Manual AIEPI - Atención integrada de las enfermedades más frecuentes de los niños

Page 1

IEPI A L A U N MA

kipee i n e n a n a j i r i nitir i p a a e e ntsip e r a i s t man i r o r i Amen


Atención Integrada de las Enfermedades más frecuentes de los niños


Cáritas del Perú Presidente: Monseñor Miguel Irizar Campos Secretario General: Ing. Jorge Luis Lafosse Quintana Asesor Pastoral de CP: Monseñor Hugo Garaycoa Hawkins Gerente de Desarrollo y Proyectos: Dr. Héctor Hanashiro Hanashiro Gerente de Desarrollo Social: Dr. Andrés H. Morán Tello Gerente de Desarrollo Económico y Productivo: Ing. Juan Pío Silva Gerente de Gestión y Administración de Recursos: Silvia Caironi

Atención Integrada de las Enfermedades más frecuentes de los niños Equipo responsable de la publicación: Andrés H. Morán Tello Yeri Cornejo Salas Equipo Técnico Aldo Reymundo Orellana Eddison Ticsihua Aguilar Inelsa Cumanti Diaz Rebeca Castro Tamayo

Abelina Ampinti Shiñungari Elena Espinoza Cano Yesenia Katherine Villavicencio Rojas

Traducción al Ashánica: Abelina Ampinti Shiñungari Lorenzo Ramirez Santiago Basado en el manual similar, publicado por Cáritas del Perú en su cuarta edición de octubre del 2005. La adaptación actual se hace exclusivamente, con la finalidad de posibilitar una mejor capacitación en el idioma acháninka de los promotores y promotoras del Río Tambo. Bibliografía de las recetas: Recetas Wawa wasi. Programa Nacional Wawa wasi. Ministerio de la Mujer y Desarrollo Social. Lima 2006 Manual de Alimentación de Lactantes, de niños pequeños. ONU. Diseño e Impresión: Impactum Creativos Ilustraciones: Patricia Nishimata Primera Edición: Marzo 2009 Tiraje: 500 ejemplares Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2009-02914 Impreso en Perú

Publicado gracias a la Empresa Repsol, en el marco del Proyecto “Apoyo Repsol a comunidades indígenas de las cuencas del Río Tambo”.


Índice 1. La gran labor del Promotor 2. Usando el manual para la consejería familiar

Contenidos Promoviendo la salud del niño y la niña 1. La alimentación 2. Las vacunas 3. El amor 4. La salud de la madre 5. La salud del recién nacido

6. Higiene y seguridad 7. Cuidados para no enfermarnos de los bronquios 8. Cuidados para evitar las diarreas y parásitos 9. Cuidados para evitar la malaria y el dengue 10.Señales de peligro


1

La gran labor del Promotor

Es motivo de optimismo y satisfacción contar con tu participación para la Atención Integrada a las enfermedades más frecuentes de los niños. Tú, por tus valores personales y compromiso con el bienestar de tu comunidad, harás que nuestro pueblo pueda ver crecer a niñas y niños sanos, fuertes, inteligentes, felices y seguros de sí mismos. Esto será posible si logras que toda tu comunidad trabaje para la promoción de la salud y la prevención de las enfermedades y problemas de salud más frecuentes.

En la Comunidad

Trabajando con las organizaciones y los servicios de salud para identificar problemas y buscar soluciones. Animando a las familias a participar en obras y actividades que respondan a sus necesidades de salud. Para que estén atentas al crecimiento y desarrollo de sus hijos y los protejan con una buena alimentación, cuidados y mucho amor.

Aconsejando a las familias

Para que eviten enfermedades con hábitos de limpieza, seguridad, buena alimentación y cuidados del niño. Para que busquen ayuda cuando hay problemas de salud. Enseñando a la mujer embarazada y a la familia la importancia del control prenatal y los cuidados durante y después de su embarazo.

Con cada persona

Enseñando a la mamá los mejores cuidados para el bebé recién nacido. Estas son algunas de las tareas que tú podrás desarrollar de acuerdo con las necesidades de tu comunidad. Hazlo. Los niños y niñas del Perú te lo agradecerán.

05


Usando el manual para la consejería familiar La consejería durante la visita domiciliaria debe hacerse usando este módulo para conversar con la familia. Está dirigido especialmente a la madre, pero también sería conveniente que esté presente el padre. Al usar el manual es conveniente tener en cuanta lo siguiente: Es muy bueno estar sentado al costado de la familia. Se muestra el dibujo seleccionado para la consejería de ese momento. La pregunta por lo general es del tipo “¿qué vemos en este dibujo?”. NO ES BUENO PREGUNTAR “¿QUÉ VEN EN ESTE DIBUJO?”. Todos tenemos algo que aprender. Algunas veces hay varias imágenes en la lámina. En estos casos se tiene que señalar a cuál dibujo nos referimos. Por lo general se empieza por el de la izquierda. Se sigue la conversación haciendo las preguntas que están a la izquierda de la hoja de instrucciones para el promotor de salud. Si las respuestas dadas por la familia nos hacen ver que ya conocen muy bien sobre el tema, entonces se les felicita con afecto, con alegría por lo que saben. Si vemos que no saben, entonces podemos conversarles haciendo uso de los contenidos de la parte derecha de la hoja de instrucciones. Si ya lo sabían, no es necesario repetirlo. Antes de retirarse es importante hacer preguntas sobre el tema, para ver SI NOS HEMOS DEJADO ENTENDER. Son preguntas que empiezan con ¿qué?, ¿cuánto?, ¿cuál?, ¿cuándo?, ¿cómo?, ¿por qué?. (Por ejemplo: ¿qué comidas son buena para los niños de 6 meses?, ¿cuántas veces al día tiene que tomar el pecho el niño?). Si por las respuestas de la familia nos damos cuenta que no nos hemos dejado entender, tenemos que repetir la información. Hay que acordar alguna tarea para practicar lo que se acaba de aprender. En la siguiente visita se debe ver si la familia ha podido cumplir con la tarea. Antes de despedirse es muy importante animar a la familia, haciéndoles sentir que son capaces de desarrollar prácticas adecuadas de crianza y el desarrollo del niño. En el manual encontrarás algunas recetas mejoradas para la alimentación de las familias. Te sugerimos practicarlas en tu casa y luego con las madres de tu comunidad. También tenemos en el manual algunas adivinanzas que te ayudarán para jugar con las madres.

Este Manual como verás amigo promotor o promotora, está en el idioma Asháninca y en español, para hacer que la consejería que se da a las familias sea en su lengua materna y hacer que los mensajes de salud, nutrición y saneamiento básico, lleguen mucho mejor a todas las familias de las comunidades ashánincas. Te deseamos el mejor de los éxitos en la consejería. Estamos seguros que tu labor como PROMOTOR DE SALUD hará que las familias tengan muy buenas prácticas clave para la alimentación, la salud y el desarrollo de los niños de tu comunidad. Con tu esfuerzo avanzaremos como país.

06


Protegen al niño y la niña y los ayudan a crecer sanos, fuertes, inteligentes y seguros de sí mismos.

1. La alimentación Alimentación del niño y la niña menor de 6 meses. Alimentación del niño y la niña de 6 a 11 meses. Alimentación del niño y la niña de 1 a 4 años. 2. Las vacunas Las vacunas y dosis, de acuerdo con la edad, para proteger al niño. 3. El amor El amor y el juego para los niños menores de 6 meses. El amor y el juego para los niños de 9 meses a 1 año. 4. La salud de la madre Atención y cuidados durante el embarazo. Las señales de peligro en el embarazo. Atención y cuidados después del parto. 5. La salud del recién nacido Controles y cuidados del bebé recién nacido.

6. Higiene y seguridad Lavado de manos. Momentos del lavado de manos. Cepillado correcto de los dientes. Un buen lugar para vivir. Una casa sin peligros. 7. Cuidados para no enfermarnos de los bronquios Una casa limpia y ventilada. 8. Cuidados para evitar las diarreas y parásitos Aleje a los niños de la suciedad. Agua limpia. Alimentos limpios y frescos. El baño ecológico. La basura en su lugar. 9. Cuidados para evitar la malaria y el dengue Casa y alrededores limpios, sin zancudos y mosquitos. 10. Señales de peligro Este atenta a las señales de peligro.

07



Amenantatsiri otimatye pante aparoni sampitantsi aneantearori pikenkitsatakakerori. Pisankenatero maaroni pisampiyeterori:

Kametsatatsiri: Pikantakerori inapee aisati apapee eiro papiitajirotsi ora piñayetakeri iyoyetiri impoiniji yantayetiri kametsa.

Pitsomija irotake kametsatatsiri imiretyari.Eiro pipiri impioniji nijayetasiri.

Poya kametsa aisati, pire osheki jayetatsari ojanteari pitsomija.

Aririnka irantsotapinitee pitomijaniki, ari ojanakea osheki otsomi ina.

Pitomijaniki otimatye irantsote aririnka ikoye, irantsotapinitee, kitaiteripeki aisati tsiteniripeki.Okantapinitempa okarate 8,10 pimpapiniteri.

Pikenkitsatakayero inapee: Pitomijaniki irointi ikoiro pitsomi.Pitsomi irointi iroperori irobanaro.Chora maroni ikoayetiri irantyaritantyari.

Iroanaro jananeki tekera monkaraterone 6 iyashirite Kenkijantsi irashi apapee: Yoka Jananeki tekera imonkaratero iyashirite 6, ¿Paita yantiri? Este bebé tiene menos de 6 meses, ¿Qué esta haciendo?

Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Paita yatsotantari jananeki itsomi paitakea kari irantaro itsomimentoki? Pikantero kameetsatake okantayetakeri. ¿Yora pitomijaniki ipomerentsitimpinpa aririnka irantsote itsomi? ¿Jaoka okarati pipapinitiri itsomi kitaiteripeki? ¿Aisatimpa tsiteniriki? ¿Pipirimpa otsipa imireyetaripee? ¿Jaoka opajiyetari? Pikantero kameetsatake okantayetakeri.

09


Consejo para los padres:

Estimado promotor tienes que hacer una pregunta para ver si te has dejado entender. A continuación escribe las preguntas que harías:

Muy importante: Al conversar con la madre y el padre ya no repitas las cosas que has visto que ellos saben o hacen bien.

Le leche materna es muy buena para la sed. No le dé agua ni jugos.

Coma bien y tome muchos líquidos para tener bastante leche.

Mientras más mama el bebé, más leche tiene la mamá.

El bebé debe mamar cuando quiera, a cada rato, de día y de noche. Por lo menos 8 a 10 veces.

Conversa con las madres: Su bebé solo necesita leche materna. La leche materna es el mejor alimento. Tiene todo lo que su bebé necesita para crecer.

Alimentación del niño y la niña menor de 6 meses

Yoka Jananeki tekera imonkaratero iyashirite 6, ¿Paita yantiri? Este bebé tiene menos de 6 meses, ¿Qué esta haciendo?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿ Qué vemos en el dibujo? ¿Porqué ese bebé toma pecho y no biberón? Felicita las respuestas correctas. ¿Su bebé tiene problemas para mamar? ¿Cuántas veces al día le da pecho? ¿También de noche? ¿Le da otros líquidos? ¿Cuáles? Felicita por las respuestas correctas.

10

20


Este bebé tiene menos de 6 meses, ¿Qué esta haciendo?

Yoka Jananeki tekera imonkaratero iyashirite 6, ¿Paita yantiri?


Leche de coco Ingredientes (para 4 personas): 2 cocos secos pelados y rallados. 4 tazas de agua hervida fría.

Materiales: 1 rallador o moledor. 1 envase para recoger el coco rallado. 1 envase para recoger la leche. 1 cedazo o tela fina para cernir y exprimir el coco rallado.

Preparación: Rallar o moler los pedazos de coco.

Agregar al coco rallado o molido las 4 tazas de agua hervida fría, mezclar bien. La leche así preparada ya está lista para tomarla como refresco agregarla al chupe o cualquier tipo de mazamorra para los niños.

Se recomienda, consumir la leche con el bagazo o afrecho, así se aprovecha todos los nutrientes y la fibra.

NO OLVIDEMOS EL LAVADO DE MANOS CON AGUA Y JABÓN, ANTES DE PREPARAR LOS ALIMENTOS. Eiro apeakotarotsi ankibakotempa jaboki aisati nijaki aririnka ankotsite abanaro.

12


Kenkijantsi irashi apapee:

¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Pitomijaniki terinka pishintojaniki monkaratakerori iyashirite 6: Itsomi aisati irobanaro chopipatsapee pipapiniteri 5 kitaiteriki.

¿Paita pisampiteri amenantatsiri?

Imantsiatakerinka pitomijaniki otimatye irobasanotapintempa okarate 15 kitaiteri.

Okarate pimperi.Pintanakiari kapichaji pimperi peratojaniki aisati pisokeneri otsipa iberantakearori nianki perato.

Otimatye pimperi chochokiyetatsiripee timatsiri pinampiki, pimpapiniteri okarate maba (3) aparonipeeki semana kempe, mapocha, mango, naraja, toniroki, maracuya, parenti,impoiniji pashinipee,etc.

Pikonoye aparoni kocharajaniki kejitsi pobanaropee.

Pichopiteneri iranatare poshiniri, iriraja poshiniri, shima, batsatsipee, aroso, trigo aisati ereshiyetatsiri posari. ¿Paita ereshitatsiri timatsiri anampiki?

Aririnka irimonkaratakero iyashirite 6 otimatye poakayari chopi, atsinakantsi aisati pochapatsari, okarapinitempa 5 kitaiteriki.

Pikenketsatakayero inapee: Ontimatye irantsotapinite itsomi pitomi kitaiteriki aisati tsiteniriki.

Iroanaro jananeki monkaratakerori 6 - 11 iyashirite

Poinijayetee oka shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Jaoka ikaratake iyashirite yoka jananeki? ¿Paita yoari? ¿Paita okanteri oka shiakarontsipee? (Poinijayeri jananeki yatsoti itsomi) ¿Irosati pipapiniteri pitomijaniki itsomi? ¿Jaoka okarati pipapinitiri itsomi kitaiteriki aisati tsiteniriki? ¿Pipirimpa chopi? ¿Jaoka okarati pipapinitiri tsiteniriki aisati kitaiteriki? ¿Jaoka pikantirori pikotsitiro? Pinkantero kameetsatake okantayetakeri.

13


Consejo para los padres:

¿Qué vemos aquí?

Alimentación del niño y la niña de 6 a 11 meses

Conversa con las madres: Su bebé debe seguir tomando leche materna día y noche.

A partir de los 6 meses debe empezar a comer papillas, purés y mazamorras espesas, 5 veces al día.

Las papillas deben ser de hígado, sangrecita, pescado u otras carnes, cereales y verduras cocidas. ¿Qué verduras tenemos en la comunidad?

Agregar una cucharadita de aceite o mantequilla a las comidas principales.

Dale frutas disponibles en su localidad, al menos 3 veces por semana (papaya, mango, naranja, aguaje, maracuya, plátano, etc.)

La cantidad adecuada: Comience con la cuarta parte de un plato chico y vaya aumentando hasta que coma la mitad de un plato.

Si el niño está enfermo debe recibir una comida más durante 15 días.

¿Qué preguntas harás estimado promotor?

Para su niño o niña de 6 a 11 meses: Leche materna y comidas espesas 5 veces al día

14

¿Paita aneakeri aka?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿ Qué vemos en el dibujo? ¿Qué edad creen que tiene este bebé? ¿Qué esta comiendo? ¿Qué nos quieren decir estos dibujos? (Muestra al niño tomando el pecho) ¿Sigue dándole pecho a su niño? ¿Cuántas veces al día y la noche? ¿Le da papillas? ¿Qué cantidad y cuántas veces al día y la noche? ¿Cómo las prepara? Felicita por las respuestas correctas

20


¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Arroz con leche de coco Ingredientes (para 4 personas): 1 taza de arroz crudo limpio y lavado. 4 tazas de agua. 1 taza de leche de coco con todo y afrecho. 1/2 taza de azúcar, chancaca o miel de caña. Cáscara de un limón verde en tiras o cualquier otro saborizante natural. 1 taza de maní tostado y molido.

Materiales: 1 olla mediana. Cocina con fuego lento.

Servir una taza llena para el niño

Preparación: Lavar bien el arroz con agua . Colocar en la olla las 4 tazas de agua y el arroz.

Si vamos a usar chancaca para endulzar, ponerla junto con el arroz.

Hervir a fuego lento y mover constantemente para evitar que el arroz se pegue.

Si es necesario agregar mas agua, echarla de a pocos.

Cuando el arroz está semi sancochado la mezcla debe estar espesa, es el momento de agregar la leche de coco, la cáscara de limón y seguir removiendo hasta que el arroz esté completamente suave y la mezcla esté espesa. Si le falta dulce agregamos más chancaca o azúcar. Bajamos la olla y dejamos enfriar. Se le pone encima un poco del maní tostado.

16


¿Paita pisampiteri, piyotanteari Iyotakerinka poamejeitakeriri?

Pitomijaniki aisati pishintojaniki iroajeitea obekarapinitempa aisati obanarontsisanori. Poakayari meesaki intsipajeitiari ishaninkapee.

Imantsiatakerinka pitomijaniki aikero pimpapiniteri iroanaro ikoakerinka jananeki.Impoiniji intekatsitajerinka piperi yoanaro pashini ibatsatantiari.

Pitomijaniki terinka pishintojaniki yatsotirorinka itsomi, irantsotero koajika iroabakeata.

Aikero pimpapiniteri iranatare poshiniri, iriraja poshiniri, shima, batsatsipee, chochokipee aisati eereshiyetatsiri (tsanaro, kanirishi, otsipapee).Okantapinitempa 3 kitaiteri aparoniki semana.

Pitomijaniki o pishintojaniki monkaratakerori 1 isarentsite aisati 4 isarentsite otimatye yoapinitea 3 kitaiteriki, ikempeteari antyaripee. Irotaintsi otampatikate aisati irotaintsi otsitenite iroya, terinka iroempa chochokipee, itsomija baaka, pan, pochapatsari, impoiniji pashinipee.

Pikenkitsatakaero inapee: Pikiteneri iroanaro irashi pitomijaniki o pishintojaniki, poneachari ollaki irashi pikarajeitiri tekerarinka pikonoayetero poshinitakairori pikotsine.

Iroanaro jananeki monkaratakerori 1 - 4 isarentsite. Kenkijarentsi irashi apapee: ¿Paita aneakeri aka? entrecomida

Irotaintsi otampatikatee

almuerzo

Irotaintsi otampatikatee

¿Qué vemos aquí?

desayuno

Kapicha kitaiteri

cena Tsiteniriki

Irotaintsi ishabijitaje

entrecomida

Poinijayetee oka shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita yantajeitiri jananekipee? ¿Jaoka ikarajeiti isarentsite yoka jananekipee? ¿Paita yoajeitari? ¿Jaoka okarati kitaiteri yoapinita pitomijaniki? ¿Paita pipiriri yoanaro? ¿Jaoka pikantirori pikotsitiro? ¿Yoa apaniro o itsipajeitiri ishaninkapee? ¿Janika tiiriri yoanaro? Pikantero kametsatake okantayetakeri.

Monkaratakerori 6 iyashirite: maba iroanaro aisati apite aitajeri. Pinkiteneri iroanaro ashi ollaki kotsitainchari .

17


Consejo para los padres:

¿Qué vemos aquí?

almuerzo

Irotaintsi otampatikatee

Irotaintsi otampatikatee

entrecomida

¿Paita aneakeri aka?

desayuno

Kapicha kitaiteri

cena Tsiteniriki

Irotaintsi ishabijitaje

entrecomida

Alimentación del niño y la niña de 1 a 4 años

Conversa con las madres: Saque una porción de alimentos para su niño o niña, de la olla familiar, antes de poner condimentos fuertes.

Su niño o niña de 1 a 4 años debe comer 3 veces al día, como los adultos. A media mañana y a media tarde deben comer, o tomar además algo de fruta, leche, pan, mazamorras, etc.

Continúe dándole hígado, sangrecita, pescado u otras carnes, frutas y verduras variadas por lo menos 3 veces a la semana.

Si su niño o niña aún toma leche materna, que lo haga después de las comidas.

Durante la enfermedad aumentar la frecuencia de las comidas de acuerdo a lo que acepte el niño. Después de la enfermedad proporcionar una ración adicional hasta que recupere su peso.

El niño y la niña deben comer la misma cantidad y la misma calidad de alimentos. Hágalos comer en la mesa con la familia.

¿Qué preguntas harás, para ver si te has dejado entender?

20

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿ Qué están haciendo los niños? ¿Qué edad tienen estos niños? ¿Qué están comiendo? ¿Cuántas veces al día come su niño? ¿Qué alimentos le da? ¿Cómo los prepara? ¿Come solo o con la familia? ¿Quién le da de comer? Felicita por las respuestas correctas

A partir de 6 meses: 3 comidas y 2 adicionales. Saque los alimentos de la olla familiar.

18


Tsiteniriki

cena

Kapicha kitaiteri

desayuno

entrecomida

Irotaintsi ishabijitaje

entrecomida

Irotaintsi otampatikatee

almuerzo

Irotaintsi otampatikatee

¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Después de las 12 horas o más, botar el agua con cuidado haciendo de lado el envase.

Tapar el envase que contiene el liquido que se ha cernido y dejarlo reposar por unas doce hora. Si se ha cernido por la tarde o la noche, dejar que repose toda la noche (lo que permite que el almidón se asiente en el fondo).

Cernir la masa utilizando la hamaquita de nylon o tocuyo y los 20 litros de agua. Recoger el agua del cernido en un recipiente grande. Cernir hasta que el agua caiga casi cristalina. Si falta agua usar algunos litros más.

Rallarlas.

Pelar y lavar las yucas.

Preparación:

Aprendiendo a preparar almidón de yuca o harina de yuca Ingredientes: 5 yucas grandes 1 balde grande de agua (20 litros)

Materiales: Un rallador. Una tela de nylon o tocuyo ralo para colar, lo suficientemente grande para hacer una hamaquita de 80 X 60 cms. Un envase para recoger el agua después de cernir. Una manta o plancha de calamina para secar el almidón.

Sacar con una cuchara el almidón y colocar sobre la manta o la plancha de calamina limpia.

Poner al sol hasta que seque. Mientras se solea ir desmenuzándolo hasta que esté completamente seco.

El afrecho que queda de la yuca también se pone al sol para secarse; de esto se puedo hacer el Ango o Pan Pobre dulce o salado, que es muy nutritivo.

20


BCG Aisati Antihepatitis

Isatayarinka pitomijaniki, irotake amenakotiri.pisatakanteri maaroni satarontsi imonkaratero isarentsite.

Pisatayempa Pentavalente Impoiji Polio Mava Mava.

Ora satarontsi konoachari 5 isatapiniyetiro apite, ora satarontsi konoachari maba isatayetiro apatiro aisati satarontsi pajitachari polio isatapiniyetiro maba.

Ora Satarontsi ashi Tuberculosis, ashi sarampión aisati Fiebre Amarilla asatayeri apatiro.

Aririnka imonkaratero aparoni (1) isarentsite, pitomijaniki otimatye itsonkero maaroni satarontsi.

Pikenkitsatakayero inapee: Ora Satarontsipee okametsasanoti irotake amenakobentiriri itekatsite pitomijananiki aisati pishintojaniki eirokia yantaritsi mantsiarentsiperori.

Ora satarontsipee aisati okarati, imonkarayetero, isarentsite, irotake amenakobentiriri jananeki Kenkijantsi irashi apapee:

Jibatatsiri: Satarontsi karatachari 5 polio

Warina turinawa

Timajantsiri

Oijatiro: Satarontsi karatachari 5 aisati polio

¿Qué están haciendo?

Apite Iyashirite

Oijatiro: Satarontsi karatachari 3 aisati polio

(Satarontsi)

4 Iyashirite

(Isarentsi)

6 Iyashirite Impoitatsiri sarampion (SPR) aisati polio

Sarampión (SPR) + Antiamarílica

1 Isarentsi

Poinijayetee oka shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Paita yantiri? Yoka jananeki ¿tekatsitake o imantsiatakempa? ¿Paita ojitari asatakanteri yora jananeki monkaratakerori 1 isarentsite? ¿Jaoka ikaratake isarentsite pitomijaniki? ¿Ari amatakero amenero itarijetate irashi pitomijaniki? ¿Jaoka opajitari satarontsi isatayetakeriri pitomijaniki? ¿Jaoka opajitari satarontsi tekera irisatayeteriri?

21


(Satarontsi)

La Vacuna contra la tuberculosis, el sarampión y la fiebre amarilla se ponen una sola vez.

Al cumplir el primer año de vida, su niño debe tener todas sus vacunas.

Conversa con las madres: Las vacunas son muy importantes porque protegen a su niño o niña contra algunas enfermedades graves o mortales.

Las vacunas y dosis, de acuerdo con la edad, para proteger al niño Consejo para los padres: Warina turinawa

¿Qué están haciendo?

(Isarentsi)

Jibatatsiri: Satarontsi karatachari 5 polio Oijatiro: Satarontsi karatachari 5 aisati polio

BCG Aisati Antihepatitis

Oijatiro: Satarontsi karatachari 3 aisati polio

Apite Iyashirite

Impoitatsiri sarampion (SPR) aisati polio

Timajantsiri

4 Iyashirite

Sarampión (SPR) + Antiamarílica

6 Iyashirite

La vacuna pentavalente se pone en dos dosis, la tetravalente se coloca una dosis y la polio en tres dosis. La vacuna Pentavalente y la Polio se ponen en tres dosis.

Si su niño está vacunado, está protegido. Póngale todas las vacunas según su edad.

22

1 Isarentsi

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en el dibujo? ¿Qué están haciendo ? ¿Este niño está sano o enfermo? ¿Qué vacunas debe recibir un niño hasta el año de edad? ¿Qué edad tiene su niño? ¿Podemos ver juntos el carné de salud de su niño ? ¿Qué vacunas ha recibido? ¿Cuáles le faltan?

20


Oijatiro: Satarontsi karatachari 3 aisati polio

6 Iyashirite

Impoitatsiri sarampion (SPR) aisati polio

Sarampión (SPR) + Antiamarílica

Oijatiro: Satarontsi karatachari 5 aisati polio

4 Iyashirite

1 Isarentsi

Jibatatsiri: Satarontsi karatachari 5 polio

Apite Iyashirite

(Satarontsi) BCG Aisati Antihepatitis

(Isarentsi) Timajantsiri

¿Qué están haciendo?

Warina turinawa


Ponga a hervir 6 tazas de agua. En una taza de agua fría disuelva la fariña; eche al agua hirviendo y mueva bien. Luego, eche el azúcar a la preparación. Deje hervir y agregue a la mazamorra la leche y ya está lista. Sirva poniendo encima un poco del maní tostado molido.

Preparación:

Mazamorra de fariña con leche

Ingredientes (para 4 personas): 3 tazas de fariña. 1 taza de azúcar. 1 tarro de leche evaporada. 1/2 taza de maní tostado y molido.

Servir una taza llena para el niño

24


De11aa33meses meses De Iyashirite 1 aisati 3

A los 4 meses Oberachari Iyashirite 4

¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Kenkijarentsi irashi apapee:

A los 6 meses OberachariIyashirite Iyashirite66 Oberachari

Paita pisampiteri amenantatasiri, piyotanteari Iyotakerika poamejeitakeriri?

Imonkaratakerorinka 4 aisati 6 iyashirite.Poisabikeri okametsaiteti, Pimperi antaberontsi kiteyetaintsiri aisati piñantyari irayero irakoki.Pineanateri pitomijaniki.

Tekerarinka imonkaratero iyashirite 4: pineanateri aisati pikemisantakayeri ñaamento. Poinijayeri antaberontsi nashiyetachari obotsore, moyekayetachari.Pimoyakakaeri irako, ito, iiti, pintarekeri irobankantiarori ito. Pameneri irokiki aisati pishirontashirempari.

Iriyotanteari jananekipeei aisati yantearori maroni oamerentsipee ikoy amitakoterine:

Eiro piposhiri aisati pikajemakotiritsi. Pikenkitsatakayeri. Yoka jananekipee ikemiro aririnka pineanateri kametsa.

Pikenkitsatakayero inapee: Yoka janikipee ikoajeiti aninteri. ashirontshirempari, abitsanoteri. Aneanateneri kametsa aisati piñatsatakayeri.

Ora aninte aisati irantabere irashi jananekipee tekera monkaraterone iyashirite 6

Poinijayetee oka shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsikipee? ¿Jaoka okanteari ayotanteari yoka jananekipee iriyotanteari aisati yaayetero oamerentsipee? ¿Jaoka ikantakojeita iramitakojeitantari iriniropee aisati iriripee yoka jananekipee? ¿Jaoka ikaratake isarentsite pitomijaniki? ¿Ari amatake antakayeri irantabero iriyotanteari iitoinapatsaki? (Pantakayero inapee paitaperika okoayetiri antee)

25


De 1 a 3 meses Iyashirite 1 aisati 3

¿Qué preguntas harás estimado promotor, para ver si te dejaste entender?

Si tiene de 4 a 6 meses: Siéntelo en un lugar seguro, déle juguetes, limpios y trate que lo coja con la mano. Háblele con cariño y con palabras completas. Converse con su bebe.

Si tiene menos de 4 meses: Háblale y póngale música suave. Muestre objetos de colores vivos, que se muevan. Permita que se muevan sus manos, cabeza y piernas. Póngale de barriga para que levante la cabeza. Mírele a los ojos y sonríale.

Para ser despiertos y hábiles los niños necesitan ayuda:

No les pegue ni les grite. Converse con ellos. Los niños entienden. Háblele con cariño.

Conversa con los padres: Los niños y las niñas necesitan amor: Sonríales, abrácelos, hábleles y juegue con ellos.

El Amor y el juego para los niños menores de 6 meses

A los 4 meses Oberachari Iyashirite 4

¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Consejo para los padres:

A los 6 meses Oberachari Iyashirite 6

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en cada dibujo? ¿Cómo podemos saber si los niños serán despiertos y hábiles? ¿Cómo están ayudando sus mamás y papás a estos niños? ? ¿Qué edad tiene su niño? ¿Podemos hacerle ejercicios de estimulación? (Haga con ella algunas acciones que se proponen)

26


A los 6 meses Oberachari Iyashirite 6

De 1 a 3 meses Iyashirite 1 aisati 3

A los 4 meses Oberachari Iyashirite 4

¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Luego, disuelva la harina de maíz en el agua de zapallo.

Aplaste el zapallo sancochado con un tenedor en la misma olla.

Una vez cocido el zapallo, guarde el agua en un pocillo o tazón pequeño.

Sancoche el trozo de zapallo hasta que esté suave.

Preparación:

Mazamorra de zapallo con leche Ingredientes (para 4 personas): 1 trozo grande de zapallo (del tamaño de un plátano bellaco). 1/3 de taza de azúcar. 1 cucharita de aceite o mantequilla. ½ taza de harina de maíz. 1 lata de leche evaporada.

Añada esta mezcla junto con el azúcar en la olla donde está el zapallo.

Deje que hierva el mismo tiempo que se utiliza para sancochar un plátano. Agregue la leche evaporada y mezcle bien.

Antes de retirar el fuego, auméntele una cucharadita de aceite o mantequilla y mezcle bien.

28


Imonkaratakerorinka 2 aisati osheki isarentsi: Pamitakoteri iriotantyari obajiropee oararontsi, icoentate aisate amenakaeri oshaninkapee; oberari, obotsore. Pante antaberontsi irashi jananeikipee.Poinijayeri ampatsantsi, kenkitsarentsi aisati ñatsatantsi.

Imonkaratakerorinka 1 isarentsite. Panitakayeri apaniro, pishenteri eirokia iposantarotsi paitaperika, pimperi antaberontsi iroijaero tsiboki, iroimitsotero iroayetero irapatoyetero, piñatsatakayari piñanatakaeri pisampiyeteri aisati.

Imonkaratakerorinka iyashirite 9: Pikamatsatakayeri.Pamitakoteri inkatie aisati pajirikabakoteri panitakantyariri.Pineanateri kametsa aisati ashintsitsatero añane aisati pijikoteneri .Pipajiriayeteri maaroni piñayetiri.Pankeri jananeki paitarika inkanteri eiro akematsabetaritsi.

Iriyotanteari aisati yaantearori oamerentsi yoka jananekipee ikoajeiti amitakoterine:

Eiro piposhiritsi aisati pikajemakotiritsi.Pikenkitsatakaeri.Yoka jananekipee ikematsatiro, pineanateri kametsa.

Pikenkitsatakayeri apapee: Jananekipee ikoajeiti aneshinonkateri: ashirontashirempari, pabitsnoteri, añaanateri aisati añatstakayeri.

Aninte aisati irantabere irashi jananekipee monkaratakerori 9 iyashirite aisati 1 isarentsite

¿Qué vemos aquí?

A los 12 meses 1 Isarentsite

¿Paita aneakeri aka?

Kenkijarentsi irashi apapee:

A los 9 meses Iyashirite 9

Poinijayeteri oka shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Paita anteri ayotantyari yoka jananekipee ari iriojeitake aisati yaayetero oamerentsipee? ¿Jaoka akanteari amitakotantyariri pamkotsiki? ¿Jaoka ikarati isarentsi pitomijaniki? ¿Ari amatake antakayeri irantabero iriyotanteari iitoinapatsaki?

Sampitantsi: ¿Paita okametsatantari antakayeteri jananekipee?

29


¿Qué vemos aquí?

Si tiene 2 o más: Ayúdele para que sepa el nombre de las cosas, las cuente y compare: tamaño, color. Haga juguetes sencillos para su niño o niña. Enséñele canciones, cuentos y juegos.

Si tiene 1 año : Hágalo caminar solo, cuidando que no se golpee. Dele cosas para que los ponga dentro de una caja, las saque o las ponga una sobre otra (haga torres). Juegue con él o ella. Háblele con cariño. Hágale preguntas sencillas.

Si tiene 9 meses: Haga que gatee. Ayúdelo a pararse y a caminar cogido de la mano. Háblele con cariño, con palabras claras y con gestos. Dígale el nombre de las cosas (mostrándolas). Responda a los sonidos que hace su bebé.

Para ser despiertos y hábiles los niños necesitan ayuda:

No les pegue ni les grite. Converse con ellos. Los niños entienden. Háblele con cariño.

Conversa con los padres : Los niños y las niñas necesitan amor: Sonríales, abrácelos, hábleles y juegue con ellos.

El amor y el juego para los niños de 9 meses a 1 año

A los 12 meses 1 Isarentsite

¿Paita aneakeri aka?

Consejo para los padres:

A los 9 meses Iyashirite 9

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en cada dibujo? ¿Cómo podemos saber si los niños serán despiertos y hábiles? ¿Cómo podemos ayudarles en la casa ? ¿Qué edad tiene su niño? ¿Podemos hacerle ejercicios de estimulación?

Pregunta ¿Cuál será la utilidad de hacer esto con los niños?

30


A los 9 meses Iyashirite 9

¿Qué vemos aquí?

A los 12 meses 1 Isarentsite

¿Paita aneakeri aka?


Añada una cucharadita de aceite o mantequilla y vuela a mezclar.

Mezcle bien.

Luego eche las dos cucharadas de agua hervida.

Mezcle esta masita con el pescado.

Estando caliente todavía la sachapapa sancochada, aplástela con un tenedor limpio.

Preparación:

Pure de sachapapa con pescado Ingredientes (para una porción): 1 sachapapa sancochada que sea un poquito mas grande que un huevo de gallina. 2 cucharadas de agua hervida. Sal, lo que alcanza en la punta de una cucharita. Dos cucharadas de pescado fresco sancochado y desmenuzado sin espinas. 1 cucharita de aceite o mantequilla.

32


Kekijarentsi irashi apapee:

Esta señora está embarazada

Oka tsinane otsomontetake

¿Paita pisampiteri amenantatsiri?

Pinintatsomontetea aisati pineanateri pitomijaniki: Yora yashiretiro inintane iriniro.

Eiro pantabetajitsi tenari, Pikante iramitakojeitempi pishaninkapee.

Otimatye Pamenakantea pobekararo pitenati aririnka pitsomontete.

Akitepinitempa okametsati irointi. Pikibakotea aririnka poya.

Ontimatye eiro pipoatitsi, aisati eiro piritsi pearentsi cachojari, ari omantsiatakakeri pitomi tsompoinaki. Piniero apaniro abintarontsi aririnka inkantempi abintantatsiri.

Piniero abintarontsi ashi anemia, pitsipatero chochokija teerinka nija kotsijari.

Pikenkitsatakayero inapee aisati apapee: Poapinitea 4-5 kitaiteriki, oanarontsi timayetatsiri pinampiki aisati kashiriki: poroto, tsitoiki, itsomija baka aisati itsoki tyapa, chochoki, iranatare poshiniri o kenashipanayetatsiri, aitake osabikaperotiriri oanaroperori, kimoyetakairiri jananeki.Poya tibi kantatsiri yodado ontimatye pitibitapinitero kapichaji poanaro.

Amenerone aisati shenterone tsomontetatsiri

Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Paita oanarontsitatsiri okametsati amperi jananeki? ¿Paita ojitari cari kametsatatsiri ireri aisati ayari atsomonteterinka? ¿Jaoka okarati poapinita kitaiteriki aisati paita ojiyetari oanarontsi ayari? ¿Pijime aisati pishaninkapee yaamitakojeitimpi pantayetiri pankotsiki? ¿Pitomijaniki chora ibajiro? ¿Pineanatiri aisati pinintiro pitsomonte? Pikantero inapee kametsatake okantayetakeri.

Tekatsirinka oyempine, pitomijaniki aisati iriori tekatsi oyerine. Poasanotempa kametsa aisati eiro pantabetitsi imantsiatikari pitomijaniki.

33

20


Consejo para los padres: Esta señora está embarazada

Oka tsinane otsomontetake

¿Qué preguntas harás estimado promotor?

Acaricie su barriga y hable con el bebé: él siente el cariño de su mamá.

No haga trabajos pesados, pida ayuda a sus familiares.

Es importante que controle cómo va su peso durante el embarazo

La higiene personal es muy importante. Lávese las manos antes de comer.

Tome medicamentos sólo con receta.

No fume, no tome alcohol; le hacen daños a su bebe.

Tome pastillas para la anemia, de preferencia con jugos de frutas o agua hervida.

Conversa con la madre y el padre: Coma 4 o 5 veces al día, alimentos de su región y de la estación: menestras, leche y huevos, fruta, hígado o sangrecita y verduras variadas, sobre todo hojas verdes porque tienen hierro. Use siempre sal yodada. Cocine con poca sal.

Atención y cuidados durante el embarazo

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en el dibujo? ¿Qué comidas son buenas para el bebé? ¿Qué es malo tomar o comer durante el embarazo? ¿Cuántas veces al día come y qué alimentos come? ¿Su esposo o familiares le ayudan en las tareas de la casa? ¿Su bebé ya tiene nombre? ¿Le habla y acaricia su barriga? Felicita a la madre por las cosas buenas

Si usted está bien, su bebe también lo está. Aliméntese bien y no haga nada que dañe a su bebé.

34


Esta seĂąora estĂĄ embarazada

Oka tsinane otsomontetake


Especito de hígado Ingredientes (para una porción): Una sachapapa del tamaño de un huevo de gallina. Cucharita de aceite. 1 hoja de col regional. Cucharadas de arroz crudo. Medio hígado de pollo o gallina. Una pizca de sal

Preparación:

Pele la sachapapa cuidando de quitarle solamente la cascara.

Corte la sachapapa pelada en cuadraditos pequeños.

Ponga a hervir los cuadraditos con una taza de agua.

Cuando esté hirviendo, eche dos cucharadas de arroz escogido y lavado.

Agregue una pizca de sal y una cucharadita de aceite.

Cuando esté sancochado el arroz agregue la mitad de un hígado de pollo y la hoja de col. Deje cocinar unos minutos.

36


¿Qué vemos aquí?

Oiti ereni obekarata oyeritoki

Pies hinchados hasta las rodillas

¿Paita aneakeri aka?

Kekijantsi irashi apapee:

Katsirentsi aisati okatsiterinka aito

Fiebre y fuerte dolor de cabeza

¿Paita pisampiteri amenantatsiri?

Kametsa otimakote postaki, irokatsini pomerentsitainchari aye otsomonte

Monkaratakerori 5 oashirite: Irajate, eretea, ojokaate onijare, terinka ishebatempaji.osheki kitaiteri.

Aparoniki kashiri; Irajate aisati pomerentsi otsinte, okatsirinkainatee aisati oainatakeririnka, okamarankapinitee, eretea oiti, akopee aisati oboroki.

Pamenakotero ora abishimoterone pomerentsitantsi pijatantiari intsipaiji postaki.

Postaki aitake yamenayetempine maaroni pikoayetiri aisati ari ipetashietakempi,abintarontsi ashi anemia

Pikenkitsatakero iriniro aisati iriri: Pijate pamenakantea postaki pantanakiaro pitsomonte kametsa aisati pitimakotantiari kametsa.

Ayotanteari abishimoterone aririnka otsomontete

Poinijayee ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Paita abisaintsiri aparopeki tsinanepee? Pikantero kametsatake okantayetakeri. Impoiniji poinijaero: oka irotake abishimoterone tsinanepee. ¿Jaoka akanteari ayotanteari oka pomerentsitantsi? Akantsi ayabetari ajatanteari amenakantea atsomonte. ¿Pijaiti pamenakantaka postaki? ¿Jaoka okaratapinitake?

Teerinka amenakantea otsomonte postaki pinkenkitsatakaero jaoka okarati kitaiteri ojatanteari amenakantea.

37

20


¿Qué vemos aquí?

Oiti ereni obekarata oyeritoki

Pies hinchados hasta las rodillas

¿Paita aneakeri aka?

Consejo para los padres:

Katsirentsi aisati okatsiterinka aito

Fiebre y fuerte dolor de cabeza

Es mejor que dé a luz en el centro de salud, sobre todo si ha tenido problemas durante el embarazo.

A partir del 5to mes: Sangrado,hinchazón, pérdida de líquido, si el bebe no se mueve más de un día.

En los primeros meses: Sangrados y molestias al orinar, fiebre y dolores de cabeza, vómitos muy seguidos, hinchazón de pies , manos y cara.

Esté atenta a las señales de peligro para ir rápidamente al centro de salud:

En el centro de salud le harán los exámenes que necesite y le darán en forma gratuita, tónico para la anemia.

Conversa con la madre y el padre : Vaya a atenderse en el centro de salud para tener un buen embarazo y un parto sin complicaciones.

Las señales de peligro en el embarazo

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en el dibujo? ¿Qué está pasando con cada una de estas señoras? Felicita las buenas respuestas

¿Qué preguntas harás estimado promotor?

20

Luego indica : Estas son señales de peligro ¿Cómo podemos prevenir estas molestias? Respuesta esperada: acudiendo a la atención prenatal. ¿Ha ido usted a atenderse en el centro de salud?¿Cuántas veces?

Si no ha tenido atención prenatal acuerda con ella cuándo irá a su atención.

38


Katsirentsi aisati okatsiterinka aito

Fiebre y fuerte dolor de cabeza

Oiti ereni obekarata oyeritoki

Pies hinchados hasta las rodillas

¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Se cocina el arroz en el agua de coco.

Se sancochan los trozos del maduro con el agua.

Se pelan y cortan los plátanos en pedazos pequeños.

Preparación:

Mazamorra de plátano maduro Ingredientes (para 4 porciones): 2 plátanos bien maduros. 2 tazas de leche de coco. Agua de coco. 1 taza de agua. 4 cucharadas de arroz crudo bien lavado.

Cuando el arroz este a medio cocinar se agregan los plátanos y se sigue cocinando hasta que el maduro se pueda aplastar con un tenedor. Poco a poco se va agregando la leche de coco.

Si falta dulce, agregar la cantidad necesaria de azúcar. Bajar la olla y dejar enfriar.

40


Pante pantapinitiri aisati pikajemeri pishaninkapee yamitakojeitempita irameneri pitomijaniki.

Aririnka pikatsitsomitake, pirajate aisati pikatsinentake impoiniji pishitiantake, pijate intsipaiji abintarontsipanko

Otimatye okimoshirete aisati obetsikaya kametsa aririnka atsotakaye.Yora jananeki ari yaashiretabakero abishimotirori aisati okenkishireari iriniro.

Pijate abintarontsipanko pamenakantea .Impoiniji pitimakotakerinka okametsati pamenakantea.

Pintinamane aparokera kitaiteri aisati pinkatamane otsipani kitaiteriki.Pinkibantia eirokia pipatsantatsi.

Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri: Pishintsitanteari aisati otimantyari kametsa pitsomija: poapinitempa 4-5 kitaiteriki, oanarontsipee: pirijari, ojatachari tsipatirori ibatsa tyapa aisati pimiretiaro nijayetatsiri. Piniero abintarontsi eiro antimpitsi anemia.

Amenakotiriri aisati shentirori impoiniji otimakotakerinka Kenkijantsi irashi apapee: Acaba de nacer el bebé. ¿Qué estamos viendo?

oakera itimake jananeki. ¿Paita aneajeitakeri?

Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri aparonipeki shaikarontsiki? ¿Okametsati aniite aisati ankate, impoiniji atimakotakerinka? ¿Paita oari tsinane? ¿Pijaiti abintarontsipanko pamenakantaita? ¿Jaoka okarati poapinita aisati paita ojiyetari oanarontsipee poari? ¿Opomerentsitimotakempi impoiniji pitimajanitantakari?

41


Consejo para los padres: Acaba de nacer el bebé. ¿Qué estamos viendo?

oakera itimake jananeki. ¿Paita aneajeitakeri?

Haga sus tareas diarias y pida ayuda a sus familiares para que puedan atender a su bebé.

Si le duelen los pechos, sangra, tiene dolor y mal olor en sus partes, vaya rápidamente al centro de salud.

Debe estar tranquila y cómoda cuando da de mamar. El bebe puede sentir el malestar y las preocupaciones de su mamá.

Vaya al Centro de Salud para su atención. Después del parto es muy importante atenderse.

Levántese el primer día y báñese a partir del segundo día. Lave su partes íntimas para evitar infecciones.

Conversa con la madre y el padre: Para estar fuerte y tener buena leche: Como 4 o 5 veces al día, alimentos variados: segundos, sopas espesas con gallina y líquidos. Siga tomando sus pastillas para la anemia.

Atención y cuidados después del parto

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en cada uno de los dibujos? ¿Es normal caminar y bañarse después del parto? ¿Qué está comiendo la señora? ¿Ha ido usted al centro de salud para su atención? ¿Cuántas veces al día come y qué alimentos come? ¿Ha tenido problemas después del parto?

42


Acaba de nacer el bebé. ¿Qué estamos viendo?

oakera itimake jananeki. ¿Paita aneajeitakeri?


Dulce de guineo Ingredientes (para 8 porciones): 8 guineos de seda maduros y sanos (si no tenemos guineo de seda, podemos utilizar guineo de la isla, o guineo manzano). 4 cucharaditas de azúcar. 1 lata de leche evaporada. 1 taza de agua hervida fría.

Preparación: Aplaste con un tenedor los guineos. Mezcle la leche con los guineos machacados. Agregar el azúcar de poco a poco.

Si la masa está muy dura, agregar un poquito de agua hervida fría.

44


Kenkijantsi irashi apapee:

Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri: Pitomijaniki timajantsiri ikoi itsomijaperori aisati ashenteri kametsa.

Amenerine aisati shenterine jananeki timajantsiri

Éste es un bebé recién ancido ¿Qué están haciendo con él?

Yoka jananeki timajantsiri ¿Paita yantakairiri jananeki?

Otimatye amenakantapiniteri ishonkakerika kashiri abintarontsipanko ayotanteari kimotakerinka aisati isatayetanteariri ibakonate.

Pineakeririnka imantsiate, te iratsotaje kametsa aisati te inkimoshiretajeji, panakeri intsipaiji abintarontsipanko.Eiro pipiritsi abintarontsi terinka ikantempiji amenakeriri.

Pitomijaniki irayarinka pikekishireteri akeri itashe, iyatsinkare teerinka chora ajairiri.Patsotakayeri aririnka inkoye.Poipinaekeri kametsa aisati poyeneri otsipa ibonaro aririrnka inkajatero eirokia otantaritsi itsini. Otimaye iri intsomayeri aisati inintashireteri itomijaniki.

Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? Paita yantakairiri yoka jananeki?

Payeneri ibaritirate isankenatakotakari ibajiro anta Municipalidad.

Pameneri imoito irashi jananeki ontimatye okantea kite aisati opirijate.Aririnka onkityonkatanakea aisati oshitite, panakeri intsipaiji abintarontsipanko.

¿Jaoka ipajitari pitomijaniki? ¿Paakeneri ibaritirate? ¿Jaoka okarati kitaiteri yatsotapiniti itsomi? ¿Choora ipomerentsiti irantsotakerinka? ¿Jaoka okarati pamenakantakeri pitomijaniki itimantakari aisati meeka?

Amenantatsiri:Otimatye pineakoteri iriri aisati iriniro iyojeite. pampipinijeiteri poamejeitakeriri inkaranki. ¿Jaoka pikanterori?

45


Consejo para los padres:

Estimado promotor: tienes que ver que el papá y la mamá saben hacer o recordar los puntos tratados. ¿Cómo lo harías?

Saque su partida de Nacimiento en la Municipalidad.

Cuide que el ombligo del niño esté limpio y seco. Si se pone rojo y huele mal, llévelo rápido al centro de salud.

Si usted lo ve enfermo, no mama bien o está decaído, llévelo rápido al centro de salud. No le dé ningún remedio si el médico no lo receta.

Si su bebe llora es porque tiene hambre, frío o está incómodo: Déle de mamar cuando él quiera, abríguelo bien y cambie sus pañales para que no se escalde. El papá tiene que cargar y acariciar al bebe.

Necesita controles mensuales en el establecimiento de salud para saber si sube de peso y para recibir sus vacunas.

Conversa con la madre y el padre : Su bebe recién nacido necesita pura leche materna y muchos cuidados.

Controles y cuidados del bebé recién nacido

Éste es un bebé recién ancido ¿Qué están haciendo con él?

Yoka jananeki timajantsiri ¿Paita yantakairiri jananeki?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en el dibujo? ¿Qué están haciendo con este bebé? ¿Cómo se llama su bebé?¿Ya tiene partida de nacimiento? ¿Cuántas veces al día mama? ¿Tiene algún problema para mamar? ¿Cuántos controles ha tenido su bebé desde que nació?

46


Éste es un bebé recién ancido ¿Qué están haciendo con él?

Yoka jananeki timajantsiri ¿Paita yantakairiri jananeki?


Retirar la olla del fuego y si se quiere agregar la leche.

Mover constantemente para evitar que se derrame dejar hervir por espacio de 15 minutos.

Agregar la media taza de azúcar de a pocos y moviendo la mezcla.

Cuando este hirviendo mover constantemente para evitar que se vuelva grumoso (bola bola)

Mezclar bien hasta lograr una masa espesa luego agregar a la olla.

Mezclar el maní tostado molido y el plátano en trozos pequeños con una taza de agua

Colocar en una olla 4 tazas de agua y poner al fuego.

Preparación:

Lechón api o mazamorra de plátano con maní Ingredientes (para 6 porciones): 1 taza de maní tostado y molido. 2 plátanos gordos. 1 palito de canela. 1/2 taza de azúcar 1 tarro de leche (opcional).

Servir una taza llena para el niño

48


Kenkijantsi irashi apapee:

¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Pisampite: ¿Paita kametsatatsiri oametakeeri?

Poinijayeri antakeriri impoiniji pikanteri irampitajero ishaninkaki. Pikantero kametsatake ampitakeri okantakero kametsa.

Akibakotakearinka nijaki aisati jabo eiro ayetsi mantsiarentsi, kempe shijarontsi ayetiriri jananekipee sabikajeitatsiri anampiki.

Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri: Ora akopee kibakotachari kametsa, atsipatero nija aisati jabo, irotake kametsapakotatsine aisati kite. Ayotanteari akibapakotanteari kametsa: 1. Akajatero ako atsipataero nija pariachari oberantapakearo obichaki ako. 2. Pijabotea maroni pako osokijanteari oshimore, impoiniji pikibajero jabo. 3. Pitiritero pako oberantapakearo obichaki ako, osokijanteari obitsire akotsapaki aisati ashetaki. 4. Akibakotajempa nijaki pariachari eirokia osabikanajitsi jabo. 5. Opirijanteari pako pimoyekero pako tampeaki kempe achotanke.

Akibakotempa atsipatearo nija aisati jabo

Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita yantiri jananeki shiakarontsiki? ¿Paita akoimotiri akibakotanteari kametsa akopee? ¿Paita okametsatantari akibakoytempa atsipatearo nija aisati jabo? ¿Jaoka akantirori akibakotantari pankotsiki?

Pinkenkeshiretero ashaninka aisati okarajeitiri pineantearo yoamejeitakempiri.

Pinkenkeshiretero jaoka okarate pipokajante pikibante.Otimatye pineayete antakerorinka pikantakerori.

Aririnka pijataje pikantero ashaninkaa isati okarajeitiri kametsatake antayetero yoamejeitakeeri.Pikantajeiteri ari irimatakero yantajeitero oamerentsipe.

49


Consejo para los padres: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Pregunta: ¿Cuál es la importancia de lo que acabamos de aprender?

Si es posible demuestra estos pasos y luego pide que lo repita la familia. Felicita por los pasos hechos correctamente.

Lavándonos las manos con agua y jabón evitaremos las enfermedades, en especial las diarreas que atacan a los niños y niñas de nuestra comunidad.

Conversa con la madre y el padre : Las manos bien lavadas, con agua y jabón, son manos más lindas y más limpias. Los pasos para un buen lavado de las manos son: 1. Mojar las manos con agua a chorro hasta la muñeca. 2. Jabonarse toda la mano hasta que salga espuma, luego enjuagar el jabón. 3. Frotar las manos hasta la muñeca, sacando la suciedad de entre los dedos y las uñas. 4. Enjuagar las manos con agua a chorro hasta que no quede nada de jabón. 5. Secarse las manos aireándolas, moviendo las manos “como aplaudiendo”.

Lavado de manos con agua y jabón

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué está haciendo el niño del dibujo? ¿Qué materiales necesitamos para poder lavarnos bien las manos? ¿Por qué es bueno lavarse las manos con agua y con jabón? ¿Cómo nos lavamos las manos en casa?

Acuerda con la familia una tarea que harán para aplicar lo aprendido. Acuerda la próxima visita. Tendrás que ver si se hizo la tarea.

Despídete dando ánimos a la familia. Diles que ellos pueden, que son capaces de hacerlo.

50


¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Lavado de manos con agua y jabón

Es muy importante enseñar a los niños y niñas desde pequeños a lavarse las manos con agua y jabón.

52


Kenkijantsi irashi apapee: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita yantajeitiri jananekipee shiakarintsiki? ¿Jaoka okantakari irakopee jananeki oariri shima? ¿Paita oyerine jananeki yoantarori pitsipako ishimane? ¿Jaoka okarati katsirinkaiteri akibakotantiari eirokia amantsititsi?

Aririnka akibakotempa

Pinkenkitsatakaero iriniro aisati iriri:

Ora kipatsiki, tsipanashiki aitake isabikiri shitsa otimantari mantsiarentsi aririnka inkie atsomonteki. Yora shitsapeee kiatsiri abanteki aririnka itsokite, aisati oakotakearorinka obitsire ako eirorinka akibakotatsi.Chora aisati shitsapee kiatsiri aitiki eirorinka asapatotatsi. Maaroni ,jananekipee aisati antyaripee,otimatye akibakotempa,nijaki aisati jabo.Akibakotapinitempa aririnka: Akotsiterinka oanaro. Abakearinka Impoiniji ashiterinka. Aririnka poashitajeri ibonaro jananeki.

Sampitantsi: ¿Paita okametsatasanotatsiri yoamejeitakeri meeka?

Pinkenkeshiretero ashaninka aisati okarajeitiri pampitajero yoamejeitakempiri.

Pinkenkeshiretero jaoka okarati pikibantajero aisati.Pineantearori antakerorinka poamejeitakeriri.

Pijatajerinka pikantero ashaninka ari irimatakero yante yoamejeitakeriri.

53


Consejo para los padres: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué están haciendo los niños del dibujo? ¿Cómo están las manos del niño que está comiendo el pescado? ¿Qué pasará con el niño que está comiendo con las manos sucias su pescado? ¿En qué momentos debemos lavarnos las manos para evitar enfermedades?

Momentos del lavado de manos

Conversa con la madre y el padre :

En la tierra, en el suelo, en las hojas de las plantas pueden haber microbios que producen enfermedades si ingresan a nuestro cuerpo. Los gusanos intestinales ingresan en forma de huevos por la boca, cuando comemos con las manos sucias, sin lavarnos. Algunos parásitos pueden atravesar la piel de los pies, si caminamos descalzos. Por esto todos, niños y adultos, debemos lavarnos las manos, con agua y jabón, especialmente en los siguientes momentos claves: Antes de preparar los alimentos Antes de comer Después de hacer la caca Después de cambiar el pañal del niño.

Pregunta: ¿Cuál es la importancia de lo que acabamos de aprender?

Acuerda con la familia una tarea que harán para aplicar lo aprendido. Acuerda la próxima visita. Tendrás que ver si se hizo la tarea.

Despídete dando ánimos a la familia. Diles que ellos pueden, que son capaces de hacerlo.

54


¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Servir.

Endulzar (si se usa jugo de caña ya no se endulza).

Agregar la leche de coco y dejar hervir unos minutos.

Agregar la canela o el saborizante que has elegido.

Cuando empieza a hervir se va poniendo la otra taza de agua con el maní y el maíz sin dejar de mover para que no se formen grumos.

En la otra taza de agua se disuelve el maíz y el maní tostados y molidos.

Se colocan tres tazas de agua en la olla y se pone a hervir.

Preparación:

Upe loretano mejorado con leche de coco Ingredientes (para 6 porciones): 3 Cucharadas colmadas (llenas como cerrito) de maíz amarillo tostado y molido. 3 cucharadas colmadas de maní tostado y molido a medias (bola bola). 4 tazas de agua. 1 taza de leche de coco con todo su afrecho. Canela u otro saborizante. Azúcar o chancaca al gusto. * Si no se tiene azúcar o chancaca se puede usar jugo de caña, en ese caso el jugo de caña reemplaza al agua.

56


Kenkijantsi irashi apapee: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita yantiri jananeki shiakarontsiki? ¿Paita ikibakiajitantari jananeki? ¿Jaoka okarati ikibakiajitempa jananeki? ¿Pitomijanikipee ikibakiajita? ¿Paita akoimotiri akibantearori kametsa ajipee? ¿Jaoka akanteari akibakiajitanteari?

Akibakiajitero kametsa ajipee Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri:

Ora ajipee opatsai jananekipeeki aisati antyaripee.Ora okatsiterinka aji osheki omaperoti.Aririnka ompatsaye oka aji ari ompajenkakero otsipapee .Ari ampashibentakea yamenajeite ashaninka.Ora ajitsi patsaintsiri ari ompariake aisati irotake oshitibantetakantatsiri. Eirokia opatsayetantatsi ajipee ontimatye akibakiajitempa intayari irijaniki atsipatero nija okitete. Akibakiajitempa impoiniji abakiarinka kapicha kitaiteri, tampatika.aisati Shabiniji. Akempetero akibakiajitempari.

1. Ankajatakero cepillo terinka abake kapichaji obatsa pochari akibakiajitantiari. 2. Ankibakiajitea kametsa maroni ajípee intanakiaro jenoki impoiniji poanakea ishabijiki, aisati akibero abatsa airori ajipee aisati ajipee.Ashiakantero kempe ampishite, ankibero kametsa amenakaero tampatika aji aisati amenakaero otapiki ajipee. 3. Aririnka akibakiajitea kametsa maroni ajípee intanakiaro ishabiji, impoiniji poanakea jenoki, aisati akibero otiminta abatsa airori ajipee aisati ajipee.Ashiakantero kempe ampishite, ankibero kametas amenakaero tamapatika aji aisati amenakaero otapiki ajipee.

4. Impoiniji akibakiajitea ají anojatantari aisati anene intanakiaro tsompoinaki aisati amisokiero. 5. Akibabantea kametsa. Pinkenkeshirenpa:

Eirokia opatsantatsi ajípee.okametsati akibakiajitea antsipataero obatsa pochari aisati akibakiajitea terinka Anero obatsa pochari. Aririka omonkaratea maba kashiri otimatye ayee otsipa kibakiajirontsi. Yora kibakiajirontsi irointi irashi aparopeni ashaninka, Te onkametsateji antitero ashi ina, apa, iyeejanikipee, payete aparopeni pashi, okempeta patsatsiri ajitsi osheki opajenkanti. Ontimatye abaempa oanarontsisanori: Itsomija baka, iitsoki tyapa aisati otsipapee oanarontsi; kempetarori tsinanepee tsotsomonteyetatsiri, tsinane atsotakatsiri aisati jananekipee monkaratakerori iyashirite 6.

Sampirentsi: ¿Paita kametsatatsiri ayojeitakeri meeka? ¿Ari amatakero aneantearo ankibakiajitea maaroni akarajeitiri?

Pinkenkeshiretero maroni pikarajeitiri pampitajero piyojeitakeri. Pikenkeshiretero nompiaje aisati. Namenero pantajeitakerorinka maaroni piyojeitakeri. Pinkimoshirejeitanaje maaroni pikarajeitiri pikanteri ari irimatakero. Irantero.iyojeitakeri kametsari ikamantetakeriri.

57


Consejo para los padres: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué está haciendo el niño del dibujo? ¿Por qué se está lavando los dientes el niño? ¿En qué momentos debe lavarse los dientes este niño? ¿Sus niños se lavan los dientes? ¿Qué necesitamos para poder lavarnos correctamente los dientes? ¿Cómo tenemos que lavarnos los dientes?

Cepillado correcto de los dientes

Conversa con la madre y el padre :

Los dientes se “pican” en la mayoría de los niños y los adultos. El dolor de muela es muy fuerte. Si la caries avanza se nos caen los dientes y sentimos vergüenza que los otros nos vean así. Los dientes picados producen mal aliento. Para evitar que los dientes se “piquen” desde niños debemos cepillarnos los dientes con agua limpia después del desayuno, almuerzo y comida. Los pasos para cepillarnos los dientes son:

1. Humedecemos el cepillo o colocamos un poco de pasta dental en el cepillo. 2. Se cepillan bien todos los dientes de la parte arriba, de arriba hacia abajo, desde la encía hacia el diente, como si estuviéramos barriendo, tanto en la parte del frente y atrás de los dientes. 3. Se cepillan bien todos los dientes de la parte de abajo, de abajo hacia arriba, desde la encía hacia el diente, como si estuviéramos barriendo, tanto en la parte del frente y atrás de los dientes. 4. Luego nos cepillamos las caras masticatorias de los dientes y la lengua de adentro hacia fuera. 5. Nos enjuagamos bien la boca. Debemos recordar: Que para evitar las caries, lo más importante es el buen cepillado de los dientes, usando o sin usar pasta dental. Cambiaremos el cepillo por lo menos cada tres meses. El cepillo de dientes es personal, no se puede usar el de la mamá, papá o hermanitos, cada uno debe tener el suyo, porque la caries es contagiosa. Debemos consumir alimentos ricos en calcio como leche, huevos, queso y otros; especialmente las mujeres durante la gestación y lactancia y los niños a partir de los seis meses de edad.

Pregunta: ¿Cuál es la importancia de lo que acabamos de aprender?, ¿podemos poner en práctica el cepillado de los dientes de nuestra familia?.

Acuerda con la familia una tarea que harán para aplicar lo aprendido. Acuerda la próxima visita. Tendrás que ver si se hizo la tarea. Despídete dando ánimos a la familia. Diles que ellos pueden, que son capaces de hacerlo.

58


¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Alumnos y alumnas de Nuevo Porvenir en Andoas recibiendo cepillos dentales para la sesión educativa.

Dientes lindos, cepillándolos todos los días después de las comidas

Los niños más pequeños de Santa Elena también practicaron el correcto cepillado de dientes.

Sesión educativa cepillado correcto de dientes en Trompeteros.

60


Kenkijantsi irashi iriripee: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Poinijayeteripee ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Jaoka okantakari pankotsi? ¿Jaoka okantakari imainta? ¿Jaoka okantakari otsipa tantotsi? ¿Paita okametsatantari? ¿Jaoka okantakari? ¿Choora pibirirapee pankotsiki? ¿Jaoka imajeitiri pitomijanikipee? ¿Ari amatakero amenaitero imainta pitomijanikipee? ¿Ari amatakero amenaitero pikotsitantari?

Otime kametsari asabikanteari

Pinkenkitsatakaero iriniro aisati iriri: Yora irijanikipee Otimatye irimajeite aparopeki tantotsi kametsa, opishitapinitea, ashitaperotea: Te okametsateji imajeite marojeini aparoki maimentotsi.

Ora pankotsi otimatye opishitapinitea pankotsi eirokia ipokajeitantatsi chompita, onkicha aisati onkiro.

Otimatye apishitapinitero aoshinare aisati okantea ñijantyaji ora amainta.Ari amatakero maroni akametsatero aoshinare.

Chorarinka pibira, otimatye isabike saiteriki ibankoki, aitake isabikiri shitsa amirori mantsiarentsi ayetiriri jananekipee. Yora biratsipee te onkametsateji imakoteri jananekipee.

¿Paita pisampiteri, amenantatsiri, pamenantearori ikemakempirinka poamejeitakeriri?

Pamenakotero Pivanco Pasairenteari Rametsa

61


Consejo para los padres: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿ Qué vemos en el dibujo? ¿Cómo se ve la casa? ¿Qué podemos decir del dormitorio? ¿Qué nos parece el otro cuarto? ¿Para que sirve?¿Qué tal está? ¿Tiene animales en casa?¿Dónde duermen sus hijos? ¿Podemos ver dónde duermen sus hijos? ¿Podemos ver su cocina?

Un buen lugar para vivir

Conversa con la madre y el padre : Los niños necesitan dormir en un cuarto cómodo, limpio y seguro: No todos en la misma cama.

La casa debe limpiarse todos los días para eliminar cucarachas, ratas y ratones.

Debemos procurar tener la cocina limpia y separada del cuarto para dormir. Todos podemos mejorar nuestra cocina.

Si tienes animales domésticos, deben quedarse fuera de la casa, en un corral, porque tiene microbios y parásitos peligrosos para los niños. Los animales no deben dormir nunca en el cuarto con los niños.

¿Qué preguntas harás, estimado promotor o promotora, para ver si te has dejado entender ?

Intenta un acuerdo con la familia para que mejore su casa.

62


¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Maní dulce Ingredientes (para 6 porciones): 2 tazas de maní crudo con cascarita 1 taza de azúcar 1/2 taza de agua

Preparación:

Mezcle el maní, el azúcar y el agua en una olla y coloque en la candela.

Cuando empiece a hervir ponga la candela a fuego lento.

Mueva la mezcla constantemente hasta que se reseque y se haga como caramelo. Vaciar la mezcla sobre un recipiente limpio y seco.

Dejar que se enfríe hasta poder coger con las manos para separar los granos de maní. Servir al niño como golosina.

64


Kenkijantsi irashi apapee: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Poinijyeteri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Chora abishimoterine jananeki oka pankotsiki? ¿Pibankoki chora oararontsi abishimoterine pitomijaniki? ¿Jaoka pikempoyeirori oararontsi abisatsiri pomerentsitantsi? ¿Janika ameniriri pitomijanikipee terinka pisabike pibakonki? Pinkimoshiretakaeri pikarajeitiri yantajeitakeri.

Pankotsi okametsaiteti

Pikenkitsatakaeri apapee: Eiro pijokiritsi apaniro pitomijaniki mesaki, shitamenkotsiki.Pijokanakeri okametsaiteti eiro ipariantatsi.

Pikempoye kempoyamentostsiki, kempe beneno: kirosen, kitetsaratirori aitsare, oamayetiriri katitoriyetatsiri, ibeare sharakasati aisati abintarontsipee. Eiro pikempoyeirotsi poronkonakipee.

Pikempoyasanotero, kotsiro, tijera, otsipapee aisati orijaniyetatsiri totatsiri aisati matachari onkie abanteki.

Eiro poitsi tsiomentotsi omoreke, tsenkirontsi imonkaratero.Eiro poitsi olla katsirinkari ora ajirikamento osokijayete, yora pitomijanikipee ari yamparatakero aisati intakearo.

Eiro pishinetiritsi iñatsatempa kempeji posokiki antari nija impoiniji aisati isabikinta kempeji onkicha, jeto aisati atsikantatsiripee.

Pikantajeiteri sabikatsiri pankotsiki iroijatempi yamenakayetempi Timatsiri abishimoterine pomerentsitatsiri irashi jananekipee.

65


Consejo para los padres: ¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿ Qué vemos en el dibujo? ¿Hay peligro para el niño en esta casa? ¿En la casa de ustedes hay alguna cosa peligrosa para el niño? ¿Dónde guardan ustedes los productos y objetos peligrosos? ¿Con quién se quedan sus hijos cuando ustedes no están? Felicita por las cosas buenas que hace la familia

Una casa sin peligros

Conversa con los padres: No deje a su bebe solo sobre una mesa o una cama. Déjelo en un lugar de donde no se pueda caer.

Guarde en un estante alto, los productos tóxicos: kerosene, lejía, insecticidas, licores y remedios. No guardarlos en botellas de gaseosa.

Guarde en un lugar seguro los cuchillos, tijeras, objetos de vidrio y otros objetos pequeños que pueda meterse a la boca.

No deje velas prendidas ni fósforos a su alcance. No deje ollas calientes con el mango hacia fuera, sus niños pueden derramarlas y quemarse.

No los deje jugar cerca de pozos de agua ni en lugares donde puede haber ratas, arañas y otras alimañas.

Pide permiso y evalúa junto con la familia si en la casa hay algunos peligros para los niños

66


¿Qué vemos aquí?

¿Paita aneakeri aka?


Pelar y lavar las semillas de macambo. Preparar las cangas y echarles un poquito de sal.

Preparaci贸n:

Canga de macambo con yuca asada Ingredientes (para 4 porciones): 4 Yucas medianas Semillas de 4 macambos. Sal al gusto

Pelar y lavar las yucas. Asar al carb贸n las yucas y las cangas de macambo.

Se sirve acompa帽ado de una deliciosa aguajina o cu帽ushca (masato hervido).

68


Kenkijantsi irashi apapee: ¿Còmo se ve esta casa?

¿Jaoka okantakari oka pankotsi?

Pitomijanikipee eiro imantsiasanotajitsi aririnka ayeri tojerentsi aisati eiro ikajenitsempekitajitsi.

Otimatye okie tampea pankotsiki aisati maimentotsiki, irotaintsirinka pimaye.Kitaiteriki, pabirero puerta terinka ventana okiantyari tampea aisati katsirinkaiteri.

Pitekayetero korichon terinka pishitatari kempe shitashintsi saiteriki pitekero nijantyaji eiro pikempejitiri jananekipee aisati oroempa katsirinkaiteriki.

kitaiteriki, pishetapinitero kipatsipanetainchari aatikapinitiri, atanto aisati asaikamento.Pisakorojate nija aisati pishetantearo tarapoki.Terinka asakorojate nija kipatsiki impoiniji apishitakero eirokia otinantatsi kipatsi.

Pibanko otimatye okantea kite aisati pitekayetero kipatsipanetaintsiri:

Eiro pipoatitsi tsompoinaki pankotsi.

Ora pamari otimatye poyero saitriki eiro pikotsiti tsompoina pimainta.

Eiro osokijantatsi kachari aisati samampo:

Pinkenkitsatakaeri apapee:

Pankotsi kite aisati okiantaro tampea

Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Paita okajemimotee ora okotsimento aisati omaimento? ¿Paita okanteri ora kekitsarentsi ashi tsinanejaniki aisati iri? ¿Jaoka otimiri ooshinare? ¿Jaoka imajeitiri jananekipee? ¿Piboreayetiro pimatsarapee? ¿Jaoka pikantiro payetantarori kipatsi pimainta?

69


Consejo para los padres: ¿Còmo se ve esta casa?

¿Jaoka okantakari oka pankotsi?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿ Qué vemos en el dibujo? ¿Qué nos llama la atención de la cocina y el dormitorio? ¿Qué nos parece la conversación de la niña y su papá? ¿Dónde está la cocina? ¿dónde duermen los niños? ¿Asolean la ropa de cama? ¿Cómo quitan el polvo a los cuartos?

Una casa limpia y ventilada

Conversa con los padres: Eviten el humo y las cenizas:

Los fogones deben estar fuera de los cuartos. No fumen dentro de la casa. Su casa debe estar limpia y sin polvo:

Limpie todos los días para quitar el polvo del piso, paredes y muebles. Eche agua y pase trapo húmedo.

Sacuda los colchones y la ropa de cama, fuera de la casa y lejos de los niños y déjelos al sol.

Ventile bien la casa y los cuartos, antes de dormir. En el día, dejen las puertas y ventanas abiertas para que entre el aire y el sol.

Sus niños tendrán menos problemas de tos y alergias.

70


¿Còmo se ve esta casa?

¿Jaoka okantakari oka pankotsi?


Jugos refrescantes de la Selva Aguajina Ingredientes (para 6 vasos): 3 tazas de masas de aguaje amazónico. 1/2 taza de azúcar. 4 tazas bien llenas de agua hervida fría.

Chapo de Aguaje Ingredientes (para 6 vasos): 12 coconas maduras y jugosas. 4 tazas bien llenas de agua hervida fría en una jarra o un tazón limpio. 1/2 taza de azúcar.

Preparación:

Lavarse bien las manos con agua y jabón antes de preparar la masa y antes de preparar la aguajina.

Diluir en dos tazas de agua la masa de aguaje y cernir.

Volver a cernir el afrecho con dos tazas de agua más. Botar el afrecho. Endulzar a gusto.

Servir acompañando un rico almuerzo o como refresco de la tarde para el niño.

Preparación: Lavamos y cortamos las coconas en mitades.

Con las manos bien limpias exprimimos el jugo de las coconas en la jarra o tazón con agua hervida fría.

Añadimos azúcar al gusto. Se puede servir helado o a temperatura ambiente.

72


Terinka aneroji shijarontsi aisati shitsa pitomijanikipe ari yantyarijeitanake kametsa, tekatsi oyerine, ishintsitanakea aisati iyotanake.

¿Paita pisampiteri, pamenanteariri ikemakempirinka poamejeitakeriri?

Aririnka imonkarapinitempa 6 kashiri, pirakayeri abintarontsi pajitachari mebendazol terinka albendazol pimperi pitomijanikipee monkaratakerori apite isarentsi, irijokanteariri ishitsane.

Eiro pishinetiritsi iranite karatsapaki chora timatsiri shitsa kiatsiri aitipeeki.

Pitomijanikipee otimatye eiro pishinetiritsi irantabete kempeji kajarashiki, ibankopeki chancho aisati nija pitsijayetatsiri.

Irointi pimiretiari nija kotsijari aisati ikonoetakerorinka abintarontsi aisati ayaro oanarontsi kite aisati irobakerari.

Pikibabakoteri nijaki aisati jabo, pitomijanikipee pampipinitero kitaiteriki kempe aririnka iroya aisati impoiniji irishite.

Pikenkitsatakaeri apapee:

Eiro pishinetiritsi irantabete pitomijanikipee kajarashiki Kenkijantsi irashi apapee:

¿Qué vemos en este dibujo?

¿Paita aneakeri shiakarontsiki?

Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita abishimotakeri jananeki ampateki? ¿Paita aneakeri sahiakarontsiki akosanoriki? ¿Jaoka ikantari ikiantari shitsa abatsaki? ¿Piojeiti isabiki shitsa nijaki pitsijari aisati kipatsiki? ¿Jaoka pikanteari pamenanteariri pitomijanikipee eiro antaritsi shijarontsi aisati shitsapee? Pinkimoshiretakaeri pikarajeitiri yantajeitakeri

73


Consejo para los padres:

¿Qué vemos en este dibujo?

¿Paita aneakeri shiakarontsiki?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué está pasando con el niño de la izquierda? ¿Qué vemos en el dibujo de la derecha? ¿Cómo entran los parásitos a nuestro cuerpo? ¿Sabías que hay parásitos en el agua sucia y la tierra? ¿Cómo puede cuidar a sus hijos de las diarreas y los parásitos?. Felicita las cosas buenas que hace la familia.

Aleje a sus niños de la suciedad

Conversa con los padres:

Lávele las manos con agua y jabón, a sus niños varias veces al día, principalmente antes de comer y después ir al baño.

Solo deben tomar agua hervida o clorada y comer alimentos limpios y frescos.

Sus hijos no deben jugar cerca de la basura, los corrales de cerdos y las aguas contaminadas.

No deje que anden sin zapatos porque hay parásitos que entran por los pies.

Cada 6 meses, de una dosis de Mebendazol o Albendazol a sus hijos mayores de 2 años, para botar los parásitos.

¿Qué preguntas harás para ver si te has dejado entender?.

Sin diarreas y sin parásitos sus hijos crecerán sanos, fuertes e inteligentes.

74


¿Qué vemos en este dibujo?

¿Paita aneakeri shiakarontsiki?


Jugos refrescantes de la Selva Jugo de Carambola Ingredientes (para 6 vasos): 4 carambolas 6 tazas de agua 1/2 taza de azúcar

Jugo de Camu Camu Ingredientes(para 6 vasos): 1 taza bien llena de camu camu bien maduro. 6 tazas de agua hervida fria. 1/2 taza de azúcar

Preparación:

Lavar y cortar las carambolas en trozos pequeños quitándole las semillas.

Hervir las carambolas picadas por algunos minutos.Bajar y dejar enfriar. Cernir esta agua y botar el afrecho. Endulzar al gusto. Dejar enfriar más y servir.

Preparación:

Lavarse bien las manos con agua y jabón. Lavar los camu camu con agua muy limpia a chorro.

En un tazón chancar los camu camu con las manos y agregar 2 tazas de agua hervida fría.

Cernir y volver a echar 2 tazas de agua más. Volver a cernir.

Echar al afrecho las dos últimas tazas de agua y volver a cernir. Endulzar al gusto.

76


Kenkijantsi irashi apapee:

¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?

Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita okanteri oka shiakarontsiki? ¿Jaoka okarati abiteje lejia aparopeni kempoyanijamento? Pikantero kametsatake okantayetakeri. ¿Jaoka pikempoyeirori nija? ¿Pitomijanikipee irajeitiro nija kotsijari, terinka nija konoainchari abintarontsipajitachari cloro? ¿Ari amatakero ankonoyero cloro nijaki?

Nija kitejari Pinkenkitsatakajeiteri apapee:

Pikempoye nija bariteki aisati pitapatakotero, pikibasanotero aisati pishoketero escobillaki tsompoinaki. Irotaintsirinka omoije terinka akonoyero cloro nija, otimatye patsikatero nija tarapoki ashi ampeji eiro abisantatsi nija obitsijare. Pimoijakaero nija.Irotaintsirinka omoije, poyabake omoijanaketa impoiniji poyabaketa okachinkatabaketa ollaki tapatatainchari. Aitake amatakero akitesanotero nija atsipatakero legia.Amonkaratero:

Ashi aparoni litro nija pibiteje apite legia. Ashi 5 litros nija pibiteje 10 legia. Ashi 20 litros nija pibiteje 40 lejia. Poyavaketa Rapichaji Katsirinkaiteri. Aririnka aye nija tampoja, nijateniki otimatye oakojatero 2-3horas Impoiniji okantea sankajani, impoiniji ora sankajataintsiri pisajero otsipaki bariteki akonoantearori lejia ¿Jita pisampiteri pamenanteari iyojeitakerinka poamejeitakeriri?

Pirajeite nija kotsijari terinka kitejataincahari pitomijanikipee eiro yajeitiritsi shijarontsi aisati shitsapee.

77


Consejo para los padres:

¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué nos quiere decir este dibujo? ¿Cuántas gotas de lejía se pone en cada envase? Felicita por la respuesta adecuada ¿Dónde almacenan el agua? ¿Sus hijos toman agua hervida o clorada? ¿Podemos clorar el agua juntos?

Agua limpia

Conversa con los padres:

Guarden el agua en bidones con tapa, lávelos y desinféctelos con agua y cloro, escobille bien por dentro. Antes de hervir o clorar el agua, pásala por una tela de algodón para quitarle la suciedad (si el agua es turbia). Hierva el agua: Cuando suelte burbujas, deje que de un hervor y déjela enfriar en el depósito tapado. También puede desinfectar el agua con lejía. Use las siguientes cantidades: Para un litro de agua ponga 2 gotas de lejía. Para 5 litros de agua ponga 10 gotas de lejía. Para 20 litros de agua ponga 40 gotas de lejía.

Espere media hora (30 minutos) antes de tomarla. Si sacamos el agua del río debemos dejar reposar 2 - 3 horas hasta que el agua deje de estar turbia, luego el agua clara pasar a otro recipiente para hacer la cloración. ¿Qué preguntas harás para ver si te has dejado entender?.

Tomen agua hervida o clorada. Sus hijos tendrán menos diarreas y parásitos.

78


CLORO 5-6% LEJÍA

1 Litro

2 gotas

5 Litros

10 gotas

20 Litros

40 gotas

¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?


Es muy importante clorar el agua

Familia practicando la cloraci贸n del agua en la Comunidad de Nuevo Andoas.

para evitar las diarreas y tener a nuestros hijos sanos

Promotor de Salud ense帽ando a una familia de Nuevo Andoas a clorar su agua.

Promotora de salud de C.C.N.N. de Pa帽ayacu haciendo la cloraci贸n del agua de su casa.

80


Kenkijantsi irashi apapee:

¿Qué ves en el dibujo?

¿Paita pineakeri ora shiakarontsiki?

Poinijayetero ora shiakarontsi aisati pisampijeitero inapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Jaoka pikantakerori pikempoyantakarori oanarontsi? ¿Ari amatakero anero jaoka okantari? Aririnka pineante pisampite ¿Jaoka akanterori akempoyantearori kametsa obanarontsipee?

Oanarontsi kitero aisati oakerari

Pinkenkitsatakajeiteri apapee:

Irotaintsirinka pinkotsite oanarontsi, pinkibakotempa nijaki aisati jabo impoiniji pitotero pishetaki pakoki aisati okitetea.

Pishetero aisati pikibero mesa aisati akempoyantaro peratopee, kotsiro, atsekantari batsatsi irotaintsirinka aisati impoiniji ayetero oararontsi apantayetero legia impoiniji akibaperotero.

Paye oanarontsi oakerari, pikotsitero kametsa aisati poyaro intsipaiji impoiniji okotsitakearinka.

Pikotsitaperotero kametsa oanarontsi, pitakirero aisati pikibero nija lejiatainchari obanarontsipee Ora oanarontsi oayetachari janari kempe chochokipee, eereshiyetatsiri okempeta tsanaro, otsipapee eiro pikotsitaperotirotsi.

Eiro ipokantatsi shikiri, chompita, aisati onkiro.Pikempoyero kametsa oanarontsipee, pitapatakotero.

¿Paita pisampijeiteri amenatatsiri?

81


Consejo para los padres: ¿Qué ves en el dibujo?

¿Paita pineakeri ora shiakarontsiki?

Muestra el dibujo y pregunta a la señora: ¿Qué vemos en el dibujo ? ¿Cómo ha guardado usted los alimentos? ¿Podemos verlos como están? Si van a verlos, pregunta: ¿Cómo podemos guardar mejor los alimentos?

Alimentos limpios y frescos

Conversa con los padres:

Antes de preparar los alimentos, lávese las manos con agua y jabón, tenga las uñas cortas y limpias.

Lave y desinfecte la mesa y los estantes de la cocina, los cuchillos y tablas de picar, antes y después de usarlas. Use lejía para desinfectar.

Use alimentos frescos, cocínelos bien y cómalos inmediatamente después de prepararlos.

Cocine bien los alimentos. Pele y lave con agua clorada los alimentos que se comen crudos. Las verduras se cocinan por pocos minutos.

Para evitar moscas, cucarachas y ratones, guarde los alimentos en envases con tapa.

¿Qué preguntas harás estimado promotor?

82


¿Qué ves en el dibujo?

¿Paita pineakeri ora shiakarontsiki?


Sesiones demostrativas con las madres

Madres de Santa Elena aprendiendo a preparar “Yucas rellenas”.

de las comunidades de los distritos de Andoas y Trompeteros

Madres de la comunidad de AlianzaCapahuari participando de sesión educativa de preparación de“Yucas rellenas”.

84


Kenkijantsi irashi apapee: ¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?

Akenkeshiretempa ora bariri oantarori tsinitsi, otimatye obekaratea oirotaintsi ojayempa nija. Impoiniji aririnka ikiapaje katsirinkaiteri ajayero galoneraki.kametsa asaitakotero pankirentsipee, okametsasanoti ashi pankirentsipee.

Impoiniji pikibakotempa pitsipatero nija aisati jabo.

Pipanereero apite taazaki ora pirijakairori tiatsi.

Impoiniji akibero aisati ajokero paperi terinka tsipanashi omoroki.

Poinijayeteri pitomijanikipee pishintojanikipee isabikero kametsa ashitantari amenero kametsa jaoka oberairo aisati okeneri atia omoroki.

Pibankoki timatsi ashitantari pajitachari ecologico:

Pinkenkitsatakajeiteri apapee:

Ayotanteari amenero kametsa ashitantari

Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Jaoka akanteari ayotanteari amenero kametsa ashitantari ecologico? ¿Timatsi pishitantari pajitachari Ecologico? ¿Ari amatakero aneaitero?

85


Consejo para los padres: ¿Paita okanteri oka shiakarontsi?

Uso del baño ecológico

Conversa con los padres: Si su casa tiene baño ecológico:

Finalmente lavarse las manos con agua y jabón.

¿Qué nos quiere decir este dibujo?

Enseñe a sus hijos e hijas a sentarse en el baño ecológico teniendo cuidado que la orina llegue al separador y la caca a la cámara.

Luego se deben limpiar y botar el papel o las hojas dentro de la cámara.

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en el dibujo? ¿Cómo se usa el baño ecológico?

Echar dos pocillos de material secante a la cámara hasta cubrir la caca.

¿Usted tiene baño ecológico? ¿Podemos verlo?

Recordemos que el balde donde se almacena la orina, debe tener llena la tercera parte de agua. Luego al terminar el día o cuando se llena la galonera podemos usar para regar nuestras plantas, así las alimentamos con úrea.

86


¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?


Nuestro baño ecológico

Este es el baño que utilizaba Miguel en su casa.

Este es el baño ecológico de Miguel, él y su familia ahora están más contentos.

88


Kenkijantsi irashi apapee: ¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?

Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Paita kajaratatsiri timatsiri oantarori kajara? ¿Paita atapatakotantearori oantarori kajara? ¿Jaoka okarati yayetriro kajara pinampiki? Terinka yabitero ¿Paita pikantirori?

Otimiri kajara

Pinkenkitsatakajeiteri apapee: tsompoina pankotsiki:

Paye apite oantarori kajara aisati otapate.Aparoni pijokanteari kajara patsayetatsiri kempe(otsopeki obanarontsi,tsipanashi, otaki chochokipee,eereshiyetatsiri aisati paperipee) otsipa ashi kajara kari patsayetatsiri kempe(poronkonaki,perashitikopee,borisapee). Pikanteri pishaninkapee irabite poronkonaki totatsiri,perashitiko,shiarori tsibeta aisati iratapee(irechenaki). Okapee ari amatakero apimantero terinka amenero jaoka akantero?. Poimisokijapinitero kajara pankotsinirika. Saiteriki pankotsi:

Terinka yabiyeteroji kajara, pantee aparoni omoro kipatsiki poyero tsompoinaki (areji pibankoki kipatsiki kari tsameteroneri) aitake ajokero kajara kari patsatsiri impoiniji atapatakotero kipatsikia aisati impaneki. Ora kajara patsatsiri poipatsayero ashi pankirentsipee.

Aririnka antayetakero maroni yoamejeitakeeri, ari aneakero abanko aisati anampi kametsa.

¿Paita pisampiyeteri piyotanteari iyojeitake poamejeitakeriri?

89


Consejo para los padres: ¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿ Qué vemos en el dibujo? ¿Qué tipo de basura hay en cada tacho? ¿Porqué debe taparse la basura? ¿Cada cuánto tiempo recogen la basura en su comunidad? Si no la recogen, ¿qué hacen con ella?

La basura en su lugar

Conversa con los padres: Dentro de su casa:

Use 2 tachos de basura con tapa: uno para la basura que se pudre (restos de comida, hojas de planta, cáscaras de fruta, verduras y papeles) y el otro para basura que no se pudre ( cojines de plástico, bolsas plásticas). Organícense con sus vecinos para juntas botellas de vidrio, plástico, cartones gruesos y latas. Estos materiales se pueden vender o tener otros usos. Saque la basura de la casa todos los días. Fuera de la casa:

Si no hay servicio de recojo de basura, hagan un hueco profundo ( lejos de la casa y en terrenos que no se vayan a utilizar para el cultivo) para ir echando la basura que no se pudre y taparla con tierra o arena. Con la basura que se pudre prepare abono para la tierra y sus plantas. Si hacemos esto nuestra casa y nuestra comunidad se verán mucho más lindos:

¿Qué preguntas harás para ver si te has dejado entender?

90


¿Qué nos quiere decir este dibujo?

¿Paita okanteri oka shiakarontsi?


4.

3.

2.

Siempre está bajo techo pero siempre está mojada, ¿qué será?....

No es un artista de circo, no es un bicho de gran belleza, solamente camina con los pies en la cabeza , ¿qué será?....

¿Qué le dice un frentón a otro frentón? .....

¿Cuál es el insecto que muere entre aplausos? .....

1. Nací en ardiente clima y vivo muy alto del suelo; redondo es mi cuerpo, todo lleno de pelo. ¿Quién soy? ......

5.

6. Un pollito le pregunta a otro pollito: ¿Qué vas a hacer de grande?...... 7. ¿Qué le dice la luna al sol?.... 8. Soy alta y delgada, tengo un ojo, hago vestidos y no me los pongo, ¿qué es?.... 9. Si estás en medio del río ahogándote, ¿qué haces?... 10. Por la mañana salgo, por la noche me voy. Al medio día pequeña soy y por la tarde soy más grande. ¿Qué es? .... 11. ¿Qué pasa si un elefante se para en una pata? ... 12. Todos me quieren para hacer buenas jugadas, pero cuando me tienen me tratan siempre a patadas, ¿qué es?..... 13. Son doce hermanitas, que tienen remos y en su andar nos dicen todo lo que hacemos, ¿qué es?.... 14. ¿Cuál es la única mujer que sabe donde está su marido?.... 15. Silbo sin boca, corro sin pies, te pego en la cara y tú no me ves. ¿Qué es?... 16. ¿Cuál es el animal que todo lo ve bonito?... 17. No toma té, no toma café; es colorado. Dime quién es?..... 18. Cuando la gente me ve entre tus manos dice ¡espuma!. ¿Quién soy? .....

Respuestas en la página 96

92


Kenkijantsi irashi apapee:

Aririnka pineakeri pishanika ikatsitake, panakeri postaki iramenayeteri iriraja, itia iyotanteari paitarika akeri mantsiarentsi.

Pipishitero maaroni pibanko, pijokayetero llanta pesatoro aisati timayetatsiri oinjenkantarori nija.

Poimishijajajtero nija kochajakinira aisati pitijero nija aisati mapipee.

Pitapatakotero oantarori nija aisati poimisokiero nija kochajaaki aisati oantari inchatiakipee, poronkonaki.

Ari yoake ishabiniji pinkitsatearo chompa aisati tsenkotsi eiro yoantetsi maño.

Eiro poiritsi pitomijanikipee saiteriki impoiniji ontsitenitempa kempe 6 tsiteniriki. Yora maño ari yoake kempe ishabiniji.

Pitsatakotero mantarentsi aririnka pimaye.Pitsatakoteneri irinti jananekipee aisati tsomonteyetatsiri.

Pinkenkitsatakajeiteri apapee:

Pankotsi okiteti o,te aneri maño aisati shikiri

Aquí vemos un zancudo. ¿Qué quiere decir el dibujo?

Juni wainji manchu ¿Wari tawa nakumkamunmasha?

Poinijayeteri shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita aneakeri shiakarontsiki? ¿Jaoka ojitari mantsiarentsi aririnka impajenkake maño? ¿Chora pimantare? ¿Timatsi pikaratiri mantsiatatsiri irorinka akeriri perani tonki tonki (paludismo)? ¿Ari amatake amenero pibanko (tsompoinaki aisati saiteriki) ayotanteari jaoka isabikiri maño iririnka shikiri?

93


Si alguien de su familia tiene fiebre, llévelo al centro de salud para hacerle un examen. Es gratuito.

Limpie bien los alrededores de la casa: boten llantas viejas y cualquier objeto inservible donde se acumule agua.

Hagan correr el agua estancada y rellenen los charcos con tierra y piedras.

Tapen los depósitos de agua y eliminen el agua estancada de los floreros y otros envases.

A partir de las 6 de la tarde use ropa de manga larga y pantalones para evitar picaduras.

No deje a sus hijos fuera de la casa después de las 6 de la tarde. Los zancudos pican más a partir de esa hora.

Usen mosquitero para dormir. De preferencia los niños y las mujeres gestantes.

Conversa con los padres:

Casa y alrededores limpios, sin zancudos ni mosquitos Consejo para los padres: Aquí vemos un zancudo. ¿Qué quiere decir el dibujo?

Juni wainji manchu ¿Wari tawa nakumkamunmasha?

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué vemos en el dibujo? ¿Qué enfermedades pueden producir estos zancudos? ¿Usa mosquetero para dormir? ¿Alguien en su familia tiene o ha tenido paludismo o dengue? ¿Podemos ver su casa ( adentro y afuera) para ver si hay lugares donde puedan vivir zancudos o mosquitos?

94


Aquí vemos un zancudo. ¿Qué quiere decir el dibujo?

Aweake aparoni maño ¿Paita okanteriora shiakarontsi?


96


Kenkijanntsi irashi apapee: ¿Paita anteri aririnka abisshimotee? ¿Qué hacer si algo de esto pasa?

Amenirori mantsiarentsipee ari yamenakeri pitomijaniki iroberakero itekatsitanaje.

Pijatakaeri intsipaiji hospitalki, postaki okempejitiri pibanko.

Pikantero pikarajeitiri amenempirota pibanko.

Pikoayete aparoni paantanakeariri kempe (pitotsi, bote, peki eki).

Eiro pitsaroitsi.

Pineakeririnka pitomijaniki irorinka pishintojaniki ayeri kantatsiri shiakarontsiki:

Timatsi mantsiarentsiperori aisati abirori pamenero aririnka apakeri pitomjaniki.

Amenayetakerorinka, jananekipee irisanori jananeki timajantsiri.Ari imantsiajeitake.

Pinkenkitsatakajeiteri apapee:

Pamenakotero ora timatsiri abishimoteri

Poinijayeteri shiakarontsi aisati pisampijeiteri apapee: ¿Paita okanteri aparopeni shiakarontsi? ¿Paita anteri aneakeririnka pitomijaniki irorinka, pishintojaniki ayeri imantsiare? ¿Timatsi aparoni pitomijaniki ikonijaimotakeri imantsiantakari? ¿Timatsi pantanakeariri aririnka imaperotempa?

97


Consejo para los padres: ¿Paita anteri aririnka abisshimotee? ¿Qué hacer si algo de esto pasa?

El personal de salud atenderá a su niño o niña para que mejore.

Vayan rápidamente al hospital, centro o puesto de salud más cerca de su casa.

Pida a una vecina que cuide su casa .

Busquen una movilidad (canoa, bote, peque peque).

No se pongan nerviosos.

Si su niño o niña tiene alguna de las señales que muestra el dibujo:

Hay enfermedades peligrosas y ustedes tienen que estar atentos a señales de peligro.

A pesar de los cuidados, los niños y niñas, principalmente los bebés, pueden enfermarse.

Conversa con los padres:

Esté atenta a las señales de peligro

Muestra el dibujo y pregunta a los padres: ¿Qué nos quiere decir cada dibujo? ¿Qué se debe hacer si un niño o niña tiene algunas de estas señales? ¿Alguno de sus hijos ha tenido alguna de estas señales? ¿Tiene movilidad en caso de emergencia?

98


¿Qué hacer si algo de esto pasa?

¿Paita anteri aririnka abisshimotee?


El trabajo de los promotores de salud

Consejería de Promotora de Salud en Nuevo Andoas.

con el manual AIEPI y la consejería familiar

Consejería de Promotor de Salud en Trompeteros.

Consejería de Promotora de Salud en la comunidad de Los Jardines.

100


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.