Wie goed doet, die goed ontmoet
Student
Daan Jansen Student Architectuur jansen.daan.1989@gmail.com
Mentor
Micha de Haas Architect Micha@michadehaas.nl
Commissielid
Erik Wiersema Architect erik@wiersema-architecten.nl
Commissielid
Laura van de Pol Architect LPO@dgmr.nl
Extern adviseur
Toon Walravens
Ambassadeur GroeiRijk GGzE Toon.Walravens@GGZE.nl
Als eerste een dankwoord aan mijn mentor en commissieleden voor de hartelijke begeleiding, het delen van hun inhoudelijke kennis en ervaring en het geduld om samen met mij deze complexe maar zeer interessante ontwerpuitdaging tot een goed en volgens mij compleet einde te brengen.
Met speciale dank aan de klinieken De Woenselse Poort, met Toon Walravens in het bijzonder, en FPC de Kijvelanden voor de rondleidingen die een stevig fundament hebben gelegd voor de visie van mijn afstudeerwerk.
Daarnaast veel dank aan studio M10 voor het persoonlijk gesprek en inzage in het door hen ontworpen Oostvaarderskliniek.
Afstudeerjaar 2022
“How civilized a country is can be measured by the way it treats it’s criminals”
Tom Eberhardt - Directeur gevangenis-eiland Bastoy
TBS - PARADOX
Tijdens mijn onderzoek naar de werking van TBS blijkt er een aversie te bestaan in de maatschappij waar met name het onderbuikgevoel over TBS-ers lijkt te overheersen en gebrek aan inhoudelijke kennis ontbreekt. De inhoudelijke kennis, onder andere bestaande uit data en ervaringsdeskundigen, laat zien dat het TBS - systeem wel degelijk succesvol kan zijn en dat dit bij een groot deel van de clienten, mensen met een TBS maatregel, ook zo is.
Dat deze tweespalt er is, is niet zo heel vreemd gezien de meestal negatieve berichten op het nieuws en in sociale media, terwijl het systeem dus wel succesvol is. Dit noem ik de TBS - paradox.
De negatieve effecten hiervan zijn, in mijn persoonlijke opvatting, dat hierdoor clienten lastig kunnen herintegreren in de maatschappij waardoor zij niet ten volle kunnen meedoen, met als risico een grotere kans op recidive en dat zij als een groep tweederangs burgers worden behandeld.
TBS KLINIEK
Wanneer je gaat zoeken naar voorbeelden van klinieken zijn de gangbare plaatjes en foto’s die van betonnen muren, hekwerken, prikkeldraad en camera’s. Een van cellen en gangen zoals bekend van gevangenissen. Terwijl een TBS kliniek bedoelt is als een zorginstelling met extra veiligheidsmaatregelen. Maar is dit de juiste manier?
Tijdens mijn bezoek aan de Kijvelanden kliniek in Rotterdam was met name de aanblik van de betonnen muur op de buitenplaats een heftig beeld van zorg tegenover vrijheidsbeperking.
Daarnaast vindt ik dat de aanblik van de klinieken van buitenaf een aanblik zijn van gevaar en niet een van veiligheid, vertrouwen of zorg.
Daarom heb ik mijzelf afgevraagd of dit niet humaner, en vriendelijker kan om het stigma te doorbreken zodat clienten een grotere kans hebben om weer mee te kunnen doen met de maatschappij.
Mijn voorstel is dan ook om de kliniek van buiten de samenleving terug te halen binnen de samenleving, met de vraag hoe een dergelijk gebouw dan moet werken en welke architectonische uitdagingen en kansen dit biedt.
Als locatie heb ik gekozen voor het Amstelkwartier. Een gebied volop in ontwikkeling en symbolisch gekozen omdat dit vlak bij de voormalige Bijlmerbajes ligt. Hoe toepasselijk, een nieuwe humanere tbskliniek nabij de eerste humanere gevangenis in Amsterdam.
Na een haalbaarheidsstudie op basis van het programma van de kliniek is de keuze gegaan naar een enkel bouwblok midden in de nieuwe wijk ( aangegeven in rood ).
Dit terrein hoorde bij de voormailge Zuidergasfabriek die Amsterdam voorzag van verwarming. De enige restanten hiervan zijn de watertoren, een opzichterswoning, een directiegebouw en het poortgebouw. Deze hebben geen directe invloed op mijn gekozen kavel.
voormalige Zuidergasfabriek voormalige Bijlmerbajes
STEDEBOUW
Het plot neemt een centrale positie in in het stedebouwkundig plan Amstelkwartier ( fase 3 ). Deze wijk heeft 3 hoofdwegen die de wijk ontsluiten. Twee van deze hoofdwegen leiden tot de hoekpunten van het kavel wanneer je de wijk binnenrijd en zijn beschikbaar voor auto, fiets en voetgangers. Haaks op deze wegen, van noord naar zuid, is een brede passage aanwezig die mede door ons kavel en het tegenoverliggende gebouw uitloopt in wat je een ‘plein’voor ons gebouw kunt noemen. In het oorspronkelijke plan loopt het park niet door tot tegen de gevel van de nieuwe kliniek, maar omwillen het gebruik en de architectuur heb ik dit aangepast.
Op de hoekpunten van het gebouw zijn een aantal kenmerkende openbare functies in het plan aangebracht, samen met een bijzondere hoekaansluiting. Een tweede bijzonder gebaar richting de openbare ruimte is de grote poort aan het plein die ervoor zorgt dat er een zichtrelatie ontstaat tussen de openbare wereld en de afgesloten binnentuin die je zonder toestemming niet kunt bereiken.
Deze poort heb ik kunnen maken door een deel van het oorspronkelijke programma van het bouwblok te verplaatsen en een toren op de hoek van het gebouw te maken welke goed in het stedebouwkundige silhouette van het gebied past.
De toren is op het noorden georienteerd, wat wellicht raar overkomt, maar dit is te verantwoorden doordat de schaduw van de toren voor het grootste gedeelte van de dag op zijn eigen dakvlak valt en niet in de binnentuin of op de openbare ruimte rondom het gebouw. De gedachte hierachter is dat we dit maatschappelijk gevoelig programma in de wijk kunnen inplementeren zonder dat deze daar teveel last van ondervindt door bijvoorbeeld de schaduw van de toren. We steken de hand daarmee ‘in eigen boezem’.
De balkons van de kliniek zijn als stedebouwkundig element in het straatbeeld goed te zien. Hier kunnen clienten buiten zijn en met elkaar praten terwijl ze uitkijken over de rest van de buurt. Maar je moet het durven, want tegelijkertijd ben je ook zichtbaar voor mensen in het openbaar domein.
Om de veiligheid te waarborgen zijn de balkons voorzien van glazen shutters.
Op de andere hoek van het gebouw is er plaats gemaakt voor een terras op het einde van de hoofdstraat. Hier kunnen mensen wat drinken of eten en eventueel naar het plaza gaan voor planten of een bezoek aan de kapper. De bediening wordt hier gedaan door clienten die ver in hun resocialisatie traject zijn. Maar geen zorgen, er is altijd begeleiding in de buurt.
Hier goed te zien hoe het plein zich doorzet in de gevel en hoe het straatbeeld ontworpen is met horizontale lijnen door de balkons. Dat is waar de kliniek zichtbaar is in het straatbeeld. Eronder zitten woningen met balkons die juist verticale elementen hebben.
Een van de belangrijkste architonische kenmerken en stedebouwkundige ingerepen is de poort. Hier komen de kliniek en het openbaar leven elkaar letterlijk tegen. En er is kans op ontmoeting, om te praten met elkaar en om elkaar ook recht in de ogen aan te kijken.
ONTMOETING
Door slim om te gaan met gedeeld programma zijn er verschillende manieren waarop de kliniek een relatie aangaat met zijn omgeving. De kliniek maakt ontmoeting in fysieke vorm mogelijk door gedeeld gebruik van het binnenterrein voor de clienten en de bewoners van het blok.
Ook zijn er gedeelde functies die bijvoorbeeld sporten naast elkaar mogelijk maken in een veilige omgeving.
Soms is de enige zichtbare relatie een schim door gebruik van glazen bouwstenen of uitkijken op het binnenplein via het plaza. Het onderliggende idee is dat als je elkaar ziet, elkaar spreekt en elkaar ontmoet er meer begrip is voor elkaars positie in het leven.
De kliniek heeft een kledingwinkel met tweedehands kleding. Gerund door clienten kunnen mensen van buiten de kliniek en van de kliniek hier komen shoppen. De winkel biedt tevens een inkijk op het binnenterrein.
Bij de gymzaal is er de mogelijkheid om sporten tussen clienten en mensen van de omgeving te bevorderen. De zaal ligt op de hoek van het gebouw in het zicht. De glazen puien tot op de grond zorgen ervoor dat je tot het glas kunt lopen en zo een directe inkijk hebt op de sportactiviteiten. Er is zonwering aangebracht om de zaal niet alleen af te kunnen sluiten voor de warmte maar ook om de zaal af te sluiten voor de blikken van buiten zodat clienten ook in prive kunnen sporten.
De fitnessruimte in de kliniek is ook een gedeeld programma. Clienten kunnen trainen met mensen van buitenaf met uitkijk op de maatschppij. De plint is ontworpen met plantenbakken en bankjes. Bij de bankjes kunnen mensen zitten en relaxen en een praatje aangaan met clienten die zich voor nu nog prettiger voelen met de kliniek nabij. Op de eerste verdieping zijn woningen met buitenruimtes. Hier zie je een mooie stapeling van de gemixte functies.
De belangrijkste ontmoeting is bij de grote poort aan het plein. Hier zijn kliniek en de samenleving door middel van een plateau en tuin letterlijk in elkaar vervlochten. Er is de mogelijkheid om een gesprek te voeren met elkaar en om elkaar te zien. De poort is ontworpen als een kralengordijn van transparantie om dit mogelijk te maken terwijl het ook de veiligheid waarborgd.
De kliniek is ingericht als een mini maatschappij waar er bewust en onbewust geoefend wordt voor terugkeer naar de maatschappij. Net als buiten de kliniek hebben mensen in de kliniek ook relaties, vrienden, ruzies, discussies en gezamelijke intereses.
In het ontwerp word hier rekening mee gehouden door bijvoorbeeld veel functies in het gebouw te verspreiden. Hierdoor moeten clienten zich door de hele kliniek bewegen net zoals je naar de winkel, je werk, of sportvereniging gaat. Het unieke aan kliniek de Omval is dat je ook, wellicht periodiek, mensen van buiten de kliniek ontmoet en vica versa.
MINI MAATSCHAPPIJ
Net als in de echte wereld is er in de kliniek ruimte voor zelf ontplooing. Dit kunnen activiteiten zijn die je in je eentje doet of ook met andere mensen. Dit kunnen dan zowel mede-bewonders van de kliniek zijn, maar ook bewoners uit het gebouw.
De kliniek biedt een breed programma, van sport, handenarbied, studie, therapie, tuinieren tot lezen, zwemmen en ontmoeting.
De kliniek bestaat uit woongroepen waarin clienten in verschillende stadia in hun behandeling smenwonen. Hoe verder een client is in de behandeling hoe meer toegang hij/zij/het heeft tot faciliteiten.
Een woongroep heeft een informele setting. Clienten kunnen op hun kamer blijven of naar de gezamelijke woonkamer / keuken gaan. Er is altijd een begeleider aanwezig.
Een belangrijk onderdeel in de kliniek is de gang met wooneenheden die hieraan verbonden zijn. De Gang is extra breed voor de veiligheid en heeft een semi zichtrelatie met de gang van de appartementen door middel van glazen bouwstenen. Tegen de deuren van de wooneenheden is een groen wand met huisnummer.
Een belangrijk onderdeel van de kliniek is het lopen van en naar functies om mensen te ontmoeten en tegen te komen.
Rondom de binnentuin liggen veel functies die belangrijk zijn voor de dagelijkse bezigheden. Deze binnentuin wordt gedeeld door clienten, bewoners, bezoekers en werknemers.
Ook hebben de gedeelde functies een zicht relatie met de binnentuin en andersom.
Op de eerste verdieping, een dichte relatie tot de straat, heeft de kliniek de gezamelijke woonkamer waar clienten , hun ouders of partners elkaar kunnen ontmoeten. Dit is ook mogelijk op het dorpsplein. Deze ligt meer aan de gevel en dus ben je meer in het zicht, maar heb je ook meer zicht op de buitenwereld. Midden op het dorpsplein staat de campingwinkel. Hier kunnen clienten extra’s kopen zoals bijvoorbeeld magazines en snacks.
De trap domineert de dubbele hoge ruimte en biedt plaats om te zitten en te praten. De tredes zijn, net zoals van alle trappen in de kliniek, laag waardoor je door het gebouw heen kunt slenteren zonder dat je het gevoel hebt trap op en af te moeten lopen.
De binnentuin is waar clienten en bewoners samen komen. Hier is ruimte voor een moestuin, om te wandelen of gewoon om in de zon te zitten. Voor de clienten met zorg voor een hond is er de ruimte om te trainen. Vanuit de binnentuin kom je via paden bij de omliggende functies.
Een bijzondere architectonische toevoeging is de gezondheidskliniek met zijn voortuintjes. Dit om voor de clienten een overgang te maken van binnenplein naar de huisarts of tandarts. Net zoals in de ‘normale’stad.
Daarboven is een galerij naar de woningen op de eerste verdieping te zien en daarboven weer de woonunits van de kliniek. Ook hier is de stapeling van functies goed te zien.
De werkplaats is ook voor gedeeld gebruik. Soms alleen voor clienten en dan kan de ruimte afgesloten worden. Soms voor alleen bewoners en soms voor allbei tegelijkertijd. Omdat werken aan je eigen project fijner is zonder op je vingers te worden gekeken door mensen van buitenaf maar je wel daglicht wilt zijn er glazen bouwstenen in de gevel verwerkt. Hierdoor kun je wel zien dat er levendigheid is aan de andere kant van de muur.
De woonkamer is ontworpen als een verlaagde plek om een hoger plafond te kunnen maken en er een fijnere ruimte ontstaat. Tussen de kolommen zijn bloembakken geplaatst om een groene omgeving te creeren en om de akoestiek te dempen.
Grote ramen zorgen voor voldoende lichtinval in deze diepe ruimte die over gaat in het dorpsplein.
Het dorpsplein is de plek waar ontmoeten kunst, en bezoek en clienten samen komen, maar in een mer restaurant achtige setting met tafels aan het raam. De bijzondere kolommen structuur van de constructie breekt de ruime in en het midden staat de campingwinkel.
Op de eerste verdieping is een klein plein verbonden met het handenarbeid lokaal en hier kunnen kleine tentoonstellingen geplaatst worden.
PLATTEGRONDEN
De plattegronden laten goed de scheiding zien tussen kliniek en woningen met de daarbij typische verschillende ontsluitingen. De woningen hebben een trappenhuis met lift en een gangen structuur. De kliniek heeft grote luie trappen en eveneens een gangenstructuur waaraan de wooneenheden zijn gelegen.
Het grijze gedeelte betreft woningen en het witte gedeelte laat het programma van de kliniek zien. Op de begane grond zijn alle gedeelde functies, met als uitzondering het zwembad op de derde verdieping.
Het aantal woningen en het aantal wooneenheden in het gebouw is ongeveer 50/50. Zo is er ruimte voor ongeveer 100 woningen en voor 100 clienten.
Karakterestiek zijn de vele gangen van de gebruikers, die je gescheiden wilt houden voor de veiligheid, en de vele hokjes in contrast met het grote programma en vrije indelingen van de eerste verdieping.
De toren bestaat enkel uit woningen met op de bovenste verdieping een expositie ruimte met daaraan gelegen collegezaal.
Op de tweede en op de vierde verdieping bevinden zich buitenruimten voor de clienten en eventueel bezoekers. Elke woongroep heeft overigens ook weer zijn eigen buitenruimte.
De gevels van de kliniek is gericht op de context waaraan deze zich bevindt. In dit geval zijn er 3 heel verschillende contexten te zien op de locatie te weten een park, 2 woonstraten en een boulevard.
De gevels hebben qua maat, schaal, verhoudingen en transparantie een verschillend architectonisch karakter.
De binnentuin is een andere architectonische wereld dan aan de buitenkant.
programma wonenontsluiting constructie
PROGRAMMA | CONSTRUCTIE
Samenvattend komt het programma in het gebouw neer op 50/50 woningen en kliniek beiden ontsloten door een gangen systeem die geheel van elkaar gescheiden zijn voor de veiligheid. De ontsluiting van de woningen zijn efficient, die van kliniek biedt juist de mogelijk tot wandelen en slenteren in het gebouw. Dit is mogelijk door de grote luie trappen en de rondgang op de vierde verdieping. Op de eerste verdieping zit het programma voor ontmoeting in de kliniek en op de begane grond en de derde verdieping zit het programma voor gedeeld gebruik met mensen van buitenaf.
De constructie is gebaseerd op de afmeting van de woonunits en om de overspanning efficicent te kunnen maken gebeurt dit van gevel tot gevel. Deze dragende gevel bepaald voor een groot deel de verdeling van de gevelarchitectuur.
Voor het grote programma is een aparte kolommenstructuur ingezet welke gebruikt is om een ruimtelijke kwaliteit toe te voegen aan het programma.