor de gemalen.
40
184
Elektriciteitscentrale Geertruidenberg.
185
Het leggen van kabels voor de elektrische centrale, 1908.
186
Centrale voor de polderbemaling aan de Oosterhoutseweg Raamsdonksveer, nu werkplaats van het waterschap.
187
Amercentrale opening in 1952.
188
Groenendijk 70 “Oud elektrisch poldergemaal”. Het gemaal is sinds 1977 buiten gebruik, toen het gemaal Keizersveer klaar was.
41
Scheepvaart
Schepen in de Donge
sterhout, de Mark en het vaartverkeer - van en naar - Oo eep sch het al m kwa 3 199 in k chinefabrieken Tot de opening van de Amerta ndig. Bij scheepswerven en ma leve en k dru er was Het n. are ge gev n met als thuishaven Wilhelminakanaal, door de Don r familiegebeurtenissen. Schepe voo ook ar ma tie, ara rep r voo de thuishaven gevaren. Het lagen altijd schepen mis en Kerstmis allemaal naar ker t me n me kwa erg enb uid Berg” lag voor (oud) Raamsdonksveer of Geertr dik vol met schepen. “Achter d’n n rije ge Don de van ers oev de lag dan in de havens en langs Aal”, afgemeerd. ontmoetingen, Kerkschip “D’n iale soc en k ker r schippers, voo
42
189
190
De Haven richting Raamsdonksveer met links scheepswerf Tak, 1964.
De Haven met op de achtergrond de kerk van Geertruidenberg.
191
Schepen op de Donge.
192
Haven Geetruidenberg.
193
Haven in Raamsdonk.
194
Haven in Raamsdonksveer met zicht op de oude RK-kerk 1935.
43
De Scheepvaart 195
Bergsche Maas, links de Keizersveerse brug.
197
Scheepswerf Van Suijlekom, 1978.
Scheepswerf Nederlof Geertruidenberg.
198
Rondvaartboot model “Walvis” gebouwd bij Scheepswerf Van Suijlekom, 1978.
199
Het laatste vrachtschip gebouwd bij Scheepswerf Van Suijlekom.
44
196
200
Het dempen van de haven in Raamsdonksveer, 1971.
Bevroren
201
Scheepswerf Ruijtenberg Raamsdonksveer, 1952.
204
Tewaterlating “Liberia” bij scheepswerf Ruijtenberg.
e ter hoogte rivier de Dong
van Anton Stoo
ps Raamsdonks
202
Scheepswerf Ruijtenberg Raamsdonksveer, 1952.
205
Scheepswerf Van Suijlekom te Raamsdonksveer.
veer.
203
Belangstelling van de jeugd in 1952 voor de scheepsbouw.
206
Rondvaartbedrijf Durme en Tankfabriek Kooiman Geertruidenberg.
45
Molens in de 3 kernen 208
207
Stellingmolen g Geertruidenber
14 wordt de In september 17 en als wind- en molen beschrev t einde gelegen aan he roskorenmolen or t, die at bij de Meypo van de Venestra ande een ronde opga veranderd is in grote capaciteit molen. Door de olens re bestaande m konden de ande olen is in 1918 vervallen. De m afgebroken.
Stellingmolen te Raamsdonk
De molen werd gebouwd in 1904 door H. van Hoorn uit Oosterhout ter ver vanging van een gesloopte standerdm olen. Al na ca 5 jaar werd de molen om gebouwd naar een molen met buiten kruiwe rk, met staart en schoren, wellicht na de verkoop van de molen in 1909. Op 14 nov ember 1936 brandde de molen uit maar werd daarna wel weer hersteld. Mogelijk lag de oorzaak bij de hulpmotor, een 22 pk benzinemotor. De molen werd weer opgebo uwd als maalderij, maar zonder wieken . In 1944 werd de molen doo r Duitse soldaten opgeblazen.
209
Stellingmolens in Raamsdonksveer
210
In 1890 waren er in Raamsdonksve er 2 molens: De Onvermoeide en Zeldenrust, beide van het type “bovenkruiers”, wat betekent dat alle en de kap met het wiekenkruis draa ibaar is. Ze maalden koren en sch Eerst draaiden ze op de wind, toen ors. dieselmotor en vanaf 1908 op elek trom otor. Beiden zijn door brand en oorlog behoorlijk beschadigd. Het overgebleven gedeelte van de Zeld enrust werd in 1991 gesloopt. Gem Raamsdonk kocht De Onvermoeid eente e in 1970. Met tweedehands onderde len is hij gerestaureerd van 1973 tot 1974 en in 2011. Nog steeds tore nt hij 1,5 meter boven het maaiveld uit en staat fier in het landschap. 46
Industrie 211
Constructie- en Landbouwsmederij Rolffs, Diepsteeg Raamsdonksveer.
213
Suikerfabriek Statendam met Directiewoning (ca. 1900), Geertruidenberg.
215
Uienfabriek (De Juin) Geertruidenberg 1914.
212
Bierbrouwerij “De Wereld” in de Korte Broekstraat in Raamsdonk.
214
Fabriek van Gewapend en Ongewapend Beton, Fa. Kommers, Pr. Hendrikstraat Raamsdonksveer.
216
Tot 1956 Christelijke Lagere school, daarna garage Knaap in de Raadhuisstraat in Raamsdonk.
47
Industrie 217
218
De Watertoren aan de Oosterhoutseweg Raamsdonksveer.
Melkfabriek in de Luitenambachtstraat in Raamsdonk van 1907 tot 1970. 219
220
Fa. Adriaanse, industrieterrein op het Sandoel Raamsdonksveer, 1980.
Tankfabriek Geertruidenberg. 221
Melkfabriek Raamsdonk.
48
222
223
Hollandia, voorheen was hier het papierfabriek Maasmond gevestigd.
Haven te Raamsdonksveer met rechts Tegelfabriek Lodewikus.
225
224
Machinefabriek Baijens, Steenpad Raamsdonksveer.
Transicol Hars en Lijmfabriek te Geertruidenberg 1923. 226
Steigerbedrijf Layher Benelux Lissenveld Raamsdonksveer.
49
Zorg en welzijn ia gasthuis aan de Grote en op zich nemen in het Theres ziek van g gin ple ver de el ijnd uis erkend als Algemeen Als in 1884 de Zusters van Sch onksveer. Later wordt het ziekenh msd Raa in org dsz hei ond gez in van 1 komt hieraan een Kerkstraat, is dit het eerste beg mogelijk wordt. In oktober 199 ters egs ple ver r voo ing eid opl zieken. volledige sar tsen komen aan huis bij de Groot Ziekenhuis, waardoor een ek ernaast blijft behouden. Hui the apo De n. Ouderen) lote van ges d dt Bon e wor (Katholiek einde, als het ziekenhuis r de ouderen evenals de KBO voo er zijn g htin Stic tta one Ant Bejaardenhuizen Hoge Veer en elijke Ouderenbond). en PCOB (Protestantse Christ In september 1907 arriveerden de eerste zes Zusters van Schijndel in Raamsdonk, die gingen werken in het nieuw gebouwde Adrianus Liefdesgesticht. Pas in 1925 werd de (huis)waterleiding aangelegd en in diezelfde periode voorzien van ‘elektrisch licht en schellen’. Op 4 april 1972 verhuisden de bejaarden naar Het Hoge Veer in Raamsdo nksveer en twaalf dagen later vertrokken de laatste zusters uit Raamsdonk. In het dorp werd in 1921 de Sint Vincentius vereniging opgericht, bestaande uit leken in dienst van noodlijdenden. Begin 1933 werd de St. Elisabeths-naaikrans opgericht , die ten doel had de vereniging te steunen in haar zorg voor de armen. De leden van de naaikrans verplichtten zich jaarlijks minstens twee kledingstukken voor eigen kosten te naaien of te breien.
aantrokken, onder andere het Gastvele instellingen die zich de armenzorg heen en eeuw de r doo e kend erg denb Geertrui de huidige Stichting Stedelijke Diaconie en de R.K. Armenmeesters. In De uis, nenh Man e Oud het is, sthu en Heilige Gee de eerste twee Zusters organisaties verenigd. In 1843 kwamen ige tand zelfs ijds eert deze van e rder ook Godshuizen zijn mee maar vanaf 1849 begonnen de zusters vankelijk voor het geven van onderwijs, een aan efte beho van Liefde aan in Geertruidenberg. Aan erg ond in Geertruidenb de jaren vijtig van de vorige eeuw best ers met ziekenverpleging. Aan het eind van t daar voor het Agnes-complex van de Zust koch Verpleeghuis St. Agnes hting Stic te erich opg 3 196 juni in es De . verpleeghuis 7 het nieuwe verpleeghuis St. Agn afgebroken, werd op 23 september 197 n door nieuwbouw. van Liefde. Nadat het oude complex was t recent ook weer afgebroken en vervange beur hun op zijn en ouw geb e Dez t. geopend, het latere Riethors
229
227
228
Bejaardencentrum Prins Maurits aan het Dulderpark in 1971.
230
Voormalig Weeshuys Markt Geertruidenberg, later leeszaal en voor 1681 Gasthuiskapel.
Godshuizen Geertruidenberg, in 1775-1778 gebouwd naar ontwerp van Phillips Willem Schonck met beeldhouwwerk van Guilliam Carrier.
Kloosterstraat Geertruidenberg St. Agnes, 1973.
50
231
St. Theresiaziekenhuis en klooster, jaren 60 aan de Grote Kerkstraat Raamsdonksveer.
234
Een van de kruisgebouwen in de gemeente.
232
233
Antonetta Stichting aan de Wilhelminalaan Raamsdonksveer, ca. 1940.
Rusthuis St. Theodorus, stond achter het ziekenhuis.
235
236
Zorgcomplex De Kloosterhoeve te Raamsdonksveer is op 3 februari 2009 in gebruik genomen.
Het Hoge Veer Rivierzicht aan de Scheepswerflaan in Raamsdonksveer.
237
Het Adrianus gebouw in Raamsdonk gebouwd, 1907.
238
Agnes Ziekenhuis St.
Geertruidenber
g Opgericht in
1843.
De bejaarden bij het Adrianus gebouw in Raamsdonk tot 1972.
51
Detailhandel Raamsdonk
239
Eén van de zeven bakkers van Raamsdonk. Bakker Rooyakkers in de Molenstraat.
240
Op de foto nog een kapperszaak van Steenderen en naderhand de elektrowinkel van Rodenburg.
241
Eén van de vier kruideniers van Raamsdonk. De gezusters van Onzenoort aan de Schansstraat.
242 243
Prijsuitreiking winkelweekactie in zaal Nieuwenhuizen. Eén van de twee melkboeren in Raamsdonk. Jan Fijneman (Jan Kaai) met handduwkar op het Fort (De Oude Melkhaven).
244
Eén van de twee melkboeren van Raamsdonk. Sinus Boer met paard en wagen aan de Regentenstraat in 1976.
52
245
Een van de drie rijwiel- en bromfietshandels, Van de Sande in de Molenstraat.
Detailhandel Geertruiden
berg
247
246
248
Garage Kwaaital in de Koestraat.
Drukkerij Antoine Haven 14. Draayer in de Koestraat.
249
250 251
Garagebedrijf A. Bakx aan de Stationsweg ca 1926. Slager v.d. Wiel.
Slagerij van de Wiel, 1968.
252
Markt pand Fam. Ploeg, 1974.
53
Detailhandel Raamsdonksveer 253
De “rijdende” winkel van bakker Simonis voor het pand van Simonis - Poppelier, Keizersdijk 1950.
256
Links slagerij Loonen en rechts schoenmaker de Jong aan de Haven, ca. 1971.
254
Kievits Supermarkt Végé in de Julianalaan.
255
Keizersdijk, ca. 1942.
257
Hoek Heereplein – Poststraatje, ca. 1923.
258
Bakfiets van de Spar.
259
Emmastraat, ca. 2020.
Emmastraa
54
t ca . 1900.
Van Centra markt naar A
lbert Heijn Van Gameren
C entra mar
kt in de jare
n 70.
C1000 voor
C1000 Van
Gameren aa
deelmarkt Ve
rschuuren in
de jaren 80.
. n Het Anker
Alber t Heijn
Van Gamer
en, heden 20
20.
55
Markante personen rkante families die één of meerder ma in de laatste plaats Heere zijn niet er zek en ben ingezet noy heb Lan nier De , ma aakmakende Allard, Van Son op een bijzondere en vaak spr zich die en son per rol als schout, rijke e ang itiev en een pos familieleden tellen. Bel komst van industrie en/of speeld de ces suc t me en erd ule stim voor hun leefomgeving. Ze gemeester. stadsgouverneur, politicus of bur
260
Elisabeth Marchand, echtgenote van Mathijs van Son.
261
Familie De Jongh van So n. Matthijs van Son wa s brouwer in ‘de Drie Leliën’. Daarnaast was hij van 1694 tot 1704 sc ho ut van Raamsdonk en dijkgraaf, schepen (ee n soort wethouder) in 16 96/97 en in 1703/04 burgemeester van Geert ruidenberg. Omstreeks 1700 lieten Matthijs en zijn echtgenote Elisabe th Marchand een buite nhuis bouwen naast de ruïnes van het Kartuize rklooster, dat de naam ‘C hartoise’ kreeg (deze naam gebruikte de fam ilie Heere later ook).
56
Harrie Muskens (1939-2019), oprichter muziekschool en dirigent van verschillende koren.
Juliana de Lannoy. Baron esse Juliana Cornelia de Lannoy we rd op 20 december 1738 in Breda geboren als dochter van Carel Wybrandus de La nnoy (1705-1782) en Maria Aletta Schull (1717-1750). Haar vader, baron van Arkel, werd in 1764 benoemd tot gouverneu r van de stad Geertruidenberg. Zij kw am ongeveer tien maanden later dan haar vader naar Geertruidenberg. Zij wa s toen 19 jaar. Juliana Cornelia legde zich toe tot het schrijven van treurspelen en gedichten. Het was een tijd dat vro uwen hun levensvervulling dienden te vinden in de verzorging van echtgen oot en kinderen. De Lannoy zette zich bewu st én met succes, af tegen dit verwachting spatroon. Ze won prijzen met haar lierdich ten en treurspelen, twee aan mannen voorb ehouden dichtsoorten. Zij werd de eerste vrouw die mocht toetreden tot van het Haagse honoraire gezelschap ‘Ku nstliefde spaart geen vly t’ en later het Le idse ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’. De Lannoy woonde in het pand ‘D e Roos’ aan de historische Markt. Zij ov erleed, slechts 43 jaar oud, op 18 feb ruari 1782. Zestien dagen later zou haar vad er overlijden aan een beroerte.
262
lieke familie den leden van de katho ed kle be 95 17 af van an Familie Allard. Al In 1912 werd mr. Herm ijke overheidsfuncties. tel en me ge Hoewel . van erg tal nb de ard All te Geertrui meester van de gemeen rge bu ) 48 het -19 bij 66 rt ha (18 Allard m, lag zijn studeerde in Amsterda en pp ha sc ten we hts die Herman rec . Hij volgde na zijn stu de keramische industrie ruidenberg technische proces van stichtte in 1898 in Geert en nd nla ite bu t he in n k daarover opleidinge g ontwikkelde de fabrie Donge’. Onder zijn leidin e ‘D k rie fab or en vo ste erd om lev de Sto werden stenen ge dernste in ons land. Er zich tot één van de mo rdam en zijn eigen pisch Stadion in Amste ym Ol t he van uw bo er tijdens zijn onder meer de 0 gulden. Allard slaagde .00 30 js pri uw bo m’, te halen, villa ‘de Pinksterbloe naar Geertruidenberg ën trie us ind jke gri lan be e n ambtsperiode in divers n de gebroeders Bolle EM. Na zijn dood name PN de van s ed ale ntr ste g ce No de . van beton waaronder tapten op de productie ers ov er lat die er, ov t. k ak de steenfabrie , betonproducten gema nu onder de naam ‘Bruil’ e, ati loc die op n rde wo
57
Markante personen r de Bruijn Familie De Bruijn. Jaspe 88 geboren in werd op 14 februari 17 u daar tot aan Geertruidenberg en zo blijven wonen. zijn overlijden in 1853 zakenman en Hij was een succesvol andel, waarvan eigenaar van een wijnh tekerij waren het pakhuis en de wijns e Roos’ aan gevestigd in het pand ‘D zijn dood was de Markt. Van 1848 tot alom geliefd Jasper bovendien een meente burgemeester van de ge zoon Godefridus Geertruidenberg. Zijn del in 1907 om verplaatste de wijnhan naar Rotterdam. commerciële redenen naam van het Zijn broer Adriaan, erfge ‘De Roos’ aan pand, schonk in 1920 nberg. Nu is er de gemeente Geertruide um en de VV V in het gelijknamige muse gevestigd.
263
265
58
264
Gevelsteen van Huize Chartroise.
Familie Heere . Gisber tus (G ijsber t) Heere vestigde zich , geboren rond op een gegev 1756 te Raam en moment in Raa handelaar en sdonk, msdonksveer. griendbaas. O Hij was herber p 4 augustus 18 geboren. Dez gier, 00 werd zijn e was lid van zoon Theodo de Provinciale burgemeester ru s S ta te n van Braban van de gemee t, wethouder nte Raamsdo Zijlmans die he en later nk. Hij was g m tien nakom et ro uw el d met Theresi in gen schonk, bleek een ec a waaronder G hte handelsm ijsber tus Hee an en onderne van de suiker re. Deze mer te zijn en fabriek Statend was mede-eig am in Geertru droeg. Gijsber enaar idenberg, die t schonk Raa de naam Hee msdonksveer en was grond re & Co een gasthuis legger van he voor ouden va t Theresia Zie moeder. Sam n dagen ke nhuis, dat hij en met Lankh vernoemde na uijzen richtte burgemeester ar hij een bank o zijn schap liet hij p en bij zijn 2 een elektricite Raamsdonksv 5-jarig itsfabriek bouw eer na Box tel, en. Daardoor Rotterdam en land over elek beschikte Den Haag als triciteit. Verder vierde gemee bouwde Gijs zijn vader vern nte in ons b er tus de R .K . oemde Theod Jongensscho orusschool en december 19 o l, de naar de Theresia-m 02 wordt zijn eisjesschool. zoon Theodo 1938 als burg O p 27 rus (Theo) geb emeester van oren die op 1 de gemeente 1970, drie jaar se p te mber R aa msdonk word na de dood va t geïnstalleer n Theo, verla ‘Chartoise’ aa d . In at de familie het n het Heerep herbouwde p lein, waarmee de familie Hee an d een eind kwam re onmiskenb aan een tijdp aar een positie van Raamsdo erk, waarin f stempel dru nksveer. kte op de ont wikkeling
266
n vader drikstraat waar zij en H s in Pr de in op tussen ordt geboren heeft. Ad groeit f rij ed Ad Adriaanse w rtb po ns nds 1924 een tra t bedrijf en breidt (Rooie Ber tus) si n diensttijd bij he zij na 63 19 in t anse Transpor t s en star den flink uit. Adria de vrachtwagen he m aa kz er rtw bedrijventerrein de transpo doel (voormalig an S onder zijn leiding t he ar na at (2019) op s Hendrikstra 991) en Zalmweg (1 eg w verhuist van Prin ek no S gingsleven later weer naar de en bij het vereni kk tro be Boterpolder) en g oe vr al rmaarde Dombosch. Ad is met vrienden ve j hi t er se ni ga bedrijventerrein or al eftijd l. Daarnaast is Ad veer. Op jonge le ’ in Huis ten Dey en van Raamsdonks te re en de ev an S r t de ee Ad on reniging ‘Sw Koninginnedag is s en feesten bij de ve jd Ti . In ité t. lp om j he bij het Oranjec zin Adriaanse bi vroeg betrokken waar het hele ge t, ch to ts seerd en ni fie ga de or e voor nooien ge er lto ba et vo verantwoordelijk at ra Ad st is hij actief bij de en worden door Tijdens carnaval n. de zomermaand ei pl re ee H t r organiseer t drijven op he Witte Leeuw. Daa e D j Zeskamp voor be bi en bb he n de Veerse hun thuishonk Ad het gezicht va is 83 19 Reutefleutes die ds in S ft. k en de boerenbruilo eente Raamsdon hij onder andere toenmalige gem de n va . Vanuit rie en st ot du er de prom om de in ve ks on sd m aa R Dag. Opgericht even van arktmeester. De het verenigingsl veer) is Ad de m ks on de winkeliers en sd m aa R n Er fgoed, waar g Evenemente ger bij het Veers illi ijw vr de SER (Stichtin en lid rs n deze actief als bestuu en sponsoring va ën ci an fin de laatste jaren is Ad or is vo aan de verantwoordelijk 80 -jarige leeftijd op Ad t lijd er ov hij onder andere ril 2020 mee een icoon en t van 23 op 24 ap veer verliest daar ks on club. In de nach sd m aa R . t Covid-19 virus gevolgen van he een echte Faant.
Huize Char troise voordat het werd geslo
opt en vervangen door nieuwbouw in 1940
.
59
Onderwijs welgestelden. Gelukkig is onderwijs alleen mogelijk voor was n ede gel g Lan . ving enle sam en onderwijs kon Onder wijs is belangrijk in onze als men kan en wil. Toen iedere eel zov en krijg ijs erw ond en uze) Nu kan iedere ijk voor par ticulieren of (religie daar verandering in gekomen. het door wetgeving ook mogel d wer er Lat eid ld. vrijh ege de ger r at Doo sta de ijs. ar onderw ontvangen was dit door 0 was er overwegend openba 190 in beg Tot te. Bij een an. gem e terb onz ach r hun eigen instellingen. Zo was het ook in ken onderwijs te verzorgen voo ker de illen sch ver de fde en Lie onn van en beg n de Zuster van onderwijs veranderde dat n. In Geertruidenberg verzorgde uze gie reli r doo k vaa ken olie bij de kath er leken onderwijzers. Daarnaast de protestanten door leken en r de katholieke jongens waren voo en s isje me ke olie kath r voo school, een katholieke meisjes van Tilburg het onderwijs er naast een protestantse lagere en war onk msd Raa In ijs. erw was er ook nog “neutraal” ond r leken onderwijzers. een jongensschool verzorgd doo en el ijnd Sch van ter Zus de school van
267
St. Jansschool meisjesschool 1901, Koestraat Geertruidenberg.
268
Stichting ambachtsschool Geertruidenberg, ca. 1946.
269
Openbare school “‘t Ouw School”, Heereplein Raamsdonksveer.
270
RK Landbouwschool Julianalaan Raam
60
sdonksveer, ca. 1955.
Jongensschool Sint Leogebouw, Raamsdonk tot 1971. Zijn nu 6 woningen.
In Raamsdonksveer kregen de kath olieke meisjes les van de Zusters van Schijndel en de katholieke jong de Fraters van Tilburg. De protesta ens van nten hadden een eigen school, geru nd door leken. De kinderen van 4 jaar kregen opvang in de bewaars en 5 chool, later de kleuterschool. Ron d 1965 kwamen op de katholieke de gemengde klassen. Met de invo sch olen ering van de “Wet op het basison der wijs” verdwenen de kleuterscho ontstond de basisschool voor kind len en eren van 4 tot 12 jaar. Rond 1940 werden in Raamsdonksveer de kath uloscholen voor zowel meisjes als olieke jongens opgericht, geleid door de zusters en de fraters. Er kwam ook protestantse uloschool. Later ook een nog een lagere landbouwschool. In Raamsdonk kwam er een huishou dschool voor meisjes en in Geertru idenberg een huishoudschool en ambachtsschool. In 1974 kwam er een in Raamsdonksveer een dependanc e van het Mgr. Frenckencollege uit Oosterhout. Die ontwikkelde zich vrij snel tot een zelfstandige school, het Dongemondcollege. De ontwikke in het onderwijs gingen door en sch lingen aalvergroting was het thema. Uit sam envoeging van al de vormen van voortgezet onderwijs in deze regio is het huidige Dongemondcollege voortgekomen.
271
Koningin Emmaschool aan de Emmastraat Raamsdonksveer, ca. 1972.
272
Christelijke school in de Raadhuisstraat in Raamsdonk tot 1956.
274
273
RK Ulo St. Aloysius, Brejaartstraat.
St. Theodorusschool, Raamsdonksveer, ca. 1943.
61
Branden en Brandweer het verleden een zeer Al de drie de kernen hebben in 27 juni 1974 vonden er grote brand meegemaakt. Op nd plaats bij de NECOF explosies en een zeer grote bra riek) aan de Dongekade in (Nederlandse Castor Olie Fab geheel ver woest en is niet Geertruidenberg. De fabriek is sveer is op 8 augustus 1909 meer herbouwd. In Raamsdonk s Hendrikstraat ontstaan een zeer grote brand in de Prin boerderij. Door de brand zijn door een bliksem inlag in een gezinnen zonder woning. er 30 woningen ver woest en 40 ustus 1885 een grote In Raamsdonk was op 13 aug halverwege de Luiten brand vanaf de Schansstraat tot en en 5 schuren zijn Ambachtstraat waarbij 29 huiz omdat een bakker zijn ver woest. De brand is ontstaan schoorsteen niet had geveegd! ste persfoto die in de De foto die hierbij staat is de eer brandweer heeft zich Katholieke Illustratie stond. De onnen met handpompen flink ontwikkeld. Zo zijn zij beg zijn zij uitgegroeid tot en karretjes achter de fiets en het huidige moderne materiaal.
Brandweerkaz
erne in de voor
275
Brandspuit brandweer Geertruidenberg, 1920.
277
Brandweercorps gemeente Raamsdonk op het Heereplein in 1955.
62
malige af fuitloo
ds aan de Mar
kt in 1974.
276
Brandweercorps gemeente Raamsdonk, 19461947.
278
Demonstratie bevrijding slachtoffers uit auto.
279
Brandweer gemeente Raamsdonk tijdens blussen brandende auto in Boterpolder.
281 280
282
Afgebrande huizen op ’t Smidseind (Pr. Hendrikstraat) in 1909.
Brand in de schuur van Jos Romme, Hoge Veer in 1969. Brand in stellingmolen “Zeldenrust” van fam. Rombouts, 1957.
283
Brand blussen aan de Haven Geertruidenberg in 1978.
Brandweerkorps
284
In Raamsdonk is op 13 augustus 1885 een grote brand vanaf de Schansstraat.
van de gemeente
Ge
t de posten Ge er truidenberg me
er truidenberg en
285
Ontploffing NECOF Geertruidenberg.
Raamsdonksveer
in 2018.
63
Cultuur kent een rijke De gemeente Geertruidenberg ende verenigingen culturele historie. De oudst bek Kon. Harmonie “De zijn Harmonie “Apollo” (1840), “Sint Bavo” (1927). Eendracht” (1848) en Harmonie korpsen. Zeer Zij waren niet de enige muziek en: “De Juweeltjes” bekend zijn ook de showkorps Daarnaast waren en “De Veerse Trommelaren”. s, zoals bijv. De er de nodige carnavalsorkestje Zwervers. en er veel activiteiten. Ook op gebied van toneel war ren zich “Polleke Veel oudere Verenaren herinne Van recentere datum Prik” uit hun lagere schooltijd. verenigingen: Climax, kennen we vooral drie actieve Cabaneel met Plaankengriep en Theatergroep r vermakelijke bijna jaarlijks schitterende en zee uitvoeringen.
Archeologisc
286
Kiosk Markt 1924, Geertruidenberg.
289
he opgravinge
287
Harmonie Apollo, 1926.
64
r OKG .
288
135-jarig bestaan Harmonie Apollo, februari 1975.
290
Zang- en muziekvereniging St. Cecilia 1925, Geertruidenberg.
Museum De Roos.
n Kasteelmuu
291
Climax Geertruidenberg “Het hing in de lucht”, nov. 1981.
292
Vier violisten bij boerderij fam. Kamp, De Bossen. Huib Boelaars, Piet Vermeer, Jan Verschuuren en Frans.
295
Harmonie Sint Bavo in het park in Raamsdonk, eind jaren 60.
293
Jongenskoor “Gloria Patri”, begin jaren 50.
294
Imitatieharmonie “Schorre Faanten” in 1950.
296
Koninklijk Erkende Drumband “De Veerse Trommelaeren”.
297
Toneelvereniging “Forum” spelen “De Herbergierster”.
298
Oratoriumvereniging “Cantate Corde” uit Raamsdonk, eind jaren 60.
Gallibent.
65
Cultuur 299
300
Volksdansgroep “De Rappe Gastjes”.
Koninklijke
Har
Eendrach monie “De
t” in het Ko
Blaaskapel “De Zwervers”.
ningspark.
WC E xperie nc
‘t Cabanee
66
l. Raamsdo
nksv
e to the 6 eer welcom
0’s. Novem
ber 2011.
e “Blaost de
Koloszaal O
p”, 2016.
Historisch verenigingsleven 302 301
Bergsche Battery
werd een stadsmilitie gevormd, r Maurits op de Spanjaarden, doo erg enb uid ertr Ge d sta de he Battery heeft als doel met In 1593, na de verovering van De in 1996 opgerichte Bergsc . llen inva e ans Spa en teg n rme alle disciplines van toen met als doel de stad te besche stad te laten herleven, waarbij e dez van orie hist rijke de nabootsing ren kanonlopen een zo verantwoord mogelijke ie van rond 1600. Oude gietijze ller arti in d eer ialis pec ges is gsche Battery met pieken van 2,5 en 5,5 meter ver tegenwoordigd zijn. De Ber aan door piekeniers, uitgerust est bijg den wor iers onn kan eld met zijn tamboers en zijn geplaatst op affuiten. De vaandrig met zijn vaandel opgest de at sta lling ste de ter ach k ple s- en kapiteinstent en musketiers. Op een veilige ebouwd, waarbij de bemanning opg ent pem kam et ple com een wordt blok waar herauten. Tijdens demonstraties de marketentsters en het schand van ur pvu kam het van k roo ilitie. Dat, en de brengen de bezoekers op een onderdak biedt aan de stadsm ten schande worden gemaakt, oed ebr erg add en alje rap , ongehoorzame manschappen r de vijftiende eeuw. spraakmakende wijze terug naa
303
Aan het eind
van de Koe
straat een vo
ormalig mili
tair onderkom
en.
In de kelder van het stadhuis is de Bergsche Batterij gehuisvest.
67
Historisch verenigingsleven 305 304
Gilde Sint -Bavo Raamsdonk
2 d 1800 ter ziele is gegaan. In 184 msdonk, dat waarschijnlijk ron Raa in e gild een ft van hee 0 ake 190 spr st streeks In 1743 is er voor het eer Sint Bavo’ opgericht die tot om ing of zogenaamde Gilde van enig ver e elijk van het gilde te komen. app ting sch rich end r)op ‘Vri werd de even om tot de (he geg zet aan ste eer de is 5 198 est in el geïnstalleerd. bestaan. Tijdens het Sint Bavofe mis in de Sint Bavokerk officie lige Hei de ens tijd o Bav t Sin uttersgilde e, evenals het verstevigen van Op 1 oktober 1987 werd het Sch zijn doelstellingen van het Gild ities trad van en oud beh het laatstgenoemde vallen Het historisch element en men van ontspanning. Onder het vor ve rtie spo van nen efe beo n, bazuinblazen en onderlinge vriendschap en het m. Daarnaast wordt het tromme boo uts sch de der ron waa , len op doe Sint-Bavo Ramsdonk. het schieten met de handboog hoog in het vaandel van Gilde at sta g idin ple gdo Jeu nd. efe vendelzwaaien beo
306
Toneel vereniging St. Bavo.
307
R.K. werkliedenvereniging St. Bavo.
68
308
Affuiten gemaakt met leerlingen van het Dongemond college.
309
310
Het oude uurwerk in de toren van de Geertruidskerk na de restauratie door vrijwilligers.
311
312
Klokkenstoel gemaakt door leeringen van het Dongemond College.
313
Herdenking 70 jaar bevrijding, 2014.
314
Grootste uurwerk van Europa op Amercentrale na restauratie door vrijwilligers. Theodorus op z’n Plek, 2017.
ANWB paal op de Kroispad.
Schaapskoo
Reconstructie van kasteelmuu
r te Geertruidenberg.
renoveerd do i in Raamsdonk ge
or leerlingen Dong
emond College.
69
Van alles wè 316 315
317
Welpen in de Ridderzaal in Den Haag, 1953-1954.
Hoge Veer boerderij fam. Zijlmans.
Kermis Raamsdonksveer.
319
318
320
Keizersveer.
Station Geertruidenberg. Scouting bij clubhuis Korte Broekstraat.
Colofon Concept & productie: Tomorrow Marketing & Sales Services In opdracht van: Albert Heijn Van Gameren
Foto’s, Themateksten en Beeldredactie: Stichting Veers Erfgoed Raamsdonks Historie Oudheidkundige Kring Geertruijdenberghe
Met dank aan: Aan een ieder die een bijdrage heeft geleverd aan dit boek “Dwalen door de tijd”
Disclaimer: De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten m.b.t. de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. 70
Gedwaald door de tijd Raamsdonk
Raamsd
onksveer
g r e b n e d i u r Geert