su pojawiają się oddolne postulaty wprowadzenia złota jako oficjalnej waluty5. Fantomowe pieniądze
Współcześnie żyjemy w fazie miękkiego pieniądza. Używa go właściwie cały świat. Jest to jednak sytuacja stosunkowo nowa, bo definitywnym wejściem w epokę pieniądza miękkiego był rok 1971, gdy Stany Zjednoczone odstąpiły od ustaleń Bretton Woods i porzuciły standard złota. Co więcej, dzisiejszy pieniądz ma bardzo szczególną naturę i różni się od miękkich pieniędzy wprowadzanych arbitralnie przez władców i rządy. Jest pieniądzem, którym tylko w połowie da się zarządzać, co różni go od innych podobnych mu pieniędzy podporządkowanych czyjejś woli (po angielsku nazywa się je fiat money, od łacińskiego „fiat”, czyli „niech się stanie”). Łatwo jest ograniczyć jego podaż, ale trudno ją zwiększyć, czego konsekwencji doświadczamy w obecnym tak zwanym kryzysie finansowym. Aby uchwycić tę specyficzną, ściśle fantazmatyczną naturę, musimy cofnąć się do późnego średniowiecza, gdy w północnych Włoszech rozpoczęła się historia kapitalizmu. To właśnie tam, jak przekonuje Fernand Braudel, powinniśmy poszukiwać źródeł nowoczesnej gospodarki: „Współczesny kapitalizm niczego nie wymyślił. Nawet dzisiaj nie można wynaleźć niczego, co nie miałoby precedensu w pomysłowości którejś z republik włoskich. […] Weksle, kredyty, bicie monety, banki, terminowe transakcje sprzedaży, finanse publiczne, pożyczki, kapitalizm, kolonializm, lecz także niepokoje społeczne, wysoko kwalifikowana siła robocza, walka klas, krzywda społeczna, okrucieństwa polityczne — wszystko to istnieje tu już w zalążku”6. Genialność Włochów, na której w dużej mierze opierał się ich sukces, polegała na doprowadzeniu do perfekcji instytucji skryptu dłużnego, czyli weksla. Rozwiązuje on jeden z podstawowych problemów działalności handlowej — tak zwany problem drogi powrotnej. Po dostarczeniu towaru do kontrahenta kupiec musi bezpiecznie przywieźć z powrotem uzyskane pieniądze. Transportowanie gotówki jest ryzykowne, nawet bardziej niż przewożenie towarów. Rozbudowany system międzynarodowej współpracy kupieckiej, który powstał w Europie na przełomie XIII i XIV wieku, dzięki instytucji weksla w sprawny sposób załatwiał tę kwestię. Kupcy w dwóch handlujących ze sobą miastach, zamiast płacić sobie w pieniądzu złotym lub srebrnym, wystawiali na siebie nawzajem weksle. Były one potem albo realizowane przez przedstawicielstwo firmy kupującego działające w mieście sprzedającego, albo w rozliczeniu znosiły się nawzajem. Pojawienie się weksli było w historii europejskiej gospodarki momentem przełomowym, ponieważ dzięki nim działalność gospodarcza przestała być ograniczona niedoborami pieniądza naturalnego. Pieniądz zaczął być generowany samoczynnie w sposób proporcjonalny do wartości — w postaci usług lub towarów — których krążenie musiał obsłużyć. Gospodarka sama reguluje więc wytwarzanie smaru niezbędnego dla swojego funkcjonowania. Dlate-
5 Zob. np. T. Durden, Utah Pushes To Accept Gold, Silver As Alternative Currency, „Zero Hedge”, 3.3.2011, http://www.zerohedge.com/article/utah-pushes-accept-gold-silver-alternative-currency. 6 F. Braudel, Kultura materialna, gospodarka, kapitalizm, t. 3: Gry wymiany, przeł. J. i J. Strzeleccy, Warszawa 1992, s. 75.
Banknot o nominale 100 marek z portretem Karola Marksa, NRD, 1964, fot. Bauer83, źródło: http://commons.wikimedia.org
go gdybyśmy chcieli szukać pierwszych śladów nowoczesnego kapitalizmu, to najstarszym zachowanym dokumentem z jego historii byłby najprawdopodobniej weksel podpisany przez niejakiego Bouromeo de Bouromei 9 marca 1325 roku w Mediolanie i opiewający na 45 funtów. Miał on następującą treść: „Pagate per questa prima litera (lettera) a di IX Ottobre a Luca do Goro, Lib. XLV. Sono per la valuta qui da Marco Reno, al tempo il pagate e poncte a mio conto e R. che Christo vi guarde”7. Wynalazek skryptu dłużnego znajduje się w samym sercu współczesnego mechanizmu kreacji pieniądza. Aby to dostrzec, musimy odkryć wreszcie istotę nowoczesnego pieniądza i odbyć nieco nudną, ale konieczną wycieczkę do królestwa finansów i bankowości. Nagrodą za nią będzie odpowiedź na sakramentalne wręcz pytanie: „Skąd się biorą pieniądze?”. Wbrew temu, co można by sądzić, przyglądając się prezesom banków narodowych, którzy na ekranach telewizorów prężą swe finansowe mięśnie i opowiadają o tym, jak ich instytucje dbają o dobrobyt społeczeństwa, za kreację pieniądza we współczesnym kapitalizmie wcale nie odpowiadają żadne centralne organy administracyjne. Na tym polega jednocześnie genialność i słabość obecnego reżimu finansowego, że mechanizm tworzenia pieniądza ma całkowicie rozproszony charakter i jest w zasadzie pewną procedurą realizowaną przez wielość (multitude) czy też raczej przez najbliższą prawdzie parodię tej wielości, na jaką stać kapitalizm. Ta wielość to konsumenci, a dokładnie konsumenci zaciągający kredyty. Pieniądz powstaje wtedy i tylko wtedy,
7 Cyt. za: H.C. Percy, Our Cashier’s Scrap-Book; Being Bank Notes, New and Old, for General Circulation: A Portfolio of Bank Anecdotes and Incidents, New York 1879, s. 182. No76 / czytelnia
122—123