link 2019 Oost Nederland Special by henjuitgevers.nl

D E VE R B I N D I N G TU SS E N TEC H N O LO G I E, MAR KT E N M E N S

Magazine

SPECIAL OOST-NEDERLAND februari 2019 | nummer 1 | jaargang 21

THEMA DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE AUTOMATISERING DWINGT MAAKBEDRIJVEN TOT STANDAARDISERING VAN PROCESSEN DE FABRIEK VAN MORGEN

CEO ARJAN ESTER VAN AEBI SCHMIDT HUB ONTWIKKELT AR- EN VRTOEPASSINGEN VOOR DE INDUSTRIE SLIM ‘GEREEDSCHAP’ VOOR COMMUNICATIE MENS EN MACHINE

‘VERBETEREN VRAAGT GEEN STRAK UITGEDACHT 10-JARENPLAN. BEGIN GEWOON’

pneumatisch elektrisch digitaal

Your motion pneumatic | electric | Our solution

www.festo.com/nl

ARJAN STAPPEN MAKEN

INHOUD 4 NIEUWS 6 THEMA DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE • BOOST navigeert Oost-Nederlandse bedrijven richting Smart Industry • COLUMN Jouw provinciehuis, mijn metaalbedrijf • Digital innovation hub ontwikkelt AR- en VR-toepassingen voor de industrie • Vliegende start Advanced Manufacturing Program • Perron038 stimuleert Zwols open-innovatieecosysteem • Automatisering dwingt industrie tot standaardisering van processen • Van Raam maakt medewerkers medeverantwoordelijk voor innovaties • Fieldlab The Garden creëert ‘living lab’ voor het mkb

18 CENTERFOLD Smart & Sustainable Industries in Oost-Nederland

22 SAMENWERKEN IN DE KETEN Bronkhorst High-Tech intensiveert en professionaliseert relatie met suppliers

23 COLUMN Duurzaam ecosysteem 24 INNOVATIE Elektronica en fotonica, academia en industrie, Nijmegen en Enschede

27 STRATEGIE Technologieleverancier Demcon: inhoud boven vorm

28 PARTNERS maxon motor benelux ondersteunt studententeams bij hun duurzame ontwerpen

‘Ga experimenteren met fans – opdrachtgevers die geloven in jou als organisatie – en neem op die manier een voorsprong.’ Dat heb ik een tijd geleden eens geroepen tijdens een Link Ondernemerscafé, dat toen gehouden werd in een tent die tegen de nieuwe smart factory hal van 247TailorSteel in Varsseveld was opgebouwd. Het onderwerp? Smart Industry natuurlijk. ‘Alles’ lijkt daarom te draaien tegenwoordig. “Maar wat moet ík daarmee, ik ben veel te druk met mijn zaken van alledag”, hoor ik mensen verzuchten om me heen. Aebi Schmidt in Holten heeft in 2018 de Metaalunie Smart Manufacturing Award gewonnen. Geweldig natuurlijk, maar wij hebben de waarheid ook niet in pacht. We kijken, we proberen, we experimenteren, we zoeken, we kiezen. En dat kunnen wij, omdat we veel klanten in de overheidssector hebben: zij komen vanzelf aankloppen met vragen van ‘Hé, kunnen we niet via een ander servicecontract zakendoen?’ of ‘Wat doen jullie eigenlijk aan circulair ondernemen?’

Op verzoek van LINK Magazine heeft ceo Arjan Ester van Aebi Schmidt het gasthoofdredacteurschap van deze special Oost-Nederland op zich genomen, waarvoor onze hartelijke dank. De uitgevers, Mireille en John van Ginkel

Smart Industry is een populaire kreet, maar wat is het eigenlijk? Voor mij draait het simpelweg om steeds weer bezig zijn met het slimmer en beter inrichten van je processen. En daarvoor hoeven we geen strakke, compleet uitgedachte tienjarenplannen te schrijven over hoe we het precies allemaal voor ons zien. We hoeven niet te wachten met beginnen tot we alles zeker weten. Begin gewoon maar eens. Met meer modulair ontwerpen van producten bijvoorbeeld. Dan volgt die stap naar meer robots op de werkvloer wellicht vanzelf. Daarom heb ik ook meteen ‘ja’ gezegd toen ik gevraagd werd als lid en kort daarna als voorzitter van de kopgroep van BOOST, het Smart Industry-netwerk van Oost-Nederland. In die kopgroep zitten zes ondernemers uit de Oost-Nederlandse maakindustrie om de BOOST-activiteiten richting te geven. Als sterk aanwezig maakbedrijf wil ik een actieve rol spelen in de regio. Ik wil kennis delen en vertellen hoe Aebi Schmidt zelf groot is geworden en wat dat onderweg gevraagd heeft. Kennis delen met elkaar is stappen maken.

29 KENNIS DELEN Insteken op precies het juiste, concrete niveau

31 STRATEGIE NieuweWeme Groep groeit in omvang en ketenbeheersing

32 INNOVATIE WiredWorkers timmert aan de weg met zijn cobots

33 NIEUWS (VERVOLG)

Als je de Smart Industry-centerfold van Oost NL middenin deze Link-special ziet, lijken heel Gelderland en Overijssel te veranderen in één groot fieldlab. Overal komen enthousiaste ondernemers, kennispartijen en intermediairs bij elkaar om te broeden op thema’s zoals big data, industriële robotica, sociale innovatie, slim onderhoud en nieuwe businessmodellen. Er zijn zoveel initiatieven, werkgroepen, innovatiecentra en projecten. BOOST speelt hierin de broodnodige rol van navigator. Mijn advies: Luister naar elkaars kennis en ervaringen, kijk om je heen, kom halen en brengen. Laten we allemaal fans van elkaar worden. ARJAN ESTER, CEO VAN PRODUCENT VAN STROOI- EN VEEGMACHINES AEBI SCHMIDT EN VOORZITTER VAN DE BOOST-KOPGROEP GASTHOOFDREDACTEUR VAN DEZE LINK-SPECIAL OOST-NEDERLAND

COLOFON Magazine

COLOFON

Deze special Oost-Nederland is bijgevoegd bij het februarinummer van Link Magazine. Link Magazine is een managementblad over eigentijdse vormen van samenwerking tussen bedrijven onderling en tussen bedrijven, (semi-)overheid, universiteiten en hogescholen.

FEBRUARI 2019 UITGEVER H&J Uitgevers Mireille van Ginkel Bosscheweg 76 5151 BE Drunen (010) 451 55 10 06 51 78 41 97 uitgever@linkmagazine.nl www.linkmagazine.nl

RAAD VAN ADVIES ing. P.A.M. van Abeelen (ISAH), J. Beernink MSc (Golden Egg Check), ing. D.M. van Beers (Festo BV), J.C.A. Buis MBA (RR Mechatronics), ing. B. Draaijer (V en M Regeltechniek), F.M. Eisma (Trumpf Nederland), ir. J.F.M.E. Geelen (Océ), ir. R. van Giessel (voormalig ceo Philips CFT), H. Gijsberts (Thermo Fischer), ir. M.H. Hendrikse (NTS-Group, HTSM-boegbeeld), ing. J.B.P. Hol (Legrand Group), ir. T.J.J. van der Horst (TNO), ir. M.W.C.M. van den Oetelaar (Bosch Rexroth), dr. ir. M. Peters (president & ceo Moba Group), dr. ir. D.A. Schipper (Demcon), E. Severijn (Siemens PLM Software Benelux), J.A.J. Slobbe (ITM Group), H.G.H. Smid (Variass Group), ir. W.W.M. Smit MMC (DBSC Consulting), ing. N.J.F. van Soerland MBA (Philips Healthcare), ir. H.H. Tappel (Bronkhorst High-Tech), W.B.M. van Wanrooij (IBN Productie), ir. S.J. Wittermans (ASML) HOOFDREDACTIE Martin A.M. van Zaalen EINDREDACTIE Pim Campman, Lucy Holl, Wilma Schreiber redactie@linkmagazine.nl AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Robin Burghard, Hans van Eerden, Arjan Ester, Arnold Hofmeijer, Manon Nijenhuis, André Ritsema

COVERFOTO Arjan Reef GRAFISCHE VORMGEVING Primo!Studio, Delft DRUK Veldhuis Media, Raalte ABONNEMENTEN u 70,50 per jaar ADVERTENTIE-EXPLOITATIE John van Ginkel john.vanginkel@linkmagazine.nl (010) 451 55 10, 06 53 93 75 89 VOLGEND NUMMER Het eerstvolgende nummer van Link Magazine verschijnt 12 april 2019. Het thema van dit nummer is ‘Human capital: het gaat niet om talent, maar om doorzettings- en aanpassingsvermogen’

ISSN 1568 - 1378

Niets uit Link Magazine mag worden overgenomen of gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever. Deze uitgave is met grote zorgvuldigheid samengesteld. Desondanks kan de uitgever geen aansprakelijkheid aanvaarden bij eventuele onjuistheden. Aan de inhoud van deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend.

Special Oost-Nederland - februari 2019

NIEUWS RIWO ONTWIKKELT SAMEN MET STUDENTEN SAXION EEN NOG SLIMMERE VOERROBOT Op moderne kalverhouderijen rijden tegenwoordig voerrobots rond, automatisch geleide voertuigen, met een bak met zo’n duizend kilo voer er bovenop. Aan de hand van een recept stopt de robot bij diverse voeropslagen en vraagt aangegeven hoeveelheden voer. Die laadt en mengt de robot in een bepaalde volgorde. Hij gaat naar de stal en geeft zo vaak mogelijk per dag vers voer uit. Het scheelt arbeid en de voeropname wordt bevorderd. Dat beeld hebben Riwo in Oldenzaal en het lectoraat Mechatronica van hogeschool Saxion in Enschede voor ogen bij hun project MARIO. MARIO staat voor Modular Adaptive Robot for Intelligent Operations. Riwo, dienstverlener in industriële automatisering en mobiele, machine- en procesbesturing voor uiteenlopende sectoren, levert verschillende soorten AGV’s: zo realiseerde Riwo samen met Achterbosch Machinebouw bij het enorme kassencomplex Emsflower net over de Duitse grens volledig automatische transportwagens en -trekkertjes met de naam Rhino. Samen met klant Sieplo uit Lunteren heeft RIWO de huidige generatie voerrobot ontwikkeld die 24/7 vers voer aan kalveren doseert. ‘Maar het kost bloed, zweet en tranen om zo’n robotsysteem door te ontwikkelen en in de volgende generatie naar de

markt te brengen’, zegt directeur Wim Spit van Riwo. Het is een dagtaak om alle ontwikkelingen bij te houden. Spit sprak erover met lector Mechatronica Dirk Bekke en hoorde dat Saxion bezig was met ROS. ROS is een robot operating system, dat studenten bijvoorbeeld gebruiken om robots te laten voetballen. ‘Een mooi platform dat best ver ontwikkeld is, maar wij zoeken voor onze industriële toepassingen natuurlijk uiterste robuustheid, betrouwbaarheid en veiligheid.’ Kennis delen kon beide partijen verder brengen. Ze besloten project MARIO te starten en kregen een samenwerkingssubsidie voor twee jaar van TechForFuture. ‘We hebben go/no-go-mijlpalen ingebouwd. We investeren als bedrijf een aardige som geld in zo’n project, maar we hebben dat no-gobesluit onderweg nooit hoeven te nemen. We zijn heel enthousiast over de samenwerking.’ Riwo deelde eerst maar eens zijn kennis over het voeren van vee en alle uitdagingen eromheen. Vervolgens begonnen de studenten onder leiding van lector Bekke een nieuw AGV-platform te ontwikkelen. Wim Spit: ‘We willen onze tweede generatie besturing toebrengen naar de derde generatie. We hebben behoefte aan een next generation modulair AGVplatform voor uiteenlopende toe-

Studenten van Saxion en medewerkers van Riwo werken samen binnen het MARIO-project. Foto: Riwo

passingen. Maar als je iets wilt bereiken, moet je een concreet doel hebben en dat werd dat rondbrengen van het veevoer bij Sieplo.’ De Riwo-medewerkers deden alles binnen het project wat met voertechniek te maken heeft, de studenten bogen zich over een nieuw navigatiesysteem op basis van ROS, met daarin onder meer SLAM, Simultaneous Localization And Mapping. ‘Het bleek een perfecte match. Voor de studenten is het leuk om met een concrete toepassing bezig te zijn.’ Er is een schaalmodel van de voerrobot gebouwd, inclusief de componenten zoals Riwo die in industriële toepassingen gebruikt.

CIRCULAIR AAN DE SLAG De provincie Overijssel biedt honderd productiebedrijven de mogelijkheid om deel te nemen aan een CIRCO-track. Deelnemers leren hoe ze nieuwe producten en diensten circulair kunnen ontwerpen en winstgevend kunnen maken. De CIRCO-track bestaat uit drie ééndaagse workshops binnen een periode van twee maanden en is geschikt voor maakbedrijven en hun toeleveranciers. Bij eerdere CIRCO-tracks hebben al twintig Overijsselse bedrijven kennis gemaakt met de mogelijkheden van de circulaire economie.

De ondernemers waren positief, reden voor de provincie om nog eens tien CIRCO-tracks aan te bieden. Overijssel heeft ook de site www.circulairaandeslag.nl gelanceerd. Dit gebeurde onlangs tijdens de presentatie van de zes Overijsselse transitieagenda’s voor de circulaire economie. ‘Circulair aan de slag’ ondersteunt ondernemers die willen werken aan hun circulariteit maar niet goed weten hoe of waar ze moeten beginnen, zeker in de veelheid aan instrumenten die er beschikbaar zijn. Aan de hand van maximaal

Special Oost-Nederland - februari 2019

vier eenvoudige vragen over wat de ondernemer op dit moment bezighoudt, wordt een selectie gemaakt van geschikte instrumenten. Er is ook een link met de Futureproof community, het matchmakingplatform voor de duurzame ondernemer. In deze community krijgen circulaire oplossingen van Overijsselse bedrijven een (inter)nationaal podium. Oost NL heeft de site ontwikkeld in opdracht van de provincie Overijssel. www.circonl.nl www.circulairaandeslag.nl

Dat schaalmodel rijdt op Saxion rond. ‘Het moet nu geïntegreerd worden in onze industriële hardware. Het proof of concept is er. Wij vertalen het naar een prototype en beginnen met de optimalisaties in onze proeftuin. Onze derde generatie besturing is een feit.’ ‘Het MARIO-project is prachtig voorbeeld hoe het kan gaan binnen TValley’, zegt Dirk Bekke. TValley is een cluster- en netwerkorganisatie voor het bedrijfsleven en onderwijs, waaraan Riwo als partner deelneemt. De partijen delen kennis, er zijn expertsessies, gastlessen en innovatieprojecten. ‘Met TValley hebben we Mechatronica Valley Twente weer nieuw leven ingeblazen’, aldus Bekke. TValley is erkend als Smart Industry Fieldlab, een praktijkomgeving waarin bedrijven en kennisinstellingen slimme oplossingen ontwikkelen, testen en implementeren. ‘We hebben inmiddels een TValley-roadmap en er zijn ook acht andere bedrijven aangehaakt. De één houdt zich bezig met fleetmanagement, de ander met sensoren. We willen ze technologisch verder brengen. En TValley biedt onze studenten uiterst interessante leeromgevingen.’ Op 6 juni is het TValley jaarcongres 2019. Meer informatie op de site. www.tvalley.nl www.riwo.eu

EEUWLING PAS REFORM ZIT MET SERVICEMODEL STEEDS DICHTER OP DE KLANT Pas Reform bestaat 100 jaar. De eeuwling is springlevend, zegt ceo Harm Langen. ‘We zijn continu in beweging. We voelen ons jong.’ Pas Reform (150 medewerkers) bouwt broedmachines voor eieren waar vleeskuikens uit komen. Maar een pure machinebouwer is het allang niet meer. Pas Reform is steeds meer ook een softwarebedrijf en dienstverlener. Het bedrijf is een wereldspeler in de nichemarkt voor broederijen. De klanten zitten in meer dan honderd landen. Oprichter Gerrit Pas bouwde zijn eerste incubatiesysteem in 1919 in Zeddam, waar nu het hoofdkantoor nog steeds zit. Inmiddels heeft Pas Reform ook vestigingen in Doetinchem, Jacksonville (VS) en Rio Claro (Brazilië). Er zijn twaalf eigen verkoop- en servicekantoren en tientallen distributeurs in alle delen van de wereld. De installed base van Pas Reform verwerkt 10 miljard kuikens per jaar. ‘Uitgangspunt is onze klanten te ondersteunen bij een optimaal broedproces en daar hoort zoveel meer bij dan alleen het neerzetten van een machine’, zegt Harm Langen. Het businessmodel is geënt op totaaloplossingen voor broederijen, dat wil zeggen het leveren en servicen van alle equipment en software. Naast de eigen broed-

machines levert het bedrijf bijvoorbeeld ook klimaatregeling en broederijautomatisering voor het efficiënt verwerken van de broedeieren en eendagskuikens. Pas Reform levert meer service dan ooit door data van klanten binnen te halen en grondig te analyseren. ‘We gaan met ons servicemodel steeds dichter op de klant zitten’, zegt Langen. Met het uitgebreide besturingssysteem van Pas Reform kunnen klanten vanaf hun tablet of pc de hele broederij overzien en inzoomen op uiteenlopende parameters van de machines. De besturingssoftware is anno 2019 een essentieel onderdeel van het aanbod. ‘We halen ook enorm veel data van klanten binnen. De servicedesk monitort broederijen wereldwijd. Door de data te analyseren, kunnen we de performance sterk verbeteren en aan preventief onderhoud doen. We gaan van curatief naar pro-actief.’ Dat is binnen de markten waarin Pas Reform opereert, nog steeds vernieuwend. Klanten willen de data meer en meer delen, is de ervaring van Langen. Sommigen hebben zelf het besef al van het potentieel aan informatie dat de data in zich dragen. Anderen zijn ‘om’ als ze alle mogelijkheden van

Harm Langen van Pas Reform: ‘We bouwen referenties op om met onze werkwijze de wereld te veroveren.’ Foto: Theo Kock

het sturen op data zien. ‘Wat betreft die data-analyse werken we nog wel vooral met de echte voorlopers, met name in Europa en de USA. We bouwen referenties op en willen zo met onze werkwijze de hele wereld te veroveren.’ Wat volgens Langen helpt, is dat er een enorme consolidatie onder de

broederijen gaande is. De klanten worden steeds groter en professioneler en staan ook open voor innovatie. ‘Dit is een mooi moment om ons eeuwfeest te vieren. De gekozen richting is goed, we zijn hard gegroeid, harder dan gemiddeld in de markt.’ www.pasreform.com

CYBERSECURITY CENTRUM MAAKT BEDRIJVEN WEERBAARDER In Enschede is eind vorig jaar het Cybersecurity Centrum voor de Maakindustrie gestart. Het biedt ondernemers kennis en ondersteuning bij het goed organiseren van hun eigen cybersecurity. Binnen het centrum werken partijen als Novel-T (uitvoerder), Hogeschool Saxion, Universiteit Twente, CIO Platform, Koninklijke Metaalunie, FME, VMO, Ten Hag Advies, BOOST, Fieldlab Cybersecurity The Garden, HTSP en de provincie Overijssel samen. De snelle digitale veranderingen zorgen voor nieuwe uitdagingen voor ondernemers, zoals gerichte aanvallen van cybercriminelen. Het verhogen van de digitale weerbaarheid een must. Ondernemers kunnen concreet

advies en relevante informatie op het gebied van digitale veiligheid krijgen. Een nulmeting kan inzicht geven in de cyberveiligheid van een organisatie en wat er moet gebeuren om die veiligheid te vergroten. Ook wordt het CSCM ISAOs (Information Sharing and Analysis Organization) opgezet. Hierin delen bedrijven en experts hun kennis en ervaring over cyberdreigingen. Het initiatief komt voort uit het programma ‘Digital Trust Centre’: dat is eind 2017 door het ministerie van Economische Zaken en Klimaat en het ministerie van Justitie en Veiligheid gestart. www.novelt.com/nl/services/ cybersecurity-centrummaakindustrie/

GAS

VLOEISTOF

DAMP

Bronkhorst High-Tech B.V. ontwikkelt en produceert innovatieve, duurzame en klantspecifieke oplossingen op het gebied van low flow fluidics handling vraagstukken.

www.bronkhorst.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

BOOST NAVIGEERT OOST-NEDERLANDSE BEDRIJVEN RICHTING SMART INDUSTRY

THEMA

‘OVER 20 JAAR MOET IEDEREEN TWEE KEER ZO PRODUCTIEF ZIJN’

DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE

Smart Industry-netwerk BOOST is steeds meer aanjager en navigator van slimme en schone industrie in Oost-Nederland. Het helpt productiebedrijven om de ommezwaai te maken die hard nodig is om de concurrentie in eigen land en ver daarbuiten in de nabije toekomst aan te kunnen.

veranderingen te wachten, waarin digitali-

Oost-Nederland zet in op Slim, Schoon en Sociaal. De industrie staat ingrijpende sering en robotisering, maar bijvoorbeeld ook circulair ondernemen een grote rol spelen. De medewerkers op de werkvloer moeten mee in die stroom. Dat vraagt om sociale innovatie. Gelderland en Overijssel maken zich op voor de toekomst.

Deltion en Windesheim in ontwikkeling zijn. De eerste pilots worden nu binnen het mbo aangeboden. Piet Mosterd is altijd bezig in de regio. Zo zit hij bijvoorbeeld ook in het dagelijks bestuur van RCT Gelderland. ‘Het is goed om van tijd tot tijd met elkaar aan tafel te gaan zitten en van elkaar te leren en te weten waar we mee bezig zijn. We moeten onderling afstemmen en bovendien wil ik dat de veranderingen sneller gaan.’ Smart Industry-netwerk BOOST wil bekender worden in de regio. Hier de stand op vakbeurs TIV in Hardenberg. Foto: BOOST

DOOR LUCY HOLL

‘W

eet je wat het is’, zegt Piet Mosterd, directeur van AWL in Harderwijk, leverancier van slimme oplossingen op het gebied van high-end automatisering, robotisering en verbindingstechnologieën. ‘Over een jaar of twintig moet iedere werkende in ons land echt twee keer zo productief zijn, willen we onze huidige welvaart handhaven.’ Dat is heldere taal. En om die productiviteit omhoog te krijgen, moet er nog véél gebeuren. Er zijn ondernemers in de industrie die echt cruciale stappen nalaten, vindt Mosterd. De robotisering en digitalisering zijn nog bedroevend laag. Samen met vijf collega-ondernemers van leverancier van ingenieuze flowmeters en regelaars Bronkhorst High-Tech, fabrikant van aangepaste fietsen Van Raam, kennisbedrijf IJssel Technologie, producent van strooien veegmachines Aebi Schmidt en high-end technologieleverancier Demcon vormt hij de zogeheten kopgroep van Smart Industrynetwerk BOOST. Zij zijn een kennis- en inspiratiebron voor andere ondernemers in Oost-Nederland.

VERSNELLEN Het is een boeiende club, stelt Piet Mosterd: ‘De bedrijven binnen de kopgroep zijn van

een grote diversiteit, ieder heeft zijn eigen markten en aandachtsgebieden. Wat we gemeen hebben, is dat we allemaal willen bijdragen aan een meer innovatieve maakindustrie in Oost-Nederland. En we kunnen aangeven wat volgens ons de aandachtspunten op de BOOST-agenda moeten zijn.’ Thema’s zijn er genoeg, zegt Mosterd. Slim ontwerpen, produceren en robotiseren natuurlijk, maar bijvoorbeeld ook internationaliseren. ‘Nederlandse bedrijven hebben kwaliteit, ze kunnen prima de exportmarkt op. Ik wil kleine bedrijven aanzetten om dat daadwerkelijk ook te doen.’ Hij is zelf een programma gestart waarin een stuk of vijf geselecteerde bedrijven uit Oost-Nederland individueel begeleid worden richting hun gewenste klanten in Duitsland. Op het gebied van robotisering nam AWL-Techniek een paar jaar geleden al het initiatief om het Fieldlab Industriële Robotica op te richten. Dat biedt alle faciliteiten om opleidingen in robotica te volgen. ‘We willen onze kennis aan de markt beschikbaar stellen. Zo’n fieldlab lost lang niet alles op natuurlijk, maar het zorgt wel voor meer besef bij bedrijven wat er met robots kan.’ Het fieldlab is de praktijkleslocatie van onder meer de beroepsopleidingen Robotic Coördinator, Robotic Programmer en Robotic Engineer die samen met de mboen hbo-opleidingsinstituten Landstede,

Special Oost-Nederland - februari 2019

ONE-STOP-SHOP Er gebeurt véél in Overijssel en Gelderland voor wie er oog voor heeft. Smart Industrynetwerk BOOST is de grote aanjager en navigator als het gaat om digitalisering, automatisering, nieuwe technologieën, artifical intelligence, machine learning, deep learning en andere actuele thema’s. BOOST is de regionale actieagenda voor Smart Industry in Oost-Nederland. De ‘one-stop-shop’ deelt kennis en organiseert van alles om de maakindustrie te ondersteunen in haar digitale optimaliseringslag. Nederland heeft vijf regionale hubs die met het landelijke programmabureau Smart Industry en met elkaar samenwerken. BOOST is sinds kort officieel de

Piet Mosterd, directeur van AWL: ‘Wat we gemeen hebben, is dat we allemaal willen bijdragen aan een meer innovatieve maakindustrie in Oost-Nederland.’ Foto: AWL

Smart Industry Hub voor Oost-Nederland. ‘In Oost-Nederland zit bovengemiddeld veel maakindustrie’, zegt Eddy van Hijum, Overijssels gedeputeerde voor Economie. ‘Van oudsher zijn Gelderland en Overijssel echte industrieprovincies. En in de maakindustrie spelen ongelooflijk grote ontwikkelingen. Het is erg belangrijk dat bedrijven zich daarop oriënteren. Het gaat die bedrijven en hun medewerkers in de toekomst zonder enige twijfel raken.’ Van Hijum weet van de hoed en de rand: hij gaat regelmatig op bedrijfsbezoek en komt niet zelden trots weer naar buiten, trots op wat hij gezien heeft op de werkvloer. De provincies tellen veel mkb’ers, vaak ook familiebedrijven. ‘Daar zitten prachtige koplopers tussen, maar ook ondernemingen die wat afwachtend zijn of die zich nog te weinig realiseren dat de industrie daadwerkelijk verandert. Toen de landelijke Smart Industryagenda ontstond, wilden we daarom meteen een regionale vertaalslag, een regionale aanpak om de grote middengroep te bereiken.’

AMBASSADEURS Van Hijum kijkt met genoegen naar de vele fieldlabs die afgelopen jaren in Oost-Nederland zijn ontstaan: praktijkomgevingen waarin bedrijven en kennisinstellingen samen Smart Industry-oplossingen ontwikkelen, testen en implementeren, waarbij sommige fieldlabs een landelijke functie hebben. Nu weer kijkt hij nieuwsgierig naar het nieuwe Perron038 in Zwolle, waar onderwijs en bedrijfsleven gezamenlijk zullen optrekken binnen innovatietrajecten (zie het artikel op pagina 12). ‘We moeten juist ook die link naar het onderwijs leggen. Als de productieprocessen en businessmodellen van bedrijven ingrijpend veranderen, vergt dat ook aanpassing van de onderwijsprogramma’s. Ik zie op steeds meer plekken hechte samenwerking tussen opleidingen en bedrijven: het Fieldlab Industriële Robotica is daar een prachtig voorbeeld van. Competentieprofielen kunnen zo helemaal aansluiten bij de veranderende vraag vanuit het bedrijfsleven.’

Michiel Scheffer, Gelders gedeputeerde Economie, Inno-

Eddy van Hijum, Overijssels gedeputeerde voor Economie:

vatie en Europa: ‘De voorhoede weet zelf de weg, wij

‘Er zitten prachtige koplopers in Oost-Nederland, maar ook

richten ons op de middenhoede, de mensen die graag

ondernemingen die wat afwachtend zijn of die zich nog te

willen, maar niet helemaal weten hoe en wat.’

weinig realiseren dat de industrie daadwerkelijk verandert.’

Foto: Provincie Gelderland

Foto: Provincie Overijssel

industrie, met steun van het ministerie van Economische Zaken. Dat wil de Nederlandse maakindustrie digitaal weerbaarder maken. ‘Het is een soort 1-1-2 voor hulp en ondersteuning bij cyberzaken. Het centrum is er gekomen naar aanleiding van concrete hacks, waarbij bedrijven compleet gegijzeld werden. Het moet zorgen voor preventie en bewustwording, en biedt hulp als het toch fout is gegaan.’

kant. We hebben landelijk het Techniekpact Smart & Sustainable om meer jongeren naar die techniekkant te trekken, maar de aandacht van de ministeries lijkt wat weg te zakken, nu techniek lang niet meer de enige sector is met personeelstekorten.’

URGENTIE Smart Industry moet wat Van Hijum betreft een belangrijk speerpunt blijven van OostNederland. Die transformatie van de industrie is een zaak van lange adem. ‘De digitalisering heeft op rijksniveau aandacht, maar ik blijf zeggen dat Nederland verhoudingsgewijs weinig geld steekt in Smart Industry-programma’s, zeker als je het afzet tegen industrielanden als Duitsland, Frankrijk, de Verenigde Staten of China.’ Die steken miljarden in de vernieuwing van hun industrie. ‘In ons land is de ondersteuning erg afhankelijk van financiering door de provincies en Europese fondsen. Ik ervaar onvoldoende urgentie vanuit het rijk om het beleid echt kracht bij te zetten, zowel aan de bedrijven- als de opleidingen-

TOPPRIORITEIT Ook gedeputeerde Economie, Innovatie en Europa Michiel Scheffer van de provincie Gelderland noemt de industrie een zeer belangrijke sector voor Oost-Nederland: ‘Ik vind het mooi dat hierin zowel mensen met een vmbo- als een mbo-, hbo- en woachtergrond werken. De industrie biedt een antwoord op een heleboel maatschappelijke vraagstukken: neem bijvoorbeeld zorg-opafstand of elektrisch rijden. Zonder industrie kunnen we niet het leven leiden dat we nu leven.’ De industrie zou al veel langer voor heel Nederland topprioriteit moeten hebben. ‘Nederland heeft decennialang geen industriebeleid gevoerd, we hebben er in Gelderland voor gekozen om dat wel te doen, net als in Overijssel en Brabant. Het doet recht aan het LEES VERDER OP PAGINA 9

CYBERCENTRUM BOOST loopt nu een jaar of drie en Eddy van Hijum ziet zonder twijfel verschuivingen. ‘De kopgroep van aansprekende bedrijven vervult een belangrijke ambassadeursrol. Ondernemingen maken veel gebruik van het aanbod: of het nu gaat om de evenementen of de scans van het productieproces, de inzet van kennisvouchers of het gebruik van gemeenschappelijke labfaciliteiten.’ Bedrijven kunnen het beste elkaar inspireren, stelt hij. Kennisinstellingen kunnen ondersteunen en helpen. ‘De medewerkers van de Fraunhofer-satelliet bij de Universiteit Twente trekken bijvoorbeeld als een soort horzels door de provincie om bedrijven te prikkelen en concrete verandersuggesties aan te reiken. Dat werkt.’ Van Hijum vindt dat er vorig jaar ook een grote stap gezet is met de oprichting van het Cybersecurity Centrum voor de Maak-

BOOST BOOST, de regionale actieagenda voor Smart Industry in Oost-Nederland, heeft een projectleider: Robin Burghard. Dan is er de kopgroep met de zes bedrijven die in het artikel genoemd staan. Daaromheen zit een kerngroep met stakeholders als Oost NL, VNO-NCW Midden, Universiteit Twente, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Radboud Universiteit, Fraunhofer, de provincies Gelderland en Overijssel, Windesheim, Saxion, FME, CIVON, VMO, Novel-T, Koninklijke Metaalunie, RCT Gelderland, Kennispoort regio Zwolle en de Kamer van Koophandel. BOOST heeft zeven themawerkgroepen: Circulaire businessmodellen, Sociale innovatie, Cybersecurity, Regionale faciliteiten (voor de fieldlabstructuur),

Slimmer produceren, Internationaliseren, Kennismaking & exploratie (voor de communicatie) en Smart Industry in actie (voor het overzicht van (financiële) instrumenten). BOOST-netwerk groeit Resultaten behaald in 2018 • Aantal fieldlabs en clusters van 16 naar 22 • Aantal werkgroepen van 6 naar 7 • Aantal partners van 22 naar 24 • 232 bedrijven geactiveerd via een voucher • 9.603 deelnemers aan 434 workshops, pitches en debatten • 7.775 deelnemers aan 75 congressen en reizen • Regelmatig Smart Cafés van RCT Gelderland en BOOST

Special Oost-Nederland - februari 2019

Helping regain the freedom of movement An ideal ratio between size, weight and power is a key factor in prosthetics.

Turning ideas into solutions withmaxon.com/ prosthetic-foot

Calf muscles are essential for walking and provide most of the energy needed for every step. People whoâ&#x20AC;&#x2122;ve had an amputation therefore tire quickly when they walk on prosthesis. But now there is a prosthetic foot that helps its wearer regain lost freedom of movement. In practice, it works like this: a powerful motor drives a spring which transfers its energy directly to the foot. This allows for short sprints and walking on uneven ground, something that had been considered impossible.

ARNOLD Arnold Hofmeijer, directeur van GS Metaal in Vriezenveen, ruilde een dag van baan met EZ-gedeputeerde Eddy van Hijum van de provincie Overijssel. GS Metaal (32 medewerkers) doet aan plaatbewerking, licht constructiewerk en machinebouw. Het bedrijf is zichzelf aan het ombouwen tot een ware digital factory en realiseert een Smart Factory Experience & Innovation Center zodat ook andere ondernemingen van de ervaringen kunnen leren.

www.gsmetaal.nl

JOUW PROVINCIEHUIS, MIJN METAALBEDRIJF Ik roep nogal eens dat het bij de overheid niet alleen moet gaan om het geven van geld. Er is veel meer samen te doen in die bekende driehoek overheid-ondernemingenonderwijs. Dat zei ik afgelopen herfst ook weer tijdens het BOOST-debat op de beursvloer van TIV Hardenberg. Gedeputeerde Economie Eddy van Hijum van de provincie Overijssel zat naast me. “We weten maar weinig van elkaars werk. Laten we eens een keer van baan ruilen”, bedachten we. En niet lang daarna reed Van Hijum - met zijn chauffeur weliswaar – naar mijn bedrijf, en ik – in mijn eigen auto – naar het provinciehuis. Dan ga je natuurlijk niet echt elkaars werk zitten doen. Maar ambtenaren van Economische Zaken ontvingen mij en namen me mee door allerlei mkb-programma’s. Dat was een aangename verrassing: wat komt er een hoop informatie samen bij die provincie en wat zijn er veel mogelijkheden! Dat was het positieve stuk. Maar waarom weet ik dat allemaal niet als ondernemer, terwijl ik mijn weg toch aardig weet te vinden? Dat is een lastig punt waarmee ze zelf ook worstelen: hoe krijgt de provincie alles beter over de bühne?

maar laat ze maar langskomen. En als ze niet in mijn bedrijf zouden passen, dan zijn er ongetwijfeld collega’s die er baat bij hebben. Natuurlijk vertelden de ambtenaren ook over alle financiële stimuleringsprogramma’s. Als je rondloopt met een innovatief idee, is het echt wel interessant om contact te zoeken met de provincie of Oost NL, bedacht ik. We laten ons als bedrijfsleven misschien afschrikken door de hoeveelheid werk, je moet plannen maken, alles documenteren. Maar ook daarbij kun je hulp krijgen. Van Hijum hoorde intussen van mijn mensen over ons Smart Factory Experience & Innovation Center dat we samen met Trumpf realiseren. Wat doen wij, wat zijn onze beslommeringen, hoe kijken wij naar de toekomst? Smart Industry staat bij de provincie hoog op de agenda, merkte ik in ons nagesprek. We hebben die dag samen ook nog producent van klimmaterieel Altrex in Zwolle bezocht, waarbij het vooral over het onderwijs ging. Fit blijven voor de toekomst heeft ook alles te maken met opleiden. Laat studenten het praktische deel van hun opleiding zo veel mogelijk op de werkvloer doen.

Voorbeeld: iedereen in de industrie kampt met het vinden van goed personeel. Er is een programma dat stimuleert dat nieuwkomers, die vaak in hun eigen land een prima opleiding hebben gedaan, aan het werk kunnen. We laten hier als bedrijfsleven kansen liggen. Ik weet niet precies wat de achtergrond en expertise van de nieuwkomers is,

Onze baanruil duurde al met al een uur of zes, veel langer dan je elkaar normaal ziet of spreekt. Mijn boodschap aan de provincie: er is interessant aanbod genoeg, maar probeer de stimuleringsprogramma’s meer uit te dragen en te versnellen. Het tempo waarin ondernemingen willen gaan, ligt vaak wat hoger dan de overheid kan bijbenen.

VERVOLG VAN PAGINA 7

van oudsher sterk industriële karakter.’ Gelderland heeft net een experiment achter de rug: de eerste tender Slimme en schone fabrieken (zie pagina 14). De provincie stelde zeven keer 200.00 euro beschikbaar voor even zovele ondernemers met opvallende plannen voor hun fabrieken. ‘Tot onze verrassing tekenden die eerste keer meteen dertig bedrijven in. De helft presenteerde prima projecten, de helft daarvan kreeg geld. Het geeft aan dat het leeft. Ondernemers denken na over de vraag hoe ze hun bedrijfsprocessen zo kunnen inrichten

dat ze leveren wat de markt wil, op een slimme manier produceren en hun afval hergebruiken. Velen wilden iets met zonnepanelen op het dak. De winnaars werken allemaal aan energie op het eigen erf.’ Scheffer wil zich inspannen om de regeling dit jaar te herhalen. ‘Belangrijk is ook hier dat de winnaars hun resultaten moeten delen, met klanten, toeleveranciers, collega-bedrijven en scholieren.’ Gelderland en Overijssel doen via BOOST veel om bedrijven bewust te maken van wat een toekomstige slimme industrie te wachten te staat. ‘Sommige komen vervolgens met complete plannen en roadmaps voor de toekomst, andere zetten een eerste kleine stapje en ontdekken dan vanzelf de volgende stap. Dat is prima. De voorhoede weet zelf de weg, wij richten ons op de middenhoede, de mensen die graag willen, maar niet helemaal weten hoe en wat.’

JUISTE ONDERWERPEN OP AGENDA

Lars de Groot, businessunitmanager industrial systems & vision bij Demcon: ‘Ik vind het heel belangrijk dat wij als ondernemers de juiste thema’s op de agenda van BOOST kunnen zetten.’ Foto: Demcon

Lars de Groot, BOOST-kopgroeplid en businessunitmanager industrial systems & vision bij Demcon in Enschede zat onlangs nog met de andere leden van de kopgroep en mensen van de provincies aan tafel. ‘We willen als groot bedrijf meewerken aan een sterke regio. Ik vind het ook heel belangrijk dat wij als ondernemers de juiste thema’s op de agenda van BOOST kunnen zetten. We moeten in de toekomst slimmer, beter georganiseerd en sterk gedigitaliseerd en geautomatiseerd

produceren in onze maakketens. Overheden en de subsidiegevers moeten snappen waar ondernemers tegenaan lopen en waar ze hulp bij kunnen gebruiken.’ Thema’s die De Groot interesseren, zijn bijvoorbeeld cybersecurity, circulaire businessmodellen en servitization. ‘Ondernemers moeten echt nadenken wat hun klanten in de toekomst nodig hebben. Veel eindklanten snappen technologie niet meer, maar als je ze diensten weet te verkopen – niet de zoutstrooimachine, maar de schone straten zoals Aebi Schmidt – neemt dat drempels weg. Je creëert businessmodellen en kunt verder groeien.’ BOOST heeft al verschil gemaakt, er zijn veel bedrijven bereikt, stelt De Groot. ‘Ondernemers die zoekende zijn, zijn gebaat bij goede voorbeelden van andere bedrijven: wat heeft een bepaalde stap opgeleverd, wat waren de valkuilen?’ De regio moet zich komende tijd ook elders in het land meer laten zien, vindt Lars de Groot. Hij noemt BOOST de stepping stone om de kracht van de regio over het voetlicht te brengen. ‘Laten we zorgen dat we ook de nationale agenda beïnvloeden. Meer en slimmere bedrijvigheid, daar is het ons om te doen.’ www.smartindustryoost.nl www.gelderland.nl www.overijssel.nl www.demcon.nl www.awl.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

THEMA DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE DIGITAL INNOVATION HUB ONTWIKKELT AR- EN VR-TOEPASSINGEN VOOR DE INDUSTRIE

SLIM ‘GEREEDSCHAP’ VOOR COMMUNICATIE MENS EN MACHINE Enabling Sensible Industry through AR/VR. Dat is het klinkende motto van de Industrial Reality Hub die half december gelanceerd werd in Enschede. De industrie meet en registreert steeds meer. Maar hoe leveren die ‘big data’ bruikbare, heldere informatie op? En hoe kunnen medewerkers ondersteund worden in hun werk? Binnen de hub werken bedrijven en kennisinstellingen samen om de mogelijkheden van augmented reality en virtual reality te verkennen en bovenal in de praktijk toe te passen.

Van links naar rechts: Robbert Jan Kooij (Oost NL), Jeroen Koers (OVSoftware), Christian Kleijn (Controllab), Roy Damgrave (Universiteit Twente) en Maurice Kruse (Twinsense360). De Industrial Reality Hub is een open innovatienetwerk. Nieuwe partners zijn welkom. De hub zoekt in de nabije toekomst ook samenwerking met interessante partijen in Duitsland, en vervolgens Frankrijk, Spanje en Italië. Foto: Arjan Reef

DOOR LUCY HOLL

e lancering is net geweest, maar 14 maart is het opnieuw feest. Tijdens de eerste editie van het event Industrial Reality in gebouw The Gallery in Enschede krijgt de hub de officiële fieldlabstatus van het landelijke Smart Industryprogramma. Het label van European Digital Innovation Hub is ook al behaald. Binnen de hub werken de Oost-Nederlandse bedrijven Controllab, OVSoftware, SeriousVR, Recreate, Twinsense360, The Virtual Dutchmen, Benchmark Electronics, Demcon-Nymus3D, het VR Lab van de Universiteit Twente en, recent, Xsens samen, onder aanvoering van Oost NL. Die organisaties hebben ieder voor zich een aardig trackrecord opgebouwd als het gaat om automatisering en augmented en virtual reality. Maar in de industrie is veel meer mogelijk,

weten ze stuk voor stuk, en dan is samenwerking cruciaal. In de entertainmentwereld en de gamification zijn AR en VR inmiddels gemeengoed: er zitten veel ontwikkelaars in de Randstad. Juist in het oosten van het land onderscheiden bedrijven zich met toepassingen voor de industrie. De Industrial Reality Hub staat overigens ook open voor geïnteresseerde partijen uit andere delen van Nederland. Manager Operations Jeroen Koers van OVSoftware, specialist op het gebied van Java en .NET-maatwerksoftware: ‘Stel een klant wil een VR-oplossing: wij weten veel over het ontsluiten van data en hebben in zo’n geval een collega-softwarebedrijf nodig voor de visualisatie-kant.’

BREED ECOSYSTEEM De partners kenden elkaar wel van naam en gezicht, maar binnen zo’n hub is het veel

Special Oost-Nederland - februari 2019

makkelijker samenwerken en kennis delen en opbouwen. Met de opmars van Industry 4.0 krijgen de maakbedrijven alleen maar meer interesse in slimme interfaces voor de communicatie tussen mens en machine en in het goed omgaan met ‘big data’. Het verzamelen van data is tenslotte niet het doel: het gaat om het structureren ervan en het op de juiste manier en de juiste plek aanbieden van informatie. ‘Bij bedrijven in de hightech systems & smart materials proeven we veel interesse voor AR en VR, zowel voor de productontwikkeling als voor de verbetering van hun operationele processen’, zegt Robbert Jan Kooij, projectmanager Tech bij Oost NL. Oost NL ontwikkelde het consortium van kop tot staart en schreef het projectplan voor de Industrial Reality Hub. ‘Partijen die zelf AV/VR-kennis en -technologie hebben, toonden de meeste interesse om een hub te vormen. Zij willen zich verbinden om de B2B-markt beter te bedienen met grote, complexe projecten en gezamenlijk verder te komen.’ De thema’s zijn Big Data & sensors, visualisatie, guided maintenance, Human Machine Interface, VRtraining, digital twins, assembleren met AR, Artificial Intelligence en machine learning. De hub is ingebed in een breder ecosysteem van 35 bedrijven en kennisinstellingen die bezig zijn met het toepassen van AR en VR binnen Smart Industry. De hub wil Nederland in Europa positioneren op de industriële toepassingen van AR en VR en is daarom aanwezig op de Hannover Messe met een stand in het Holland High Tech-paviljoen in Hal 8, onder de vlag van BOOST Smart Industry.

INFORMATIE GAAT LEVEN Enabling sensible industry verwijst naar het ondersteunen van de maakindustrie op een manier die de medewerkers op de werkvloer aanspreekt. Een kwart eeuw geleden betraden Koot & Bie al wonderlijke werelden met hun The poor man’s Virtual Reality-helm (‘Let op, over vijf jaar loopt iedereen hiermee’). Maar het duurde lang voordat de techniek serieus een bijdrage ging leveren en de benodigde rekenkracht betaalbaar werd. ‘Pas een paar jaar geleden deden smart glasses bijvoorbeeld echt hun intrede’, aldus hub-voorzitter en managing director Christian Kleijn van Controllab, specialist in model-based design en hardware-in-the-loop simulation. ‘VR- en AR-techno-logie is in wezen een alternatieve manier om naar informatie te kijken. Voorheen kreeg je een papieren grafiek en spreadsheet in handen, maar smartphones en andere

devices hebben mensen geleerd dat het compleet anders kan. Presenteer informatie op een andere manier en het gaat veel meer leven.’ Sensible verwijst naar het tastbaar en inzichtelijk maken van informatie via de zintuigen. En het verwijst tegelijkertijd naar verstandig, vult Roy Damgrave van de UT-faculteit Engineering Technology aan: ‘Je wilt dat de medewerkers in het ontwerpen productieproces optimaal samenwerken met elkaar en met machines. En dan gaat het steeds vaker om robots.’ Stel een bedrijf ontwikkelt een CNCmachine: in een 3D-model kunnen allerlei varianten doorgerekend worden en helder worden gepresenteerd aan de klant. ‘Alles is te simuleren. Wat is het effect van veranderingen? Risico’s zijn beter aan te geven. Visualisatie maakt dat mensen waarden en grootheden beter inschatten.’

de hele dag met zo’n bril op werken?’ Vertaald naar de industrie: zijn er bijvoorbeeld lichte, slimme brillen mogelijk die operators aan een productielijn relevante data laten zien en wijzen op afwijkend gedrag of storingen? Kunnen medewerkers via smart beamers werkinstructies krijgen en hoe zorg je dat ze zich niet vervelen of juist overvraagd worden? Zijn mensen via virtual reality-tools snel op te leiden en bij te scholen? Systemen worden complexer, het werk wordt complexer.

‘VR- en AR-technologie is in wezen een alternatieve manier om naar informatie te kijken’

SMART BEAMERS Maurice Kruse van Twinsense360, een productiespecialist op het gebied van virtual & augmented reality, ervaart dat het bedrijfsleven zeer open staat voor toepassingen in de praktijk. ‘Bij een klant van ons, kwekerij EmsFlower, rijden grote karren via automatische geleiding rond, maar het opbouwen van de karren moet nog wel met de hand. De medewerkers gaan straks met smart glasses werken en zien precies wat waar moet komen. Zo’n manier van werken vraagt natuurlijk nog veel onderzoek, want willen medewerkers

In de online wereld kan van alles in rap tempo de revue passeren, terwijl er in het echt weken of maanden voorbij gaan om alle calamiteiten een keer mee te maken. Zo werkte Controllab mee aan trainingssimulatoren voor kranenbouwer SMST uit Drachten. Die doet steeds meer in de markt van windturbines-op-zee. Christian Kleijn: ‘Zet een VR-bril op en je bedient die kraan, volledig gecompenseerd voor de golven. Wij ontwikkelden de algorit-

mes daarvoor.’ Nuttige toepassingen genoeg en wie AR- en VR-technologie inzet op de werkvloer, wordt ook alleen maar interessanter voor jongeren op de arbeidsmarkt, is de overtuiging van Kleijn en zijn hub-collega’s.

GEEN FANCY ZAKEN De bedrijven van de nieuwe hub hebben afgelopen jaar gezamenlijk ‘duizend uur’ geïnvesteerd in de ontwikkelfase. Een afstudeerder van Universiteit Wageningen heeft uitgezocht dat de partners via samenwerkingsprojecten al een economische toegevoegde waarde hebben gerealiseerd van 660.000 euro. Een kerngroep heeft een roadmap gemaakt en onderzocht wat de grote drivers vanuit de industrie zijn, welke technologie beschikbaar is of komt en wat er gezamenlijk ontwikkeld kan worden. Maakbedrijven willen makkelijk te gebruiken tools, ze zitten niet op fancy zaken te wachten, is de conclusie. Het gaat om online ‘gereedschap’ om het werk eenvoudiger, beter en efficiënter te doen, fouten te voorkomen, kosten te besparen en de kwaliteit te verhogen. De AR- en VR-tools moeten het nemen van beslissingen vereenvoudigen. Roy Damgrave: ‘De hekken rondom robots verdwijnen. Mens en machine trekken steeds meer samen op: via augmented reality kan de mens precies zien wat de volgende beweging van de robot zal zijn.’ www.industrialrealityhub.com

VLIEGENDE START ADVANCED MANUFACTURING PROGRAM ‘Snelheid is onderdeel van het succes dat de maakindustrie in Oost-Nederland met Industrie 4.0 kan behalen.’ Dat zegt Biba Visnjicki, director business development van het Fraunhofer Project Center for Advanced Manufacturing Technologies and Solutions (FPC) in Enschede. ‘Daarom starten wij nu al met projecten uit het Advanced Manufacturing Program.’ DOOR HANS VAN EERDEN

aarmee neemt het FPC een voorschot op de Regiodeal die Regio Twente en Twente Board vorig najaar sloten met het kabinet. Het kabinet besloot maximaal dertig miljoen euro in regionale initiatieven te investeren. Het Advanced Manufacturing Program is er daar één van. In juni is de ondertekening van de Regiodeal Twente. In de Regiodeal is het Advanced Manufacturing Program onderdeel van het hoofdstuk ‘Techniek als motor’. Doel is om Oost-Nederland te ontwikkelen tot een ‘advanced manufacturing hub’ met Europese uitstraling en aantrekkingskracht. Biba Visnjicki: ‘Daarbij werken we met projecten en richten we ons op versterking van zowel educatie als de technische en samenwerkingsinfrastructuur. We zijn blij dat de Regiodeal het concept van advanced manufacturing omarmt en gaan met het oog op de snelheid alvast voor eigen rekening aan de slag met projecten. De cash daarvoor is

bij ons beperkt, dus we investeren vooral veel in kind. Als de financiering van de Regiodeal rond is, kunnen we opschalen en de projecten in volle omvang uitvoeren.’ Een voorbeeld is de ontwikkeling van Perron038 in Zwolle als innovatiecentrum voor de regionale maakindustrie (zie pagina 12). Tot de initiatiefnemers behoren AWL uit Harderwijk, ITMGroup uit Kampen en Wadinko uit Zwolle. FPC is technologiepartner voor onder meer productiemanagement, robotica en augmented en virtual reality. Een ander project betreft de bouw van een demonstrator voor adaptive production. Dat is de moderne manier van produceren in de smart industry: met hulp van digitalisering en flexibele automatisering snel reageren op steeds wisselende markten klantwensen. Slimme software speelt een hoofdrol, maar er komt ook een fysieke opstelling bij het FPC op de campus van de Universiteit Twente. ‘In het Virtual Reality Lab laten we zien hoe je datasystemen en fysieke systemen aan elkaar moet

Director business development Biba Visnjicki: ‘De cash is beperkt, dus we investeren vooral in kind.’ Foto: Arjan Reef

koppelen om op de werkvloer advanced producten en services te realiseren. Dit voorjaar willen we een eerste demonstrator voor klanten beschikbaar hebben.’ Een belangrijke troef van FPC is het studententeam. Visnjicki: ‘We laten masterstudenten, samen met bedrijven en onderzoekers, gericht industriële projecten doen, onder meer op het gebied van PLM. Studenten helpen bedrijven bij het invoeren van productlifecyclemanagement, de kick-off was begin deze maand.’ www.utwente.nl/en/fraunhofer www.regiotwente.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

THEMA DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE BEDRIJVEN, ONDERWIJS EN ONDERZOEK WERKEN STRAKS SAMEN IN NIEUW ONDERKOMEN

PERRON038 STIMULEERT ZWOLS OPEN-INNOVATIE-ECOSYSTEEM In augustus wordt in Zwolle de hightech-makersvillage Perron038 in gebruik genomen. Binnen het open-innovatie-ecosysteem ontwikkelen onderwijsinstellingen, bedrijven en onderzoekers straks samen digitale productietechnologie. Talentkrijgt er alle ruimte. Om zo ook het sterke wij-gevoel te creëren dat al wel in het Eindhovense wordt waargenomen, maar nog niet in het Zwolse. Eindhovense Brainport heeft met haar gemeenschappelijke Philipshistorie, maar die de kop van Overijssel node mist, zo analyseert Slobbe de noodzaak van Perron038.

OPEN-INNOVATIEECOSYSTEEM ‘Het is voor de betrokken bedrijven geen investering die zich op enig moment rechtstreeks moet vertalen in bedrijfseconomische winst. Voor innovatie hebben wij als ITM niet per se een Perron038 nodig. Wij opereren al in samenwerking met ketenpartijen, met kennisinstellingen als universiteiten. Dit initiatief is in de eerste plaats gericht op het ontstaan van een openPerron038 richt zich niet specifiek op de behoeften van de initiatiefnemers. ‘Het wordt een geïntegreerde, verdiepende ontwikkelomgeving met innovatie-ecosysteem. algemeen nut. We nodigen dan ook nadrukkelijk bedrijven uit de brede regio uit om met ons mee te doen’, aldus Jeroen Slobbe van ITM Group en Het draagt bij aan een tevens mede-initiatiefnemer. Foto: Com-magz regio waar het prettig wonen en werken is, en waar goed onderwijs gevolgd kan worden dat DOOR MARTIN VAN ZAALEN onderwijs en onderzoek elkaar vinden. Bedrijnauw aansluit bij wat er speelt in het regionale ven als ITM, AWL, Tricas, MechDes en partiet heeft bijna iets altruïstisch. Nee, de bedrijfsleven. Lokale bestuurders beschikken cipatiemaatschappij Wadinko, onderwijsinbedoeling van Perron038 is niet dat stellingen waaronder hogeschool Windesheim vaak wel over de budgetten, maar weten niet de deelnemende bedrijven hun en het Deltion College, en onderzoekers van hoe ze die gelden zinvol moeten inzetten. En investeringen erin – ‘al gauw vijf tot zeven miljoen euro in de komende tien jaar’ – moeten terugverdienen. De uitkomsten hoeven niet te zijn dat er technologische ontwikkelingen uit voortkomen die op enig moment vertaald kunnen worden in een versterking van het businessmodel van de ITM Group, verzekert managing director Jeroen Slobbe.

‘Perron038 wordt een open omgeving voor iedereen die vooral iets wil komen brengen’

‘FAMILIARITEIT’ Perron038. De naam verwijst naar de locatie, vlak achter het station van Zwolle. Daar wordt momenteel gewerkt aan het upgraden van een bestaand gebouw, eigendom van NS Stations. In het pand moeten activiteiten van bedrijven,

het Fraunhofer Project Center en Universiteit Twente, participeren. Er moet een open omgeving komen waarin partijen uit de regio rond Zwolle op eendrachtige wijze samenwerken, met oog voor de lange termijn en het gemeenschappelijk belang. Een ‘familiariteit’ die de

Special Oost-Nederland - februari 2019

een onderwijsinstelling als Windesheim biedt wel technologisch onderwijs, maar heeft niet altijd de mensen die kunnen doceren over bijvoorbeeld augmented reality, virtual reality, robotica, artificial intelligence, data-analyse, et cetera. Perron038, gedreven door de onder-

nemende praktijk, kan wel die zinvolle minorprojecten bieden plus de experts om de projecten te begeleiden.’ Daarnaast hebben de betrokken bedrijven vaak betere ingangen bij toeleveranciers als Festo, Beckoff en ABB, zodat talenten kunnen werken met de meest innovatieve productietechnologie, aldus Slobbe.

DIGITALE TECHNOLOGIE EN TALENT Het ontwikkelen van hoogwaardige, digitale technologie staat centraal binnen Perron038. Om daarmee een bijdrage te leveren aan een toekomstige productieomgeving die niet meer is opgebouwd uit dedicated productielijnen, maar uit losse werkcellen die in continue onderlinge afstemming het werk precies dan uitvoeren wanneer dat het meest efficiënt en effectief kan. ‘Vandaar ook de betrokkenheid van Fraunhofer dat zich in Nederland helemaal toelegt op het ondersteunen van maakbedrijven bij hun digitaliseringslag.’ Daarnaast is het ontwikkelen van bestaand en nieuw talent een belangrijke pijler onder Perron038, om zo de toekomst van de hightech maakindustrie vorm te geven, stelt Slobbe. Maar Perron038 richt zich dus niet specifiek op de behoeften van de initiatiefnemers. ‘Het wordt een geïntegreerde, verdiepende ontwikkelomgeving van algemeen nut van de partijen die erin participeren. We nodigen dan ook nadrukkelijk bedrijven uit de brede regio uit om met ons mee te doen. Als over een jaar

TEN STRIJDE TEGEN HET PLASTIC RIETJE Het wordt alom gezien als één van de meest kwalijke ingrediënten in de plastic soup waartegen Boyan Slat met zijn Ocean Cleanup-systeem ten strijde trekt: het plastic rietje. In de loop van dit jaar doet Groot-Brittannië het gebruik ervan volledig in de ban, per 2021 geldt dat voor de EU. Bij ITM (de letters staan voor International Tobacco Machinery) in Kampen hebben ze alle verstand van het in hoog tempo produceren van hulsjes van hoogwaardige kwaliteit. Het bedrijf, dat zich met zijn competenties steeds meer wil toeleggen op andere, maatschappelijk verantwoorde producten, ziet hier kansen. Het papieren rietje bestaat natuurlijk al, maar als dat 10 minuten in een drankje staat, wordt het zacht. ITM heeft een spintechnologie ontwikkeld

of vijf à tien blijkt dat het onderwijs, het onderzoek en het ondernemerschap in deze regio zijn versterkt, maar het zwaartepunt in die samenwerking is komen te liggen op robotica-oplossingen met veel meer direct nut voor een AWL dan voor ITM, dan nóg is Perron038 ook voor mij zeer geslaagd. Perron038 wordt een open omgeving voor iedereen die vooral iets wil komen brengen.’

waarmee een dun strookje papier spiraalsgewijs wordt gewikkeld tot een stevig rietje. En dat in een tempo van 100 meter riet per minuut. In juni gaat ITM ermee de markt op: die is naar schatting zo’n 6 biljoen (!) rietjes groot. Met een verleden in de sigarenproductie – onder andere van het merk Olifant – is het de intentie niet de machine, maar de rietjes te vermarkten. De eerste rietjesfabriek komt in Kampen. Ook komt er een center of excellence voor deze technologie in Luxemburg. ITM wil daarna meer eigen productievestigingen elders in Europa neerzetten en de technologie in licentie vermarkten aan producenten buiten Europa. www.itmgroup.eu

Fraunhofer. Intussen wordt het pand achter het station, Hal 22, opgeknapt en ingericht. Het streven is in augustus, bij de start van het nieuwe studiejaar, alles op orde te hebben: ‘Een hightech-makersvillage met twee lagen, met werkunits en machines en in het hart een plek voor inspiratie en ontmoeting’, zegt kwartiermaker Marius Woldberg, voormalig directeur van Kennispoort Regio Zwolle.

HIGHTECH-MAKERSVILLAGE Momenteel lopen in Perron038-verband de eerste onderzoeksprojecten met onder andere

www.zwolle.nl

Development and Engineering of Mechatronic systems Would you enjoy developing ground-breaking new technologies in a multidisciplinary team? A great opportunity is waiting for you at DEMCON! We are a high-end technology supplier of products and systems in the areas of hightech systems, industrial

systems and medical devices. We support our clients along the entire system development chain, from proof of principle, prototyping and pre-production to series production. Join us at DEMCON and experience how your own capabilities grow in a team of technology professionals! www.demcon.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

THEMA DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE AUTOMATISERING DWINGT INDUSTRIE TOT STANDAARDISERING VAN PROCESSEN

DE FABRIEK VAN MORGEN Doeko in Weurt bij Nijmegen en Varex Imaging in Dinxperlo behoren tot de zeven winnaars van een tender van de provincie Gelderland voor schone en slimme demonstratiefabrieken. Doeko dankzij de plannen voor een robotgestuurde productiehal met volledig geautomatiseerd transport; Varex Imaging vanwege het opzetten van een digitale productielijn. Doel van de overheidssteun: modernere industrielocaties.

passingen te doen en worden de data elders automatisch gewijzigd.’ Alles wordt aan het productiemanagementsysteem gekoppeld – ERP-systeem (dat ook verbonden gaat worden aan het ERP-systeem van klanten en leveranciers van Doeko), CAM-programmatuur, toolmanagement en gereedschapmetingen. Van daaruit worden robots, machines en AGV’s aangestuurd. ‘Het vastleggen van kennis over de productie is essentieel. Productie, routing, gereedschappen, alles moet perfect zijn, zodat een product volledig automatisch gemaakt kan worden.’

BETER EN EFFICIËNTER

Gertjan (links) en Bart van Doesburg, de directie van Doeko: ‘We willen ook de toevoer van halffabricaten geautomatiseerd laten plaatsvinden. Die moeten in laag volume de routing afleggen door de fabriek en kriskras door elkaar heen getransporteerd worden met Automated Guided Vehicles.’ Foto’s: Doeko

DOOR WILMA SCHREIBER

innen Doeko houden 55 medewerkers zich bezig met de drie kernactiviteiten van dit familiebedrijf: stempels, matrijzen en fijnmechatronische modules leveren aan klanten over de hele wereld in diverse branches, waaronder de verpakkings-, semiconductor- en de automotive industrie. Doeko viert dit jaar zijn 55-jarig bestaan en was volgens Bart van Doesburg, chief operating officer en sinds eind vorig samen met vader Gertjan mede-eigenaar van het bedrijf, er al vroeg bij als het gaat om computergestuurd produceren en automatiseren met robots. ‘Inmiddels staan er bij ons zo’n twintig robots en veertig CNC-machines, een geavanceerd machinepark met een hoge graad van automatisering. Dit is niet nieuw voor ons en hier zijn we goed in’, zegt hij. ‘Onze producten zijn van hoge complexiteit en nauwkeurigheid. Vaak houdt dat in dat producten meerdere processen moeten ondergaan, zoals draadvonken, zinkvonken, slijpen,

draaien, frezen, cleanen en meten. De bewerkingsvolgorde is nooit hetzelfde.’

STANDAARDISATIE ESSENTIEEL Nu wil Van Doesburg vooral investeren in geavanceerde softwaresystemen om de robots en machines met elkaar te laten communiceren, zodat productiecellen autonoom opdrachten kunnen uitvoeren. ‘Het streven is om half 2019 twee machines te hebben draaien en ook de toevoer van halffabricaten geautomatiseerd te laten plaatsvinden. Die moeten in laag volume de routing afleggen door de fabriek en kriskras door elkaar heen getransporteerd worden met Automated Guided Vehicles (AGV’s).’ Hiervoor moeten zowel de logistieke stromen als de datastromen opnieuw worden ingericht. ‘In de architectuur is standaardisatie belangrijk. Zo denken we na over wat de bron van data moet zijn, want we willen maar op één plek data genereren. Die moeten vervolgens doorstromen naar systemen waar dezelfde data nodig zijn. Dan hoeven we voortaan nog maar op één plek aan-

Special Oost-Nederland - februari 2019

In eerste instantie ligt de focus binnen Doeko op het automatiseren van repeat orders, maar Van Doesburg is ervan overtuigd dat over vijf tot tien jaar ook nieuwe producten, ook enkel stuks, geautomatiseerd de routing door de fabriek afleggen. ‘De meeste repeathandelingen zullen geautomatiseerd worden. Daarbij focussen we op algoritmes in de CAM-software om CNCprogramma’s (semi)-automatisch te genereren. Zo krijgen onze mensen meer tijd om het productieproces elke dag beter en efficiënter te maken. En dan kan het erg hard gaan in toekomst.’ Als voorbeeld noemt Van Doesburg de verspaners, die nu verantwoordelijk zijn voor een enkele productiestap van een product. ‘Straks zijn het procesengineers, die verantwoordelijk zijn voor het gehele productieproces van het product. Daarvoor is het van belang dat iedereen breder naar de organisatie kijkt en zich breed ontwikkelt op het gebied van verspaning.’ Daarnaast wil Doeko met de bijdrage van de provincie Gelderland de fabriek verder vergroenen, waarbij het gebruik van duurzame energiebronnen uitdrukkelijk op de agenda staat. ‘Het productieproces is een grote energievreter, veel machines zijn volcontinu in gebruik’, stelt Van Doesburg. ‘We investeren in een warmtewisselaar waarbij de warmte van de compressor niet langer naar buiten wordt afgevoerd maar wordt teruggewonnen voor onder meer de vloerverwarming van de nieuwe bedrijfskantine.’ Verder komen er zonnepanelen op het dak van de fabriek, die tevens de zon-instraling beperken, wat weer koelvermogen scheelt. Tot slot werkt Doeko sinds begin dit jaar volledig digitaal oftewel papierloos.

RESHORING AANTREKKELIJKER Een tweede bedrijf dat bij de tender van de provincie Gelderland als winnaar uit de bus kwam, is Varex Imaging Nederland, tot 1 januari van dit jaar bekend onder de naam Claymount Assemblies. Dit bedrijf werd in 1984 opgericht, in 2015 verkocht aan het Amerikaanse Varian Medical Systems (VMS) en vervolgens in 2017 samen met een ander VMS-onderdeel afgesplitst. Momenteel worden vanuit Dinxperlo vestigingen in China, de Filippijnen en Chicago (VS) aangestuurd. Varex Imaging ontwikkelt en produceert componenten voor de röntgenindustrie, 80 procent voor de medische industrie, 20 procent voor overige industrieën, waaronder bagageafhandeling, automotive en vliegtuigbouw. Het gaat doorgaans om non-destructieve testen: controle op kwaliteitseisen door middel van het met röntgenapparatuur doorlichten van producten op onvolkomenheden. Net als vele andere bedrijven staat Varex Imaging Nederland voor de uitdaging om bij een groeiende vraag uit de markt goede mensen aan te trekken. ‘Dat wordt steeds lastiger. Dus

‘Een cobot doet in principe altijd hetzelfde, dit dwingt je tot standaardisatie’

moeten we met de bestaande ploeg meer maken, dat betekent slimmer en hooggeautomatiseerd produceren. Automatiseren leidt tot lagere kosten en transport wordt steeds duurder: dat betekent dat de TCO, de total cost of ownership, om hier te produceren lager wordt. Dus hoeven we niet meer naar de Filippijnen. Ook voor ons wordt reshoring aantrekkelijker: zo dicht mogelijk bij de klant produceren. En met het wegvallen van het transport neemt ook de milieubelasting nog eens flink af. Bovendien ben je met meer automatisering ook minder afhankelijk van mensen. Een cobot doet in principe altijd hetzelfde, dit dwingt je tot standaardisatie’, aldus Gerben Heideman, general manager bij Varex Imaging Nederland.

DOORGROEIKANSEN Het feit dat het moederbedrijf van Varex Imaging dit Achterhoekse bedrijf ziet als een groeivestiging en Europees hoofdkantoor, biedt doorgroeikansen. ‘Dat kon niet op ons kavel in Dinxperlo, waar we al eens uitgebouwd hebben. Een tweede filiaal in het dorp was geen optie, omdat we de lijnen kort willen houden. Ons oog viel op Doetinchem, dat goed openbaar vervoer heeft. Ook kunnen we dankzij de centrale ligging van de stad in een

groter gebied nieuwe mensen werven en hoeft het huidige personeel met elkaar duizend kilometer per dag minder te reizen’, verklaart Heideman, die de nieuwbouw aangrijpt als kans om een schonere en slimmere fabriek neer te zetten. ‘Dankzij de isolatieschil kunnen we een flinke stap maken in energiekosten. Het pand is sowieso gasloos, zonnepanelen zorgen voor de energieopwekking. Verder willen we papierloos gaan produceren, dat is voor medical devices een hele stap, omdat je veel administratie moet bijhouden. Tot slot zetten we in op refurbishing, waarbij we bestaande producten uit het veld halen en gebruiken voor nieuwe producten.’

Gerben Heideman, general manager van Varex Imaging, grijpt de nieuwbouw aan als kans om een schonere en slimmere fabriek neer te zetten. Foto’s: Varex Imaging

KWALITEIT NIET ONDERHANDELBAAR Medio 2020 moet de nieuwe fabriek er staan. Een hele stap, aangezien nu nog relatief weinig processen geautomatiseerd zijn vanwege het high-mix-low-volume karakter van de producten. ‘Daar komt bij dat medical devices een zeer hoge graad van traceability van onderdelen vereisen, de kwaliteit moet perfect zijn en is niet onderhandelbaar. Juiste diagnostiek is essentieel, het gaat om mensenlevens’, aldus Heideman. ‘Met de flexibeler geautomatiseerde productielijn met volledig digitale dataafhandeling streven we naar zero defect parts per million (0 dppm). Dat betekent dat een product makkelijk omstelbaar moet zijn naar een zusterproduct. En dit steeds compliant met ISO 13485, een strenge norm voor medical devices, en de Amerikaanse FDA (Food and Drug Administration). Automatiseren dwingt ons tot standaardisering, wat een positieve impact heeft op de kwaliteit en de kostprijs.’

ANDERE MINDSET Inmiddels is Varex Imaging gestart met de eerste pilots voor verificatie en validatie. ‘Automatisering klinkt makkelijk, maar hoe zorg je ervoor dat software geen fouten bevat, dat data niet verloren gaan en altijd juist zijn? De richtlijn dwingt ons tot beveiliging en dataintegriteit: we moeten kunnen aantonen dat software geschikt is voor dit doel’, stelt Heideman, die erop wijst dat automatisering ook voor medewerkers een enorme uitdaging zal zijn. ‘Engineers moeten anders leren denken over processen en deze zo veel mogelijk standaardiseren. Wil je bijvoorbeeld cobots inzetten, dan moet je je processen heel gedisciplineerd en lean organiseren. Wat helpt, is dat

cobots steeds laagdrempeliger worden qua kosten en programmeerbaarheid. Had je eerst bijvoorbeeld 250.000 tot 500.000 stuks producten nodig, nu kunnen ook duizenden stuks uit.’ De nieuwe productiemethode vergt ook een andere mindset van de salesmedewerkers. ‘Vroeger was het: de klant vraagt, wij draaien. En we gaan toe naar een situatie waarin alle software aan boord is en de hardware voorbereid is op allerlei opties, die we alleen vrijgeven met behulp van settings als de klant ervoor betaalt.’ www.doeko.nl www.werkenbijvarex.nl www.vareximaging.com

NAAR SCHONE EN SLIMME FABRIEKEN Met de tenderregeling voor schone en slimme demonstratiefabrieken investeert de provincie Gelderland extra in een toekomstbestendige maakindustrie. Ondernemers met nieuwbouwplannen konden van deze regeling gebruik maken als zij willen investeren om hun fabriek nét iets slimmer en schoner in te richten en bereid zijn hun ervaringen te delen met andere mkb-ondernemers. Ruim dertig bedrijven schreven vorig jaar in op de tender. De zeven winnaars en industriële koplopers zijn Doeko en Varex Imaging en verder Bosch in Kootwijkerbroek, Reesink in Hengelo, Spierings in Nijmegen, Ulamo Coating in Ulft en Van Raam in Aalten. Elk bedrijf ontvangt van de provincie een bijdrage van 200.000 euro voor het uitvoeren van de plannen. www.gelderland.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

THEMA DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE VAN RAAM MAAKT MEDEWERKERS MEDEVERANTWOORDELIJK VOOR INNOVATIES

‘OPEN DE OGEN VAN JE MENSEN, ZONDER PANIEK TE ZAAIEN’ Directeur HRM en Financiën Marjolein Boezel van Van Raam in Varsseveld haalt nog maar eens het onderzoek van hoogleraar Henk Volberda van de Erasmus Universiteit aan: het succes van innovatie is voor 75 procent toe te schrijven aan sociale innovatie, 25 procent is technologische innovatie. Daarom legt Van Raam véél nadruk op het betrekken van zijn medewerkers bij alle vernieuwingen en verbeteringen. ‘Als de mens niet meewerkt, vertraagt dat de innovatie enorm.’ DOOR LUCY HOLL

o-nonsense familiebedrijf Van Raam (zo’n 150 medewerkers ) is wereldmarktleider in de productie van hoogwaardige, aangepaste fietsen. Het levert zijn driewielfietsen, rolstoelfietsen, lage instapfietsen en vele andere modellen aan de Europese en Amerikaanse markt. De omzet van het bedrijf (vorig jaar 26,5 miljoen euro) groeit razendsnel. Niemand kijkt raar op van de continue veranderingen in het productieproces. ‘Onze medewerkers voelen de urgentie: “Hé, ik moet bijblijven, want anders mis ik straks de boot”. We hebben een tijdje geleden een trendwatcher laten vertellen hoe de wereld er over tien, vijftien jaar uitziet. Dat zette mensen aan het denken. We willen de medewerkers de ogen openen zonder paniek te zaaien. Mensen moeten zich 90 procent comfortabel voelen en 10 procent van “Even opletten wat er gaande is”.’

LOGISCHER ASSEMBLAGE Medewerkers worden in vroeg stadium bij procesverbeteringen betrokken. Het kan altijd sneller, slimmer, beter en goedkoper. ‘Per afdeling doen we regelmatig rondjes: wat zijn jullie aan het doen, hoe kan het anders? Is er repeterend of saai werk? Kan dat geautomatiseerd

PIONIERS UIT HET OOSTEN Overijssel (en binnenkort waarschijnlijk ook Gelderland) kent ambassadeursnetwerk en krachtclub ‘De Pioniers’. Voorlopers in sociale innovatie delen hun ervaringen zodat andere bedrijven daarvan kunnen leren. Tot de pioniers behoren bedrijven als Van Lente Systeemintegratie in Deventer, Almi Smart Machining in Vriezenveen, NTS Norma in Hengelo en Hemmink in Zwolle. www.jijenoverijssel.nl/depioniers

worden? Of we geven zelf suggesties: we denken hier of daar aan, kun je er iets mee?’ Soms gaat het om verdere automatisering en robotisering, soms ‘simpelweg’ om efficiënter, lean werken. ‘Het is lastig om aan nieuwe medewerkers te komen. Daarom wilden we het assemblageproces verder vereenvoudigen. Medewerkers dachten mee en nu hebben we de assemblage in veel logischer stappen opgedeeld. In een paar maanden tijd was dat gerealiseerd. Een externe procesbegeleider hield het tempo erin. Het werkt goed om even uit je normale doen In 2015 won Van Raam de landelijke Smart People Award. Medewerkers up-to-date houden is een continu proces. ‘Nu loopt de Smart Working Scan van FME, een gehaald te worden.’ onderzoek naar de opleidingsbehoefte’, zegt directeur Marjolein Boezel. Ze zit ook Voor het lassen van de comin de kopgroep van Smart Industry-actieagenda BOOST. Foto: Van Raam plexe frames is een lasrobot aangeschaft. ‘Dat gaat nooit beeld mee over een motor waarmee een lukken, was eerst de gedachte. Kromme groepsfiets ook achteruit kan rijden. frames kunnen we niet gebruiken. We hebben Van Raam is met twee andere Varsseveldse het als uitdaging neergelegd. Twee jongens bedrijven, Contour Advanced Systems en van de werkvloer gingen samen met engineeWaterkracht High Pressure Systems, een jaar ring aan de slag en ze kregen het voor elkaar. of drie geleden innovatiehub Innovar gestart. Ergens een geschikte robot vandaan halen, Studenten van allerlei niveaus en opleidingen was de minst grote uitdaging. Het programkomen stage lopen en wisselen wekelijks meren was het lastigste stuk. Lassers leerden onderling kennis en ervaringen uit. ‘Een ideale dat on the job.’ kweekvijver’, noemt Marjolein Boezel het. Van Raam wil dit jaar cobots op de werkvloer SPELEN OM TE LEREN introduceren. En meer aan circulair onderSmart Industrie gaat niet zonder smart nemen gaan doen. Plannen in overvloed. people, is de ‘mantra’ van Marjolein Boezel. Mensen mee laten denken is mooi, maar ‘zorg ‘Begin met laaghangend fruit, zodat mensen wel dat het bedrijfsvolwassen medewerkers snel zien en proeven dat hun inbreng verschil zijn’, benadrukt Boezel. ‘Leg opdrachten op maakt. Bijvoorbeeld door eerst samen dat de juiste manier neer bij de meest geëigende repeterende werk eruit te krijgen.’ Van Raam personen.’ En dan is the sky the limit. zet 7 procent van de omzet in voor innovaties. Een deel daarvan is bedoeld voor leerdoeleinden. Medewerkers mogen bijvoorbeeld ‘spelen’: het gaat dan om niet direct productief www.vanraam.com werk waarvan ze wel veel leren en dus profitewww.innovatiehub.com (initiatief van tientallen bedrijven ren in hun werk. Een aantal dacht bijvooruit de Achterhoek en Liemers)

Special Oost-Nederland - februari 2019

SMART & SUSTAINABLE INDUSTRIES IN OOST-NEDERLAND

KAMPEN

ZW LEGENDA

Fieldlab/proeftuin Smart Industry Campus

Open innovatiecentrum

• Fieldlab Industrial Robotics (FIR)

Centre of Expertise/Cluster

HARDERWIJK • Smart Base

START-UP- EN VALORISATIEPROGRAMMA’S

• S/park Deventer

• 3D Print Platform Oost-Nederland

• De Startversneller www.destartversneller.nl • De Groeiversneller www.oostnl.nl/nl/de-groeiversneller • Startup Gelderland www.startup-gelderland.nl • StartLife www.start-life.nl • Briskr www.briskr.eu • Koplopers aan de A1 www.kennispark.nl • Gelderland Valoriseert www.gelderlandvaloriseert.nl

• AREA055

APELDOORN • Poultry Innovation Lab • • • •

• Alliantie voeding in de Zorg

BARNEVELD

• Fablab Ede

• SEECE Sustainable Electrical E • Academy Het Dorp

INNOVATIELOKETTEN • RCT Gelderland www.rctgelderland.nl • Kennispoort Regio Zwolle www.kennispoortregiozwolle.nl • Stedendriehoek Innoveert www.stedendriehoekinnoveert.nl • Novel-T www.novelt.com • Science meets Business www.smb-lifesciences.nl • Stichting Kiemt www.kiemt.nl • Health Valley www.healthvalley.nl • Food Valley NL www.foodvalley.nl

• Arnhems Buiten, Energy Busine • Cleantech campus IPKW

EDE

• Fablab HAN Arnhem • Watt Connects • InnoSportLab Papendal

• AlgaePARC • Biorefinery Campus

BENNEKOM

ARNHEM

RENKUM

WAGENINGEN

DUIVEN

RANDWIJK • Smart Dairy Farming 3.0

TIEL www.smartindustryoost.nl www.oostnl.nl www.overijssel.nl www.gelderland.nl

Fieldlab Gehandicaptenzorg Siza Robotica proeftuin Pro-Z Smart Production Centre (SPC)

• Biobased Innovation Cluster Oost-Nederland • The Protein Cluster

• Synergiep

• Innovatie- en Demonstratiecentrum Randwijk (IDC)

• Wageningen Campus • • • • •

• Wageningen University & Research Shared Research Facilities • Eat2Move

NIJMEGEN

Fieldlab Revalidatiezorg Fieldlab Eerstelijnszorg (Lent) Digital Health Center MedValue Chip Integration Technology Centr

• Business Cluster Semiconductors Netherlands

• Novio Tech Campus • Mercator Technology & Science Pa • Radboud REshape & Innovation Center

• • • • •

Health Innovation Park Polymer Science Park GreenPAC iLab Polymer Application Centre Perron038 Energiecampus Zwolle

HARDENBERG

• Veterinair Kenniscentrum Oost-Nederland

WOLLE

DEN HAM

O V E R I J S S E L • The Green East

• ESPS Robot Experience Center • Factory of the Future • XL Businesspark Twente • Advanced Materials Manufacturing Oost-Nederland • Innofood

• Secure Connected Systems Garden (The Garden) • Factory of the Future • High Tech Systems Park Twente

ALMELO

RAALTE

• Integraal Praktijkcentrum • STODT

NIJVERDAL • Open Innovation Center Advanced Materials (OICAM)

• DEON Research Center

HENGELO

HOLTEN

DEVENTER

• Innofood

ENSCHEDE HAAKSBERGEN

• Cleantech Center • Texperium

) HAN

ZUTPHEN

Energy

ess Park

G E L D E R L A N D

• Technology Base Twente • Kennispark Twente

• Fieldlab Tweedelijnszorg Slingeland

WINTERSWIJK

DOETINCHEM

park InnoFase

• CIVON - ICER

• Center for Medical Imaging – North East Netherlands • ThermoPlastic composites Research Center • High Tech Factory • Fablab Saxion Enschede • Laser Applicatie Centrum (LAC) • European Membrane Institute (EMI) Twente • Space53 • • • • •

LEO – Center for Service Robotics Bio-energiecluster Oost-Nederland Pioneering iBotics PhotonDelta (met Photonics Integration Technology Centre (PITC)) • European Packaging Gallery • Fraunhofer Project Center (FPC) • Cybersecurity Centrum voor de Maakindustrie

ULFT

ark

• ThermoPlastic Composites NL (TPAC en TPRC) • Fieldlab Camino|Smart Maintenance (Civiele infra) • Dutch Optics Centre • Designing Ultra Personalized Products and Services (UPPS) • Smart Welding Factory (SWF) • Safety Fieldlab • Experimental Centre for Technical Medicine (ECTM) • CAPELLA | Smart Maintenance • TValley | Smart Production • DNL-HIT Surface Technology • Industrial Reality Hub AR/VR • Sociale Innovatie • TechMed Center • Ultra Personalized Products and Services

DISCLAIMER Deze kaart is een momentopname. Het Oost-Nederlandse innovatielandschap zelf kent ook innovatie en groei.

THEMA DIGITAL INDUSTRY, SMART PEOPLE FIELDLAB THE GARDEN CREËERT ‘LIVING LAB’ VOOR HET MKB

BOUWSTENEN VOOR KETENSAMENWERKING MET CYBERCOMPETENTIES ‘The Garden’ begon als Smart Industry-fieldlab Secure Connected Systems, maar reikt verder dan alleen cybersecurity. In de moderne industrie werken bedrijven samen door de hele waardeketen en wisselen daarbij steeds meer data en informatie uit. Ze hebben uiteenlopende cybercompetenties nodig om dat niet alleen veilig maar ook effectief te doen en daarin innovatief te zijn. Naast de hightech maakindustrie heeft ook een sector als de bouw daar alle belang bij.

het High Tech Systems Park bij Thales in Hengelo hebben we een ontmoetingsruimte en andere faciliteiten. We bedenken er de projecten, maar die doen we bij de bedrijven. We willen het vertrouwen van het mkb winnen door een veilige infrastructuur te creëren en daarin kleinschalige experimenten uit te voeren.’

BREDER PERSPECTIEF

Gebouw N, ook wel aangeduid als The Garden, op het High Tech Systems Park in Hengelo (Ov) is de thuisbasis van fieldlab The Garden. De feitelijke experimenten met ketensamenwerking en veilige datauitwisseling vinden plaats bij de deelnemende bedrijven, op kantoor en in de fabriek. Foto: The Garden

DOOR HANS VAN EERDEN

ybersecurity is een actueel onderwerp, cruciaal voor een smart industry. Geen enkel bedrijf wil immers worden gehackt. Paul Burghardt, projectcoördinator van The Garden en al twintig jaar werkzaam voor Thales Nederland, haast zich echter te zeggen dat zijn fieldlab veel breder werkt. ‘Het gaat in de eerste plaats om smart samenwerken in ketenverband; dat is voor veel bedrijven heel belangrijk. Daarop willen we samen een visie ontwikkelen en die gaat breder dan alleen veilig gegevens uitwisselen. Alle buzzwords komen voorbij, van big data en artificial intelligence tot predictive maintenance en die vereisen allemaal cybercompetenties.’

LANGE LEVENSDUUR Hightech bedrijf Thales is met zijn wijdvertakte toeleverketen een logische trekker van The Garden, aldus Burghardt. ‘De radarsystemen van Thales hebben een lange levensduur, van wel veertig jaar of meer. Daar zijn veel partijen bij betrokken, voor productie en

onderhoud, en die wisselen in toenemende mate digitaal gegevens uit. Natuurlijk moet dat, zeker onze sector, secure gebeuren. Maar het geldt voor alle bedrijven: je wilt weten wat er met je data gebeurt, je wilt je intellectueel eigendom beschermen en ook de privacy van je klanten.’ De drie projecten van The Garden (zie de kaders) weerspiegelen de brede scope. Burghardt: ‘E-PLM gaat over anders samenwerken in de keten, in SDSI draait het om de techniek daaronder. Voor MORe ben ik de projectleider. Daarin willen we het mkb ondersteunen om tot een cyberveilige digitalisering te komen. Daarbij zijn we toevallig in de bouw verzeild geraakt. In deze sector spelen bij het beheer van gebouwen dezelfde vraagstukken als in de industrie.’ Vaste partners in de projecten zijn de kennisinstellingen Universiteit Twente (UT), Hogeschool Saxion, TNO en het Fraunhofer Project Center op de UT-campus. Natuurlijk organiseert Burghardt events om het thema onder de aandacht van (mkb-) bedrijven te brengen en hun interesse te wekken, maar het fieldlab wil vooral een ‘living lab’ inrichten met concrete projecten. ‘Hier op

Special Oost-Nederland - februari 2019

Het project E-PLM heeft er al een eerste ronde opzitten, meldt projectleider Martin Arens van Thales. ‘Dat heeft een testomgeving opgeleverd waarin partijen samenwerken en we dezelfde taal hebben leren spreken, informatie goed kunnen delen en kunnen experimenteren. In E-PLM 2.0 bestrijken we nu vijf hoofdonderwerpen.’ Dat zijn de producten en diensten van de deelnemende bedrijven, hun samenwerking met klanten en toeleveranciers, de werkwijzen en hulpmiddelen daarvoor, de disruptieve technologieën waar iedereen mee te maken krijgt zoals IoT en big data, en tot slot human capital: hoe verloopt de kennisdeling en samenwerking? De concrete uitwerking gebeurt in use cases die deelnemers inbrengen. ‘Zoals Thales, dat voor zijn nieuwe radarsystemen met de klan-

THE GARDEN PROJECT 1 E-PLM: EXTENDED PRODUCT LIFECYCLE MANAGEMENT E-PLM gaat over het digitaal samenwerken in de waardeketen om het ontwikkelen, produceren, onderhouden en beheren van producten en diensten van idee tot uiteindelijke recycling te managen en verbeteren. Thales Nederland is de trekker en in totaal 23 partijen, waaronder Demcon, FIGO, Recreate en VMI, nemen deel. PLM is tegenwoordig binnen bedrijven de backbone voor productinformatie die mensen, data, processen en bedrijfssystemen integreert. E-PLM wil daar de complete waardeketen bij betrekken en die op een veilige manier laten samenwerken, ook bij gebruik van nieuwe technieken als augmented en virtual reality, internet of things (IoT) en big data.

THE GARDEN PROJECT 2 SDSI: SECURE DATA SHARING INNOVATION SDSI ontwikkelt technische oplossingen onder het motto ‘Eigenaar van data heeft de controle’. Ten eerste gaat het om het veilig uitwisselen van data (ontwerp-, producten procesgerelateerde informatie) in een waardeketen. Ten tweede om het bouwen van nieuwe applicaties die mogelijk worden juist door het veilig kunnen uitwisselen van data vanuit verschillende bronnen; denk aan IoT. Een van de ontwikkelde oplossingen is al op de markt: Storro (storro.com). Dat maakt gebruik van encryptie, peer-to-peer-communicatie en blockchaintechnologie. Met Storro worden data in kleine delen opgeknipt, versleuteld en rechtstreeks gecommuniceerd tussen de samenwerkende partijen en/of machines.

ten performance-based contracten afsluit. Daarvoor moeten we de systemen op afstand monitoren, om voorspelbaar onderhoud te kunnen doen. We hebben sensoren ingebouwd, de vraag is nu hoe we de data daaruit veilig naar onze fabriek krijgen om te analyseren.’ Een andere case, typisch voor de maakindustrie, betreft de communicatie tussen ontwerp en productie. ‘Hoe kun je op basis van het 3D CAD-model de productie aansturen? Thales, NTS Norma en Demcon werken samen aan een deelproduct dat we echt gaan produceren.’ De oplossingen die uit de use cases komen, zijn geen kant-en-klare producten, zegt Arens. ‘We ontwikkelen bijvoorbeeld testmiddelen, prototype-applicaties of een procesbeschrijving. Elk bedrijf moet nog een slag maken om dat bij zichzelf te implementeren.’ De winst zit ’m vooral in het bredere perspectief. ‘Je kunt de problematiek van meerdere kanten bekijken en elkaar versterken.’ Dit voorjaar wil Arens workshops organiseren waar de deelnemers hun resultaten nog breder delen, ook met een ‘tweede ring’ van geïnteresseerde bedrijven. Voor een derde ronde van E-PLM is hij echter niet op zoek naar méér deelnemers, wel naar bedrijven die nieuwe invalshoeken inbrengen.

Aftrap van De Bouwklup twee jaar geleden in Rijssen, met rechts Ad Struik. Foto: Erik van der Leij

Systems Park, kwam Struik in contact met Paul Burghardt van The Garden. Struik: ‘We waren al bezig met Smart Industry, maar het was allemaal erg versnipperd. In de bouw zoeken bedrijven steeds weer hun eigen weg, met eigen partners, en ontwikkelen telkens weer een prototype. Dat snap ik, maar ze zouden zoveel kunnen delen en tot meer standaardisering kunnen komen. Voor veel van onze 27 leden was dat echter nog abracadabra. Met begrippen als IoT, digitalisering, BIM (bouwwerkinformatiemodel, red.) en robotisering

‘Het gaat in de eerste plaats om smart samenwerken in ketenverband’ viel wel bij menigeen het kwartje, maar het overzicht ontbrak. Bedrijven worden echter wel wakker, want ook in de vastgoedwereld stellen opdrachtgevers andere eisen, mede door de digitalisering. Schikken bedrijven zich in een rol als capaciteitsleverancier of worden ze adviseur? De samenwerking met fieldlab The Garden is een mooie gelegenheid om te onderzoeken hoe we facetten van Smart Industry naar onze leden kunnen vertalen. Dat willen we wel heel hands-on doen.’

EXPERIMENTEN GEBOUW-ALS-EEN-SERVICE In het derde project van The Garden, MORe, komt die nieuwe invalshoek uit de bouwen installatiewereld, en wel van De BouwKlup. Dit initiatief van innovator Ad Struik verenigt ‘bouwers die vooroplopen, het anders en beter willen doen’. Twee jaar geleden ging De BouwKlup van start met vier bedrijven: adviesbureau voor de bouw DWA en XPERT In Control (digitalisering van gebouwbeheer) uit Rijssen, BINX Smartility (ontwikkeling van slimme utiliteitsprojecten) uit Groenlo en RGS Plus (software voor vastgoedonderhoud) uit Almelo. Via DWA, dat betrokken was bij de aanleg van een warmtenet op het High Tech

Op de bijeenkomst van fieldlab-community The Garden vertelden vier bedrijven van De BouwKlup begin februari over hun ideeën, die zij dit jaar in MORe-projecten verder willen uitwerken. The Garden-coördinator Paul Burghardt is enthousiast. ‘In de bouw zie je servitization opkomen en dat resulteert uiteindelijk in ‘gebouw-als-een-service’, om klanten als vastgoedeigenaren en verhuurders op een hoger niveau te ontzorgen. Het interessante is dat deze vier bedrijven met deels overlappende en complementaire diensten daaraan kunnen bijdragen. Met IoT kun je processen in een gebouw monitoren, RGS Plus is daar bijvoorbeeld mee bezig, maar dan

moet je wel zorgen dat het niet gehackt kan worden. XPERT In Control heeft allerlei dashboards voor gebouwbeheerders om de veiligheid te checken; daaraan kunnen ze eenvoudig een cybersecuritycheck toevoegen. DWA heeft dan weer veel kennis van bestaande objecten en veel ervaring met financiële modellen. Zij kunnen uitrekenen welke technologische opties voor smart beheer je het beste als eerste kunt inzetten. BINX Smartility heeft een strategische visie op gebouw-als-een-service. Dat begint bij het ontwerp. Welke sensoriek moet je bijvoorbeeld inbouwen voor predictive maintenance? Vervolgens moeten meerdere partijen die elk een stukje gebouw hebben geleverd of beheren, gegevens aanleveren. Daar is een geschikte infrastructuur voor nodig. Wat zich nu aftekent is een concreet experiment: wat kun je met Industrial Data Space (zie het kader over MORe, red.) als ruggengraat van samenwerking? Interessant voor de bouw, maar ook voor de industrie.’ www.smartindustryoost.nl www.thalesgroup.com www.debouwklup.nl

THE GARDEN PROJECT 3 MORe: MKB OPBRENGSTEN REALISEREN MORe draagt de resultaten van The Garden verder uit via diverse activiteiten en vervolgprojecten met het mkb in Oost-Nederland. Partners zijn Thales, de kennisinstellingen en brancheorganisaties in de maakindustrie (FME), de bouwen installatiebranche (De BouwKlup) en de interieurbouw & meubelindustrie (CBM). MORe is in 2018 gestart met meerdere events en voert dit jaar concrete experimenten uit. Een van de tools daarbij is Industrial Data Space van de FraunhoferGesellschaft, een architectuurmodel voor veilige data-uitwisseling. In die experimenten werkt MORe samen met het CSCM (Cybersecurity Centrum Maakindustrie), en initiatief van innovatieaanjager Novel-T in Enschede en uitvloeisel van het landelijke Digital Trust Centre-programma.

Special Oost-Nederland - februari 2019

SAMENWERKEN IN DE KETEN BRONKHORST HIGH-TECH INTENSIVEERT EN PROFESSIONALISEERT RELATIE MET SUPPLIERS

LEVERANCIERSBELEID 4.0 ‘Bronkhorst maakt de stap van een groot klein bedrijf naar een klein groot bedrijf’, schetst algemeen directeur Henk Tappel de ontwikkeling van de onderneming in Ruurlo met nu 450 medewerkers en wereldwijd actief. ‘Toeleveranciers moeten ons daarin kunnen volgen, zonder dat wij bij hen te groot worden.’ Reden voor Bronkhorst om een ‘leveranciersbeleid 4.0’ op te tuigen.

voor lange termijn, jaarlijkse toetsing, garanties voor een deel van onze omzet bij hen.’ Met één voorbehoud: ‘Als wij zelf iets niet verkopen, zullen we er uiteraard ook geen spullen voor inkopen. Dat is het ondernemersrisico van beide partners in de deal.’

KENNISDELING langer in gesprek over onze samenwerking, dit was de kers op de taart.’

RAAMCONTRACTEN ‘Wij maken de stap van een groot klein bedrijf naar een klein groot bedrijf ’, verklaart Tappel. ‘Het gaat erom dat toeleveranciers ons daarin kunnen volgen. Bronkhorst wil graag iets voor de regio betekenen en heeft daarom veel suppliers dichtbij. Voor hen is groeien met ons laagdrempeliger dan bijvoorbeeld internationale expansie. Maar als wij harder groeien Henk Tappel, algemeen directeur van Bronkhorst High-Tech: ‘De dialoog met toeleveranciers dan zij, wordt ons is ontzettend belangrijk en moet op het menu staan van elke hoofddirectie.’ Foto: Bronkhorst aandeel bij hen groter en raken wij gehandicapt door het feit dat zij te klein zijn. Op een bepaald punt gaan we, DOOR HANS VAN EERDEN mede vanuit risicomanagement, kijken hoe en trouwe kerntoeleverancier van het nu verder moet.’ Vandaar de stap om een Bronkhorst High-Tech, fabrikant van nieuw leveranciersbeleid te formuleren dat de mass-flowmeters, is MEVO, specialist samenwerking versterkt, de kwaliteit van in verspaning en eveneens in Ruurlo levering verder verbetert, toeleveranciers meer gevestigd. Voorjaar 2018 belde MEVO-directoekomstperspectief geeft en en passant een teur Frans Verhaegh naar Henk Tappel over oplossing biedt voor de capaciteitsproblemen het nieuwe leveranciersbeleid. Een grote order in de toeleverketen. ‘Veel leveranciers zitten al van Bronkhorst was het volbezette MEVO te ‘ramvol’, iedereen heeft leveringsproblemen. machtig en de zoektocht naar een andere Daarom willen we langetermijnafspraken leverancier bracht geen soelaas. ‘Ik sprak maken over onze afname, zodat toeleveHenk op een donderdagavond: dit kan alleen ranciers alvast voor een langere periode als wij er een machine bij kopen. Henk stemde materialen kunnen inkopen en investeren in daarmee in. De volgende morgen ben ik gaan machines.’ rondbellen, op maandag hadden we twee Bronkhorst wil die afspraken, zoals met leveranciers over de vloer, op dinsdag hebben MEVO, dus vastleggen in raamcontracten, we een nieuwe machine inclusief robot vooralsnog met zo’n twintig kerntoeleverangekocht en vijf weken later stond die onciers (goed voor tachtig procent van de bemand te produceren voor Bronkhorst.’ Het inkoopwaarde), allemaal in Nederland. Vijf commitment van Tappel gaf bij Verhaegh de hebben er al getekend, MEVO incluis, en met doorslag. ‘Ons raamcontract is aangepast en vijftien lopen de onderhandelingen nog, de omzetgarantie verhoogd. Wij waren al meldt Tappel. ‘Wat er altijd in staat: afspraken

Special Oost-Nederland - februari 2019

Bronkhorst wil vooral de dialoog en kennisdeling bevorderen, zegt Tappel. ‘Werkvoorbereiders en technologen van onze toeleveranciers moeten hier met grote regelmaat rondlopen. Zo krijgen ze een beter beeld van onze producten dan door alleen de tekeningen te lezen. Hier kunnen ze met onze engineers in discussie gaan over de maakbaarheid. Een ontwerper ziet bij ons alleen een prototype, maar de toeleverancier maakt vervolgens honderden of duizenden stuks. Dan loont het om wat langer na te denken over het ontwerp en zo te komen tot een kostenvoordeel in productie. Zo heeft een jonge engineer van ons stage gelopen bij MEVO en daar samen met een junior-werkvoorbereider een product ‘omgekat’. Dat werd in meerdere opspanningen op drie machines gemaakt, nu kan het in één opspanning op één machine. Het leverde een beter product op dat ook nog eens sneller wordt gemaakt. Zoiets lukt alleen in dialoog.’ Verhaegh noemt het een mooie manier van samenwerken. ‘Hoewel we twee bedrijven zijn, proberen we te denken als één bedrijf. Wij komen voor een

‘Voor de toeleveranciers is groeien met ons laagdrempeliger dan bijvoorbeeld internationale expansie’

nieuw product nu vroeg met de engineering van Bronkhorst in contact, zodat we feedback kunnen geven over hoe het beter is te fabriceren. Dat is in ieders voordeel. Vroeger ging hun inkoper met een kant-en-klare tekening shoppen en kwam dan bijvoorbeeld bij ons terecht. Maar het is zonde om één of twee weken te verliezen door dat inkooptraject. Nu kijken wij mee terwijl de engineer aan het tekenen is en kunnen wij alvast materiaal en speciale gereedschappen bestellen. Als het ontwerp klaar is, gaan wij meteen produceren en dan samen naar de kostprijs kijken.’

ROBIN Robin Burghard is sinds een jaar projectleider BOOST Smart Industry Oost, het Smart Industry-netwerk voor de provincies Gelderland en Overijssel. BOOST zet in op Slim, Schoon en Sociaal. BOOST wil dat ondernemers zich bewust worden van de veranderingen in de industrie, onder meer door de verdergaande digitalisering en robotisering en de kansen en bedreigingen die dat met zich meebrengt. Ook is er veel oog voor sociale innovatie en circulair ondernemen.

www.smartindustryoost.nl

DUURZAAM ECOSYSTEEM Oost-Nederland is een dynamisch speelveld van vele Smart Industry-activiteiten, inclusief aandacht voor circulair en schoon ondernemen. Dat heb ik in mijn eerste jaar als BOOST-projectleider steeds weer ervaren. En heel bijzonder: BOOST is voor en door ondernemers. Onze kopgroep bestaat uit zes Smart Industry-pioniers uit de regio. Het gaat om toonaangevende bedrijven die de reis naar Smart Industry al jaren geleden zijn begonnen. In de uitvoering van het programma heb ik het afgelopen jaar veel aan deze ondernemers gehad. Samen met een grote kerngroep met partners hebben we hard gewerkt aan concrete resultaten. Veel partijen binnen de regio promoten, stimuleren en ondersteunen innovaties bij de producerende bedrijven. Het is mooi om te zien dat er goed en bovendien steeds meer wordt samengewerkt. Dat levert veel bijzondere zaken op en het leidt tot een duurzaam ecosysteem. Zo maar een paar voorbeelden van prachtige, nieuwe samenwerkingsverbanden zijn CITC in Nijmegen, Perron038 in Zwolle en TValley in Enschede. Momenteel zien we duidelijk een beweging van kennismaking naar implementatie. De trendsetters zijn al jaren aan de slag met Smart Industry, zij ontwikkelen hun producten en processen gestaag verder. Daarnaast zien we dat veel producerende bedrijven de beweging naar een slimme en schone fabriek (willen) maken. Bij de uitvoering van de

GEEN CONCURRENTEN In de samenwerking biedt het raamcontract zekerheid, erkent Verhaegh: ‘Die garantie voor meerjarige omzet geeft ons rust, dat is een groot verschil met voorheen. We hoeven niet meer elk moment bang te zijn dat orders zomaar weggaan. Daardoor kunnen we materiaal verder vooruit kopen. En bij het delen van kennis over productietechniek met collega’s hoeven we niet meer bang te zijn dat een van hen een product van ons overneemt.’ Met dat laatste verwijst Verhaegh naar de workshops die Bronkhorst organiseert. Daarin leren suppliers van elkaar over bewerkingen zoals graveren, ontbramen of reinigen. Tappel: ‘Voor ons is het belangrijk dat zij die allemaal op eenzelfde manier toepassen. Dat is het nieuwe denken. Voor de toeleveranciers is het even wennen om samen met concurrenten in één zaaltje te zitten. Maar in ons beleid zijn zij niet echt concurrenten meer. Iedere toeleverancier krijgt van ons de producten die bij zijn specifieke capabilities passen en mag, zonder represailles van onze kant, zeggen dat ie een bepaald product niet meer wil maken. We hadden ooit een freesproduct neergelegd bij een draaier. Nu durft hij te zeggen: “Daar ben ik niet goed in, ik wil draaien en niet frezen.” Dat vergt flexibiliteit, want wij zijn nog niet gewend dat toeleveranciers iets terug durven te zeggen. In de crisis was iedereen blij met het werk dat kwam, ook als het slecht paste.’ Bij MEVO is het eveneens wennen, vult Verhaegh

tenderregeling ‘Slimme en schone demonstratiefabrieken’ van de provincie Gelderland bleek dat er al best veel bedrijven met Smart Industry aan de slag zijn, zie het artikel op pagina 14. De komende periode willen we nog veel meer mooie voorbeelden in onze regio zichtbaar maken. Er is veel gaande in de regio, maar ik wil blijvend aandacht vragen voor innovatie van producten, processen en ketens. Ik zie namelijk ook bedrijven die nog weinig innovatief zijn. Uit demografische cijfers blijkt dat de opbouw van de bevolkingspiramide dusdanig wijzigt de komende jaren, dat dit een enorme impact zal hebben op hoe wij als productiebedrijven georganiseerd zijn. Er zijn straks eenvoudigweg niet genoeg mensen om de productie te kunnen maken. Andere vormen van produceren en organiseren zijn niet alleen noodzakelijk om de concurrentie het hoofd te bieden; er moet gedigitaliseerd, geautomatiseerd en gerobotiseerd worden om überhaupt nog als producent actief te kunnen zijn. Dat is geen voorspelling, dat is een gegeven. Er zijn berekeningen dat de arbeidsproductiviteit de komende tien tot vijftien jaar met 100 procent moet stijgen om onze welvaart in stand te kunnen houden. Optimalisatie en innovatie van product, proces en businessmodel, is het enige antwoord daarop. Kom in beweging en start! Weet u niet waar te starten? BOOST helpt u verder!

aan. ‘Het was ongebruikelijk om de confrontatie aan te gaan met een engineer van de klant: “Zo moet je dat niet maken.” Die had het immers zo bedacht. De communicatie is meer tweerichtingsverkeer geworden, absoluut. De meesten zijn nu enthousiast. Engineers van Bronkhorst vinden het In 2015 werd MEVO, op voorspraak van onder meer Bronkhorst, verkozen tot best logistics bijvoorbeeld leuk supplier tijdens de DISCA, de Dutch Industrial Suppliers & Customer Awards van Link Magazine. om bij ons mee te Sinds vorig jaar is de samenwerking nog intensiever, meldt directeur Frans Verhaegh: ‘Hoewel kijken. Zij dachten we twee bedrijven zijn, proberen we te denken als één bedrijf.’ Foto: Sam Rentmeester altijd: “Wij gooien een tekening over de schutting en dan is het product klaar.” Een je doen, hoe afhankelijk ben je van Bronkengineer ging hier aan de slag met CAM voor horst en andere klanten, matchen onze stratewerkvoorbereiding en merkte op: “Oeps, het gieën nog? Het gaat ook om hun ambitie: kost wel veel tijd om een eerste product te generalist blijven, juist specialiseren, of 24/7 kunnen maken.”’ produceren, enzovoort. Als het niet meer past, hebben beide partijen vier jaar om weer op te lijnen of de relatie af te bouwen.’ Op dit AMITIE moment zijn Bronkhorst en z’n suppliers Tappel kijkt intussen verder dan de directe vooral bezig iets moois op te bouwen. inkooprelaties. ‘De dialoog met toeleveranciers is ontzettend belangrijk en moet op het menu staan van elke hoofddirectie. Jaarlijks ga www.bronkhorst.com ik met toeleveranciers de discussie aan: wat ga www.mevo.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

INNOVATIE ELEKTRONICA EN FOTONICA, ACADEMIA EN INDUSTRIE, NIJMEGEN EN ENSCHEDE

INTEGRATIE, INTEGRATIE, INTEGRATIE De wereld draait op micro-elektronica; in elke computer, in elk apparaat en device zitten chips voor de besturing. Maar er zijn nog veel meer toepassingen mogelijk als die chips samen met sensoren, actuatoren et cetera worden geïntegreerd tot complete packages of modules. En de prestaties kunnen verder omhoog als de elektronica wordt gecombineerd met fotonica, oftewel lichttechnologie. Oost-Nederland loopt voorop, getuige twee recente initiatieven: het Chip Integration Technology Centre (CITC) in Nijmegen en het Photonics Integration Technology Centre Twente (PITC) in Enschede.

De cleanroom van Sencio, met packages die er worden maakt (inzet). Foto’s: Sencio

DOOR HANS VAN EERDEN

ijmegen is de logische vestigingsplaats voor het CITC, stelt Oliver Maiwald, ceo van Sencio. Zijn bedrijf (vijftig medewerkers) verzorgt de ontwikkeling en productie van functionele packages: chips gecombineerd met sensoren, MEMS- en elektrische systemen. ‘Wij zitten op de Novio Tech Campus in Gebouw A, het oude onderkomen van Philips in Nijmegen. Hier stond de wieg voor transistoren in Europa. Ook nu zijn

hier nog grote bedrijven die chips produceren en integreren.’ Maiwald doelt op NXP, Nexperia en Ampleon. ‘Zij doen tot nu toe alles zelf, maar het CITC zal er waarschijnlijk voor zorgen dat zij in de toekomst meer met Sencio samen zullen ontwikkelen. Wij zijn het grootste onafhankelijke OSAT-bedrijf (outsourced semiconductor assembly and test, red.) in Europa. Er zijn genoeg researchinstellingen, maar wat daar uitkomt is nog niet produceerbaar. Ik hoop dat CITC-projecten resulteren in nieuwe technologieën voor de integratie van

PHOTONICS INTEGRATION TECHNOLOGY CENTRE TWENTE PITC Twente is onlangs gestart als uitvloeisel van het eind vorig jaar breed ondertekende strategische plan voor de ontwikkeling van geïntegreerde fotonica in Nederland. Onder de vlag van PhotonDelta wordt 236 miljoen euro geïnvesteerd voor de komende acht jaar. Geïntegreerde fotonische chips hebben een veel hogere capaciteit en een veel lager energieverbruik dan de huidige elektronische chips. Toepassingen liggen in data- en telecommunicatie en sensing. Onderdeel van de strategie zijn twee Photonics Integration Technology Centres, met als doel fotonica klaar te maken voor massaproductie: één in Eindhoven en één op Kennispark Twente in Enschede.

Naast de Universiteit Twente (UT), via haar MESA+ instituut voor nanotechnologie, is Hogeschool Saxion met haar programma ‘Toegepaste Nanotechnologie’ betrokken bij PITC Twente. Ook kent de regio al een tiental fotonicabedrijven, waaronder LioniX International, Synopsis, PHIX en Micronit Microtechnologies. Fysiek wil PITC Twente de nodige shared facilities bieden in het NanoLab van MESA+, voor onderzoek, en in de High Tech Factory, de oude cleanroom van MESA+ die nu spin-offs huisvest, waarbij de focus op productie ligt. www.kennispark.nl www.photondelta.eu/pitc

Special Oost-Nederland - februari 2019

chips en systemen en dat die binnen vijf tot tien jaar tot productie komen, liefst bij ons. Daarvoor hebben we dan ook weer nieuwe mensen nodig. Op dit moment moeten wij die eerst een half tot heel jaar opleiden. Het zou mooi zijn als het CITC dat verzorgt.’

DIVERSIFICATIE Via het CITC wil Sencio tot een verdere diversificatie in markten en klanten komen. Nu is de verreweg grootste markt de automotive, waarvoor Sencio jaarlijks miljoenen stuks assembleert en verpakt van producten zoals een oliepeilsensor of oliedruksensor. Onder meer in de biomedische markt ziet Maiwald kansen. Zo ontwikkelde Sencio al een drugssensor voor controle van menselijk speeksel voor een Finse start-up en een product voor Siemens Healthcare. Binnen het CITC werken Sencio en NXP nu samen met de Nijmeegse start-up Enzyre aan een geïntegreerde biochip waarmee patiënten zelfstandig een diagnostische test op bepaalde enzymreacties kunnen afnemen. ‘Het gaat om zestien sensoren op een printplaatje. Wij ontwikkelen de interface naar de microfluïdica en elektronica.’ De industriële markt is eveneens interessant, maar Sencio wil zich verre houden van de prijsgedreven, snelle consumentenmarkt, waarin Aziatische bedrijven domineren. ‘Daar gaat het om heel grote aantallen, top en flop liggen dicht bij elkaar. Wij richten ons juist op het onderhouden van producten voor tien, twintig jaar. Daarom is het ook belangrijk dat we in het CITC samen kennis ontwikkelen die hier lokaal in Nederland en Europa tot productie kan leiden.’

FOTONICAWAARDEKETEN Het CITC onderzoekt onder meer de mogelijkheden voor integratie van fotonica in microchips. Logisch dus dat er banden zijn met het tweede integratie-initiatief in OostNederland, PITC Twente. De doelstellingen van beide clusters zijn vergelijkbaar. ‘PITC Twente gaat bedrijven helpen de sprong te maken naar grootschalige productie. En het leidt straks mensen op voor die innovatieve bedrijven’, zegt kwartiermaker Pieter Telleman, business developer bij MESA+. ‘We beginnen nu gefaseerd en werken samen met bedrijven aan een roadmap voor projecten en infrastructuur. Met PITC Twente willen we de huidige bedrijven bedienen en start-ups stimuleren, maar ook bedrijven van buiten naar Twente halen. Dat doen we door hier de gehele waardeketen te bundelen, van front-end – fotonische chips produceren – tot back-end: die chips verbinden met de buitenwereld, packagen en testen.’

CHIP INTEGRATION TECHNOLOGY CENTRE Het CITC in Nijmegen is een initiatief van BCSEMI NL (het landelijke netwerk van semiconductorbedrijven en kennisinstellingen), Novio Tech Campus en TNO. Ze hebben er de halfgeleiderfabrikanten Ampleon, Nexperia en NXP bij betrokken, evenals de nodige kennis- en onderwijsinstellingen: de drie tu’s, Radboud Universiteit, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en ROC Nijmegen. De gemeente Nijmegen en de provincie Gelderland hebben bijna tien miljoen euro toegezegd en het ministerie van Economische Zaken en Klimaat steunt het initiatief

HOOGVOLUMEPRODUCTIE Een belangrijke nieuwe speler in dat Twentse fotonica-ecosysteem is PHIX Photonics Assembly, spin-off van LioniX, dat fotonische chips ontwikkelt en fabriceert. PHIX verzorgt de volgende stap, de assemblage en packaging van die chips: dan gaat het om combineren met andere chips en sensoren, verbinden met fibers, ‘inpakken’, enzovoort. ‘Vooral hybride packages met combinaties van fotonische en elektronische chips nemen een hoge vlucht’, zegt ceo Albert Hasper – fotonische chips van LioniX maar ook van andere bedrijven (met andere technologieën). ‘Ja, die packaging gaat nu nog wat houtje-touwtje, maar onze ambitie is naar hoogvolumeproductie te gaan met een hoge mate van reproduceerbaarheid, snelheid en nauwkeurigheid.’ Daarvoor ont-

eveneens, via de PhotonDelta-middelen. Het CITC ontwikkelt in een open innovatiecentrum een nieuwe generatie geïntegreerde chips, voor toepassingen in onder meer energie, mobiliteit, zorg en agrofood. Het doel is daarmee een brug te slaan naar de markt. Door studenten bij de onderzoeksprojecten te betrekken en opleidingen te verzorgen, wil het CITC voorzien in de stijgende vraag naar (nieuwe) optimaal opgeleide medewerkers. www.citc-netherlands.com

wikkelde PHIX onder meer, samen met het Fraunhofer Project Center op de UT-campus, een nieuwe machine voor één processtap. Die machine verbindt de chips met fibers en is onlangs in gebruik genomen. Dit jaar komen er nog machines voor andere processtappen bij. ‘Dan hebben we een semi-automatische productielijn staan. Daarmee laten we onze kennis en kunde zien en willen we klanten verleiden om vervolgens naar volautomatische productie te gaan.’ PHIX heeft de ambitie om te groeien, naar zo’n twintig medewerkers eind dit jaar, en het wil zijn internationale klantenbestand uit te breiden. PITC Twente zal helpen om klanten te trekken voor die hoogvolumeproductie, verwacht Hasper. ‘Nieuwe producten die geschikt zijn voor die lijn, kunnen binnen

Opstelling in het lab van PHIX en producten die PHIX kan packagen. Foto: PHIX

PITC Twente worden ontwikkeld. Daarvoor zijn eerst faciliteiten voor onder meer handmatige assemblage nodig. Het zou mooi zijn als wij die dan bij hen kunnen gebruiken. Dat kan voor PITC Twente een verdienmodel zijn.’ www.sencio.nl www.phix.com

Digitalization extends your reach. How do you thrive in the age of disruption? With Siemens digital innovation solutions, you can digitalize your entire innovation process, from the idea through production to your customers. Get smarter. Go faster. Think bigger. Transform your business.

siemens.com/plm

Special Oost-Nederland - februari 2019

MATLAB SPEAKS

MACHINE LEARNING With MATLAB® you can use clustering, regression, classification, and deep learning to build predictive models and put them into production.

mathworks.nl/machinelearning

STRATEGIE TECHNOLOGIELEVERANCIER DEMCON: INHOUD BOVEN VORM

‘MET KENNISPARK TWENTE KUNNEN WE BOEIEN EN BINDEN’ Hij is niet zo van het feesten, dus was Demcon-oprichter en directeur Dennis Schipper begin dit jaar eigenlijk wel blij dat alle festiviteiten rondom het 25-jarig jubileum van het bedrijf achter de rug waren. ‘Nu weer gewoon aan het werk.’ Maar ‘gewoon’, dat valt nog wel te bezien: er staan nogal wat veranderingen op stapel dit jaar bij de high-end technologieleverancier. DOOR ANDRÉ RITSEMA

ennis Schipper en zijn compaan Peter Rutgers richtten Demcon in 1993 in Enschede op. Ze kenden elkaar van de Universiteit Twente, Schipper als promovendus, Rutgers als student. Schipper had net een promotie afgerond over de kansen en mogelijkheden van mechatronica, de combinatie van ingenieursdisciplines zoals elektrotechniek en meet- en regeltechniek. Die werkwijze stond toen nog in de kinderschoenen. ‘Het was een perfect moment om met een eigen ontwerpbureau te komen’, aldus Schipper. ‘We hadden kennis van zaken en zijn gewoon begonnen.’ En dat heeft niet verkeerd uitgepakt. Eind vorig jaar telde het bedrijf 615 medewerkers, verdeeld over vijf vestigingen, en behaalde een omzet van zo’n 60 miljoen euro. Al die jaren, aldus Schipper, heeft de onderneming vastgehouden aan de oorspronkelijke gedachte: een technologisch bedrijf, waar innovatie voorop staat en waar inhoud belangrijker is dan vorm.

ROL IN DE REGIO De afgelopen 25 jaar is Demcon geëvolueerd van een ontwerpbureau naar een technologieontwikkelaar en -producent. Deels door eigen groei, deels door overnames. Er is inmiddels een Demcon Group, die Schipper omschrijft als een ‘high-end technologieleverancier van producten en diensten’. De groep telt meerdere bedrijven, waaronder Demcon production, Demcon advanced mechatronics, Demcon metal injection moulding en Finapres Medical Systems. De roots blijven Twents, zegt Schipper. Demcon wil graag een prominente rol spelen in de regio. ‘We zijn bijvoorbeeld betrokken bij de ontwikkeling van Kennispark Twente. Ik vind het belangrijk om me daarmee te bemoeien en zit in de stuurgroep. Met een

Directeur Dennis Schipper van Demcon: ‘Dit jaar we kijken gericht wat we kunnen doen op nieuwe markten zoals robotica en ruimtevaart.’ Foto: Demcon

goed en modern Kennispark kun je boeien en binden. En hopelijk voorkomen dat studenten na hun studie de regio verlaten.’ Demcon bouwde zelf een nieuwe vestiging op het Kennispark, waar onder andere serieproductie mogelijk is. Er komt ook een Experience Center Smart Industry om te laten zien en ervaren wat Smart Industry concreet inhoudt. ‘Veel mkb-bedrijven zijn zoekende: wat moet je met al die nieuwe ontwikkelingen?’ Wat kun je met een robotcel? Of met alle data die je verzamelt? Ook externe partijen kunnen mee-

‘We worden te groot om het allemaal vanuit Enschede te organiseren’

doen, zegt Schipper. ‘We hebben nog niet scherp hoe het precies zal gaan. We praten met toeleveranciers, partners, klanten. De komende maanden zal blijken waaraan hoefte is. Maar ik denk dat dit echt van toegevoegde waarde is voor bedrijven in de regio.’

OP DE SCHOP Dit jaar gaat Demcon in organisatorisch opzicht behoorlijk op de schop. In het kort komt het er op neer dat de verschillende vestigingen, onder andere in Best en Delft, veel

meer zelfstandigheid krijgen. ‘We gaan decentraliseren. Tot voor kort voerden we vanuit het hoofdkantoor in Enschede een strakke regie op de vestigingen. Daar willen we vanaf. We worden te groot om het allemaal vanuit Enschede te organiseren. De vestigingen krijgen meer ruimte om zelf te ondernemen. Ze krijgen een eigen winst- en verliesrekening, moeten hun eigen broek ophouden. We denken dat ze daar sterker van worden en dat het beter is voor de groep als geheel.’ En een andere grote verandering: de vestiging in Enschede heeft een eigen managing director gekregen, Twentenaar Herbert Bult. Dat is wennen, geeft Schipper toe. ‘Maar zowel ikzelf als het bedrijf was eraan toe. Ik neem een meer coachende rol: ik ga ondersteunend werken bij de verdere ontwikkeling van de vestigingen. En ik ga me meer bemoeien met de toekomstige overnames door Demcon.’ Dit jaar verwacht Schipper niet zo’n uitbundige groei als in 2018, toen er maar liefst 115 nieuwe medewerkers werden aangetrokken. ‘We gaan dit jaar alle geplande veranderingen uitvoeren en implementeren. En we kijken gericht wat we kunnen doen op nieuwe markten zoals robotica en ruimtevaart.’ Er is één ontwikkeling, waar Schipper met bovenmatig veel plezier naar uitkijkt: de vestiging van het bedrijf in Singapore. Daar gaat hij zich zelf mee bemoeien. ‘In Azië zitten veel klanten voor onze medische en optomechatronische systemen. Dus daar moeten we zijn. We hebben ons er al georiënteerd. De vestiging moet dit jaar nog open.’ www.demcon.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

PARTNERS MAXON MOTOR BENELUX ONDERSTEUNT STUDENTENTEAMS BIJ HUN DUURZAME ONTWERPEN

SNEL EN SCHOON Auto’s op waterstof, sportende robots, vliegende boten, elektrische racemotoren: studententeams van Universiteit Twente en Hogeschool Saxion werken aan de meest uiteenlopende innovaties in multidisciplinaire teams. Ze brengen hun technische kennis en kunde in de praktijk. Aandrijfspecialist maxon motor benelux is trots partner. DOOR MANON NIJENHUIS EN LUCY HOLL

e teams doen met hun innovatieve ontwerpen mee aan wedstrijden waarbij studenten uit de hele wereld tegen elkaar racen of voetballen. Dit soort activiteiten zorgt voor nieuwe ontwikkelingen en concrete oplossingen: de teamleden laten zien wat ze kunnen, en tegelijkertijd zet het heel Twente en Nederland op de kaart als leiders in technologische innovaties. maxon motor benelux hecht hier veel waarde aan en ondersteunt diverse teams. Er is extra betrokkenheid bij de regio Twente waar het bedrijf een productielocatie heeft. Kennispartner maxon motor is ‘driven by precision’ en wereldwijd in tal van hightech sectoren actief waar aandrijving essentieel is. Het bedrijf wil partijen inspireren en uitdagen om zo samen tot de beste ideeën te komen. Dit jaar richt maxon motor benelux zich op vier studententeams uit de regio: Electric Superbike Twente, Green Team Twente, RoboTeam Twente en Solar Boat Twente. Ook speelt de onderneming een sleutelrol in het verbinden van studententeams en het bedrijfsleven tijdens het jaarlijkse maxon 360° event in september.

ZUINIG EN SCHOON Green Team Twente zet zich al jarenlang in voor het promoten van waterstof en duurzame mobiliteit. Studenten van zowel Universiteit Twente als Hogeschool Saxion – van opleidingen variërend van Werktuigbouwkunde tot Technische Geneeskunde – bouwen aan één van de zuinigste waterstofauto’s ter wereld. Door mee te doen aan de Shell EcoMarathon laat het team zien hoe zuinig gereden kan worden. Student Gidde Tuitert: ‘Met de hoeveelheid energie die in 1 liter benzine zit, rijden we niet 18 kilometer zoals een standaard benzineauto, maar wel 900 kilometer. We leren veel op technisch niveau en werken aan onze soft skills.’ maxon motor levert de motoren, waardoor zo efficiënt mogelijk wordt gereden. Tijdens het maxon 360° event vorig jaar gingen studententeams en bedrijven uit de regio met elkaar in gesprek. Teams én individuele studenten leren zo continu.

Het team Electric Superbike Twente laat zien hoe bijzonder elektrisch vervoer is. Door de racerij als presentatieplatform te gebruiken, voegen ze elementen van spanning en snelheid toe. ‘Dat trekt vaak meer de aandacht dan een zo groot mogelijke efficiëntie halen over een bepaalde afstand’, aldus Julian Hamar de la Brethoniere. ‘We willen het imago van duurzaam vervoer een boost geven, zodat steeds meer auto- en motorliefhebbers kiezen voor elektrische voertuigen.’ Het team studenten van Werktuigbouwkunde, Elektrotechniek, Sustainable Energy Technology en Production Engineering staat dit jaar met twee motoren aan de start van de Open Electric Superbike Competition. maxon motor benelux is ook hier een van de partners en deelt kennis en connecties.

PRECISIEMOTOREN Ieder lid van het RoboTeam Twente heeft een passie voor robotica en kunstmatige intelliDe studenten uit Twente nemen met hun innovatieve ontwerpen deel aan internationale wedstrijden Foto’s: maxon motor en studententeams gentie. De leden doen opleidingen als Electrical Engineering, en efficiënt mogelijk de finishlijn te laten Creative Technology en Technical Computer halen, ontwikkelen we technieken om de Science. ‘We doen dit jaar voor de derde keer waterweerstand te verminderen, bijvoorbeeld mee aan de RoboCup Small Size League via draagvleugels’, aldus Thomas Schaap. Die waarbij twee teams van acht voetbalrobots, worden actief aangestuurd door de precisiegecontroleerd door een computer met artimotoren van maxon motor. Die combinatie ficial intelligence, tegen elkaar spelen’, vertelt geeft de perfecte match tussen mechaniek en Cas Doornkamp. ‘Snel en accuraat manoeumotor: de rotatie wordt omgezet naar transvreren is cruciaal.’ maxon motor benelux latie. De vleugels roteren waardoor de boot leverde de precisiemotoren en gaf advies. stabiel kan vliegen. Het team gaat voor een Innovaties kunnen uiteindelijk leiden tot podiumplaats in de Solar Sport One-compekennis over kunstmatige intelligentie en de titie. Het wil aandacht trekken voor verduurinzet van samenwerkende robots in bijvoorzaming binnen de maritieme sector, want ook beeld de medische of industriële wereld. daar zijn grote stappen te zetten. De studenten van Solar Boat Twente ontwerpen en bouwen een boot op zonne-energie. Het merendeel studeert Werktuigbouwkunde, www.maxonmotor.nl Advanced Technology en Technische Natuurwww.saxion.nl kunde aan de UT. ‘Om de zonneboot zo snel www.utwente.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

KENNIS DELEN VMO IS NOG ALTIJD DÉ ONTMOETINGSPLAATS VOOR INDUSTRIËLE GEESTVERWANTEN

INSTEKEN OP PRECIES HET JUISTE, CONCRETE NIVEAU Vorig jaar kreeg de Verenigde Maakindustrie Oost (VMO) zowel een nieuwe voorzitter als een nieuwe directeur. Vooraf is de relevantie van de vereniging eens goed tegen het licht gehouden. Met als conclusie dat de brugfunctie die VMO al bijna vijftig jaar vervult – tussen maakbedrijven onderling en met kennisleveranciers – nog steeds zeer relevant is. Een gesprek met de twee nieuwe bestuurders op het Hightech Systems Park in Hengelo, waar de vereniging sinds kort zetelt.

DOOR MARTIN VAN ZAALEN

ucien Perizonius was nog niet in beeld als de opvolger van voorzitter Martin Leushuis en Petra Deterink was nog geen directeur. Het was een ‘natuurlijk’ moment om de 130 leden eens nadrukkelijk te vragen naar het bestaansrecht van VMO. Want er zijn al zo veel organisaties, al dan niet gefinancierd met overheidsgeld, die de maakindustrie adviseren over hoe ze zich kunnen versterken. En er zijn ook al de nodige regionale netwerkclubs, zoals de Industriële Kring Twente. De leden waren stellig: de VMO moet blijven, want het is een vereniging exclusief voor de maakindustrie. Op de VMO-bijeenkomsten word je als industrieel ondernemer niet lastig gevallen door bijvoorbeeld verzekeringsadviseurs of consultants die per se hun visitekaartje willen overhandigen. Daar tref je uitsluitend collega-ondernemers die met dezelfde problemen kampen als jijzelf. En daar soms al een oplossing voor gevonden hebben.

ONTMOETING FACILITEREN ‘Ondernemers, zeker die met een technische achtergrond – behept met de Oost-Nederlandse, wat minder extraverte inslag – staan bovenal open voor elkaar’, is de ervaring van Perizonius, zelf dga van Jansen Venneboer in Wijhe voordat hij het eind 2015 aan het Franse SPIE verkocht. ‘Onder elkaar’, zo heeft ook Deterink al vaak geobserveerd, ‘zijn onze leden het meest op hun gemak, spreken ze zich open uit over de vragen waarmee ze zitten.’ Daarom is en blijft de belangrijkste opdracht van de VMO die ontmoeting te faciliteren. Vaak focust een bijeenkomst op een concrete vraag die Deterink, Perizonius of een van de andere VMO-bestuursleden hebben opgevangen. Vrijwel steeds bij een van de bedrijven die inmiddels een antwoord heeft gevonden en ervaringen wil delen. Met name

‘Er zijn natuurlijk allerlei netwerken die heel goed werk doen, maar vaak wel insteken op een te hoog niveau. De VMOmeetings hebben altijd een veel concreter karakter’, duiden Petera Deterink en Lucien Perizonius de toegevoegde waarde van hun vereniging. Foto: Com-magz

tijdens de borrel ontstaat dan de vertrouwelijkheid. ‘Voor ons is het belangrijk bij die onderonsjes aan te haken. Nee, ingewikkelder is het niet’, aldus Perizonius.

EERSTE DIVISIE-NIVEAU De VMO heeft vier hoofdthema’s: Smart Industry/Industrie 4.0, export, human capital en innovatie. De thema’s van de bijeenkomsten zijn altijd concreet. ‘Er zijn natuurlijk allerlei netwerken als BOOST (om bedrijven in Oost-Nederland te ondersteunen bij het digitaliseren van hun processen, red.) die heel goed werk doen, maar vaak wel insteken op een te hoog niveau voor onze leden. Dan is er een meeting bij een topbedrijf als AWL dat al heel ver is in die digitalisering, maar waarvan het verhaal nog niet herkend wordt door veel van onze leden. De insteek is dan op – zeg maar – Champions League-niveau, terwijl veel van onze bedrijven nog actief zijn in de eerste divisie’, aldus Perizonius. ‘Onze leden’, illustreert Deterink, ‘moeten eerst nog aan de slag met operational excellence. Wij zorgen er dan voor dat organisaties als de Metaalunie, Novel-T of BOOST, of bepaalde professionals, met een of meer leden over die concrete vraag een meeting organiseren en de begeleiding op zich nemen.’ Dat kan er uiteindelijk toe leiden dat ze gaan meedraaien in een Smart. Industry-fieldlab. Een hele stap omdat veel leden nu nog nooit daarvan gehoord hebben, weet Deterink.

GROEPJES PER PROBLEEM Zo zijn er ook specifieke exportvragen. Dat heeft geleid tot het ontstaan van een groep van twaalf Nederlandse en twaalf Duitse maakbedrijven die allemaal graag grensoverschrijdend zaken willen doen. ‘Per probleem formeren we dan een kleine deelgroep die zich daarover buigt, met ondersteuning vanuit het Go4Export-programma van Oost NL’, aldus Lucien Perizonius. Soms is het ook een eigen ervaring van hem of Petra Deterink die de opmaat vormt naar een meeting, bijvoorbeeld over het thema human capital. ‘Voor elk bedrijf is het momenteel lastig geschikte mensen te vinden. Een bedrijf dat de grootste moeite had werkvoorbereiders te vinden, hebben we in contact gebracht met de juiste specialist, waardoor ze nu met veel meer succes werven. Zo hebben we ook een dga die lange tijd dacht personeelszaken “er wel even bij te kunnen doen” nu zover dat hij een hr-specialist inhuurt. Hij ziet nu wel het grote belang van een doordacht hr-beleid in’, zegt Deterink. Bij het vertrek wijst ze haar bezoek nog even op de nieuwjaarsborrel, twee weken na het interview. De eerstvolgende meeting voor de leden om hun vragen te delen, en zo samen met de VMO tot antwoorden te komen, stond dus alweer op stapel.

www.vmo.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

High-speed diverters

Track design flexibility

Purely magnetic holding

Visit us at booth B141

ACOPOStrak Ultimate Production Effectiveness www.br-automation.com/ACOPOStrak

ROI

OEE TTM

Enabling the adaptive machine. Like no other transport system.

STRATEGIE NIEUWEWEME GROEP GROEIT IN OMVANG EN KETENBEHEERSING

MEER CONTROLE EN MEER CONTAINERS NieuweWeme Groep in Oldenzaal bestrijkt een scala aan activiteiten en producten. Zoals engineering, productie, paneelbouw, assemblage en installatie voor uiteenlopende markten, van zorg en onkruidbestrijding tot waterzuivering en afvalverwerking. Daarmee is de groep onstuimig gegroeid, naar nu bijna 170 medewerkers. Maar afgelopen jaar was het tijd voor een pas op de plaats. Een herstructurering en investeringen geven nu meer controle op de complete keten voor de kleinassemblage van allerlei producten. Intussen staat NieuweWeme in de grootassemblage van containers voor industriële processen aan de vooravond van een doorbraak.

DOOR HANS VAN EERDEN

et zullen de groeistuipen zijn geweest. Geleidelijk moest NieuweWeme meer werk buiten de deur leggen en dat ging niet altijd goed. Dan had een toeleverancier net even geen tijd om essentiële onderdelen voor een product van NieuweWeme te maken. Dat was eind vorig jaar reden voor directeur Ben Nieuwe Weme om in te grijpen. Hij investeerde in nieuwe machines voor de eigen machinefabriek, zoals een draaifreescombinatie en een drie- en een vijfassige freesbank. Ook richtte hij een eigen lasfabriek in, met vijftien lassers. ‘Nee, nog geen lasrobots. We gaan later dit jaar bekijken hoe we het lassen kunnen automatiseren, maar we moeten eerst zorgen dat we het zelf goed kunnen maken.’

MAAKLAND Want ook daar liep NieuweWeme tegenaan. ‘Toeleveranciers hadden dingen veranderd en soms werd na jaren onze tekening in de hoek gegooid om naar eigen inzicht het product te produceren. Daarom hebben we alles opnieuw op tekening gezet en daarna meer dan een miljoen euro aan handel weer naar binnen gehaald. Zo hebben we nu de hele keten, afgezien van poedercoaten, onder controle.’ In totaal betreft dat liefst 300 producten die de afdeling kleinassemblage in Oldenzaal maakt. Die zijn opgesplitst in twee groepen: voor uiteenlopende oem’ers (waaronder JOYinCARE, Eaton en Priva) en voor het NieuweWemebedrijf HOAF, dat (grote) branders voor

Ben Nieuwe Weme: ‘Nederland is echt wel een maakland, maar dan moeten we er wel samen voor vechten dat het zo blijft.’ Foto: Arjan Reef

onkruidbestrijding maakt. Bij die oem-producten zitten er veel die voorheen in China werden gemaakt, maar die inmiddels zijn teruggekomen. ‘Als je maar goed samenwerkt en luistert naar de klant, kun je veel hier maken. China loopt terug en Nederland is echt wel een maakland, maar dan moeten we er wel samen voor vechten dat het zo blijft.’

installeert. ‘We willen daar een grote productiewerkplaats voor inrichten en ruimte bieden aan bedrijven die op dat gebied actief zijn. We hebben zes kantoren boven op ons eigen pand gepland. Ik ben ervan overtuigd dat dat centre of excellence er komt, maar als de overheden zouden bijdragen, krijgt het veel meer draagkracht. Dat duurt echter veel te lang.’

CENTRE OF EXCELLENCE

DOORBRAAK

Aan Nieuwe Weme zal het niet liggen, hij steekt z’n nek uit voor ‘Nederland maakland’, maar raakt daarbij teleurgesteld in de overheden. ‘Voor die Kees Koolen (die met LithiumWerks een batterijencampus in Twente wilde bouwen, maar z’n buitenlandse investeerders niet meekreeg, red.) leggen ze de rode loper uit. Ze lenen hem zo 7,5 miljoen euro, terwijl dat als een luchtballon weer leegloopt. Voor

Waste Treatment Technologies is inmiddels uit Almelo naar Oldenzaal verhuisd en de Friese bedrijven Aqana (organische vervuiling verwijderen uit afvalwater) en Salttech (anorganische stoffen zoals zouten en chemicaliën uit water halen) hebben al toegezegd. Dit jaar verwacht Nieuwe Weme met die containers door te breken. ‘Het duurt altijd langer dan je verwacht. Bij jonge technologiebedrijven als Aqana en Salttech ben je zo drie, vier jaar verder. Salttech is nu deels geswitcht van de olie en gas naar de melkfabrieken, die ze een oplossing voor het ontzouten bieden. Die containers gaan dan naar een seriematige productiemethode. We hebben daarvoor een enthousiaste afdeling met een groep jonge mensen die alles tekenen, monteren en installeren. Eindelijk hebben we vaste voet aan de grond in de containerbouw.’ Die seriematige bouw gaat zeker bijdragen aan het realiseren van de bijgestelde ambities van Ben Nieuwe Weme: ‘Minder groei, meer rendement.’ Al moet hij dat meteen weer nuanceren: ‘De tekenen zijn toch dat de omzet weer hoger gaat uitvallen dan begroot.’

‘Eindelijk hebben we vaste voet aan de grond in de containerbouw’ een centre of excellence dat we als groep hier willen opzetten, krijg ik de mensen niet mee.’ NieuweWeme doelt op de modulaire containerized oplossingen die hij ontwikkelt voor verwerking en zuivering van afval, water en afvalwater. Het gaat om compleet uitgeruste containers (en skids/frames) die NieuweWeme engineert, monteert, test en op locatie

www.nieuwewemegroup.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

ROBOTISERING WIREDWORKERS, PARTNER VAN FRANKA EMIKA, TIMMERT AAN DE WEG

‘WE WILLEN DE RANDSTAD ONDER DE COBOTUITZENDBUREAUS WORDEN’ Grote kapitaalkrachtige bedrijven in de automotive maakten eind vorige eeuw al de stap naar het automatiseren van hun werkprocessen. Voor het mkb komt geautomatiseerde productie nu ook binnen handbereik dankzij collaboratieve robots oftewel cobots. Een stuk goedkoper dan robots, makkelijk te programmeren en vrijwel iedereen kan ermee werken. Plus: de totale productiviteit stijgt. WiredWorkers in Doetinchem maakt er zijn corebusiness van. ‘Cobots programmeren is de kunst niet meer, inzetten in het proces is dat wel.’

DOOR WILMA SCHREIBER

iredWorkers werd opgericht in december 2017, telt inmiddels vier medewerkers en is gespecialiseerd in collaboratieve robotica. Cobots werken zij aan zij met medewerkers en helpen bedrijfsprocessen te versoepelen. Ze ‘Met een cobot kan ook het mkb flexibel schakelen in de productie’, aldus Robbin Mennings, directeur-eigenaar van WiredWorkers. Foto’s: WiredWorkers nemen saaie en repetitieve handelingen over van de mens, waardoor medewerkers creatiever werk kunnen doen en te bedienen. Ik kan iemand in twintig minusoftwaremodel, waarbij bedrijven de hardware zichzelf maximaal kunnen ontwikkelen; hun ten iets met een cobot leren doen. Iedereen op afnemen en een abonnement nemen op de werkkwaliteit neemt dus toe. ‘Nederland is de werkvloer kan er snel mee uit de voeten.’ gewenste functionaliteiten’, verklaart Menkampioen in flexwerk. Niemand heeft een WiredWorkers biedt bedrijven vier opties: een nings. vaste instroom aan werk en dus wil iedereen cobot kopen (WiredWorkers is reseller van de makkelijk kunnen open afschalen met een Duitse Franka Emika Panda) en er zelf mee CONSTANTE KWALITEIT flexibele schil’, zegt Robbin Mennings, direcCobots programmeren is de kunst niet meer, teur-eigenaar van WiredWorkers. ‘In de maakinzetten in het proces is dat wel. Op dit industrie is dat anders, vanwege een vast aanmoment worden cobots alleen ingezet bij tal machines en de high mix, low volumestand-alone processen; in de lijn zetten is nog productie. Het inhuren van een cobot kan lastig, vanwege de gevoeligheid van de cobot. helpen de capaciteit tijdelijk op te krikken. ‘Als je er tegenaan stoot, gaat-ie uit, terwijl de Dan kan ook het mkb flexibel schakelen.’ lijn doorloopt. Maar met minder strakke takttijden is een cobot wel in de lijn te integreren. Daarbij is de productaan- en afvoer het lastigVIER OPTIES ste in te richten. Daar heb je de juiste tooling Volgens Mennings zijn er diverse redenen voor het mkb om nu cobots in hun productieen processen voor nodig. Kijk maar eens proces te betrekken. ‘De kosten zijn een stuk welke werkzaamheden overblijven als je één lager dan enkele jaren geleden dankzij de lagearm op je rug bindt’, lacht Mennings. ‘Mensen re totaalprijs voor hardware. Cobots zijn ook aan de slag gaan; er eentje aanschaffen en zijn goed in creatieve enkelstuks processen. makkelijker te programmeren, je hoeft er geen WiredWorkers deze laten integreren in het Saai werk kun je beter overlaten aan machispecialistische kennis voor in huis te hebben’, productieproces; een huurkoop-/leaseconnes. Cobots zijn weliswaar langzamer dan vertelt hij. ‘Verder zijn cobots dankzij onze structie aangaan, of er één huren: de cobot als robots en soms ook langzamer dan mensen. sterk grafische softwareapplicaties eenvoudig uitzendkracht. ‘Momenteel bouwen we een Maar ze leveren wel constante kwaliteit.’

‘Ik kan iemand in twintig minuten iets met een cobot leren doen’

Special Oost-Nederland - februari 2019

HAALBAARHEIDSSTUDIES Het afgelopen jaar heeft WiredWorkers de nodige haalbaarheidsstudies uitgevoerd om cobots in te zetten in productiebedrijven. Daarnaast werd veel tijd gestoken in het ontwikkelen van applicaties om kant-en-klare modules voor bedrijven te bouwen. Denk aan schroef-, lijm-, polijst- en schuurapps, een app voor het beladen van machines, maar ook apps voor standaard-assemblagewerk. ‘Zo hebben we voor een klant een app ontwikkeld voor het beladen van een kantbank voor simpel zetwerk, nadat haalbaarheidsonderzoek uitwees dat complex zetwerk helaas niet mogelijk was.’

wikkeling op gang houden en de juiste mensen vinden – softwareontwikkelaars van nieuwe apps en robotica-appdesigners. Want het belangrijkste blijft de apps zo goed mogelijk in te richten. Mennings: ‘Het moet altijd sneller en flexibeler. We willen de klant met de cobot zo snel mogelijk up & running laten zijn, en omsteltijden naar beneden zien te krijgen. Mkb-klanten met high mix low volume-processen hebben doorgaans productie voor één dag. Dag 1 product A, dag 2 product B, dan kun je niet twee weken doen over het programmeren van de cobot. Dus moet je standaardiseren.’

JUISTE PRODUCT-MARKT-FIT SNELLER EN FLEXIBELER WiredWorkers is partner van Franka Emika in München, producent van de eerdergenoemde Panda. Time Magazine rekende de Panda tot de vijftig beste uitvindingen van 2018. Het is een cobot waarbij het mogelijk is om de stijfheid van de gewrichten in te stellen. ‘Dat heeft als voordeel dat ze het gedrag van de menselijke arm kunnen nabootsen. Wij klappen niet in één keer een pen in een gaatje, maar wiebelen ’m erin. Dat kan de Panda ook’, stelt Mennings. ‘Het is een force torque en complaint cobot (een robotarm met het gevoel van een menselijke hand, red.) die drie kilo kan dragen, in 2020 volgt de introductie van een zwaardere versie. Zo hopen we de markt nog breder te kunnen bedienen.’ Prioriteit: de ont-

Momenteel zoekt de directeur van WiredWorkers nog naar de juiste product-markt-fit. Daarin speelt de huidige trend van de verschuiving van bezit naar gebruik – pay per use. ‘Mijn ambitie is de Randstad onder de cobotuitzendbureaus te worden’, aldus Mennings, die naast Europa ook zijn vizier richt op Canada. ‘In Q1 2019 openen we een demoruimte in Denemarken en in Q2 2019 starten we een aantal projecten op in Canada om cobots te plaatsen bij klanten.’ Uitdagingen blijven er genoeg. ‘Een cobot heeft geen gevoel voor de omgeving, dat is nog een nadeel. Als je een cobot een paar millimeter verplaatst, pakt hij een product verkeerd op. Je moet ze dan op een paar punten opnieuw inleren, wat zeer eenvoudig is met onze software. Eigenlijk

Een cobot neemt repetitieve en saaie handelingen over van de mens.

kun je pas echt spreken van smart industry, als hij begrijpt wat jij zegt dat hij moet doen,’ stelt Mennings. ‘Op de langere termijn is dat te verbeteren met machine learning en AI. Dan kun je richting one piece flow-productie, de andere heilige graal.’ www.wiredworkers.io/nl

NIEUWS TIV WIL MAAKINDUSTRIE VERBINDEN Vakevent TIV Hardenberg wil zich dit jaar nog sterker profileren als het podium voor de industrie in Noord- en Oost-Nederland. Het event werd vorig jaar voor de twintigste keer georganiseerd en heeft de afgelopen jaren nadrukkelijk zijn rol als verbinder van de technische industrie (terug-) gepakt, aldus mede-organisator Gertjan Lammers. TIV introduceerde vorig jaar drie thema’s met bijpassende pleinen: Slimme (eind)producten, Slimme producties en Slimme processen. De 3P’s kregen een praktische invulling via productaanbod, demo’s en kennissessies. ‘We willen met TIV hét moment creëren waarop de industrie uit de regio samenkomt. Een platform waar innovaties, kennis en nieuwe technologieën onderling worden gedeeld en verschillende sectoren van elkaar kunnen leren. Daarnaast moet deze regio ook veel meer op de

kaart komen te staan voor investeerders en werknemers en daarin kan TIV een belangrijke rol spelen.’ Maar liefst een derde van de totale Nederlandse industrie is in Noordoost-Nederland te vinden. Er is een grote verscheidenheid van bedrijven, waaronder veel koplopers in hun branche. Lammers: ‘Individueel gezien worden er mooie resultaten geboekt, maar misschien wel de grootste vraag is hoe je als regio aantrekkelijk wordt voor investeerders en de juiste werknemers? De regio moet haar kracht, kwaliteit en aantrekkelijkheid aan de buitenwereld tonen. Dit kan alleen als je gezamenlijk optrekt en van elkaar wilt leren. In omliggende regio’s zie je deze ontwikkeling al lang, in Noord- en Oost-Nederland zijn er nog weinig platforms.’ Het gebeurt op te kleine schaal. ‘Wij kunnen, juist

Een impressie van de beursvloer in 2018. Foto: TIV

vanwege ligging en schaalgrootte, het verlengstuk zijn naar de rest van Nederland, maar ook naar de grensgebieden van Duitsland.’ TIV wil het moment van het jaar zijn waarin de industrie elkaar inspireert en oplossingen biedt.

En dan is het belangrijk dat zowel bedrijfsleven als onderwijs en overheid aanwezig zijn.’ TIV is dit jaar op 17, 18 en 19 september in Evenementenhal Hardenberg. www.tiv-hardenberg.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

NIEUWS HOGESCHOOL ARNHEM NIJMEGEN START SMART PRODUCTION CENTRE De Hogeschool van Arnhem en Nijmegen zet een nieuwe Smart Industry-proeftuin op in Arnhem voor de flexibele productie van lichtgewicht onderdelen voor de auto-industrie. De provincie Gelderland heeft een startkapitaal van twee ton toegekend. Het HAN Smart Production Centre for Advanced Automotive Applications (HAN SPC) richt zich op het slim en schoon produceren van lichtgewicht onderdelen. Samenwerking met het bedrijfsleven staat voorop. Het idee voor het centrum komt uit de koker van HAN Automotive Research, die het uitwerkte samen met een aantal bekende spelers waaronder Hollander Techniek, DSM, Siemens, EDAG, Firestone, Qing, Vink en IRSA. Oost NL helpt de

HAN bij de ontwikkeling van het projectplan, business development en het koppelen van de Oost-Nederlandse maakindustrie aan innovatieprojecten. Aspecten als continue productie, massaproductie van composieten, Internet of Things (IoT) en big data komen aan bod. Verschillende studierichtingen en lectoraten binnen de HAN doen mee vanuit verschillende invalshoeken, zoals engineering, design, logistiek, ict, communicatie en management. ‘In Gelderland is voor de maakindustrie een beperkt aantal shared facilities beschikbaar. Mede hierom is dit HAN SPC een aanwinst voor de maakindustrie’, aldus Peter Verschut, senior project-manager bij HAN Automotive Research. www.han.nl

Het compacte modulaire IO-systeem

DERTIG INZENDINGEN VOOR ACHTERHOEK OPEN INNOVATIEPRIJS Op 14 maart wordt de winnaar van de Achterhoek Open Innovatie Prijs bekend. De prijs wordt voor het tweede achtereenvolgende jaar uitgereikt en de drie finalisten blijven tot op het laatste moment geheim. ‘We hebben dertig inzendingen uit geheel Nederland – en één vanuit Duitsland’, zegt Ben Brussen, oud-directeur van Bronkhorst High-Tech en mede-organisator. ‘De inschrijvingen zijn van een hoog niveau. Vorig jaar was het een groot succes, we maken er een landelijke competitie van, waaraan de naam van de Achterhoek verbonden is. Mensen moeten zien dat de Achterhoek een regio is met veel innovatieve maakindustrie.’ De Achterhoek Open Innovatieprijs wil de ‘innovatieve ondernemersgeest in de schijnwerpers zetten bij ondernemend én innoverend Nederland’. De inzendingen betreffen baanbrekende producten of diensten die nadrukkelijk samen met andere bedrijven of organisaties ontwikkeld zijn en – binnenkort – op de markt komen. De verkiezing zet de Achterhoek extra op de kaart, maar de organisatie wil nadrukkelijk over de eigen streekgrenzen heen kijken, want heel Nederland onderneemt en innoveert.

Sneller en beter innoveren is de insteek, aldus Ben Brussen. En dan van begin tot eind: ‘de researchfase verloopt vaak misschien prima, maar om het product dan naar de markt te brengen kan soms lastig zijn.’ Daarom krijgt de winnaar van de Achterhoek Open Innovatieprijs ‘duurzame’ prijzen, die ook op termijn helpen om verder te komen. Zo is er een netwerkdiner met een autoriteit op het vakgebied van de winnaar, een media-budget, een lentediner met politiek ‘Den Haag’, een trofee en een geldprijs. Wybren Jouwsma Bronkhorst High-Tech, Henk Volberda van de Erasmus Universiteit en Arnold Stokking van TNO zitten in de vakjury. Winnaar van de allereerste verkiezing vorig jaar was Varex Imaging (zie het artikel op pagina 14). Het bedrijf ontwikkelde samen met Sigmascreening een techniek voor het beter comprimeren van een borst tijdens het maken van een mammogram. Die Pressurecontrolled Compression bepaalt real-time de oppervlakte van de borst. De inschrijving voor de verkiezing van 2020 start in augustus. www.achterhoekopeninnovatieprijs.nl

Cube67 by Murrelektronik Decentraal Flexibel Systeemopen Cube is het unieke modulaire veldbussysteem voor perfecte decentrale installatieconcepten. Door zijn flexibiliteit wordt voor elke toepassing de optimaal passende oplossing gerealiseerd – zonder uitzondering van beschermingsgraad IP20 tot IP69K. Cube-oplossingen bieden in elke fase van de levenscyclus van een machine het maximale kosten/baten-effect.

www.murrelektronik.nl

Special Oost-Nederland - februari 2019

isah.com

DOOR INZICHT STUREN OP RESULTATEN? JE MAAKT HET MET ISAH

Voor veel maakbedrijven is realtime inzicht in het productieproces een uitdaging. Zo ook voor Sollas; producent van high tech verpakkingsmachines. Zij pakte deze uitdaging op. En met succes.

Wilt u weten hoe Sollas 10% meer rendement realiseerde? Download de gratis case study op:

blog.isah.com/rendement

De concurrentiepositie is verbeterd en het rendement is toegenomen met maarliefst 10%.

Maak het met Isah.