OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
Nr 15 . cuoŋománu. 2019 . NOK 25
Muitala gelddolaš ja dramáhtalaš eallimis
– Lean doadján soames dávtti
REDAKTEVRA . REDAKTÖÖRE . REDAKTØR
SÁMi magasiidna . 15 . 2019
Mii ánssášit albma buori Sámi dearvvašvuođafálaldaga Ođđa Sámi klinihkka gárvvásmuvvá čakčii. 87 miljovnna ruvnno visttis galget čavčča rájes fállat sámiide somáhtalaš bálvalusaid, psyhkalaš dearvvašvuođasuddjema, veahki darvánanváttisvuođaide ja dulkonbálvalusa. Vaikko lea máilmmi buorre ahte Sámi klinihkka ásahuvvo, de ii leat dattetge sáhka earás go ahte čohkkejit dálá fálaldagaid ovtta robi ja vuollái, go dát bálvalusat fállojuvvojit jo dál. Sámi doavttersearvi lea duhtavaš ja lohká dán buorrin álgun. Sii oaivvildit ahte klinihka sisdoalu ferte nannet ja viiddidit. Áidna vuohki dan dahkat lea lasihit virggiid dohko. Nedrejord ii loga klinihkkii dál ásahit áktánasat ođđa doavttervirggiid, muhto ahte Finnmárkku buohccivissui baicce lasihit virggiid. Dát doaktárat barget de dihto beivviid Kárášjogas. Nedrejord ballá ahte klinihkkii bohtet de dárogielhálli doaktárat, go čájehuvvo ahte sámi doaktárat eai biso Hámmárfeasttas heajos orrunvejolašvuođaid geažil. Sámi klinihkas galgá maid leat riikkaviidosaš ovddasvástádus sámi pasieanttain. Danne imaštit ge Sámi doavttersearvvis go klinihkka ásahuvvo Finnmárkku buohcciviessu vuollásažžan. Eanemus govttolažžan livččii sámi klinihka ásahit njuolgga departemeantta vuollái. SÁMi ođasmagasiidna lea movtta go Sámi klinihkka ásahuvvo. Lea dehálaš čohkket sámi dearvvašvuođa bálvalusaid ovtta robi vuollái. Sámi divššohasat ánssášit dan. Sámi divššohasat maid ánssášit beassat sámegielat doaktáriin háleštit ja ánssášit oažžut eanaš dearvvašvuođa bálvalusaid Sámi klinihkas. Danne leat ilus go mis leat nana čeahpes olbmot nugo Sámi doavttersearvvi jođiheaddji Máret Lájla Nedrejord. Sii gozihit ja barget dan nammii ahte midjiide fállojuvvo buot buoremus. Mii sávvat maid nugo son, ahte dát lea dušše álgu ja ahte Kárášjohkii ásahuvvojit eambbo fálaldagat ja dieđusge eambbo virggitge. Sávvat gal maid ahte boahtteáiggis Sámi klinihkka mas lea bajimus ovddasvástádus sámi divššohasain, boahtteáiggis ii leat guovllu buohcciviesuid ossodahkan, muhto šaddá baicce áibbas sierra dearvvašvuođaásahussan, mii vástida njuolgga departementii. Dan gal oainnát ánssáša sámi pasieanta, sámi doavttir ja Sápmi.
ANNE BERIT ANTI
Redaktevra . Redaktööre . Redaktør
SÁMi ođasmagasijne saemien saernieh jïh kreejnije tjaalegh åtna noerhte- jïh åarjelsaemien gïelesne jïh daaroen.
SÁMi ođasmagasiidna lea ođas- ja čiekŋudeaddji magasiidna mii ilbmá oktii vahkkui davvisáme-, oarjelsáme- ja dárogillii.
SÁMi ođasmagasiidna inneholder samiske nyheter og fordypende artikler på nordog sørsamisk, samt norsk.
Almmusteaddji . Utgiver: iSÁMi.Press AS ,Pb. 15 N-9735 Kárášjohka / Karasjok, Mobil: +47 906 242 96 info@samimag.no . www.samimag.no . FB facebook.com/sami.magasiidna . Twitter @sami_magasiidna Váldodoaimmaheaddji . Redaktööre . Redaktør: Anne Berit Anti, Mobil:+47 482 93 362, anneberit@samimag.no Hábmen . Hammoedimmie . Grafisk design: Nils Egil Gaup Prentehus: Trykkeri: Fagtrykk Idé AS Trøndelag Fylkeskommune: avd. kultur og regional har gitt støtte til utgivelse av sør-samisk innhold. ISSN: 2535-4221
PFU: The magazine is produced according to the Ethical Code of Practice for the Norwegian Press, and the Rights and Duties of the Editor 2
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
Skohtercrossa lea garra, gelddolaš ja dramáhtalaš eallin – Lean doadján soames dávtti
Dá Malene Trosten Andersen. Govven: Johan Mathis Gaup
Skohtercrossa eallin lea aiddo dat maid oainnát crossabána alde: gelddolaš, ekstrema ja mearehis garas. Malene Trosten Andersen ja Edvard Moland leaba doadján ovtta nuppi dávtti, čielggi ja velá gillán olu sisvardimiid. Dattege eaba vuollán ekstremavaláštallamis heaitit. ČÁLLÁN: NILS EGIL GAUP
Loga eambo
3
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
Malene Trosten Andersen (25) gullá máilmmi buoremusaide ja lea duođaid buori barggu dahkan USA:s gos dál vuodjá. Guovdageinnus son vuiti beassášcrossa 2019. Govven: Nils Egil Gaup
– Mus leat goappašat giehtalađđasat leamaš doddjon ja giehta lea cuovkanan. Čielgi, oalggit, erttetdávttit ja juolgi leamaš doddjon. Juolgi ja boaski ii leat buorre ja mus lea leamaš oba olu sisvardimat. Geahppát leat punkteren ja dáđvi lea hávváduvvan.
tirgilvvuin 2014:s. – Dalle ii mannan nu bures. Ledjen njunnošis go vuojahallen. Dodjen
Dodjen čielggi golmma sajis. Maiddái nubbi oalgi ja guokte erttetdávtti doddjoje. Váibmosuotna ja dáđvi nordaduvvui ja nubbi geahppáin ráigánii
Olu bárttit Ii leat eallilan olmmoš gii muitala máŋggaid lihkohisvuođainis áiggiid čađa, muhto 25-jahkásaš Čáhcesuolo nieida, Malene Trosten Andersen, gii muitala osiid das, maid valáštallan masa liiku buot eanemusat, lea dahkan su gorudii. Váraleamos dáhpáhus mas Malene leamaš, lei Norgga Meašt4
Malene Trosten Andersen (25) gullá máilmmi buoremusaide. Govva: Priváhtta
čielggi golmma sajis. Maiddái nubbi oalgi ja guokte erttetdávtti doddjoje. Váibmosuotna (hovedpulsåre) ja dáđvi nordaduvvui ja
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
nubbi geahppáin ráigánii. Earet áhči, de ii jáhkkán ja háliidan oktage mu šat máhccat bána ala, muitala Malene.
dovdu, muhto dien gal vajáldahtán go lean vásihan vearrát diŋggaid. Guđa vahku geažes fas beasan hárjehallagoahtit. Maŋŋel go leat roasmmohuvvan de lea bággu garrasit hárjehallat jus fal áiggut seamma dássái, čilge Edvard gii dál lea veallut buohcciseaŋggas.
Garra sámi nieida ii dattetge dáhtton vuollánit ja guđii buohcciviesu jo guovtti vahku geažes. Ja vaikko oabbá heittii geahččamis go son gilvala bánas, ja vaikko eadni ja Edvard lei 10 jahkásaš go vuodjigáhkku balaiga jámas, de Malene ođii. Olles bearaš beroštii dán lihkká dáhtui čuovvut niegus. valáštallamis.
Balai eallima nohkat dasa Áltálaš Edvard Moland (19) ge lea beassan bures dovdat dán valáštallama heajut beliid. Son lea máŋgii roasmmohuvvan ja erenoamážit maŋimuš dálvvi son lea bártidan olu. Su lassin lea maiddái su viellja Martin Moland, gii lea proffavuoddji USA:s bártidan garrasit. Edvard lea roasmmohuvai garrasit 2016:s ja maŋimuš Guovdageainnu beassášcrossas masá vuot manai hejodit. – Leamaš olu bárti dán jagi sihke mus ja Martinis, ja sávan ahte lea dušše heajos kárma mii dan dagahii. Ii lean buorre dovdu go beaškkehii Guovdageainnu Beassášcrossas. Gorut ii jeagadan. In oba dovdange ahte mus lea gorut šat. Bážii oaivái
Leamaš olu bárti dán jagi sihke mus ja Martinis, ja sávan ahte lea dušše heajos kárma mii dan dagahii.
Áltálaš Edvard Moland (19) lea mearihis čeahpes vuoddji. Sus leat leamaš olu buorit ja heajos vásáhusat maŋimuš jagiid. Govva: Priváhtta
– Vuodjin lea leamaš lunddolaš munnje. Áhčči lea leamaš váldosponsor ja soai leaba etniin álo dorjon ja čuvodan min miehtá vai olahat mihttomeriid. Sihke mun ja vielljan Martin vudje ain. Oabbá vujii ovdal. Lea divrras, garra eallin ja máŋgii gal maid bártidat. Munnje lea dássážii mannan oalle bures, muhto leat máŋggas geat váldet hui lossadin go roasmmohuvvet. Ii han dieđe oainnát goassege beasat go fas skohtera ala čohkkedit de, lohká Edvard.
Heittii dánsumis – vuodjigođii crossa Vaikko lea dadjat juo 100% sihkar ahte roasmmohuvat man nu láhkai go gilvvohalat skohtervuodjimis, de dat cieggá millii ja gorudii. Lea eallinvuohki ja Malenii dat lea bargu. Son lea čađa gaskka garrasit bargan ja dál vuodjá son USA:s ja doppe dáhttu bissut. Son lea okta máilmmi buoremus nissonvuddjiin obanassiige.
– Dieđán ahte eatnašat livčče skohtera rádjan maŋŋel dakkár dáhpáhusa mii mus lei Norgga meašttirgilvvuin 2014:s. Vaikko lean ahte soaittán lámis dál ja ahte de garrasit ja máŋgii roasmmohuvdál de nogai dása dat eallin. Lihkus van, de in leat goassege jurddašan ii lean nu vearrái. Ledjen garrasit heaitit. Dát lea mu eallin. In álgán bávččagahttán ja nordadan rad- vuodjit ovdal go 17-jahkásažžan de- ja čielgedávttiid. Ii lean buorre (2010 journ. čilgehus). Ovdal dan
Loga eambo
5
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
Edvard Molanda dolvo eret ambulánssain maŋŋel go beaškkehii oktii nuppiin skohteriin Guovdageainnu beassášcrossas. Su sáddeje Hámmárfestii helikopteriin. Govven: Johan Mathis Gaup
dánson ja serven juohke UKM:i. Maŋemus jagi šadden cealkit ahte in sáhte searvat UKM-loahppagilvvuide maidda ledjen beassan, danne go baicce háliidin skohtercrossa vuodjit, čaimmiha Malene. Ollugat hirpmahuvve go Malene válljii dán valáštallama ovdalii dánssa. – Čuvodin áhči olu mánnán ja nuorran. Leimme álo Karacrossas ja mu mielas lei nu somá oaidnit go nieiddat maid vudje. Go de lei gilvu Čáhcesullos de háliidin geahččalit munge. Áhčči válddii mu dohko ja dat han manai bures. Dalle dat álggii ge. Vaikko nuppiid gilvvuin maidda serven dodjen gieđa, de in rádjan čoavdagiid. Orron áhčiin ovttas dalle ja son gii lei nu áŋgir vuojihit mu spábbačiekčamii, čuoigamii ja vuodjamii, šattai mu deháleamos doarjjan. Áhčči duođaid liiko skohtercrossii, ja lea dorjon mu sihke ruđalaččat ja skohteriid divo6
dan buot jagiid. Su haga in livčče birgen inge beassan nu guhkás go dál lean beassan. Eadni, áhkku ja áddjá váivašuvvet ja erenoamážit áhkku lea vuosttildan vuodjima maŋŋel go roasmmohuvven.
me. Son bivddii mu geahččalit searvat gilvvohallamiidda ja nu dahken. Vudjen nuppi sadjái ja nu báhcen dohko. Munnos Martiniin lea goappašagain proffašiehtadus dál USA:s ja moai johte dohko fárrolagaid ja barge doppe ovttas.
Máilmmi buoremusaid searvvis
Maiddái Edvard áiggošii USA:i, muhto vuos dáhttu son šaddat Davviriikkaid buoremussan.
Malene gilvvohallá USA:s dál ja lea okta máilmmi buoremusain. Dat dat lea leamaš ge su mihttomearri.
– Jus dáhtut njunuš leat, de fertet bargat garrasit ja vuoruhit dan. Fertet ustibiid vuoruhit eret ja aivve hárjehallat. Niehku lea joavdat USA:i ja eallit skohter– Buohkain lea mihttomearri vuodjit vuodjimiin. Mus lea leamaš vejoUSA:s, go Norggas ii leat valáštallan lašvuohta vuolgit dohko vuodjit nu stuoris, bivnnut ja geasuheaddji seamma Teamas go viellja, muhto juohkelágan njuolggadusaid geažil. mu mihttomearri lea vuos šaddat Mus lei lihkku go bessen USA:i. buoremus Davviriikkain, ovdalgo Ledjen Martin (Moland journ. čil- dohko dollen, čilge Edvard. gehus) mielde USA:s veahkeheame su vuodjimiid oktavuođas. Bessen Ovdal dan ferte Edvard deargeahččalit vuodjit hárjehallamis, ja vvasnuvvat Guovdageainnu Martina hoavda oinnii mu vuodji- lihkuhisvuođa maŋŋá.
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
Saemien maanah jïh noerh edtjieh åadtjodh haestiedihks teemaj bïjre lïeredh jïjtsh gïelesne Saemiedigkie 10 millijovnh kråvnah prioriterede digitaale learoevierhtide juktie trïegkenassem, båajhtoeh åtnoem geeruvevoeteste, vædtsoesvoetem jïh daaresjimmiem heerredidh. kelïerehtæmman daej teemaj sisnjeli: - Kråahpe, seksualiteete jïh raastebïejeme - Heerredimmie geeruvevoeteste, vædtsoesvoeteste jïh daaresjimmeste - Heerredimmie trïegkenasseste, narrahtimmeste jïh sïerredimmeste Gaahtjeme lea bæjhkoehtamme nedtesijjesne Doffin.no. DeelleSaemiedigkieraerie Mikkel Eskil Mikkelsen . Guvvie: Saemiediktie memierie faalenasseste lea ruffien 7. b. 2019. Saemiedigkie gegkeste Taalh Learohkegoerehtimmeste Saemien maanah jïh noerh daargellie hijven faalenassh åadtjodh. vuesiehtieh saemien learohkh irh- pesjieh lïerehtimmiem åadtjodh kemem dååjroeh sijjen skuvleaar- jïh daej teemaj jïh haestemi bïjre – Bïevnesh, daajroe jïh goerkese kebiejjien. Dotkeme maam dotkije ussjedadtedh jïjtsh gïelesne. mijjese håhkoem vedtieh buektiehAstrid M. A. Eriksen Saemien hetidh evtiedimmiem siebriedahkeste alsoedotkemejarngesne lea dorje- – Tjoerebe doestedh vuesiehtidh, jarkelidh akten buerebe otnjegen me vuesehte saemien nyjsenæjjah soptsestidh jïh digkiedidh daej aavööste, saemiedigkieraerie Mikkel Nöörjesne leah vielie vædtsoesvo- mhtesi bïjre, Mikkelsen jeahta. Eskil Mikkelsen jeahta. etem jïh daaresjimmiem dååjreme Munnjien vihkeles saemien lohgoh nöörjen nyjsenæjjah. Vaenie kehtæjjah hijven learoevierhtieh learoevierhtieh daej teemaj bïjre åadtjoeh mejtie maehtieh lïerehtimmesne nuhtjedh, Mikkelsen jeahta. gååvnesieh.
Vihkeles daajrojne – Daate akte itjmies tsiehkie maam ibie maehtieh jååhkesjidh, tjoerebe learoevierhtieh reebledh mejtie skuvlh maehtieh nuhtjedh jïh mah maehtieh trïegkenassem, båajhtoeh åtnoem geeruvevoeteste, vædtsoesvoetem jïh seksuelle daaresjimmiem heerredidh, saemiedigkieraerie Mikkel Eskil Mikkelsen jeahta.
Gaahtjemem bæjhkoehtamme Daelie Saemiedigkie aktem gaahtjemem bæjhkoehtamme dejnie aajkojne mierielatjkoem darjodh learoevierhtieprodusentigujmie, mah maehtieh dåaresthfaageles digitaale learoevierhtieh darjodh noerhte-, julev- jïh åarjelsaemien gïelesne maadthskuvlese jïh jåarh-
Astrid M. A. Eriksen Saemien healsoedotkemejarngesne. Guvvie: Torgrim Halvari 7
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
– Sámi Klinihka lea
Dá lea ođđa Sámi Klinihkka mii galgá gárvvis čakčii. – Justa dál gal sirdet dušše odná bálvalusaid ovtta robi vuollái, muhto mii bargagoahtit nanusmahttit ja lasihit fálaldagaide deike, lohká lohká Sámi doavttersearvvi jođiheaddji Máret Lajla Nedrejord.
FinnmárkkuBuohcciviessu stivra mearridii ahte dearvvašvuođapárkka man leat hukseme Kárášjohkii galgá ásahuvvot sierra Sámi Klinihkkan sierra klinihkkahoavddain. Sámi Doavtterseavi lohká olu vel galgat ovdal go sii šaddet áibbas duhtavačča. ČÁLLÁN JA GOVVEN: MÁRGGET JON BIRET ÁMMUNA ÁNNE BIRET, ÁNNE BIRET ANTI
8
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
a dušše buorre álgu
Boahtte lávki ferte leat nanusmahttut ja viiddidit fálaldagaid ja dasa lassin vel lasihit doavttervirggiid deike. Sámi doaktárat eai láve oainnát bissut Hámmárfeasttas, go doppe eai leat ortnegat bearašorrumii. Jus sápmelaččat galget oažžut sámegielat doavtterbálvalusa, de fertejit doaktárat dáppe beassat bargat ja orrut, lohká Nedrejord.
Dáhtoše njuolgga departemeantta vuollái Sámi doavttersearvvi jođiheaddji Máret Lajla Nedrejord.
– Sámi pasieanttaide lea buorre go čohkkejit somáhtalaš ja psyhkalaš dearvvašvuođa ovtta robi vuollái, ja ahte oažžut sierra sámi klinihkkahoavdda gii goziha ahte sámi bálvalusat gokčojuvvojit. Dattege lea olu mii galgá dahkkut ovdalgo dát šaddá dohkálaš ja buorre fálaldat, lohká Sámi doavttersearvvi jođiheaddji Máret Lajla Nedrejord.
maid sierra klinihkkahoavda gii vástida njuolgga FinnmárkkuBuohcciviesu bajimus hoavddaide. 87 miljovdnasaš vistái, mii galgá gárvvis čakčat, fárrejit golbma ossodaga, namalassii Sámi spesialistadoavtterguovddáš, SÁNÁG FoU ja SÁNÁG (Sámi našuvnnalaš gealbobálvalus
– psykalaš dearvvašvuođasuddjen ja gárrendilledikšu). Klinihkas galget fállat somáh– Eai leat ođđa talaš bálvalusaid, psyhkalaš bálvalusat ja virggit dearvvašvuođasuddjema, veahki darvánanváttisvuođaide Árabut dán vahkus alm- ja dulkonbálvalusa. muhii FinnmárkkuBuohcciviessu ahte spesialistade- – Justa dál gal dušše sirdet arvvašvuođa visti man leat otná bálvalusaid ovtta robi huksema Kárášjohkii ása- vuollái eaige lasit olus ođđa huvvo sierra klinihkkan ja doaimmaid dahje virggiid. lea ožžon nama Sámi Klini- Maiddái jotket doaktárat galhkka. Sámi Klinihkkii galgá ledit Kárášjoga dihto beivviid.
Dan botta go FinnmárkkuBuohcciviesu stivrajođiheaddji Harald Larssen lea hirbmat duhtavaš ja čállá preassadieđáhusastis ahte sis lea dáhttu vuoruhit ja ovddidit sámi spesialistadearvvašvuođabálvalusaid dáinna klinihkain, de Sámi doavttersearvi oainnášii eará vejolašvuođaid movt albma láhkai nannet sámi dearvvašvuođa. – Mii leat digaštallan Sámi doavttersearvvis ahte lea imaš go Sámi Klinihkka mas lea nationála ovddasvástádus olles sámi álbmoga ektui, galgá leat unna guovllubuohcciviesu vuolde. Dát lea buorre álgu, muhto buoremus gal livččii leat Sámi Klinihkka mii vástida njuolgga Dearvvašvuođa- ja fuolladepartementii. Otná ortnet lea okta lávki ovddasguvlui. Mii bargat viidáset nanusmahttit dán fálaldaga, lohká Nedrejord.
9
Almmuhan iežas v OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
– Gos don leat, Elle? lea ođđa fikšuvdnagirji nuoramus nuoraide dahje stuorámus mánáide – ja maiddái buot ollesolbmuide, geain lea stuorra váibmu buriid muitalusaide, muitala aiddo “riegádan” girječálli, Kirse-Máret Paltto. Eatnašat mis dovdet su dušše Kirsin, muhto girječállin son lea Kirse-Máret, vai earuhuvvá beakkán goaskkistis, Kirste Palttos, gii lea mealgat eambo girjjiid almmustahttán.
čállinkursii, ja dat lei hui ávkkálaš, go dávjá logaimet teavsttaid jitnosit nubbi nubbái ja kommenteriimet, ja das oahppá hui ollu. Dakkár searvevuohta lea hui dehálaš, Kirsi muittaša.
– Mun lean nuorravuođa rájes Gelddolaš girji gártan vástidit, go olbmot jerret ahte dongot dat leat dat beakkán Ieš girji muitala nuppelot jagirječálli? – ja oaivvildit goaskhkásaš Jovnna birra, gii áiggošii ki. Dál beasan buriin oamedrumbokursii, muhto ii beasa go ovdduin vástidit ahte “De lean!” reašká Kirse-Máret, gii lea gal čállán ollu ovdal, muhto eanaš oanehaš muitalusaid, lávlagiid, Mun lean álo liikon fágagirjjiid ja lea maid jorgalan sámegillii ovtta nuppi girjji. čállit, muhto moad-
Álo liikun čállit – Mun lean álo liikon čállit, muhto moadde jagi dassá fertejin vuoruhit čállima, vai dát muitalus almmustuvašii. Eanaš muitalusaid vajálduhttá jos daiguin ii bargga, muhto dát muitalus ii luoitán mu. Dalle mearridin čállit diimmu álo iđđedis ovdalgo álggán eará bargui, muhto máŋgii fuomášin ahte diibmuhan lea jo guokte ja golbmage, go lei nu somá čállit, Kirse-Máret moddjá.
de jagi dassá fertejin vuoruhit čállima, vai dát muitalus almmustuvašii
su eadni lea vahkuid eret prošeaktabarggus, iige sáhte vuojihit. Suhtuin Jovnna goargŋu boares stobu loktii ja dearpá visot rumbun, mii doppe lea, dassáigo fáhkka skoaliha, ja son gávdná čihkkojuvvon sajis juoidá – Serven maid Sámi girječálli- mearihis gelddolačča, mii rohtid searvvi ja Sámedikki lágidan te su mielde jáhkkemeahttun
10
fearanii. Dađistaga son guorragoahtá bálgáid nieiddažii, gii lea jávkan áigá dolin. - Muitalus oažžu mu siivvu ain soaigit, go muitališgoađán dan birra, Kirse-Máret dadjala.
Lei okto goađis go muitalus “bođii” Son govvida mo muitalus “bođii” sutnje muhtun geasseija, go lei ijastallamin goađis. Dalle ii lean eará go biillas viežžat dihtora ja čálligoahtit. Maŋŋá de lea dievasmahttán ja rievdadan muitalusa vel máŋgga láhkai, go girjji čállimis lea hárve vuosttaš veršuvdna dat mii prentejuvvo. - Jo, loahpa lean rievdadan ain jo golbmii. Mun lean logahan mánusa oahppásiidda ja kursaskihpáriidda ja mus leat maid leamaš eará girječállit veahkkin lohkamin mánusa ja kommenteremin sihke giela ja juona. Lea maid hui hearvái go min govvadahkki Lásse Máret Risten Liissá (Helander) lea “bosson heakka” mu karakteraide, mat álggus ledje dušše mu oaivvi siste. Nuorra lohkkiid gáibádussan lei ahte girjjis fertejit leat govat, ja nu maid šattai.
vuosttaš girjji dál SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
Dál lea ođđa girječálli stuorámus sávaldahkan ahte lohkkit liikojit girjji. Govva: Priváhtta 11
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
SÁMi ođasmagasiidna ja
SÁMi ođasmagasiidna ja Guovdageainnu Lagasrádio ovttasbargagohtet. Doaimmahusat lonohallagohtet áššiid ja bargguid. JEARAHALLI ÁŠŠIS : GLR; ISAK NILS HÆTTA HEIVEHAN: NILS EGIL GAUP – Dáinna ovttasbargguin šaddet SÁMi ođasmagasiinnas eanet ságat Guovdageainnus ja Kárášjohkalaččat bessetges gullagoahtit eambbo Kárášjoga ságaid Guovdageainnu Lagasrádios, čilge SÁMi ođasmagasiinna redaktevra Ánne Biret Anti áiddo álggahuvvon ovttasbarggu birra.
doppe leat áššit mat gusket miehtá Sámi, nu ahte illudan sakka lonohallagoahtit áššiid GLR:in, lohká Anti.
Guovdageainnu Lagasrádios ge leat guokte bargi ja velá eaktodáhtolaš bargit. Vuossárggas duorastahkii sádde GLR ođasja áigeguovdilis sáddagiid diibmu 1600 rájes. Sáddaga sáhtát - Nannet guokte uhca gullat sihke www.glr.no neahtas doaimmahusa ja nuppádassii rádios beaivvi maŋŋel. GLR:s lea sáddenlohpi Sihke SÁMi ođasmagasiidna ja Kárášjogas ja doppe gulat GLR GLR leat smávva doaimmahusat. FM 104,5 dahje FM 106,8 rádiSÁMi ođasmagasiidna lea goalm- ofierpmádagas. mát jagi doaibmame ja www.samimag.no neahttaođđasiid lassin – Ovttasbargojurdda lea mis ilbmá magasiidna oktii vahkkui. leamaš máŋga jagi juo. Go mu – Dálá dilis eat oaččo preassadoarjaga iežamet doibmii, nugo Ávvir ja Ságat. Mii doaibmat eaiggátruhtademiin ja prošeaktadoarjagiiguin. Mii geahččalit fállat áigeguovdilis reportášaid ja čiekŋalat ođasartihkkaliid miehtá Sámi. Unna doaimmahusain lea leamaš gal hástalussan go doaimmahusas ii leat go redaktevra olles virggis ja magasiidnabardi beallevirggis. Moai ráhkadetne guovttá magasiinna, earet reportášaid ja áššiid maid oastit erenoamážit Mátta-Sámi guovllus. Guovdageaidnu lea stuorámus sámi suohkan, ja 12
ovddeš Min Áigi -kollega Anne Berit Anti šattai redaktevran GLR redaktevra Nils Martin Kristen jearahallame Sá SÁMi ođasmagasiinnas, ja bivd- id dahkat. - Ja SÁMi Ođasmagasiidna ožžot ges mis v dii ovttasbarggu, de šattai dat fas ge. Ovttasbargu nanne goappašat hirbmat áigeguovdilin. Anti lea doaimmahusaid ja lasiha goaphirbmat čeahpes journalista ja pašagaid sisdoalu. illudat ovttasbargagoahtit.
– Mii dárbbašit eambbo guldaleddjiid Kárášjogas. Ii dušše dalle go lea rádiobingo, muhto maiddái maŋŋelgaskabeivviid. Mii dárbbašit GLR:s leat dál juo guldaleaddjit servodatdigaštallama doppege, ja Kárášjogas, namalassii Radio mii dáhttut šaddat buorebut das. Bingo -sáddagis, mii lea juo- Ovttasbargu SÁMi ođasmagasihke duorastaga eahkeda. GLR innain ja Ánne Biret Antiin nanne dárbbaša eambbo guldaleddjiid dan, go son dovdá Kárášjoga servomaŋŋelgaskabeaivvi sáddagiidda daga ja Sámedikki bures. Justa nie
Dáhttut eambbo guldaleddjiid Kárášjogas
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
a GLR ovttasbargagohtet
ámediggepresideantta Aili Keskitalos Sámedikki dievasčoahkkima oktavuođas. Dás rájes veahkaha SÁMi Ođasmagasiidna dáid jearahallamiveahki go moai dáppe Guovdageainnus ges čađahetne jearahallamiid ja govvetne sin ovddas, čilge Kristensen. Govat: SÁMi Ođasmagasiidna
beassá SÁMi ođasmagasiidnage ávkkástallat mis, lohká Kristensen. – Mii leat álggahan ovttasbarggu juo odne ja vuosttaš ovttasbargu lea dát ovttasbargoođasášši. GLR doaimmaheaddji lea jearahallan dál mu ja Kristensena. Ášši gullo sihke GLR:s ja sáhtát lohkat dan min neahttamagasiinnas. Lea obanassiige dehálaš ahte smávit mediafitnodagat ovttasbarget, amamet hávkat ja jávkat stuorát mediaid ektui, SÁMi Ođasmagasiinna redaktevra Ánne Biret Anti illuda ovttasbargagoahtit GLR:in. illuda Anti. – Lea ávkin sihke doaimmahusaide ja velá lohkkiide, lohká son.
13
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
Gudnejahttojuvvon Paul Robeson -bálkkašumiin
Sámi artista ja aktivista Mari Boine lea gudnejahttojuvvon 2019 Paul Robeson -bálkkašumiin.
Bálkkašupmi geigejuvvo jahkásaččat artistii, gii lea ovddidan kultuvrralaš máŋggabealátvuođa positiiva vuogi mielde. Bálkkašumis lea vuolggasadji Paul Robesona eallimis. Son lei amerihkálaš atlehta, lávlu, neavttár ja aktivista. Jury čállá Boine ánssášit bálkkašumi go son lea “searvan ja geavahan namas ja jienas rasismma vuosttildeames”. Earet eará lea Erik Bye, Anne-Cath. Vestly ja Robert Stoltenberg leat ožžon dán bálkkašumi, čállá Nettavisen.
Torgrim Halvari čájáhus Oslos Dán mánu 4. beaivvi rahpá Oslo Sámiid viessu ođđa dáiddačájáhusa. Várggátlaš Torgrim Halvari dat čájeha govaid čoakkáldagas “Samiske betrakninger”. Torgrim Halvari lea hárjánan portreahttagovvideaddji ja journalista. Son govve duohtavuođa dáiddahámis ja dávjá leat su fáttát identitehta birra. Halvaris lei stuora dáiddačájáhus Tråante 2017 dáhpáhusa oktavuođas, man birrasiid 5000 olbmo gallededje. Čájáhusa rahpet miessemánu 4. beaivvi, diibmu dii 12. Čájáhusa sáhttá oaidnit gitta geassemánu 15. beaivái. 14
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
Máret Ánne dáidda lea dál dronnega hálddus
Govven: Øivind Möller Bakken ja Sven Gj. Gjeruldsen, Gonagaslaš hoavva.
Norgga Gonagas šloahtta dieđiha neahttasiiddustis ahte Máret Ánne Sara dáidda, mii gullá Pile o’Sápmi čoakkáldahkii dál lea oaidnimis Dronnet Sonja Dáiddastállas. Pile o’Sápmi lea Máret Ánne
Sara dáiddalaš ja politihkalaš prošeakta, mainna muitala movt bearaš šaddá doarrut Norgga eiseválddiid vuostá, go eai suova sin eallit árbevirolaččat. Máret Ánne Sara dáidaga ja máŋga eará sámi dáiddára bargguid lea vejolaš oaidnit Dronnet Sonja KunstStallen nammasaš dáiddagal-
leriijas. Máret Ánnes lei eaktu, vai mieđai čájehit dáidaga Dronnega galleriijas. Son gáibidii beassat deaivvadit dronnegiin čilgen dihte dilis. Árabut dán jagi bovdejuvvui ge Máret Ánne Gonagaslaš šlohttii ja beasai dronnegii muitalit diliset birra.
15
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
Dán vahku beakkálmasa árgab
SÁMi ođasmagasiinna spálttas deaivvadit sámi beakkálmasaiguin ja áigeguovdilis akkehii ahte Guovdageainnu lagasrádio ja SÁMi ođasmagasiidna ovttasbargagoh váldoredaktevrii Nils Martin Kristensenii vai don ge beasat oahpásnuvvat sutnje ođasmagasiinna jearahallat ja govvet Guovdageainnus. Buoremus biebmu? Bohccobiergu juohke hámis. Biđus, finnebiffa, čielgemális ja visot fal mii bohccos lea. Dasa mun liikon. Buoremus jugus? Vuolla, hehe.. ii hal dette.. gal diet lei váttes gažaldat. Na čále vuollaga fal, go dat lea njálggat, vaikko jugan gal eanaš gáfe. Buoremus bivttas? Rievtti mielde in dieđe gal. Oba imaš jearaldat lei diet, go mun liikon rievtti mielde leat álás ja dan oainnát ii sáhte leat beare gallii. Jus galggan válljet de liikon vuogas galjes ja liegga biktasiidda. Fleece-readdju láve hui vuogas. Favorihtta ivdni? Na dat gal lea ruoksat. Buoremus girji? Buoremus girjigo? Lea oba guhkes áigi go lean lohkan girjjiid,
Go guoli borat, de galggat njammat buot guollevuoja dávttiin ja čorgadit boradit, vuoi guollelihkku bissu.
Ellen Brita Anti
16
muhto girji man Alf R. Jakobsen lea čállán duiska soahteskiippa «Scharnhorst» vuojuheami birra Davvenjárggas juovlabeaivvi 1943. Dat lea buorre girji ja varra áidna girji man lean lohkan maŋimuš jagiid. Liikon soahtemuitalusaide. Buoremus lávlla? Buoremus lávlla obanassiige dán máilmmis? Dat gal lea “Dancing in he moonlight” Thin Lizzyin. Dasa gal duođaid liikon. Movt lea du dábálaš bargobeaivi? Lihkan maŋŋeleappos go earát, ja manan bargui maŋŋeleappos go earát. Lean barggus diibmu 10.30 ja dalle lean beannot diimmu juo gáfestallan. Lean barggus beal guđa rádjai. Human olu olbmuiguin sihke telefovnnas ja dás studios. Jearahalan olu olbmuid. Barggan maid beare olu baikaraporttaid čállit eiseválddiide. Dat gal lea hui váivi ja váiv-
vimus dán barggus. Muđuid gal loavttán bures GLR:s. Mii inspirere du? Olbmot geain lea buorre mokta ja buorre dáhttu. Dat inspirere mu. Movt buoremusat vuoiŋŋastat? Rievtti mielde vuoiŋŋastan buoremusat go geahčan TV mii ii gáibit ahte oaivi dal doaimmašii. Guhkes bargobeaivvi maŋŋel ii leat beare miella geahččat TV-ráidduid maid ferte dárkilit čuovvut. Two and a half man, Bing bang theory, Miss Marple, Poirot leat ráiddut maid liikon geahččat. Leat buorit, suohttasat itge dal dárbbaš nu čuovvut mielde ge. Hehehe. Mii dárbbašit buoret Sámi. Movt dan oažžut? De gal álge dus duođaid váttes gažaldagat. Dál gal ražan, muhto jáhkán vuoiga ahte vát-
QUIZ
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
OĐĐASAT . SAERNIE . NYHETER
beaivi
s olbmuiguin. Dán vahku behtet. Mii leat riŋgestan GLR gii dás rájes veahkeha SÁMi tisvuohta ii leat dáppe muhto olggobealde Sámi. Earát dat dahket áššiid váttisin. Mis livččii galgat dego Amerihkás, sierra lágat daid iešguđetge stáhtaiguin. Mis lea oainnát áibbas eará oaidnu go rivguiguin ja dáččaiguin. Sii dat billistit ja lea áibbas boastut ahte dan maid sii jurddašit dat dat lea buoremus, eanemus riekta ja nu šaddetge lagat sin jurddašeami birra. Giđđalodden, guollebivdu ja bivdu muđuidge leat ovdamearkkat dasa. Mii rahčat jurddašit nugo sii ja mii rahčat dáinna čálalaš osiin nugo mearrádusaid ja raporttaid čállit bienastat bitnii duhtadan dihte eiseválddi. Varra lean dego dološ Ovddádusbellodaga jurddašeaddji dál, muhto manne galgá visot nu váttis? Dieđán han ahte olles Norga jurddaša visot lea beare váttis, muhto eai dieđe vel movt álkidit áššiid. Ja go de ii hálddaš dan byråkratiija beare bures, de manahat ges ruhtalána. Dárbbašan njulgesta álkit eallima. Giitu!
1. Guhte dejstie nöörjen gånkijste dam voestes Saemiedigkiem rïhpesti Nöörjesne? Guđemuš gonagas rabai Norgga vuosttaš Sámedikki? 2. Gie maanagærjam Joenkoen sjïehteles ryöjnesjæjja tjaaleme? Gii lea čállán mánáidgirjji En skikkelig liten reingjeter? 3. Gusnie Såevmien Saemiedigkien åejviereereme?
Gos lea Suoma beale Sámedikki váldohálddahus? 4. Mejnie laavloeminie Saara Hermansson vitni Melodi Grand Prix 2019? Mainna lávlagiin Saara Hermansson vuittii Melodi Grand Prix 2019? 5. Guhte daejstie saemien gaarsjelæjjijste lea jeahteme: Mijjieh saemieh libie eatnamistie sjeavohth? Guđemuš beakkán sámi valáštalli logai: «Mii sámit leat jaskadat luonddus» (Vi samer är tysta av naturen)
1. Gånka / Gonagas Olav VI, 2. Anne-Grethe Leine Bientie, 3. Inarisnie/Anáris, 4. Mov laavlome, 5. Ingemar Stenmark 17
ALMMUHUS . BÆJHKOEHTIMMIE . ANNONSE
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
SÁMEGIELKURSSAT . SAEMIEN GUVSJH SAMISKKURS
Sámegielkurssat neahttas . Nettbaserte samiskkurs DAVVISÁMEGIELA LÁIDEHUSKURSA - Vuosttas lávki Elementærkurs i nordsamisk
DAVVISÁMEGIELLA -Samisk 1-2-3-4 Nordsamisk nybegynnerkurs
SAEMIEN KUVSJH - Åvtese 1-2-3 Sørsamisk nybegynnerkurs
JULEVSÁMEGIELLA - Samisk 1-2-3-4 Lulesamisk nybegynnerkurs
JUOIGGAS / JOIK
Interaktiiva CD ja neahttaoahpponeavvu, mas 9 čeahpes juoigi juiget oktiibuot 25 luođi. En interaktiv ressurs (CD eller online), der du lærer deg 25 joiker av mange av Sápmis beste joikere. Buohkat, geat leat registrerejuvvon Norgga ássin sáhttet ohcat kursamávssu ruovttoluotta máksima, go leat čađahan kurssa. Kursavgift refunderes etter gjennomført kurs for personer med norsk bostedsadresse.
Eambo dieđut / Mer info: www.e-skuvla.no
18
SÁMi ođasmagasiidna . 15 . 2019
ALMMUHUS . BÆJHKOEHTIMMIE . ANNONSE
19
Fra / from: SÁMi ođasmagasiidna Pb 15 9735 Kárášjohka/Karasjok Norga/Norway
MiiKampánjafálaldat dárbbašit du /vai beassat ain muitalit ja čiekŋut Kampanjefaalenasse /Kampanjetilbud: sámi kultuvrii, historjái ja vuoigatvuođaáššiide.
Diŋgu don ge SÁMi ođasmagasiinna
Geassekampánja!
Digitála + bábir: 1 mánu, 50 ru
Sommerkampanje! Digital + papir: 1 måned kr 50 Loga SÁMi ođasmagasiinna geassemánus! Les SÁMi ođasmagasiidna i sommeren!
Diŋgo / Dongkh / Bestill: SÁMi ođasmagasiidna: Digitála + bábir, 3 mánu:
290 ru.
Digitála + bábir, 6 mánu:
490 ru.
Digitála + bábir, 12 mánu:
790 ru.
MÁVSSE/BETAL MED
Jus vippset 249,- ru/25 eur deike: Sádde vel čujuhusa e-postii: abo@samimag.no
de oaččut Sombbi Nigá girjji + jahkái SÁMi ođasmagasiinna