De top vergt assimilatie

Nieuwe elite

Twee werelden één blad

Jaargang 3 • nr 9 herfst 2008 • € 4,95 Steeds meer nieuwe Nederlanders klimmen hoger op de maatschappelijke ladder. Hoe hebben ze de hegemonie van 'de blanke man' kunnen doorbreken?

TulPIa 9: HerfsT 2008 een VoorHoede oM na Te VolGen

Amper 40 jaar na de eerste groep Turkse gastarbeiders zitten hun kinderen aan de directietafel met hun toenmalige bazen en bestuurders. Tegenwoordig levert de Turks-Nederlandse gemeenschap meer dan fysieke arbeidskrachten: echte ondernemers, wetenschappers, kunstenaars, bestuurders. Sommigen van hen zult u ook in dit blad tegenkomen. Het zijn er te veel om op te noemen. Vandaar ook dat de artikelen in dit nummer niet als compleet beschouwd moeten worden: ze zijn slechts illustratief voor de mijlpaal die wij hebben bereikt. Met dit nummer willen wij een bestaand proces (elitevorming) zichtbaar maken voor sommige doemdenkers die blijkbaar domicilie houden op een verre planeet. We wilden de elitevorming binnen de verschillende migrantengemeenschappen in Nederland, de Turkse in het bijzonder, nader bekijken. En zelfs daarbuiten. Hoever zijn onze ‘lotgenoten’ in Duitsland, België en Australië? Ik kan u alvast verklappen: wij, Turkse Nederlanders, doen het lang niet zo slecht. Integendeel! Maar we willen met dit themanummer meer dan ons gelijk halen. We willen dat we leren van elkaars ervaringen. Wij hopen de komende generatie ook rolmodellen voor te houden, in de hoop dat zij dit beseffen, want bedenk: voorhoedes zijn er om na te volgen.

Een nieuwe elite staat op, een elite die gekleurd is. Hoe verloopt de elitevorming binnen de verschillende migrantengemeenschappen in nederland, de turkse in het bijzonder? welke wegen leiden naar de top? En volgen migranten dezelfde weg als autochtonen? is onderwijs het ultieme antwoord? Volgens ruben gowricharn heeft de polarisering in nederland de elitevorming bij de migranten bevorderd.

Wanneer iemand een hbo- of universitaire studie heeft afgerond, behoort hij of zij niet automatisch tot de elite. Het is een misverstand dat vaak bij migranten heerst, vertelt Ruben Gowricharn, hoogleraar multiculturele samenleving aan de Universiteit van Tilburg. Hij begrijpt het misverstand wel: “Migranten halen een diploma om ‘respect’ te krijgen. Om te laten zien: ‘Kijk, ik ben geen wandelend sociaal probleem.’ We denken dat we er zijn, als we een diploma behaald hebben, maar dan begint het spel pas.” Elite is gewoon een ander woord voor leiderschap, zegt Gowricharn. “De middenklasse is de grote kweekvijver waaruit de elite moet voortkomen.”

Ruben Gowricharn behoort tot de eerste migranten in Nederland die zich tot de wetenschappelijke elite mogen rekenen. Hij studeerde sociologie en economie, promoveerde aan de Universiteit Utrecht en bekleedde in 2002 de FORUM/Verwey-Jonker-leerstoel voor multiculturele en transnationale vraagstukken. Elke etnische groep volgt zijn eigen route naar een sociaal niveau, aldus de hoogleraar. Het traject dat gekozen wordt, is afhankelijk van de hulpbronnen en de centrale waarden in de gemeenschap. Bij de Turkse gemeenschap bijvoorbeeld is ondernemerschap de drijvende kracht. Elitevorming levert geen eenduidig beeld op. Ze vindt namelijk plaats op verschillende niveaus; binnen de eigen gemeenschap, binnen de sector, op nationaal of internationaal niveau et cetera. Tegelijkertijd zijn het processen die bij de verschillende migrantengroepen gefragmenteerd verlopen.

Tien jaar geleden constateerde Gowricharn dat het in de ambtenarij, wetenschap en het bedrijfsleven ontbrak aan een allochtone elite. “Het zijn sectoren waar extra eisen worden gesteld. Als je hoog in de ambtenarij of wetenschap wilt komen, heb je politieke connecties nodig. Je wordt niet zomaar secretaris-generaal. Het zijn meestal politieke benoemingen.” In het algemeen geldt nog de uitspraak, zegt Gowricharn, dat allochtonen zich niet weten te handhaven in de politieke elite. Hij denkt dat ze het ambacht van de politiek nog niet genoeg in de vingers hebben.

Professor Ruben Gowricharn

Het bedrijfsleven is weer een ander circuit met contacten. Hier is men sterk afhankelijk van de rijken. Als arme migrant heb je geen contacten in die kringen, maar je kunt er bijvoorbeeld in doordringen door een huwelijk.” In de wetenschap is de concurrentie volgens de hoogleraar erg groot. “Als men moet kiezen voor een witte vrouw of zwarte man als collega, dan kiest men de witte vrouw. Gewoon omdat de witte vrouwenbeweging politiek veel sterker is. Maar witte vrouwen staan ook emotioneel en cultureel veel dichter bij die witte man. Voor die witte man is het natuurlijker om een blanke vrouw te kiezen wanneer er posities verdeeld worden .” Er is in principe weinig verschil in social climbing tussen migranten en autochtonen, maar het beetje verschil is vaak beslissend, vertelt Gowricharn. Het gaat om prestaties, contacten en acceptatie. Maar juist die contacten en acceptatie liggen bij veel autochtonen ‘natuurlijker’ dan bij allochtonen. Autochtonen hoeven zich ook minder te bewijzen. “Een allochtone hoogleraar bijvoorbeeld wiens taal net niet vloeiend en gepolijst is zoals bij zijn collega’s heeft al een vlekje. Hij moet dus iets gaan compenseren, wil hij als volwaardig worden gezien, want constant wordt je gewogen.”

We hebben toch twee allochtone staatssecretarissen: Nebahat Albayrak en Ahmed Aboutaleb?

“De Turken en Marokkanen vertonen een sterke toename in mobiliteit, mede onder invloed van het ‘islamitische gevaar’. Als men in Europa niet zo bang was geweest voor moslimterrorisme, dan weet ik niet of Aboutaleb en Albayrak zo snel naar boven zouden zijn geschoten. Ze hebben een hoge politieke marktwaarde. De gedachte is dat moslims een potentieel gevaarlijke gemeenschap vormen, omdat het een ‘broeinest is van terrorisme’. Dat gevaar moet je bedwingen door de voormannen in je eigen gemeenschap op te nemen, ze als rolmodellen te adverteren en hun bepaalde verantwoordelijkheden te geven. Je gaat dus naar deze ‘allochtone’ gemeenschappen kijken met de vraag: ‘Wie zijn daar betrouwbare bondgenoten. Wie kan ik als bestuurder gebruiken om mijn orde, mijn samenleving te beschermen, wie spreekt mijn taal?’ Als die onderliggende angst niet bestond, zouden die mensen veel minder interessant zijn voor de blanke elite. De politieke context gaat meebepalen hoe graag men je wil hebben.”

Zijn er sectoren waarin migranten wél uitblinken?

“In de geneeskunde. Als je nu een ziekenhuis binnenwandelt, struikel je over de tweede- generatiespecialisten. Maar je ziet ze nog niet in de top van de piramide, dat wil zeggen in het bestuur van ziekenhuizen. Dat is misschien een kwestie van tijd. Kijk naar voetbalclubs. Je ziet allochtonen actief als speler, als trainer, maar niet in de bestuurskamer van de club, de plek waar de macht ligt. Het geld wil men delen, de status ook wel, maar niet de macht, zo lijkt het. In Nederland wordt de bestuurswereld mede gekenmerkt door een regentencultuur. Het is het circuit van ons-kent- ons. Je moet bij de incrowd horen of er ingetrouwd zijn. Met andere woorden: je prestaties brengen je heel ver, maar als je niet tot de incrowd behoort, dan kom je er niet.”

Ex-CEO Ortel Mobile Celal Oruc

Welke weg leidt verder tot de elite?

“In Nederland denkt men dat er maar één weg is die naar het Paradijs van Oranje leidt, maar elke migrantengroep volgt wat de integratie betreft zijn eigen traject. Bij Turken ligt de kracht in hun ondernemerschap. De zwarte Surinamers en Indische Nederlanders hebben de huwelijksmarkt als motor. Je hebt de diplomamarkt voor Hindoestanen. Het zijn verschillende kanalen langs welke de integratie zich voltrekt en men in maatschappelijk opzicht naar een hoger niveau kan stijgen. Opvallend is bovendien dat Turken, in tegenstelling tot Surinamers, als groep integreren. In het Turkse ondernemerschap gaan bedrijven van generatie op generatie. We hebben het dan over de groeiende middenstand, maar daarbinnen heb je een groep die excelleert en die een grote omzet draait. Dat is de elite. Deze Turken hebben bedrijven in Nederland, in Duitsland en in Turkije. Ze onderhouden immers internationale contacten. Vooral de tweede generatie ontwikkelt een ander ondernemerschap: toerisme, het bankwezen, ict en zakelijke dienstverlening. Turken zijn de beste ondernemers onder de migranten. Neem bijvoorbeeld Den Haag, dat wordt de Hindoestanenstad van Nederland genoemd. Toch zie je dat Turken het daar beter doen. De Hindoestaan blijft vaak steken op het niveua van het afhaalrestaurant. De Turk maakt daar dan een gelegenheid van met glamour en allure, waardoor hij ander publiek trekt. De ambities en de stijl zijn anders. De Turk hier heeft Turkije als voorbeeld met zijn grote welvaart. Wat bij Turken ook meer speelt dan bijvoorbeeld bij Hindoestanen, is het element van trots. Liever een kleine baas dan een grote knecht. Vrijheid, zelfstandigheid dat hoort per definitie bij een ondernemer, maar Turken koppelen dit ook aan trots, respect en eer. Andere randvoorwaarden voor het beklimmen van de maatschappelijke ladder, zijn ondersteuning door de familie, de aanwezigheid van rolmodellen en huiswerkbegeleiding.”

Aysel Erbudak, CEO Slotervaartziekenhuis

Hoe verloopt het elitevormingsproces van migranten in Nederland in vergelijking met andere landen?

“Als je een vergelijking trekt met de autochtone Nederlanders of de zwarte Amerikanen dan is het bij de migranten in Nederland heel snel gegaan. De ontwikkeling van onderklasse naar middenklase, getuigt van een grote veerkracht. Voor een deel zijn de autochtone Nederlanders overigens zelf verantwoordelijk voor die snelle sociale stijging. De stigmatisering van allochtonen heeft namelijk averechts gewerkt. Ze heeft ambitie gekweekt. Ik neem altijd als voorbeeld het Marokkaanse of Turkse meisje dat op vierjarige leeftijd van het platteland naar Nederland komt en in een postindustriële samenleving belandt. Op haar negentiende werkt ze al als officemanager. Begrijp je wat voor sprong ze heeft gemaakt! Moslims horen veel negatieve dingen over zichzelf en van de weeromstuit gaan ze dat compenseren. Ze gaan laten zien

dat ze studeren, goed Nederlands spreken, diploma’s halen. Ze worden bijna braver dan de Hollanders.

In de Verenigde Staten daarentegen wordt er minder gezeurd, dus bestaat er ook minder behoefte aan compenseren. Wat je overkomt, is je eigen schuld, vindt men in Amerika. De prikkel in de VS is vrijheid en eigen verantwoordelijkheid en dat werkt bij migranten.”

Nederland bemoeit zich dus te veel met migranten. Is dat in tegenspraak met de veel besproken ‘vermijdingscultuur’ die in Nederland zou heersen ten aanzien van migranten?

“Ik heb nooit in die vermijdingscultuur geloofd. Daarvoor is men in Nederland te bemoeizuchtig. In de verzuilde maatschappij heeft die cultuur in zekere mate bestaan. Anderzijds was dat ook schijn, want protestanten en katholieken hielden elkaar goed in de gaten. Binnen deze groepen bestond er veel onderdrukking, met name van vrouwen en van andersdenkenden. De macht was immers afhankelijk van de grootte van je achterban. Die moest je dus in bedwang en in het gareel houden. ‘Als je je niet conformeert aan de regels en de cultuur van mijn zuil, moet je je eigen zuil maar opbouwen.’ Tegenwoordig is deze mentaliteit niet meer beperkt tot ‘zuilen’, maar heeft ze zich ontwikkeld tot een nationale reflex. ‘Opdonderen’, zoals de nationalistische politici zeggen. Na de ontzuiling en de periode van individualisering kreeg de huidige generatie autochtone Nederlanders last van ‘zuileneczeem’. De komst van groepen migranten met een sterke collectieve identiteit riep bij de individualisten echter de herinnering wakker aan het systeem, waarvan ze dachten dat het afgeschaft was. Het is waar: de verzuilde maatschappij is ter ziele, maar in cultureel opzicht bestaat ze desondanks voort in de vorm van emoties en reflexen.”

Hoe doet Nederland het in vergelijking met andere landen?

“Nederland doet het slechter dan Engeland. De Engelse democratie is veel liberaler. Engelsen zijn altijd gewend geweest aan een multiculturele situatie. Ze hadden te maken met Schotland, Wales en Ierland. Migranten zijn tot in de hoogste politieke elite te vinden, ze zijn zelfs lord. Engelsen hebben namelijk altijd veel breder gekeken, want de wereld was van hen. Engelsen zijn een elitegericht volkje. Elites uit andere culturen, een sjeik of maharadja, konden ze respecteren. De universiteiten Oxford en Cambridge zijn op die basis georganiseerd. De elite uit de hele wereld komt daar studeren. Nederland is veel te provinciaal. We stellen heel veel voorwaarden voordat we een klein beetje ruimte maken voor de ander. Die voorwaarden zijn zo beperkend, dat de meesten afhaken.

Frankrijk doet het weer minder dan Nederland, waarschijnlijk doordat het een veel nationalistischer en universalistische ideologie heeft. Iedereen is een neutrale burger en een kloon van de andere burger. Formeel telt je afkomst niet: ‘We zijn gewoon burgers van de republiek Frankrijk’. Dat is assimilatiepolitiek. Als gevolg hiervan raken grote groepen mensen buitengesloten, zie de Parijse opstanden. Zij vormen een bewijs dat opgelegde assimilatie niet werkt.”

Zal de allochtoon ooit het eliteniveau van de autochtoon bereiken?

“Elitevorming is nooit voltooid. De elite wisselt en rouleert, maar ik denk dat allochtonen nooit zullen kunnen opklimmen tot het niveau van autochtonen. Kijk, elite dwingt assimilatie af. In 1950 onderzocht een Amerikaanse socioloog de militaire, economische en politieke elite van zijn land en ontdekte dat het overgrote deel van die elite bestond uit blanke, protestante mannen. Vijftig jaar later verrichtten twee onderzoekers precies hetzelfde onderzoek. Wat ontdekten ze? De samenstelling van de elite was sterk veranderd: er was sprake van een sterke toename in het aantal vrouwen, zwarten, Aziaten en Hispanics. Joden waren naar verhouding sterk oververtegenwoordigd. De elite bleek veel meer divers dan voorheen. De leden van deze elite waren allemaal geassimileerd aan de blanke cultuur. Die vrouwen zaten bijvoorbeeld sigaren te roken in de board of directors en kregen samen met die mannen golfles. De zwarten hadden allemaal Princeton en Cambridge gevolgd. Is dat culturele diversiteit of witwasserij?

Wanneer je over de elite spreekt, dan heb je het over economische belangen en over macht. In Nederland wordt men onrustig bij evidente culturele verschillen; dat was ook zo in de verzuilde maatschappij. Daarentegen stellen overeenkomsten de mensen gerust. Vandaar dat ze hier altijd zoeken naar het gemeenschappelijke. In een liberale democratie zou je tot de elite moeten kunnen behoren zonder dat je assimileert. Zo liberaal democratisch is Nederland dus niet.”

U hoort tot de wetenschappelijke elite. U bent dus geassimileerd?

“Ik voel mij niet geassimileerd, maar ik ben het wel, onbedoeld en onbewust. Dat blijkt bijvoorbeeld uit mijn taalgebruik. Ik spreek over ‘spruitjeslucht’ en ken gezegdes. Assimilatie kun je ook aflezen aan de overeenkomsten in humor, mimiek, smaak en emoties. Ik merk pas in Suriname hoezeer ik geassimileerd ben. Het beklimmen van de maatschappelijke ladder gaat met dilemma’s gepaard. Elke groep moet voor zichzelf uitmaken of ze tot de elite wil behoren en onder welke voorwaarde: verkoop je je ziel, trouw je in? Ik heb geluk gehad, ik heb niets hoeven te verkopen. Ik heb wel een prijs moeten betalen: mijn sociale leven. Bij de een is de prijs hoger dan bij de ander. Bijvoorbeeld de verplichting om je moeder te ontvangen weegt in andere culturen zwaarder dan bijvoorbeeld in de Nederlandse. Stel dat je een artikel moet schrijven en je broer staat voor de deur en morgen moet het artikel klaar zijn. Wat doe je? Als je hem twee of drie keer de deur wijst, dan komt die broer niet meer langs en vindt hij je aanstellerig. Aan de ene kant is hij trots op je, aan de andere kant voelt hij zich gekwetst dat je hem niet naar behoren kunt ontvangen.”

Opklimmende migranten kunnen niet van twee wallen eten?

“Als je op de maatschappelijke ladder stijgt, leidt dat tot sterke individualisering. Daardoor raak je los van je eigen sociale milieu en vereenzaam je. Je raakt je oude vrienden kwijt, maar je Hollandse collega’s omarmen je ook niet van harte. Je bent dus nergens meer echt thuis.”