BRUZZ - editie 1859 (27-09-2023)

KLIMAATBESTENDIGE STAD

Hoe wapenen we ons tegen hi e en extremer weer?

Lessen voor Brussel uit Wenen en Kopenhagen

COLOFON

BRUZZ

Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65

ABONNEMENTEN

Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80

Gratis in Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Rest van België: 29 euro per jaar;

IBAN: BE98 3631 6044 3393

van Vlaams Brusselse Media vzw

Buiten België: 35 euro per jaar.

OPLAGE

55.000 exemplaren.

ADVERTEREN?

Marlies De Deygere

02-650.10.81

marlies.dedeygere@bruzz.be

DISTRIBUTIE

Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be

ALGEMENE DIRECTIE

Dirk De Clippeleir

HOOFDREDACTIE

Kristof Pitteurs (algemeen hoofdredacteur)

COÖRDINATOR MAGAZINE

Maarten Goethals

CULTUUR & UIT

Gerd Hendrickx

ART DIRECTOR

Heleen Rodiers

VORMGEVING

Ruth Plaizier

EINDREDACTIE

Karen De Becker, Kurt Snoekx

WERKTEN MEE AAN DIT NUMMER

Luana Difficile, Kris Hendrickx, Sophie Soukias, Tom Zonderman (redacteurs); Michaël Bellon, Jasper Croonen, Anke Dirix, Niels Ruëll, Michel Verlinden (medewerkers)

VERTALING

Frédérique Beuzon, Gregory Blauwers, Sam De Ryck, George Holmer, Laura Jones

FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE

Bart Dewaele, Kim, Ivan Put, Saskia Vanderstichele

VERANTWOORDELIJKE UITGEVER

Kristof Pitteurs

Flageyplein 18, 1050 Elsene.

BRUZZ is een uitgave van de Vlaams Brusselse Media vzw, wordt gedrukt bij

Printing Partners

Paal-Beringen en wordt gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschapscommissie

Klimaatbestendige stad.

Gedeelde verantwoordelijkheid

Ja, ik weet dat er een verschil is tussen weer en klimaat. Maar toch. Terwijl we hier genieten van een prachtige nazomer, kunnen we alleen maar vaststellen dat wij de voorbije maanden veel geluk gehad hebben. In verschillende iets zuidelijker gelegen Europese steden stierven mensen door de hitte. Bosbranden vernielden grote delen van Griekenland, in Canada verstoorden ze wekenlang het luchtverkeer. 11.000 mensen overleefden de overstromingen in Libië niet ... het lijstje lijkt eindeloos. De gevolgen van de klimaatverandering worden voelbaar. Ook bij ons. We moeten ons daarop voorbereiden. Door ons gedrag te veranderen, maar ook door onze steden klimaatbestendiger te maken bijvoorbeeld. Wij vroegen ons af hoe klimaatbestendig Brussel is én hoe we het op dat vlak doen vergeleken met andere Europese steden. Niet goed, maar minder slecht dan we vermoedden toen we aan dit dossier begonnen blijkbaar. Het resultaat van ons onderzoek leest u in dit magazine, en kan u volgen op alle BRUZZ-platformen. Niet omdat we paniek willen zaaien. Wel omdat niet alleen de strijd tegen de klimaatopwarming, maar ook het uitbouwen van een klimaatbestendige stad een verantwoordelijkheid is van ons allemaal.

MELD NIEUWS

Zelf nieuws gespot?

Tips zijn altijd welkom via: BRUZZ.be/meldnieuws

Persberichten kunnen via redactie@bruzz.be

VOER UW EVENEMENT IN OP ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR ENTER YOUR EVENT ON www.extranet.brussels

WWW.BRUZZ.BE

FR Oui, je sais qu’il y a une différence entre la météo et le climat. Mais tout de même. Alors qu’ici à Bruxelles, on profite d’un merveilleux été indien, force est de constater que nous avons échappé au pire. Dans plusieurs villes européennes un peu plus au Sud, des gens sont morts de la canicule cet été. Des feux de forêt ont détruit de grandes parties de la Grèce et perturbé le trafic aérien canadien. Il y a à peine deux semaines, la Libye fut touchée par des inondations coûtant la vie à pas moins de 11 000 personnes… et la liste semble interminable. Les conséquences du changement climatique commencent à se faire ressentir. Chez nous aussi donc, nous devons nous y préparer. En changeant notre comportement, mais aussi en rendant nos villes plus résistantes au changement. Nous nous sommes demandé à quel point Bruxelles est prête, en comparaison à d’autres villes européennes. Pas trop, mais la situation est moins grave que ce que nous pensions. Vous lirez le résultat de notre analyse dans ce magazine et sur toutes les plates-formes BRUZZ. Non pas pour semer la panique, mais car la lutte contre le changement climatique et pour une ville adaptée aux dérèglements, est notre responsabilité à tou.te.s.

EN Yes, I know that there is a difference between weather and climate. And yet, as we are enjoying a beautiful Indian summer here in Brussels, we can only conclude that over recent months, we have been very lucky. In several European cities, slightly more to the south, people died from the heat this summer. Forest fires destroyed large parts of Greece, and in Canada, for weeks smoke disrupted air traffic. About a fortnight ago, Libya was hit by floods that left more than 11,000 people losing their lives... The list seems endless. We are all feeling the effects of climate change, and we need to prepare for it. Also in Brussels. By changing our behaviour, but also by making our cities more climate-resilient, for example. We asked ourselves just how climate-proof Brussels is and how we are doing compared to other European cities. Not great, but also not as bad as we suspected when we set out to look into these issues. You can read the result of our research in this issue and follow it on all BRUZZ platforms. Not because we want to stir up a panic. But because we are all responsible for fighting global warming and for building a climate-resilient city.

“Wij hebben de voorbije maanden veel geluk gehad”

Kristof Pitteurs, hoofdredacteur

Klimaatbestendige

18

‘Waarom beton als het ook met groen kan?’

Kopenhagen spaart kosten noch moeite voor een complete make-over

26

30 BIG CITY Helpt zilverpapier om je appartement koel te houden tijdens een hittegolf?

30 BEESTIG BRUSSEL De kolibrievlinder overwintert steeds vaker in Brussel

32 INTERVIEW Oostenrijks klimaatexpert Bernd Vogl

zoekt uit hoe gebouwen koeler kunnen

37 SELECT Tim Mielants verfilmt Jeroen Olyslaegers’ succesroman Wil Eat & Drink BAB’s Smalltalk Spacebabymadcha De vijf inzichten Mette Edvardsen

Brussel hinkt achterop

Klimaatbestendige stad.

Wat Brussel van Kopenhagen en Wenen leren kan

Kris Hendrickx ging twee weken op klimaatreis en stapte uit aan twee haltes: het voor wolkbreuken beduchte Kopenhagen en het snel opwarmende Wenen

Meer extreme regen en vooral hi e. We weten wat de toekomst brengt, maar de Brusselse reactie kan sneller. In Kopenhagen en Wenen zagen we hoe je de stad kan aanpassen aan het galopperende klimaat.

Kent u veel woonstraten die de voorbije jaren volgeplant zijn met bomen? Weet u waar u verkoeling kan zoeken als u binnen bezwijkt bij 35 graden Celsius? En wist u dat de Brusselse riolering bij regen elk jaar liefst tachtig keer overloopt in de Zenne, met alle plasticvervuiling en vissterfte van dien? Wellicht is het antwoord drie keer ‘neen’. Brussel is dan ook geen pioniersstad als het gaat over de aanpassing aan een snel veranderend klimaat. De nood is nochtans hoog. Dat bleek niet alleen deze maand nog, tijdens de allereerste hittegolf ooit in september. Dat zeggen ook de cijfers. Vandaag al krijgen bewoners van het stadscentrum twee tot drie keer zoveel hittegolfdagen te verwerken als wie buiten de stad woont. ‘s Nachts recupereren zit er dan niet in, want de temperatuur ligt dan tot tien graden hoger dan in het ommeland. En daar zal het niet bij blijven. Studies verwachten dat het aantal hittegolven de komende eeuw zal verdrievoudigen in het hart van de stad.

Meer weten?

Bekijk ook de tv-reportage op BRUZZ.be/klimaatstad en luister naar BRUZZ radio woensdag, donderdag en vrijdag om 12.10 uur

Mensenlevens

Die extra graden zijn niet onschuldig. Ze kosten steeds meer mensenlevens, wegen op de biodiversiteit en de stedelijke eco-

nomie. Armere stadsbewoners voelen de hittebelasting bovendien extra hard. Ze wonen vaker in wijken die letterlijk heter zijn en kunnen ook niet zomaar ontsnappen naar een vakantieverblijf. Stijgende stadstemperaturen zijn zo ook een nijpende sociale kwestie.

Deprimerend allemaal? Misschien wel, maar er is ook hoop. Overal ter wereld zijn steden vandaag op zoek. Naar recepten om hun klimaatvoetafdruk te verkleinen, maar ook naar manieren om zich aan te passen aan de gevolgen van een klimaatverandering die we niet meer zullen stoppen. Soms aarzelend, soms resoluut met de blik op de toekomst. BRUZZ bezocht er twee uit de laatste categorie: Kopenhagen en Wenen. De Deense hoofdstad wapent zich – na een ongeziene zondvloed in 2011 – vooral tegen overvloedige regen. Het bestuur probeert om op zoveel mogelijk plekken regenwater op te vangen en te vertragen via nieuwe groenzones in de stad, die tegelijk water bufferen, desnoods als een overstroombaar park. Het boeiende aan de Kopenhaagse aanpak zit hem in zijn veelzijdigheid: die groene oplossingen houden niet enkel de regen op, ze beperken de CO2-uitstoot, geven de stadsbewoners recreatieplekken, versterken de stedelijke natuur én koelen ook nog eens de omgeving. Bijkomend voordeel: hoe meer het regenwater wordt afgeremd, hoe groter de kans dat je er in de haven kan zwemmen. Wij deden het alvast elke dag. Wenen ligt ondertussen vooral wakker van de groeiende hittestress. Dat ‘wakker liggen’ mag u gerust letterlijk nemen: tijdens ons verblijf daalde de temperatuur in het centrum er ‘s nachts

dagenlang niet onder de 30 °C. De dagen in de Oostenrijkse hoofdstad voelden zo aan als een reis naar de toekomst. Tegenover dat stedelijke hitte-eilandeffect stelt Wenen een hele batterij aan maatregelen. De belangrijkste en tegelijk banaalste is véél meer bomen planten in de stad. Maar verderop leest u ook over microkoelteoases, de stad als grote spons en over hoe we ook de wind kunnen inzetten als een grote ventilator.

Bestuurslasagne

En Brussel? Beweren dat hier niets gebeurt, zou niet fair zijn. Op heel wat plekken kwamen er de voorbije jaren nieuwe – vaak kleine – groene zones bij. Sommige daarvan, zoals het Marie Jansonpark in Sint-Gillis, dragen klimaataanpassing ook al hoog in het vaandel. Tegelijk moesten we vaststellen dat het allemaal nog traag gaat. Wie echt een koe-

lere en wolkbreukbestendige stad wil realiseren, moet eigenlijk massaal in straatgroen investeren, dat liefst nog gevoed wordt met regenwater. Dat gebeurt vandaag maar sporadisch. En ook als het over koele binnenruimtes gaat – thuis of op openbare plekken staan we nog niet

CE QUE BRUXELLES PEUT APPRENDRE DE COPENHAGUE ET DE VIENNE

FR La réaction de Bruxelles est trop lente face au climat qui galope. À Vienne et Copenhague, nous avons vu comment faire de la ville une éponge verte, qui retient l’eau de pluie et rafraîchit son environnement. Utiliser le vent comme ventilateur urbain. Aménager des oasis de fraîcheur. Fixer des objectifs ambitieux et mesurables. Il est temps pour Bruxelles de passer à la vitesse supérieure.

ver. Waarom? De Brusselse bestuurslasagne maakt het er alvast niet makkelijker op. Laat dit nummer alvast een oproep zijn om een paar versnellingen hoger te schakelen, in het belang van alle gebruikers van de stad en van de kwetsbaarsten in het bijzonder.

WHAT BRUSSELS CAN LEARN FROM COPENHAGEN AND VIENNA

EN More extreme rain and heat. We know what the future holds, but the response from Brussels could be faster. Copenhagen and Vienna have shown us how you can adapt the city to the galloping climate. Turning the city into a green sponge, using the wind as a fan, creating cooling oases. All things that are already happening, but much less so here. It is high time to shift up a gear.

Het Marie Jansonpark in Sint-Gillis: een nieuwe groene zone.

Klimaatbestendige stad. Op zoek naar verkoeling in een snikheet Wenen

De Praterstern, een van Wenens belangrijkste verkeersknooppunten, kreeg onlangs een klimaat-makeover: meer groene oppervlakte, 50 nieuwe bomen en een waterspeelplein met 300 sproeiers.

‘Een paar losse maatregelen volstaan niet’

Hittegolven worden frequenter en extremer, ook in Brussel. Bovendien zijn ze in de stad een stuk dodelijker dan erbuiten. Hoe kan je van de stad toch een koele ruimte maken? We vonden antwoorden in Wenen, bij 36 graden Celsius. “Maak van de stad een spons.”

tekst en foto’s Kris Hendrickx

Klimaatbestendige stad. Op zoek naar verkoeling in een snikheet Wenen

Het is pas 9 uur als we op de Schlingermarkt aankomen in het Weense stadsdeel Floridsdorf. Toch draaien de temperaturen al rond de 25 graden. Wat zei onze chef magazine ook alweer toen we op klimaatreis vertrokken? “Ik hoop dat je in zo’n stevige hittegolf terechtkomt.” We hadden instemmend geglimlacht. Maar hier in het continentale Wenen vergaat het lachen ons gaandeweg, vooral als het kwik later die week zelfs ‘s nachts niet meer onder de 30 °C wil. En wat voor ons geldt, is eigenlijk ook waar voor de hele stad: tegen 2030 al vreest Wenen voor 1.000 hittedoden per jaar, bepaald geen lachertje.

Terug naar de Schlingermarkt. Het verharde plein in een volkswijk telt een aantal ouderwetse gesloten marktpaviljoenen. Een van de zijden wordt gedomineerd door de Schlingerhof, één van de vele Weense wooncomplexen die tegen sociale voorwaarden worden verhuurd. Terrassen of balkons, die hebben de meeste bewoners niet.

Het hele plein bestaat uit asfalt, behalve één hoekje waar een groene oase verrijst. Een ensemble van zitbanken wordt er omzoomd door forse plantenbakken waarin onder meer bomen groeien. Boven de banken zijn zeilen aangebracht die samen

met de vegetatie schaduw werpen. En wie op een knop duwt, wordt getrakteerd op een verfrissende wolk waternevel. Naast het groene schaduweiland bevindt zich dan nog eens een waterkraan.

In de zithoek is het een komen en gaan van bezoekers, vaak bewoners van de Schlingerhof. “Ik heb geen eigen huis, tuin of terras,” zegt Eduard (61), die vanaf zijn zitplek de voorbijgangers gadeslaat. “Dit is zo’n beetje mijn woonkamer.” In een andere hoek van de stedelijke living maakt een koppel het zich ondertussen gezellig.

‘Wat denkt u wel?’

We bevinden ons in een Tröpferlbad 2.0, een permanente installatie die gefinancierd werd

door de stad Wenen. “Het is een koelteruimte, maar ook een sociale plek, waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en waar ze niet moeten consumeren,” legt Doris Schnepf van architectuurbureau Green4Cities uit. “En de bewoners hebben mee kunnen bepalen hoe de installatie er moest uitzien.”

Dat de omwonenden zich daardoor ook verantwoordelijk voelen, ondervinden we even later aan den lijve. Een buur komt speciaal uit zijn appartement naar beneden om ons te vermanen: wat denken we wel, op de rugleuning zitten en onze voeten op de bank plaatsen waar de bewoners dan moeten zitten? We nemen deemoedig een niveau lager plaats.

De koelte-oase werkt, zoveel is duidelijk. Wenen telt momenteel twee openbare prototypes, maar dat aantal zal de volgende jaren wellicht groeien. Toch is zo’n installatie niet dé grote oplossing voor de opwarmende stad, beseft Schnepf. “Maar het is wel iets dat je snel kan realiseren én dat ook effect heeft.”

De locatie van de koele oase is ook kenmerkend voor het algemene beleid van de stad Wenen als het over hittestress in de stad gaat: dat beleid probeert vooral bewoners in kwetsbare wijken te beschermen, door die buurten als eerste om te vormen. Hitte is immers ook een sociaal probleem.

Wie de stad wil koelen, beschikt daar vandaag over een hele batterij van mogelijke maatregelen voor. In steden als Sevilla moeten zeilen schaduw werpen over de smalle straten. Steeds meer overheden experimenteren met het wit verven van oppervlakten, die daardoor de zon reflecteren. Traditionele Griekse en andere mediterrane dorpen zijn dan ook niet toevallig sneeuwwit. Bij de keuze van bouwmaterialen is de albedofactor (de mate waarin licht weerkaatst wordt, letterlijk ‘witheid’) de voorbije jaren dan ook steeds belangrijker geworden.

Koeltezoekers in Aspern Seestadt aan het nieuw gegraven meer.

“In deze wijk bouwden we eerst de metro en dan de wijk. Zo maak je nieuwe bewoners niet meteen a ankelijk van de auto”

Florian Reinwald Stadsplanner in Wenen

Je kan nevelinstallaties plaatsen, zoals Wenen doet. Op ruim driehonderd plekken in de stad vind je ze in verschillende vormen: sproei-installaties die automatisch geactiveerd worden als de temperatuur verschillende dagen boven de 27 °C klimt. Het verfrissingseffect is reëel, maar erg lokaal en “het is natuurlijk leuk voor een politicus om ze in te huldigen,” horen we al eens schamperen.

De goeie ouwe boom

Dé koeltechnologie van de toekomst is er een die we eigenlijk altijd al hadden: groen in de openbare ruimte. Binnen die categorie is er dan nog eens één afgetekende kampioen: grote bomen met een echt bladerdek. Ze geven schaduw en de verdamping via de bladeren levert ook extra koeling. En Wenen mag dan best veel parken hebben, net als in Brussel telt de stad ook veel straten zonder één boom, vooral in het centrum. Het is de reden waarom de Oostenrijkse hoofdstad deze legislatuur 25.000 bomen wil bijplanten. En Brussel? Dat houdt het op een intentieverklaring om meer te planten, zonder cijfer.

Bomen planten is één zaak, ervoor zorgen dat ze overleven een andere. “Zowat een vijfde van de nieuwe aanplantingen haalt het niet,” geeft stadsklimatoloog Max Wittkowski toe. “En doordat we steeds meer XL-bomen planten, die meteen schaduw geven, loopt dat cijfer nog op. Want grotere bomen hebben het ook moeilijker om zich aan te passen aan een nieuwe omgeving.”

Om nieuwe bomen toch meer kansen te geven, past Wenen steeds vaker het Schwammstadt-principe toe: de sponsstad. Daarbij krijgen stadsbomen een extra grote ruimte voor de wortels, die voor straatbomen tot onder het wegdek reikt. Die wordt vervolgens gevuld met grotere stenen en waterhoudend materiaal. De wortelruimte functioneert op die manier als een grote voorraadspons voor de boom. Bijkomend voordeel: het opgeslagen water vermindert de druk op het rioleringssysteem bij sterke regens en de boom kan langer verdampen en dus ook koelen.

Sponsstad, het is een begrip dat de voorbije jaren steeds vaker valt als het over klimaataanpassing gaat. De ondergrond als één grote spons gebruiken, die regenwater vasthoudt, vegetatie van water voorziet, overstromingen tegengaat én ook nog eens de omgeving koelt, het is een principe dat je niet enkel bij straatbomen kan toepassen.

Parken, bloem- en plantenperken of tuinen: allemaal kunnen ze met de juiste aanleg als grote stedelijke spons fungeren. Zo’n watervertrager heeft meteen ook het voordeel dat hij efficiënt is tegen verschillende effecten van de klimaatopwarming: wateroverlast, hittegolven of droogte? De spons weet raad.

Dat steden zo hard opwarmen, heeft natuurlijk alles te maken met de enorme

hoeveelheid stenen die er hitte opslaan en warm blijven tot een gat in de nacht. Net die stenen kunnen ook een deel van de oplossing zijn. Benedikt Kiesling van Green4Cities neemt ons mee naar een proefinstallatie buiten Wenen, waar een koelend wegdek wordt getest. Onder een loden zon liggen er vier verschillende testtrottoirs naast elkaar, elk met een waterlaag onder, met daaronder een waterdichte folie. Als we op het voetpad

De Wasserspielplatz aan Praterstern. Wenen telt ruim 300 nevelinstallaties in allerlei vormen, verspreid over de stad.

Klimaatbestendige stad. Op zoek naar verkoeling in Wenen

met de gewone trottoirsteen gaan zitten, wordt het al snel ongemakkelijk onder het achterwerk. Op de strook ernaast, uit speciaal ontwikkelde waterzuigende stenen met open voeg, blijkt de temperatuur dan weer erg comfortabel. “Met CoolWays zou je het trottoir én de hele straat kunnen koelen,” zegt Kiesling. Onze zittest leert ons: veelbelovend.

Boze buren

Een nieuwe dag, een nieuw hitterecord. Terwijl de temperatuur ondertussen naar 36 °C is geklommen (in de schaduw), hebben we afgesproken met onderzoeker en stadsplanner Florian Reinwald (BOKU) in Aspern Seestadt. Reinwald is ook coauteur van de Weense strategie om het hitteeilandeffect in te dammen, een document dat voor Brussel niet echt bestaat. “Strategieën, daar zijn we hier goed in,” zegt Reinwald zonder ironie.

Het nieuwbouwgebied Seestadt, rond een nieuw gegraven meer, is een van de grootste stadsontwikkelingsgebieden in Europa, met plaats voor 25.000 nieuwe inwoners en nog eens 20.000 werkplekken. Een referentiepunt? De veelbesproken friche Josaphat zal minder dan 5.000 inwoners tellen, als ze al wordt bebouwd.

Aspern Seestadt is een boeiende plek. Om te zien wat je vooral wél moet doen om een nieuw stadsgebied klimaatproof te maken, maar ook waar het fout kan gaan. “In dit afgewerkte deel overheerste aanvankelijk asfalt in de voetgangerszones,” legt Reinwald uit. “De nieuwe bewoners protesteerden daarop zo luid, dat het nieuwe stadsbestuur uiteindelijk een groot deel opnieuw openbrak om er groenzones aan te leggen en grote XXL-platanen van dertig jaar oud te planten.”

Stadsplanning is een traag proces en loopt wel vaker achter op nieuwe inzichten, zo weet de onderzoeker. “Ook bij de begroeide gevels die je hier ziet, was het in het begin vaak experimenteren. Wat we dan weer wél goed deden, was eerst de metro bouwen en dan de wijk. Zo maak je nieuwe bewoners niet meteen afhankelijk van de auto.”

Een tweede en recenter stadsdeel oogt niet alleen groener, maar toont ook de kenmerken van de sponsstad, met tal van zones waar het water desnoods een vijver kan vormen voor het in de grond sijpelt. Het klinkt eenvoudig, maar een detail toont aan hoeveel de stadplanners daarbij moeten denken. “Zie je deze plantjes?” vraagt Reinwald. “Die zijn zoutbestendig, want in de winter kan er al eens strooizout van de straat in dit perk stromen.”

In een deel van de Seestadt dat nog moet gebouwd worden, is bovendien een grote overdekte gaanderij gepland, die op het meer uitkijkt. “Ook dat is klimaatbestendig plannen: het is een plek die je zowel tegen regen als zon en hitte beschermt.”

Een ventilator voor de stad

Groen en bomen zijn cruciaal voor een koele stad, maar het is niet het enige recept. Wat doet u zelf in uw appartement als het zowel binnen als buiten snikheet is? Misschien wel naar een ventilator grijpen. Die ventilatie kan ook op een grotere schaal, door de dominante windstromen in te calculeren in de planning. “In het afgewerkte stadsdeel is daar nog geen rekening mee gehouden,” betreurt Reinwald, terwijl hij een plan van de buurt uitspreidt op de bodem van het lokale skatepark. “Op sommige plekken riskeer je daardoor oververhitting, terwijl andere net te veel wind krijgen. Neem de lokale sigaretten-

handelaar: die kreeg in het begin zijn deur niet meer open van al het zand dat ertegen waaide.”

In het toekomstige deel van de Seestadt, konden Reinwald & co. wél een microklimatische analyse doorvoeren én ingrijpen. In de nieuwe wijk worden de koelere luchtstromen van buiten de stad door de buurt geleid. ”Vaak ging het om kleine wijzigingen: een kleine opening tussen twee gebouwen laten of de locatie van een bomenrij veranderen, zodat die luchtstromen niet blokkeert, maar naar een bepaalde plek leidt. Niemand was tegen die wijzigingen, het is vooral een kwestie van die kennis hebben en delen. Of zo’n windanalyse ook in Brussel nuttig zou zijn? “Wind is er overal.”

De analyse van de windstromen en hun effect gebeurt niet enkel op het niveau van de wijk zelf. “We kijken ook of dat grote, nieuwe stadsgebied op zich ook een hindernis kan vormen voor de koeling van het stadscentrum verderop,” legt Reinwald uit. “Maar dat blijkt niet het geval.”

Architectuurbureau Green4Cities

Kan de onderzoeker iets zinnigs zeggen over het omstreden dossier van de Josaphatsite in Brussel, willen we weten. “Enkel in algemene termen: een groengebied koelt zijn omgeving al vanaf 1 à 2 hectare, die 25 hectare hebben dus zeker effect. Maar als je me vraagt of je daar op een intelligente

“Je moet plannen maken die alle stadsafdelingen meedragen en er openbare én privéactoren bij betrekken”

Doris Schnepf

manier kan bouwen, zodat je de koeling en de ventilatie richting centrum behoudt, dan is mijn antwoord ook: vast en zeker.”

Rummikub in de koelruimte

Het hele arsenaal aan maatregelen die de openbare ruimte koelen is broodnodig voor de stad van de toekomst. Maar als de Weense hittegolf ons één ding duidelijk maakt, is het ook dat het niet zal volstaan. Bij 36 graden wordt het ook in de parken te warm voor kwetsbare bewoners, om van de nachten in een opgewarmde centrumwoning nog te zwijgen. Koele binnenruimtes zullen in de toekomst dan ook een wezenlijk deel moeten uitmaken van de hittestrategie van steden.

Wenen is daar ondertussen mee begonnen. Op twee plekken in de stad is een ‘Cooling Zone’ ingericht, waar ieder die dat wil kan op adem komen. We bezoeken er eentje in de Greiseneckergasse, waar een dagcentrum voor gepensioneerden er een koelfunctie bijkrijgt. Elke Cooling Zone beschikt minstens over twee ruimtes: een voor ontmoeting – een gezelschap van montere dames op leeftijd speelt er net Rummikub – en een met ligstoelen om te rusten. Er zijn gratis drankjes en de thermometer toont een aangename 26 °C. Volgend jaar wordt het netwerk wellicht

25.000

nieuwe bomen plant het Weense stadsbestuur deze legislatuur

1.000

hi edoden vreest Wenen tegen 2030 en zelfs 3.000 tegen 2050

VIENNE SAUVÉE PAR LES ARBRES

FR Les canicules deviennent de plus en plus fréquentes et extrêmes, aussi à Bruxelles. Et elles sont plus meurtrières en ville qu’à la campagne. Comment faire de la ville un espace frais ? Nous avons trouvé des réponses à Vienne, par des températures de 36 degrés. Pour rafraîchir la ville, l’administration a investi dans 25 000 arbres. La ville a aussi aménagé des oasis de fraîcheur et essaie, via de nouveaux développements urbains, d’utiliser au maximum le principe de la villeéponge : l’eau de pluie doit au maximum être retenue par la surface perméable. Et les nouveaux quartiers sont aménagés pour faire entrer du vent frais venu de l’extérieur de la ville.

uitgebreid tot een tiental. Andere steden, zoals Barcelona, staan op dat vlak een heel stuk verder. De Catalaanse hoofdstad heeft ondertussen een netwerk van tweehonderd refugios climáticos (klimaatschuilplaatsen), meestal in openbare gebouwen.

Zo’n netwerk is nodig, denkt Bernd Vogl, voorzitter van het Oostenrijkse klimaat- en energiefonds. De bestaande oudere woningen zullen immers niet van vandaag op morgen plots makkelijk te koelen zijn. En ook klassieke airco’s zijn geen klimaatoplossing. Vogl zet zijn hoop daarom op grote schoolcomplexen die milieuvriendelijk gekoeld worden en als schuilplaatsen kunnen dienen, zegt hij in een interview in dit dossier (zie p. 32).

Een week in Wenen maakt duidelijk dat er veel gebeurt in de Oostenrijkse hoofdstad. Toch willen we van al onze gesprekspartners ook weten wat de stad nog beter moet doen. Het antwoord is opvallend gelijklopend en van toepassing op de meeste steden met hittestress: de maatregelen die we vandaag al kennen moeten op een veel grotere schaal worden uitgevoerd.

“Je moet plannen maken die alle stadsafdelingen meedragen, die minstens op het niveau van een volledig stadsdeel worden gerealiseerd en waarbij je zowel openbare als privéactoren betrekt,” zegt Doris Schnepf, terwijl we in de schaduw van het Tröpferlbad zitten. “In zo’n project moet je het dan niet enkel over groene ruimtes hebben, maar ook over energie en verkeer. De plaats voor nieuw groen in de binnenstad is nu eenmaal beperkt. En je moet het cocreatief doen, mét de inwoners. Dan kan je resultaten boeken.”

25,000 NEW TREES IN VIENNA

EN Heat waves are becoming more frequent and more extreme, also in Brussels. They are also a lot more deadly in the city than in surrounding areas. How can you cool a city down? We found a few answers in Vienna, where they fear 1,000 heat deaths a year by 2030. To offer as much cooling as possible, the city council is investing in 25,000 new trees that offer cooling via their canopy as well as through evaporation. The city is also creating cooling oases and is trying to use the principle of a sponge city, which retains as much rainwater in the subsoil as possible, in new urban developments. And new neighbourhoods are designed so that the wind brings coolness from outside the city.

Koelte-oase aan de Schlingermarkt, met groen, een schaduwdak, drinkwater en een vernevelingsinstallatie. “Niet dé oplossing voor de opwarmende stad, maar je kan het snel realiseren en het heeft effect.”

WOONTOURS 2023

Waar wil je wonen? In Brussel

Ga mee op woontour en ontdek nieuwe wijken, groene plekken en betaalbare buurten in de stad. Schrijf je in via www.woneninbrussel.be

wonen.in.brussel

zo 8.10

Van Neerpede tot Midi

St-Jans-Molenbeek, Koekelberg, St-AgathaBerchem, Anderlecht en Neerpede

zo 22.10

Van Reyerslaan tot Congreskolom Schaarbeek, St-Joost-ten-Node, Evere, Haren en St-Lambrechts-Woluwe

zo 19.11

Van het Atomium tot het kanaal

Brussel, Jette, Ganshoren, Laken en Neder-Over-Heembeek

do 28.9 Stoemp! stage . Youth L’AB Shaka Shams, ONHA, A SLAY, Aszul, Ide Snake, Jade & Naïa, COI BRUSSEL BROST @ PALEIS 12

wo 4.10 Curated by Microwave echofarmer (solo), Bruno x Moene, Mess Mellie

CAFÉ FLORA do 5.10 The Blueseleirs

za 7.10

EXCELSIOR (I.S.M. TOURNÉE LOKAL)

Ravi Bongo makes Stoemp!

Bona Léa, Blacksapho, Stiques, Brownsugvr, Ravi Bongo

vr 3.11 Mojo & The Kitchen Brothers + STEVE

BRUSSELS BEER PROJECT DANSAERT di 7.11 Ba Kobain + Nanakill RITCS CAFÉ

za 11.11

Ange-Vanessa makes Stoemp!

MAHINA, Imane Guemssy & Tiganwa, Femifè

MUNTPUNT CAFÉ

di 14.11 Stoop Kid

wo 22.11

ARCHIPEL

Curated by Freshman.BXL

Billy 2v, Kane Ws, Benz Pharaoh, n30 BEURSSCHOUWBURG

za 14.10

do 19.10

do 26.10

Kristo

BARBRA do 12.10

KFK HOPE

Gaminconnu makes Stoemp!

Sleam Tomo + SAWT

HOUSE OF GROWFUNDING

Peixe e Limão

HET GOUDBLOMMEKE IN PAPIER

Oskyl J. MERLO

stoemplive. be – gratis!

vr 24.11 Peuk + RONKER

BXL CENTRAL (CHEZ PIAS)

PRESENTEERT

POWERED BY

Klimaatbestendige stad. In beeld

Klimaatbank

Neen, er sloop geen productiefout in de bank op de foto. Het exemplaar in kwestie is een gewijzigde versie van de typische Kopenhaagse bank – de Københavnerbænk – die zowat overal in het stadsbeeld opduikt. Het zitmeubel is welgeteld 85 centimeter hoger dan gebruikelijk en vestigt daarmee de aandacht op de verwachte stijging van de zeespiegel tegen het jaar 2100. De installatie komt terug op een tiental strategische plekken in de stad. Het opschrift? “Overstromingen zullen alledaagse kost worden als we niets doen aan het klimaat.” KH

Klimaatbestendige stad. Kopenhagen maakte van zijn vervuilde haven een zwemwalhalla

‘In de openlucht zwemmen

Een hete dag? Suf na een een zomerdag op kantoor? Dan duikt een

Kopenhagenaar gewoon in het havenwater in en nabij het stadscentrum. Ook in Brussel komt de kanaalplons dichterbij.

door Kris Hendrickx

Havenbad Fisketorvet, zaterdagmiddag bij stralende hemel. Op de springplank staat een jongen van een jaar of 7 te aarzelen op drie meter hoogte. Springen of niet? Tijdens het dralen heeft hij alvast een schitterend uitzicht. Op het duikbekken en het zwemgedeelte met zonnekloppers erachter. Op de havenskyline die in het verlengde van het zwembad ligt, met oude kerken, moderne architectuur en allerlei bootjes op het water. De jongen springt. Verkoeling.

Søndre Refshalebassin, woensdagavond, zwaarbewolkt met af en toe een druppel. Welgeteld één vrouw laat zich in het water glijden in een afgelegen zone in het noorden van de haven. Geen duiktoren of douches hier, maar vooral een lintje in het water. Openluchtzwemmen moet niet per se ingewikkeld zijn.

Nog eentje. Havenbad Yslands Brygge, donderdagavond. De zon zakt richting horizon, de redders zijn vertrokken, de

bezoekers niet. In het 75 meter lange zwemgedeelte trekken mensen hun baantjes. En van een 5 meter hoge scheepsboeg springen? Hier, in Kopenhagens meest bezochte en oudste havenzwembad, kan het.

Onze dagen in Kopenhagen waren druk en gevarieerd. Met één ijkpunt: de dagelijkse zwembeurt in de haven. Niets is eenvoudiger. Het is gratis, er is keuze uit tien zwemzones in de haven en nog een handvol aan de Oostzee.

De stad was blut

De weg naar een propere haven begon hier al in de jaren 1990. Toen de industrie begon weg te trekken uit de zwaar vervuilde haven, besloot de stad om er een residentiële en recreatieve zone te maken. Zuiver water paste in dat plaatje en dus investeerde het bestuur 150 miljoen euro in buffercapaciteit voor het rioolwater. Dat stroomt daardoor

nog maar zelden in de haven. Gebeurt het bij overvloedige regen toch nog eens, dan verschijnen automatisch rode lichtjes aan de zwemzones.

De investering in de riolen lijkt enorm, maar paste in een breder plan om net nieuwe inkomsten te vinden voor de stad, legt Jan Rasmussen van het Climate Adaptation Center uit. “Kopenhagen was blut en had nieuwe kapitaalkrachtige bewoners nodig, aan de waterkant.”

Na het eerder vermelde Yslands Brygge –mede ontworpen door Brussels architect Julien De Smedt – volgen een hele reeks van zwembaden én eenvoudige zwemzones. En die zijn een succes, zowel bij bewoners als toeristen.

Klimaatadaptatie? Daar was nog helemaal geen sprake toen de eerste zwemzones verschenen. “Maar het besef groeit wel dat die vele zwemmogelijkheden perfect passen in een opwarmende stad,” vertelt Mads

Kopenhagen telt tien zwemzones in de haven en nog eens vier aan de Oostzee.

2002

Islands Brygge (hiernaast op de foto) opende in 2002 en is het oudste en drukst bezochte havenzwembad. De Brusselse architect Julien De Smedt is een van de ontwerpers.

kalmeert de stad’

Architecte Camilla van Deurs

Kamp Hansen, die de afdeling cultuur en vrije tijd leidt bij de stad Kopenhagen.

Ook voor Gérald Ledent (UCL) past openluchtzwemmen naadloos in een stad waar vooral de binnenstad en de oude arbeiderswijken opwarmen bij hittegolven. De professor architectuur en stedenbouw trok aan de mouw van het Brusselse stadsbestuur met een ambitieus plan voor een groot zwembad – van 350 meter lang – in het Bécodok. Het kanaalwater zou er gezuiverd worden door een grote plantenfilter, want Brussel heeft geen natuurlijke verversing door zeewater, zoals de Deense hoofdstad.

“Zo’n zwembad staat mensen niet enkel toe om af te koelen. Het vermindert ook socio-economische spanning bij hitte,” vindt Ledent. “Kijk maar naar de commotie rond jongeren in recreatiedomeinen buiten Brussel. Zwemmen kalmeert, cela apaise les gens. En in het water zijn we ook allemaal gelijk. Dat viel me ook op in Kopenhagen: iederéén zwemt er in de haven.”

Een miljoen euro voor studiewerk

Het plan voor een Bécobad kwam ondertussen in een stroomversnelling. Het bleef de voorbije maanden onder de radar, maar door de voorstudie van Ledent werd één miljoen euro vrijgemaakt voor een gedetailleerde studie over het megazwembad. Het Gewest klopte daarvoor aan bij het federale Brusselfonds Beliris. Nog voor de zomer plant de Haven bovendien een proefproject met boeien op de plek in kwestie. Die proefopstelling moet duidelijk maken of zwembad en scheepsverkeer compatibel zijn.

Het andere Brusselse zwemproject, in één van de Neerpedevijvers, is al een stuk verder, maar kende ook al meer tegenkanting van buurtbewoners. De gemeente Anderlecht gaf een negatief advies, het Gewest komt binnenkort met een aangepast voorstel.

Wat kan Brussel van Kopenhagen leren? “Dat je genoeg aandacht moet besteden aan de zone buiten het eigenlijke zwembad,” zegt Kamp Hansen. “De meeste mensen brengen vijf tot tien minuten in het water door, maar willen wel enkele uren aan het water zijn. Je hebt dus sanitair nodig, fietsenstallingen, maar ook voldoende verblijfplaats. Anders gaan mensen wildplassen en liggen waar dat niet de bedoeling is.”

Ook Gérald Ledent trekt een les uit Kopenhagen. “De haven kan een nieuw stadscentrum worden, waar de stad zich naartoe keert. In Brussel hebben we wat dat betreft nog marge.”

Wie aan een klimaatbestendige stad werkt, denkt best ook na over de ruimte die auto’s krijgen, zegt Camilla van Deurs, hoofdarchitecte van Kopenhagen.

Wat doet Kopenhagen het best om zich aan te passen aan het veranderende klimaat?

Investeren op een manier die ook de levenskwaliteit ten goede komt. Dat geldt voor de maatregelen voor klimaatadaptatie, maar ook voor fietsinfrastructuur of andere uitgaven. Geld in een regenpijp steken onder de grond is niet per se de beste oplossing. Het aan groene en blauwe ruimte besteden, aan meer biodiversiteit en minder lawaai wél.

We zagen een hele rist projecten die best duur waren. Kan je zo’n aanpak wel op de hele stad uitbreiden?

Nee. We hebben die parels, spectaculaire projecten. Het komt er nu op aan om ze ook met elkaar te verbinden tot een halsketting, via minder grote ingrepen.

Er is kritiek dat er nog altijd te veel geld naar ondergronds beton gaat om water te vervoeren en stockeren.

Er zit best wat beton onder de grond, ja. In de toekomst moeten we naar een nieuw systeem waarbij politici ook een soort van CO2-rekening gepresenteerd krijgen bij elk project. Dat kan een stimulans zijn om water bovengronds op te vangen met oplossingen die ook andere stedelijke uitdagingen aanpakken.

U kent Brussel wat. Enig advies?

Op een bepaald moment zal de stad haar relatie met de auto moeten veranderen, daar worstelen we hier ook mee. De extra ruimte voor meer groen kan je bijna enkel van de rijbaan en de par-

keerplaatsen nemen. Dat vraagt overal in de westerse wereld politieke moed. De burgemeester suggereerde hier tijdens de verkiezingscampagne om een derde van de parkeerplaatsen op straat te schrappen. Was dat gelukt, dan hadden we een oppervlakte vrijgemaakt van 2,5 keer het grootste park van Kopenhagen. Wat in de jaren 1990 wel lukte, is elk jaar 2 tot 3 procent van de plaatsen schrappen, dat merken bewoners amper. Over een periode van tien jaar verander je de stad zo fundamenteel.

Stedenbouwkundige Jan Gehl hamert erop dat je de mentaliteit eerst moet veranderen voor je de stad verandert. In Brussel ontstond een halve volksopstand in wijken waar het autoverkeer werd aangepakt. We moeten het meer hebben over wat we winnen als we minder plaats geven aan de auto, niet over wat we verliezen.

“Geef politici een soort CO2-rekening bij elk project”

KH

‘De auto moet plaats afstaan voor meer groen’

Klimaatbestendige stad. Kopenhagen bereidt zich voor op de zondvloed

Wanneer het park een vijver wordt

Een stedelijke jungle waar ooit asfalt lag. Een groenzone die bij noodweer een kolkende beek ontvangt. En een ommuurd park dat in het diepst van zijn gedachten ook een regenmeer is. Kopenhagen spaarde de voorbije jaren kosten noch moeite om de stad klimaatbestendig te maken. “Waarom zou je beton gebruiken als het met groen kan?”

tekst en foto’s Kris Hendrickx

Bij regenval functioneert het vernieuwde Enghaveparken als een meertrapsraket: achtereenvolgens vullen de vijver, een ondergronds reservoir, het sportveld en de rozentuin zich. En als de hemelsluizen helemaal opengaan wordt het park een vijver.

Klimaatbestendige stad. Kopenhagen bereidt zich voor op de zondvloed

Zaterdag 2 juli 2011. De hemelsluizen boven Kopenhagen openen zoals ze dat nooit eerder deden. Circa twee uur hevige neerslag is genoeg om de stad blank te zetten: behalve kelders lopen ook veel huizen en straten onder, de omwalling van het zeventiende-eeuwse kasteel in het centrum stort in en het verkeer op de snelweg stopt voor een watermassa. Als bij wonder vallen er niet meteen doden – die zijn pas te betreuren door ziektes na de overstroming – maar het prijskaartje is met 800 miljoen euro ontnuchterend.

De kwetsbaarheid voor het regenwater zendt een schokgolf door de Deense hoofdstad, die sowieso al bibbert voor de stijgende zee- én grondwaterspiegel. Het moet anders, beslist het stadsbestuur, dat het Cloudburst Management Plan lanceert. De omvattende aanpak van dat wolkbreukplan moet de stad in de toekomst voor de zondvloed behoeden. Want dat extreme regenval steeds frequenter zal worden, dat beseft de stad maar al te goed. Augustus 2023. Samen met Bjørn Ginman van architectenbureau SLA stappen we rond op Sankt Kjelds Plads, tot voor kort een anonieme plek in de residentiële wijk Østerbro. “Is dat geen pimpelmees daar?” vraagt Ginman. “En daar, een koolmees!”

Tien jaar geleden was dit nog een grote rotonde, uitgesmeerd als een zee van asfalt, die bijna tot aan de huizen reikte. Vandaag slenteren we langs kronkelende paadjes door

een soort stedelijk bos met honderd verschillende boomsoorten, vooral inheemse. Over een licht glooiend terrein gaat het langs bijen op een bloeiende struik en fladderende vlinders.

In het midden van het plein ligt nog steeds een rotonde, maar dan wel zo klein als technisch haalbaar, waardoor twee derde van het asfalt de schop op kon. En het groen van het plein vindt ook nog eens zijn verlengstuk in Bryggervangen, een van de straten die op het plein uitkomen. De meeste huizen kijken er uit op een strookje stedelijk regenwoud voor de deur. Het aantal parkeerplaatsen? Dat bleef gelijk na de

800 mln euro

kos e de grote overstroming van 2011

300 bovengrondse plekken krijgen een groene en klimaatbestendige make-over

werken, op uitdrukkelijke vraag van de bewoners. Ginman kijkt om zich heen en glundert. “Hier kan je verdwijnen in de natuur. Groen maakt iets los in mensen en wij stadsbewoners hebben dat nodig.”

De natuur – inclusief dode bomen die hier gewoon mogen blijven liggen of staan – eist alle aandacht op aan het nieuwe Sankt Kjeldsplein. Nochtans kwam de heraanleg er in de eerste plaats om de buurt resistenter te maken tegen een volgende watersnood. “Het regenwater van alle huizen rond het plein wordt naar het groen geleid,“ legt onze gids uit. “De vegetatie zuigt al heel wat water op, maar de regen wordt ook naar zones geleid waar hij kan insijpelen of desnoods een vijver vormt. Verder zijn de verschillende groene delen nog eens met elkaar verbonden, zodat we het regenwater zoveel mogelijk kunnen vertragen. (Plots) Ha, een duivennest!”

Ginman haalt zijn smartphone boven om het nest op een goeie meter van ons vast te leggen.

Rock-’n-rollproject

De banale rotonde van weleer is vandaag een pleisterplek geworden. Voor de klanten in het nieuwe café aan het plein, maar ook voor bezoekers die zich op een van de schaarse banken nestelen in het groen. Katrin (61) en Derek (68) houden er even halt op hun fietstocht door de stad. “Je kan hier gewoon naar de bomen kijken, tot rust komen,” vindt de Britse Derek, “zolang je geen onnozele vragen moet beantwoorden van journalisten natuurlijk (Britse grijns).”

Maar ook stadsbesturen en planners van heinde en ver komen deze plek bezoeken. “Dit is dan ook een rock-‘n-rollproject zoals je er nergens een vindt,” zegt architect Ginman. “Ik heb hier al Chinezen, Brazilianen, Australiërs en het stadsbestuur van New York rondgeleid. Mensen willen hier ook plots wonen. De huurprijzen zijn dramatisch gestegen.”

Voor de Kopenhaagse stadsplanner Jan Gehl, die we opzoeken in zijn huis in een buitenwijk, is het bosplein zelfs wat te veel rock-’n-roll. “Misschien zijn er wel wat té veel bomen, ik mis de plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten.”

Sankt Kjelds Plads is het hart van het Klimakvarter: de klimaatwijk, waar volop geëxperimenteerd wordt met stadsplanning die aangepast is aan veranderende weerpatronen. En de stedelijke jungle toont mooi wat de filosofie van de Kopenhaagse aanpak is: waar het niet anders kan, gaat het regenwater naar nieuwe megariolering en stormbekkens. Maar

Architect Bjørn Ginman aan Sankt Kjelds Plads: “Hier kan je in de natuur verdwijnen.”

overal waar mogelijk kiest de stad voor een bovengrondse heraanleg met groen. Zo kan je het regenwater vertragen én tegelijk ook op andere fronten scoren. “You can spend the same money twice or three times,” om Gehl nog eens te citeren. Er ontstaat een nieuwe of vernieuwde groene ontmoetingsruimte, de stedelijke biodiversiteit vaart er wel bij én de nieuwe vegetatie koelt de stad ook af. Want zelfs het noordelijke Denemarken betreurde in 2018 zeker 250 hittedoden.

Het Cloudburst-plan beperkt zich niet tot Sankt Kjelds: tussen 2015 en 2035 krijgen 300 plekken zo’n groene en klimaatbestendige heraanleg. 17 ervan zijn ondertussen klaar, aan nog eens 59 wordt gewerkt.

“Als er één ding is waar ik trots op ben, dan is het wel dat we zo’n omvattend masterplan hebben, waar je dan alle nieuwe ontwikkelingen in de stad inpast. Hier en daar losse projecten opstarten heeft weinig zin,” zegt Jan Rasmussen van het stedelijke Climate Adaptation Center, terwijl hij ons door een andere groene ruimte leidt die net afraakte: Karens Minde. Het drassige en verwaarloosde park van weleer is vandaag

een moderne groene ruimte, met onder meer een blits speelplein.

Dé blikvanger in het park? Een kronkelende rivierbedding, deels in tegeltjes, deels als groenbedding. Het verharde deel kan als speelruimte voor jong volk dienen, terwijl het groene segment vandaag al een bebloemd valleitje vormt. Bij een wolkbreuk vertraagt de bedding het water eerst, om het vervolgens naar een meertje op het eind van het park te leiden. Stijgt het water ook daar te hoog? Dan is er altijd nog een grote regenpijp, die overtollig water naar de zee voert.

Speelplein wordt vijver

Openbare ruimte klimaatvriendelijk maken is mooi. Maar de stad is natuurlijk meer dan dat. Het masterplan betrekt daarom ook huiseigenaren bij de plannen. Lene Andersen toont ons twee van die projecten. In het noorden van Kopenhagen lopen we langs een groot wooncomplex met 220 appartementen. Andersen toont hoe het regenwater van het hele gebouw naar verschillende insijpelzones wordt geleid. Een daarvan is een speelplein

met natuurstenen die wat aan een Zuid-Franse rivierbedding doet denken. Bij zware regen kan het speelplein vollopen. Wat verderop wordt de regen dan weer naar een tuin geleid met ruimte voor een vijver en een ondergrondse waterbuffer. “Voor zover ik weet stond er nog nooit veel water aan de oppervlakte. Het werkt dus zoals bedoeld: in de eerste plaats als een fantastische groene ruimte voor de bewoners.”

Projecten op privégrond kunnen druppels op een hete plaat lijken, beseft Andersen. Met tien afgewerkte projecten en 4.000 vierkante meter zijn ze dat voorlopig nog. Op de stadsradar staan echter nog eens driehonderd projecten, goed voor ruim een miljoen vierkante meter. Wat daarbij helpt, is alvast de schaal van de woningbouw in Kopenhagen. Huizen voor één of enkele gezinnen zijn er hier veel minder dan in Brussel, grote ensembles des te meer.

Meertrapsraket

‘Gebruik gewoon groen in plaats van beton,’ het klinkt te mooi om waar te zijn. En dat is

Katrin en Derek planden hun pauze aan Sankt Kjelds Plads. “Je kan hier naar de bomen kijken, tot rust komen.”

Klimaatbestendige stad. Kopenhagen bereidt zich voor op de zondvloed

het ook, want bomen en overstroombare groenzones volstaan lang niet overal in de Deense hoofdstad. Dat zien we als we naar Enghaveparken trekken, een historisch park in het steeds hippere Vesterbro. Het is een park met vele gezichten: terwijl een nabijgelegen school haar turnles in de rozentuin houdt, hebben twee senioren met bierflessen plaatsgenomen op de lage muur die het park omzoomt. Langs de centrale vijver passeert een crèchegroep in XL-kinderwagens. En op de tribunes van het diepergelegen sportveld, pauzeert een schoolgroep op excursie. Een levend park.

Als Sankt Kjelds Plads een rock-‘n-rollproject is waar de natuur zijn gang gaat, kan je het vernieuwde Enghaveparken misschien

nog het best vergelijken met een meertrapsraket in de strijd tegen wateroverlast. Dat zit zo: bij normale regenval stroomt het regenwater uit de omliggende wijken naar de vijver en een nieuw waterreservoir onder de rozentuin. Bij overvloedige neerslag zoals die eens om de één tot tien jaar voorkomt, loopt ook het betonnen sportveld vol. Vervolgens is de rozentuin aan de beurt. En als de weergoden ten slotte nog eens uithalen als in 2011, zoals ze dat maar eens in de honderd jaar doen, wordt het volledige park één grote ommuurde vijver. “Op dat moment komt hier een afsluiting uit de grond, die de betonnen muur rond het park afsluit,” legt architect Flemming Rafn van Tredje Natur uit.

De klimaatbestendige heraanleg van Enghaveparken was met zijn 16 miljoen euro niet bepaald goedkoop. Maar de watercapaciteit van het park is met 22.000 kubieke meter dan ook enorm. “Kent u het Waterplein in Rotterdam, dat overstroombare sportveld? Ons park heeft ruim tien keer die capaciteit,” zegt Rafn. Nog een ander ijkpunt: het stormbekken onder het Flageyplein, het tweede grootste van Brussel, kan 33.000 kubieke meter aan, maar kostte begin de jaren 2000 wél al 40 miljoen euro.

Het stadsbestuur maakt zich sterk dat de ingreep geen luxe is. Anders dan bij het Sankt Kjeldsplein bevindt het park zich immers aan de voet van een heuvel. “Op dit moment stroomt het regenwater van verschillende huizenblokken errond al naar het park,” legt de architect uit. “Maar gaandeweg zullen steeds meer gebieden hun regenwater

hierheen sturen door het van de riolering af te koppelen. Uiteindelijk zal het park water

“Groen maakt iets los in mensen en wij stadsbewoners hebben dat nodig”

Bjørn Ginman Architectenbureau SLA

Sankt Kjelds Plads was vroeger een rotonde die tot aan de huizen reikte. Twee derde van het asfalt maakte plaats voor 600 bomen van 100 verschillende soorten.

Jan Rasmussen in de groene bedding van Karens Minde: “Ik ben trots op ons masterplan. Losse projecten opstarten heeft weinig zin.”

ontvangen van een gebied dat circa twintig keer zo groot is als zijn eigen oppervlakte.”

Net als bij Sankt Kjelds Plads werden ook de buurtbewoners betrokken bij het nieuwe Enghaveparken. “Ze zorgden er bijvoorbeeld voor dat er een soort café kwam in het ingangspaviljoen, zodat er ook sociale controle is op het park,” herinnert Rafn zich. De toewijding van de buurt ging soms ver. “De betonnen muur rond het park moest op een bepaald moment grijs blijven wegens besparingen. De bewoners hebben toen de kranten gebeld en moord en brand geschreeuwd over de getto-sfeer die dat zou veroorzaken. Zoals u ziet hebben we nu een muur in een prachtige zandkleur.”

Te duur

De aanpak in Enghaveparken toont dat er best nog wat beton wordt gebruikt in de Deense hoofdstad. Een noodzaak voor de een, overdreven investeringen voor de ander. “We leggen de stad nu aan voor die ‘één keer per honderd jaar-catastrofes’ die tegen 2100 verwacht worden,” zucht Anders Jensen van Miljøpunkt Nørrebro, een lokale milieuorganisatie. “Dat is extreem duur en stoot ook veel CO2 uit.” Jensen, die zelf een diploma klimaatadaptatie op zak heeft, pleit voor veel

meer kleinschalige, lokale oplossingen met minder beton. “Het probleem is ook dat veel grootschalige projecten zo duur zijn, dat je die oplossingen niet kan uitvoeren op de schaal van de hele stad.”

Jensen staat niet alleen met zijn analyse. “We hebben nu die parels, spectaculaire projecten,” zegt de Kopenhaagse bouwmeester Camilla van Deurs elders in dit nummer (zie p. 17). “Het komt er nu op aan om ze ook

QUAND LE PARC DEVIENT UN ÉTANG

FR Une jungle urbaine où il n’y a jamais eu d’asphalte. Un espace vert avec un ruisseau tourbillonnant en cas de météo exceptionnelle. Et un parc muré qui est aussi un étang de pluie. Ces dernières années, la ville de Copenhague n’a pas épargné ses forces pour rendre la ville résistante au climat. Les inondations de 2011 ont joué un rôle crucial. Pour éviter une telle catastrophe, la ville a concocté le plan Cloudburst. Ce plan réaménage l’espace public de telle façon que l’eau de pluie est ralentie à l’aide de zones vertes absorbantes ou de parcs inondables.

met elkaar te verbinden tot een halsketting, via minder spectaculaire ingrepen.” We keren nog even terug naar Sankt Kjelds Plads. Daar bewondert architect Ginman net een dode boom, die gewoon blijft staan. “Op zijn manier is dat toch ook mooi?” Zijn plein vindt hij überhaupt niet duur uitvallen. “Vier miljoen euro voor zo’n groot project noem ik eerder goedkoop. En je moet ergens beginnen als je de wereld wil redden.”

WHEN THE PARK BECOMES A POND

EN An urban jungle where there was once asphalt. A green zone that can add a swirling stream when needed. A walled park that also holds a rainwater reservoir deep below. In recent years, Copenhagen has spared no expense in making the city climate-proof. More than anything, the fear of more abundant rain like the 2011 flood plays a part here. To avoid such a catastrophe in the future, the city came up with the Cloudburst Plan. That aims to design public spaces so that they slow rainwater down, ideally with natural solutions. Not only do these hold water, they also offer cooling and bring greenery and biodiversity to the city.

Lene Andersen in een van de klimaattuinen die de stad ondersteunt. “Ook zonder regen is dit een fantastische ruimte.”

Het dieper gelegen sportplein in Enghaveparken kan volstromen met regenwater.

Klimaatbestendige stad. Architect Bas Smets

Architect Bas Smets in het Thurn & Taxispark dat hij ontwierp: "Dit is al een klimaatpark."

‘Breng regenwater onder de stoep’

Het is hoog tijd om de stad als één grote opvangplek voor regenwater te bekijken, vindt Brussels architect Bas Smets, die het Thurn & Taxispark ontwierp en straks de omgeving rond Notre-Dame hertekent. “Zo koel je, vermijd je overstromingen én voed je het groen.”

door Kris Hendrickx foto Saskia Vanderstichele

Hoe goed is Brussel als het over klimaataanpassing gaat?

Brussel is de laatste jaren bezig aan een inhaalbeweging. Zelf werk ik aan een masterplan om op de Noord-Zuidverbinding zoveel mogelijk regenwater vast te houden én koelte te creëren via meer groen. Je hebt ook het plan voor het openleggen van de Zenne aan het Maximiliaanpark.

Dat zijn maar plannen, bewijst dat niet net dat Brussel achterophinkt?

De bomen op de Anspachlaan beginnen toch serieus te groeien. En ook het park van Thurn & Taxis, dat ik tien jaar geleden ontwierp, is al een klimaatpark: het regenwater wordt zoveel mogelijk ter plaatse vastgehouden. Als sluitstuk vangen de vijvers nu ook regenwater op en koelen ze door verdamping. We moeten de stad nog meer bekijken als een mogelijkheid om regenwater vast te houden, zo overstromingen te vermijden én tegelijk voor koeling te zorgen.

Waar wil u dat regenwater dan opslaan?

Het komt er vooral op aan om dat op heel veel verschillende punctuele plekken te doen. Je kan het water naar de grond onder het trottoir leiden en van daaruit naar de bodem onder de parkeerstroken. Dat deden we in Charleroi. Die grond wordt daardoor vruchtbaar en bruikbaarder voor gevelplanten en straatbomen. Tegelijk

vertraag je daardoor het regenwater bij hevige neerslag. De straat wordt zo een groene vallei. We moeten dan wel beginnen om nutsleidingen onder de straat te stoppen in plaats van onder het trottoir zoals vandaag.

U pleit ervoor om bomen niet per se aan te planten op basis van een mooi plan, maar overal waar de mogelijkheid zich voordoet. Waarom?

Er zijn zoveel obstakels die het bomen moeilijk maken in de ondergrond, het is veel efficiënter om de logica van de planten zelf te imiteren: die zijn opportunistisch en groeien waar de omstandigheden goed zijn. Ik zie de stad als een aaneenschakeling van artificiële microklimaten. Het komt erop aan te zien met welk natuurlijk microklimaat zo’n artificiële situatie het best overeenkomt, zodat je de best mogelijke voorwaarden kan creëren voor groei.

U tekende zelf wel mee aan het gecontesteerde masterplan voor de Josaphat-site, waar 1.200 woningen moeten komen en waar oorspronkelijk ook weinig natuur overbleef.

De landschapsarchitect bepaalt niet hoeveel vierkante meter bebouwd wordt, dat is een politieke beslissing. Maar met het spoorpark trokken we wel een groene as door de hele site.

Tijdens een hi egolf is het buiten sowieso te warm in de

stad, zeker voor oudere mensen. Moeten we niet meer doen om binnenruimtes te koelen? Barcelona hee zo een netwerk van honderden klimaatschuilplaatsen.

Dat is nodig, ja. Ook Parijs werkt aan een netwerk van koelteruimtes. Er wordt bijvoorbeeld bekeken of je parkeergarages kan gebruiken. Door hun ondergrondse ligging zijn die gekoeld. Maar het blijft ook belangrijk om de buitenruimte te vergroenen. Nu kan het nog, want over tien jaar zal het alweer moeilijker zijn om een nieuwe boom te laten overleven in de stad.

Hee het kanaal het potentieel om de stad te koelen? Zeker, maar dan vooral als verblijfsplek voor wie ernaartoe trekt.

‘FAITES DES RUES DE VERTES VALLÉES’

FR Il faut considérer la ville comme un grand bassin d’orage, selon Bas Smets, l’architecte bruxellois derrière le parc de Tour & Taxis et bientôt le quartier de l’église Notre-Dame. « Cela permet de rafraîchir, d’éviter les inondations et de nourrir la verdure. » Il y a aussi du boulot sous les trottoirs, selon l’architecte, qui a redirigé l’eau de pluie jusque sous les trottoirs et les voies de stationnement à Charleroi.

‘TURN OUR STREETS INTO GREEN VALLEYS’

EN It is high time to look at the city as one big rainwater collection point. That is what Brussels architect Bas Smets, who will soon redesign the area around Paris’ NotreDame, thinks. “That’s how you cool, reduce flooding, and feed the greenery.” We can do better, particularly beneath our pavements, says Smets, who worked on a project in Charleroi on directing rainwater beneath the pavement and parking bays.

“Over tien jaar zal het alweer moeilijker zijn om een nieuwe boom te laten overleven in de stad”

Klimaatbestendige stad. Brussel reageert langzaam op snel veranderend klimaat

‘Plant bomen in elke straat’

Enkele voorbeeldige parken, mooie plannen en een catalogus aan intenties. Brussel beseft best dat het zich moet voorbereiden op een veranderend klimaat. Alleen is daar op het terrein nog te weinig van te merken. “Steden komen naar onze goeie ideeën luisteren en voeren die dan sneller uit dan wij.”

door Kris Hendrickx illustratie Delphine Frantzen

Het Marie Jansonpark blinkt bij wijze van spreken nog. Zo nieuw is de groene zone in Sint-Gillis, in het verlengde van de Parvis. Toch wordt de ruimte al volop gebruikt als we er na de middag aankomen. Neem nu de genereus lange tafels. Aan een daarvan zit zowel een man met laptop als een vrouw met broodje en nog even verderop een duo met bierblik in de hand. We zitten midden in de eerste hittegolf ooit in september, maar in de schaduw van de bomen merk je dat hier amper. Op het stenen Voorplein ernaast is het ondertussen zweten geblazen.

Op de plek van het nieuwe park stond tot de jaren 1980 de Munthoffabriek, daarna werd het een wat onbestemde ruimte met afgedichte kasseien en bomen. Plannen voor een ondergrondse parking stierven een stille

dood en het huidige bestuur liet de ruimte heraanleggen na een architectuurwedstrijd. Ruim honderd parkeerplaatsen gingen vrijwel geruisloos op de schop.

Hevige regens en meer hittegolven? Het park is een mooi voorbeeld van hoe je erop kan inspelen. Zo werden de bestaande zestig bomen bijna allemaal behouden en kwamen er nog eens veertig bij. “Het zijn boomsoorten die extremer weer aankunnen en die groter kunnen worden dan de huidige exemplaren,” zegt architect Guillaume Vanneste van VVV, dat samen met Studio Paola Vigano voor het ontwerp tekende. Bomen zijn nu eenmaal dé manier om de openbare ruimte te verkoelen, zowel via schaduw als verdamping.

Wat nog? Het grootste deel van de kasseivlakte werd op een subtiele manier onthard. Aan de boven- en zijkant is er

gazon, dat langzaam overgaat in kasseien met doorlaatbare groene voegen in de zones met veel passage. En misschien wel de meest opvallende ingreep: het regenwater van de voortaan autovrije Moskoustraat wordt naar insijpelzones geleid in het park. “Bij intense regen zoals vorige week vullen die groene grachten zich met 30 tot 40 cm water,” vertelt Vanneste. “Op die manier houden we het regenwater hier en belasten we de riolering lager in de vallei niet. Tegelijk koelt het water de omgeving.”

Het is een voorbeeld van het sponsstadprincipe, dat Wenen en vooral Kopenhagen al langer gebruiken. Anders dan in Kopenhagen gaat het regenwater van de omliggende huizen hier wel nog steeds naar de riolering.

Paola Vigano benadrukt dat de plek meer is dan een klimaatpark. “Een park dat er alleen voor het klimaat is, heeft hier geen ▼

Klimaatbestendige stad. Brussel reageert langzaam op snel veranderend klimaat

zin. Dit moet een plek worden waar heel verschillende stadsbewoners zich op elk moment van het jaar goed voelen.”

Stenen hi e-accu

Het Marie Jansonpark is niet de enige openbare ruimte die de klimaatkaart trekt in Brussel. De voetgangerszone op de Anspachlaan is vrij groen en het regenwater stroomt er naar de vegetatie. En ook op Thurn & Taxis werd vooruit gedacht. Toch valt het op hoe vaak de voorbije decennia stenen woestenijen ontstonden, die zich bij warm weer tot hitte-accu’s ontpoppen. Het Rogier-, het De Brouckère- of Sint-Gillisvoorplein (vroeger zelfs met meer bomen)?

Het groen zoek je er vaak met een vergrootglas. Het Molenbeekse Gemeenteplein of de nieuwe plannen voor het Koningsplein?

Idem. En ook de gewone woonstraten werden de voorbije jaren niet massaal groener.

We zijn niet de enigen die dat zeggen. “Hoewel de voorbije jaren veel openbare ruimten vernieuwd zijn, beantwoorden er maar weinig aan de noden en uitdagingen van de klimaatverandering,” schreef het gewestelijke planningsagentschap Perspective.brussels nog in 2021. “(…) De afwezigheid van natuurlijke elementen is frappant.”

Dat extra stedelijke groen is nochtans hard nodig in tijden van klimaatverandering. Als het aangelegd wordt als die stedelijke spons waar we het net over hadden, kan groen de effecten van extreme regenval helpen temperen. Hevige regenbuien leiden vandaag niet enkel tot ondergelopen kelders en tunnels op de kleine Ring. Ze zorgden er vorig jaar ook tachtig keer voor dat de riolering overstroomde in de Zenne (en negentien keer in het kanaal). “Dat betekent telkens een bom van microplastics en vaak vissterfte,” zo weet Pieter Elsen van de vzw Canal it Up. “Brussel heeft zichzelf bovendien geen deadline opgelegd om dat op te lossen, zoals andere steden wel doen.”

Maar verreweg het nijpendst in Brussel is de hittestress die het veranderende klimaat veroorzaakt, met steeds meer hittedoden tot gevolg. Een blik op de Brusselse hittekaart toont alvast hoe vooral het centrum en de arbeiderswijken veel heter worden dan de groenere wijken van de tweede kroon.

De kanaalzone spant daarbij de kroon. Bewoners krijgen er nu al twee tot drie keer zoveel hittegolfdagen te slikken als een bewoner van de groene Rand. Vooral

’s avonds, wanneer de stenen stad de opgeslagen warmte blijft afgeven, is het contrast met het ommeland groot en kan het oplopen tot 10 °C. Het stedelijke hitteeilandeffect, weet u wel. “Het zijn die nachten die dodelijk kunnen zijn voor kwetsbare bewoners,” zegt Simon De Muynck, ULB-onderzoeker en coördinator van het Centre d’écologie urbaine.

Ondertussen blijven de zomers ook nog eens warmer worden. Het KMI verwacht dat het Brusselse stadscentrum in de loop van de eeuw drie keer zo vaak met hittegolven zal moeten afrekenen. Die hitteperiodes zullen bovendien verdubbelen in intensiteit – in het meest pessimistische, maar ook meest waarschijnlijke scenario.

De hittekaart toont zo hoe de opwarmende stad ook een sociale kwestie is. Want de meest getroffen gebieden zijn doorgaans ook de armste in het gewest. En dat is niet alles. Wie arm is en in zo’n hittegevoelige zone woont, heeft het ook nog eens lastiger dan een bemiddelde buur. Even op de gelijkvloerse verdieping gaan schuilen? ’s Nachts eens

goed verluchten tussen voor- en achtergevel? Of uitwijken naar een buitenverblijf? Lastig als je met weinig middelen in een klein appartement woont.

“In het algemeen kennen we die mechanismen dan wel, toch blijven we ze zwaar onderschatten,” vindt De Muynck. “We zijn ook nog maar net begonnen met een fijnere analyse van de risico’s per gemeente. Hoeveel mensen sterven eigenlijk aan hitte en hoe is dat gelinkt aan de socio-economische situatie? Dat weten we niet of het wordt amper bestudeerd.”

Gemeentelijke versnippering

Een belangrijk obstakel is daarbij de aanpak per gemeente, merkt De Muynck. “De gewestelijke strategie qua klimaataanpassing (een deel van het Lucht Klimaat Energieplan, red.) moet vertaald worden naar gemeentelijke actieplannen, maar verschillende gemeenten pakken dat heel verschillend aan. Ukkel heeft daarvoor bijvoorbeeld studenten ingeschakeld.”

De Muynck pleit dan ook voor meer gewestelijke coördinatie en een soort CurieuzenAir van de temperaturen. “Zodra we echt beseffen hoe groot de verschillen zijn, zal de urgentie ook meer doordringen.”

Zoveel keer stroomde de riolering vorig jaar over in de Zenne 0 Het aantal extra bomen dat het Gewest beloofde te planten

Die sense of urgency zal nodig zijn om ook de nodige middelen vrij te maken, denkt de onderzoeker. “Als je echt wil ingrijpen voor het klimaat, dan moet je daar miljoenen aan kunnen spenderen en de gemeenten hebben vandaag geen idee waar ze die gaan vinden.”

We kloppen ook even aan bij Brussels bouwmeester Kristiaan Borret. Hoe goed doen we het op het vlak van klimaataanpassing? “Wat de openbare ruimte betreft zijn we een goede middenmoter, tenminste qua intentie. Het probleem is dat het in Brussel vaak stokt bij de uitvoering. Sommige buitenlandse delegaties pikken

“Als je echt wil ingrijpen voor het klimaat, dan moet je daar miljoenen aan kunnen spenderen”

Simon De Muynck Onderzoeker (ULB)

hier ideeën op die ze vervolgens sneller in de praktijk brengen dan wij. Oslo kwam bijvoorbeeld de piétonnier op de Anspachlaan bezoeken, maar was consequenter dan Brussel met het autoluw maken van de binnenstad.”

Wat minder autoruimte met klimaataanpassing te maken heeft? “Die koelende bomen moeten ergens komen,” legt Borret uit. “In het Marie Jansonpark, dat ik erg geslaagd vind, staat het groen nu deels waar parkeerplaatsen waren.”

Die strijd om de plek van de auto te beperken is een kwestie waar ook Wenen en Kopenhagen mee worstelden, merkten we op klimaatreis. En ook in Brussel is ze nog steeds in volle gang, niet enkel in het kader van mobiliteitsplan Good Move, merkt de bouwmeester. “In de nieuwe gewestelijke stedenbouwkundige verordening (Good Living) willen we bepalen dat maximaal 50 procent van de openbare weg nog voor privéauto’s mag dienen. Alleen stuit dat op weerstand van gemeenten en sommige politieke partijen.”

Bomen in elke straat

De bouwmeester hecht vooral belang aan ingrepen op het niveau van de gewone straat, die dan wel op grote schaal moeten gebeuren. “Een groot bos heeft veel minder effect dan groen in elke straat, waar je dat dan kan combineren met waterdoorlaatbare parkeerplaatsen. En op dat vlak gaat het niet snel. Dat geldt zelfs voor een gemeente als de Stad Brussel, met een bomenplan en de intentie om overal waar het kan een boom te plaatsen. Dan zou je toch verwachten dat er

in het straatbeeld nu massaal veel bomen opduiken?”

Hoeveel nieuwe bomen zullen Gewest en gemeenten eigenlijk planten? In Wenen zijn dat er 25.000 in deze legislatuur, in Parijs zelfs 170.000. Zowel bij de Stad Brussel als bij het Gewest ontbreekt zo’n becijferde ambitie. “Europa dringt daarop aan,” geeft Pascale van der Plancke toe, die het gewestelijke beleid inzake klimaataanpassing coördineert bij Leefmilieu Brussel. “Maar op dit moment weten we zelfs niet echt hoeveel bomen we al hebben, we zijn ze nu aan het tellen.” Het aantal bomen vindt van der Plancke ook niet zaligmakend. “Vaak is het belangrijker om exemplaren met grote kronen op de juiste plekken te planten.”

Alain Maron (Ecolo), Brussels minister van Klimaattransitie en Milieu, laat dan

‘NOUS DEVONS FAIRE PLUS, DANS CHAQUE RUE’

weer weten dat de ontwikkeling van het groene en blauwe (water)netwerk belangrijker is dan een bomencijfer. Hij wijst op een hele reeks nieuwe groene ruimtes die de voorbije jaren ontstonden, maar erkent dat het soms traag gaat, vooral door lokale tegenkantingen, zoals de zwemvijver in Neerpede die kende.

Een verkoelende openbare ruimte met veel groen: het is een noodzaak, maar het volstaat niet. Dat merkten we met name in Wenen bij 36 °C. In een ideale wereld kunnen mensen bij zo’n hitte in de eigen koele woonst blijven. Degelijke isolatie en een buitenzonnewering houden alvast veel warmte buiten. En wie al over een warmtepomp met geothermie beschikt, kan daarmee ook klimaatvriendelijk koelen. Alleen is het erg moeilijk en duur om dat principe in de hele stad toe te passen, zeker in een stad met kleinschalige woonhuizen als Brussel.

Heel wat steden werken daarom aan een netwerk van koelteschuilplaatsen voor hittegolven in gebouwen. In Barcelona gaat het ondertussen om ruim tweehonderd bestaande openbare plekken. In Brussel bestaat zo’n initiatief nog niet.

Kortom, er is nog werk aan de winkel in Brussel. En er is ook hoop, bedenken we in het Marie Jansonpark, bij een aangename 31 °C in de schaduw van een esdoorn. Architecte Vigano kijkt goedkeurend om zich heen. “Dit park wil een reden zijn om in de stad te blijven wonen.” Als we even later met de bouwmeester bellen, horen we een echo van dat optimisme. “Als ik door dat nieuwe park loop, denk ik: steden zullen de klimaatverandering wel overleven.”

‘WE NEED TO DO MORE AND ALONG EVERY STREET’

FR Quelques parcs exemplaires, plein de beaux plans et un catalogue d’intentions. Bruxelles sait qu’elle doit se préparer au changement climatique, mais sur le terrain, ça bouge peu. « D’autres villes viennent écouter nos bonnes idées et les exécutent plus vite que nous », dit le maître architecte Kristiaan Borret. Notamment au niveau de la simple rue résidentielle, il serait urgent de planter plus d’arbres pour rafraîchir la ville et retenir l’eau. Et ces interventions sont aussi une forme de politique sociale, car l’habitant moins aisé du centre-ville souffre bien plus du stress de la canicule que les gens habitant au vert.

EN There are parks that can serve as models. There are plans and an endless row of good intentions. Brussels knows that it needs to prepare for a changing climate, but there is too little happening on the ground. “Cities come to us to listen to our ideas and then implement them ahead of us,” says Brussels’ master builder Kristiaan Borret. He argues that we urgently need more trees that cool down and retain water, in particular along residential streets. These are also social measures, because the less well-off residents in the centre suffer from heat stress more than those who live in greener areas.

Het Marie Jansonpark tijdens de eerste hittegolf ooit in september: meer bomen zorgen voor meer verkoeling.

© BART DEWAELE

Klimaatbestendige stad. Big City

Helpt zilverpapier om je appartement koel te houden tijdens een hi egolf?

Kan je met een simpele ingreep zelf je woning weerbaar maken tegen de hi e tijdens een hi egolf?

Max Wyckaert en Luana Difficile

zoeken elke week een antwoord op een lezersvraag, deze week van Melissa uit Schaarbeek. Volg ook de Instagram pagina voor het Big City-verhaal op donderdag.

Ook een vraag?

Stel je vraag en stem op BRUZZ.be

Bekijk en lees antwoorden op BRUZZ.be/bigcity

Beestig Brussel

Door de klimaatopwarming zal het steeds warmer worden in onze stad. Nu de laatste jaren temperaturen boven de 30 graden geen uitzondering zijn, merk je dat veel van onze architectuur er niet op voorzien is om de hitte buiten te houden. Hoe kan je zelf naar oplossingen zoeken?

Overal aircosystemen plaatsen, is alvast niet het beste idee. Niet alleen verbruiken die enorm veel energie, ze stoten ook heel wat warmte uit naar buiten. Als er in een straat veel zulke systemen bijkomen, zal dat de temperatuur er alleen nog maar verhogen.

Je kan ook niet zomaar overal een airco installeren. Zeker niet als je huurder bent van een Brussels huis of appartement. Ook de

De kolibrievlinder overwintert steeds vaker in Brussel

Terwijl de mens zich moet aanpassen aan de klimaatopwarming, lijken sommige insectensoorten, zoals de kolibrievlinder, in Brussel perfect te gedijen bij een graadje meer.

“De kolibrievlinder is een trekvlinder die grote afstanden kan afleggen,” zegt Wim Veraghtert, vlinderexpert bij Natuurpunt.

Vroeger trokken de insecten rond deze periode naar de mediterrane regio of Zuid-Frankrijk, maar steeds vaker kiezen kolibrievlin-

isolatie van het gebouw, de dikte van het glas, de aanwezigheid van een warmtepomp, de vorm van het dak of de kleur van de gevel spelen een rol. Niet iedereen kan structureel iets aan een woning veranderen, zodat die beter bestand is tegen een hittegolf. Dan maar online naar tips zoeken? Leefmilieu Brussel heeft er wel wat op de website staan. Een ervan is om tijdens een hittegolf elektrische apparaten te vermijden. Niet strijken, geen warme wasjes draaien, geen brood bakken op het heetst van de dag. Of er zijn de knutseltips: een fles bevroren water voor je ventilator plaatsen, natte handdoeken voor je ramen hangen, je huis vol planten zetten. Ook Tik Tok staat ongetwijfeld vol van dit soort hacks

Soms lees je ook dat je zilverpapier langs de binnenkant van je raam kan kleven, om de zonnestralen te reflecteren. Dat is niet echt een goed idee. Eerst en vooral kan door de hitte van het zilverpapier het glas zelfs bre-

ken. Ten tweede is de warmte langs de binnenkant buiten houden tevergeefs. Hetzelfde geldt voor gordijnen.

Een serre

Ramen hebben op een warme dag hetzelfde effect als een serre. Wanneer de zon erop schijnt, gaat de warmte er vlot door naar binnen, maar verlaat ze je woning niet via die weg. Meer zelfs, de warmte wordt geabsorbeerd door de muren, vloer en meu-

ders ervoor om de winter in Brussel door te brengen. “Dat blijft een gok: als de temperatuur onder de tien graden zakt, is de kans groot dat ze het niet overleven. Blijft het zacht buiten, dan lukt de overwintering doorgaans goed.”

Zenuwpees

Dat kolibrievlinders steeds vaker opduiken in Brussel, is geen toeval. Vlinders fladderen immers noordwaarts als het warmer wordt. “Zuidelijke, warmteminnende soorten zoals het kaasjes-

De kolibrievlinder mijdt de stad niet. © SHUTTERSTOCK

bels, waardoor die in de woning blijft hangen.

Daarom is het beter om ‘s avonds wanneer het afkoelt ventilatie te creëren. Liefst tussen twee ramen die tegenover elkaar staan, want zo ontstaat er tocht.

Het allerbeste advies is echter om ervoor te zorgen dat er veel minder warmte langs je ramen naar binnen komt en daarvoor is buitenzonnewering de meest efficiënte en milieuvriendelijke tip.

Of het nu in de vorm van tenten, lamellen, rolluiken of karton is,

je moet het aantal stralen op je raam beperken. En dan kan, jawel, ook met zilverpapier, maar dan aan de buitenkant van je ramen. Zo hou je je woning alvast enkele graden koeler. Homegrade.Brussels bevestigt dat. Op de website homegrade. brussels staat nog extra info over hoe je je woning ecologisch kan verbeteren of verbouwen. Want elke zomer met rollen zilverpapier en tape voor je raam aan de slag gaan, is misschien toch niet het handigste idee. LD

Cultuur om mee te nemen

Cultuurminners opgelet: het BRUZZ

Select-magazine vol cultuurtips voor oktober is uit! Te vinden bij Muntpunt en in alle cultuurhuizen.

BRUZZ.be/select

Gratis naar hulde aan Arno

Hij is al een tijdje niet meer onder ons, maar de AB vergeet Arno niet. Ga op 30 september gratis naar ArnoMatik!, de hulde aan de grootmeester.

Luister op 28/9 naar Gunnar, van 7 tot 10u

kruiddikkopje en de kolibrievlinder breiden hun areaal uit naar het noorden en nemen dus toe in onze contreien, terwijl koudeminnende soorten zoals het koevinkje net afnemen, en zelfs geleidelijk aan verdwijnen.”

Slecht nieuws met een gouden randje, want de kolibrievlinder is een fascinerend diertje: het is een zenuwpees, en het beweegt vliegensvlug van bloem naar bloem, om met zijn lange roltong de nectar eruit te slurpen.

Waar die nectar vandaan komt, maakt de dagactieve nachtvlinder

niet veel uit. “Hij voedt zich met bloemen en tuinplanten en mijdt de stad niet,” zegt Veraghtert, maar er is wel een belangrijke vereiste voor de voortplanting. “De rupsen voeden zich enkel met walstro. Kolibrievlinders planten zich dus alleen voort op plaatsen waar de juiste planten groeien. Ook dat leefgebied vinden we in Brussel, waar walstrosoorten vooral in wegbermen voorkomen.” AD

Het vroegere Brussel

In een nostalgische bui? Sinds kort kan je iedere vrijdag na BRUZZ24 foto’s van het vroegere Brussel zien, elke week in een ander thema.

Bekijk ze vanaf volgende week ook op BRUZZ.be

Een airco koelt je woning wel af, maar vraagt veel energie en voert de warmte af naar buiten. Daardoor lopen de temperaturen buiten nog extra op.

Lees de hele reeks op BRUZZ.be/beestigbrussel

BIO

• 56 jaar

• Studies bedrijfskunde met focus op milieu-economie

• Energie-expert en leidend ambtenaar in de Oostenrijkse federale milieu-administratie (2004-2011)

• Hoofd van de afdeling energieplanning van de stad Wenen (2011-2022)

• Bestuurder bij Wien Energie (2016-2022)

• Voorzitter van het Oostenrijkse klimaat- en energiefonds (sinds 2023)

Klimaatbestendige stad. Bernd Vogl van het Oostenrijkse klimaat- en energiefonds

‘Straks koelen we ook buitenruimtes met warmtepompen’

De openbare ruimte zo organiseren dat ze koelt is noodzakelijk, maar het zal niet volstaan. Dat zegt Bernd Vogl, directeur van het Oostenrijkse klimaat- en energiefonds. We moeten ook de gebouwen aanpakken, zodat ze op een klimaatvriendelijke manier koelen. “En dat betekent meer dan zonnewering.”

Puffen! We voelen ons opnieuw een wandelende fontein als we de kantoren van het klimaat- en energiefonds binnenstappen. De zetel bevindt zich op een boogscheut van het snelstromende en koele Donaukanaal. Toch kleurt de plek op de Weense hittekaart donkeroranje en dus heet. Het toont meteen hoe bijzonder lokaal de invloed van koelende factoren kan zijn. Uit de vergaderzaal waar Bernd Vogl ons te woord staat, kijken we dan weer uit op de Karl-Marx-Siedlung, het bekendste en grootste complex met sociale woningen in de stad, met een lengte van ruim één kilometer.

Het zijn vooral de kwetsbaarste inwoners van dat soort woningen die Vogl zorgen baren. “Ik kan een beetje nijdig worden als ik hoor dat we geen koeling zouden inbouwen in nieuwe sociale woningen.”

Deze week haalden we 36 graden in Wenen. Hoe beleefde u zelf de hi e?

BERND VOGL: Ik woon een beetje verder buiten de stad, daar is het nog draaglijk, al is het in het Wienerwald ook best heet. Hier op kantoor is het gelukkig aangenaam.

Op reportage in Wenen zagen we dat er al veel gebeurt om de openbare ruimte af te

koelen. Die inspanningen zullen niet verhinderen dat het steeds vaker te heet is buiten. Moeten we niet meer doen om onze gebouwen zo koel te maken als uw kantoor?

VOGL: Jazeker. In onze breedtegraden is er lang van uitgegaan dat we enkel met zonnewering moeten bezig zijn. De voorbije jaren is echter gebleken dat je warmtepompen prima kan inzetten om te koelen, zonder de nadelen van een klassieke airco, die warme lucht naar buiten blaast én net slecht is voor het klimaat. Die warmtepompen hebben dat zelfs nodig in dichtbebouwde gebieden,

door Kris Hendrickx

Klimaatbestendige stad. Bernd Vogl van het Oostenrijkse klimaat- en energiefonds

omdat hun sondes anders bevriezen (warmtepompen op geothermie onttrekken in de winter warmte aan de ondergrond en in de zomer koelte. De aardsondes van de pomp koelen daardoor af in de winter en warmen op als ze koelen, red.). Wat me echt boeit: de koelingsbehoefte van zo’n pomp is heel wat groter dan wat je nodig hebt om huizen in de zomer af te koelen, waardoor we zo stilaan toepassingen kunnen bedenken waarbij warmtepompen de openbare ruimte afkoelen.

Zijn er al voorbeelden van warmtepompen die de openbare ruimte koelen?

Dringt dat besef ook door in Wenen?

VOGL: Toch wel, de socialewoningmaatschappijen zijn mee. En ook in het bestaande gebouwenbestand gebeurt wel wat. Wenen heeft daar nu echt de leiding genomen: weg van het gas en op naar duurzame oplossingen die verwarmen én koelen. Ik ben ervan overtuigd dat heel wat steden de volgende jaren zullen willen zien wat we hier doen.

We wilden eigenlijk vragen waar Wenen bijzonder goed in is als het over klimaataanpassing gaat, maar u hebt al geantwoord.

VOGL: In Wenen loopt er vandaag al een project waarbij een kleine straat wordt gekoeld. Ik zou graag zien dat we dat nu ook eens bij een speelplein of een deel van een park proberen. Je kan via die warmtepompsystemen ook koude lucht de stad inblazen. Dat is niet zo efficiënt als een precies afgebakende zone als een speelplein afkoelen, maar het is toch al iets.

Ik vind het principe zo fascinerend, omdat je tegelijk het klimaat beschermt (als de warmtepomp op geothermie en groene stroom draait, is er in principe geen CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen, red.) én je je ook aanpast aan de gevolgen van de klimaatopwarming.

Natuurlijk zijn er stemmen die zeggen dat het duur is, dat de warmtenetten die we in Wenen hebben (centraal opgewekte warmte, voor ongeveer de helft op basis van aardgas, red.) veel goedkoper zijn. Weet je, ik word daar een beetje nijdig van. Gaan we dat soort technologieën dan echt niet inbouwen in de nieuwe sociale woningen, bij die mensen die net het kwetsbaarst zijn voor de gevolgen van hittegolven?

VOGL: Wenen heeft 150 jaar geleden verleden ook een waterbevoorrading uit de bergen uitgebouwd, die gedimensioneerd is op drie miljoen inwoners, de helft meer dan vandaag! Daardoor kunnen we ons al die waterspeeltuigjes makkelijk permitteren (Wenen telt ruim driehonderd waterverstuivers, die automatisch starten in periodes met hoge temperaturen, red.).

En wat kan beter?

VOGL: Het heeft in elk geval lang geduurd voor we erin geslaagd zijn om echte, nieuwe groene ruimtes te creëren in nieuwe stadsdelen. De brandweer was lang de sterkste kracht. De stadsplanners maakten

een plan met veel bomen en nadat de brandweer gesproken had was het van ‘Bäume weg!’ ... Terwijl de bomen echt wel het wezenlijke zijn voor de afkoeling. Het effect van groendaken, zeker als het maar een dunne aardelaag is, is véél kleiner. Wat hier ook niet van een leien dakje loopt, is om onze straten anders te gaan gebruiken en groener te maken.

U bedoelt door het autoverkeer terug te dringen?

VOGL: Ja. Zo moedig als in Parijs of andere steden zijn we hier niet. De sociaaldemocraten zijn verdeeld over dat thema. Je hebt de meer groene linksen. En dan is er de oude

“We hebben een industrialisering nodig, zowel om de klimaatopwarming tegen te gaan als om ons eraan aan te passen”

“In een bestaande stadsstructuur meer plaats creëren voor fietsen en groen, dat is nu eenmaal een taai proces”

Bernd Vogl: “Ik ben ervan overtuigd dat heel wat steden de volgende jaren willen zien wat we hier in Wenen doen.”

daar nu wat de beste oplossingen in verschillende gebouwen zijn. Zodra dat duidelijk is, moeten die scenario’s ondersteuning krijgen, zodat de aanbieders ervan ook standaardoplossingen kunnen uitwerken. Bij de klimaataanpassing zal het ook zo gaan. Zodra je iets aan de lopende band kan uitwerken in een stad heeft het echt effect. We hebben een industrialisering nodig, zowel om de klimaatopwarming tegen te gaan als om ons eraan aan te passen.

Zelfs met zo’n industrialisering zullen steden toch meer blijven opwarmen dan het pla eland. Riskeren we op den duur geen exodus uit de stad?

VOGL: Er zijn al heel wat steden waar het veel warmer is dan in Wenen en waar ook miljoenen mensen wonen. Als we het nu goed doen en veel woningen en andere plekken creëren waar het koel is, wordt dat risico niet zo groot, denk ik. Dan moeten we straks niet met de metro gaan rijden om het koel te hebben, zoals in Madrid.

In Wenen wordt nu ook bekeken of we geen openbare gebouwen hebben die we kunnen openen als het superheet wordt. De koelingstechnologie waar ik het al over had, wordt vandaag ingebouwd in zeker tien nieuwe schoolcampussen, soms voor 1.700 mensen. En die staan leeg in de zomer.

VOGL: Het moeten er inderdaad veel meer worden dan vandaag. Hoe meer mensen je dan in zo’n gebouw opvangt in de zomer, hoe beter je de aardsondes laat regenereren. Je kan dan een deel van het bibliotheekaanbod van Wenen naar zo’n plek brengen, zodat mensen er kunnen lezen. Zulke plekken zijn ook belangrijk omdat het nog een tijd zal duren voor iedereen in een huis woont dat je ook kan koelen.

Welke steden bewondert u nog als het over klimaataanpassing gaat?

VOGL: Ik heb veel respect voor de moed die Parijs heeft getoond om de stedelijke ruimte anders te gaan gebruiken. Met de ruimte die je wegneemt bij de auto kan je de stad leefbaarder en koeler te maken. Toen ik mijn enthousiasme over de Seine-oevers in Parijs met Weense stadsplanners deelde, reageerden die droog: ‘We zijn in Wenen zo langzaam, dat we er nog niet aan toegekomen zijn om een snelweg langs het Donaukanaal (dat de stad doorkruist, red.) te leggen.’ (Lacht) Daar zit een grond van waarheid in over deze stad.

garde, die niet veel verschilt van de conservatieven (lacht). Die oude mannelijke garde zit doorgaans aan de hefbomen van de macht.

Nu, het huidige stadsbestuur trekt wel aan de kar. Maar in een bestaande stadsstructuur meer plaats creëren voor fietsen en groen, dat is nu eenmaal een taai proces. Wat wel helpt: Wenen heeft een openbaarvervoerskaart ingevoerd die 365 euro kost, één euro per dag. Dat heeft tot een grote toename geleid van het aantal gebruikers, waardoor het iets makkelijker wordt om het aantal auto’s onder controle te houden. Dat is dan weer een voordeel als je de openbare ruimte wil herbestemmen om bijvoorbeeld meer groen te krijgen.

Dat klinkt erg bekend. Iets anders: veel mensen met wie we spraken zien de uitdaging er vooral in om de recepten voor een koele stad die we langzaam kennen op een veel grotere schaal te realiseren. Anders blij het effect uiteindelijk maar miniem. Akkoord?

VOGL: Jazeker, in de energiesector hebben we een gelijkaardige situatie. Project per project werken en telkens de wereld heruitvinden functioneert niet. We kijken

Dat klinkt al veelbelovender dan de twee kleine koele plekken die de stad vandaag aanbiedt en die er volgend jaar misschien een tiental worden. Barcelona hee al ruim tweehonderd van die klimaatschuilplaatsen, bijna altijd ruimtes die al bestaan met een andere functie, zoals bibliotheken.

Kopenhagen is natuurlijk ook goed, maar de problemen zijn wel anders dan hier in Wenen. Het is er minder warm en hun grootste zorg is het water. Ook Bilbao, waar ik deze zomer was, is erin geslaagd om veel nieuw groen in de openbare ruimte te brengen. Al die auto’s met airco stoten in de zomer ook nog eens warmte uit, een extra reden om ze aan banden te leggen. In Wenen passen we dat principe nu ook bij gebouwen toe: of het nu nieuwbouw of renovatie is, we bouwen geen systemen meer in die de buitenlucht opwarmen.

‘IL NE FAUT PAS OUBLIER LES PLUS VULNÉRABLES’

FR Réaménager l’espace public pour le refroidir ne suffira pas, selon Bernd Vogl, directeur du Fonds autrichien pour le climat et l’énergie. Nous devons aussi faire en sorte que les bâtiments se refroidissent de façon écologique. « Et une protection solaire ne suffira pas. » Vogl pense surtout à des pompes à chaleur. Celles-ci permettent non seulement de refroidir des bâtiments, mais à l’avenir elles permettront aussi de rafraîchir des espaces extérieurs délimités, prédit le directeur. « Et cette technologie, nous devons aussi l’intégrer dans les logements sociaux, pour les habitants plus vulnérables. »

‘WE NEED TO BUILD IN COOLING FOR THE MOST VULNERABLE TOO’

EN Rebuilding our public spaces so that they stay cool is necessary, but it is not going to be enough. That is what Bernd Vogl, director of the Austrian Climate and Energy Fund, says. We also need to address buildings so that they stay cool in a climate-friendly way. “That is about more than just shading.” Vogl is mainly thinking about geothermal-based heat pumps. Not only can they cool down buildings, in the future they will also be able to keep defined outdoor spaces cooler, the director predicts. “We need to build that technology into social housing as well, for the most vulnerable residents.”

‘Ik heb een kanonskogel van een film willen maken’

In films over WO II die ons confronteren met de collaboratie, pogroms, razzia’s en onmogelijke keuzes in wrede tijden, heeft dit land geen traditie. Maar waar een wil is, is een weg. “De grote power van de ik-stond-erbij-en-ik-keekernaarmassa fascineert me,” zegt Tim Mielants over zijn verfilming van de Antwerpse oorlogsroman Wil. door Niels Ruëll

Cinema. Tim Mielants confronteert Antwerpen met zijn oorlogsverleden

In het beklemmende en donkere oorlogsdrama Wil zien we naast de vertrouwde meedogenloze wreedheid van de nazistische bezetter ook nagespeelde oorlogsfeiten waar we veel minder mee vertrouwd zijn. Opgehitste Antwerpenaren tijdens een pogrom op een synagoge, Antwerpse politie die actief deelneemt aan razzia’s, collaborateurs die gouden zaken doen en andere smerigheid die de Tweede Wereldoorlog met zich meebracht. Tim Mielants ontleende het verhaal van twee jonge agenten (acteurs Stef Aerts en Matteo Simoni) die de verpletterende gebeurtenissen van veel te dicht meemaken aan de gelijknamige succesroman van Jeroen Olyslaegers.

“We hebben nog samengewerkt aan een adaptatie van zijn roman Wij,” vertelt Tim Mielants. “Het lag vooral aan mij dat die film er destijds niet is gekomen. Ik was nog te jong om de seksualiteit en de gelaagdheid van de personages te vatten. Dat Jeroen voor Wil toch opnieuw aan mij dacht, maakte me erg blij. Tegelijk was ik voorzichtig. Zo’n fantastisch boek wil je niet verknoeien. Het heeft even geduurd voor ik een geschikt concept vond,” zegt de Antwerpenaar die gereputeerde tv-series als Peaky Blinders regisseerde en met het nudistische en tragikomische De Patrick debuteerde.

“Het klinkt misschien vreemd, maar ik had bij dat concept geen eindresultaat in mijn hoofd,” zegt Mielants. “Het was veeleer een kwestie van op alle fronten doordachte keuzes maken. In steeds meer oorlogsfilms worden scherpe lenzen en de meest moderne technieken gebruikt. Maar dan kijk je met de ogen van 2023 naar de Tweede Wereldoorlog, en dat wilde ik liever vermijden. Ik heb wat geëxperimenteerd op basis van wat je in de jaren 1930 en 1940

in de bioscopen te zien kreeg. Zo hebben we oude Petzval-lenzen gebruikt, de lenzen waarmee Leni Riefensthal Hitler nog heeft gefilmd. We kijken letterlijk door het glas van toen. Ik ben te vinden voor een eerlijk gevoel van period drama. Die lens heeft enkel in het midden van het beeld focus en in combinatie met het 4:3-beeldkader van toen geeft dat iets isolerends en claustrofobisch. De okerkleuren en het noir zijn geïnspireerd door het kubistische doek Jeune homme triste dans un train van de Franse kunstenaar Marcel Duchamp. Ik had

me afgevraagd: wat als ik het boek moet samenbrengen in één schilderij?”

De zwijgende meerderheid

“Het hardst ben ik geschrokken van hoe groot de toekijkende, zwijgende meerderheid was,” getuigt Tim Mielants. “Daar was ik me niet van bewust. De grote power van de ik-stond-erbij-en-ik-keekernaarmassa fascineert me. Ik vraag me af hoe ik zou hebben gereageerd. Weet jij het?”

“Nu, onderzoek naar het gedrag van mensen in totalitaire regimes leert dat je overal ongeveer hetzelfde evenwicht terugvindt. Tien procent collaboreert, in gradaties van extreem tot heel extreem. Vijf tot tien procent gaat in het verzet. Tachtig tot vijfentachtig procent vormt de zwijgende meerderheid. Ik stond erbij en ik keek ernaar. Dat was ook zo binnen het Antwerpse politiekorps.”

Wil toont hoe die Antwerpse politie actief deelneemt aan jodenrazzia’s. Maar of de gretigheid van het Antwerpse korps groter was dan die van andere korpsen in vergelijkbare steden, nuanceert Mielants.

“Wil is géén historisch document. Wil kan alleen maar inspireren en vragen stellen. Hopelijk zijn mensen zo geëmotioneerd door de film dat ze er meer over willen weten”

Stef Aerts als Wilfried Wils in Wil. Regisseur Tim Mielants: “Pas wanneer de film gedaan is, krijg je tijd om contemplatief te zijn. Wat heb ik nu gezien? Hoe zou ik handelen?”

“Dat moet je aan professor Herman Van Goethem vragen. Hij schreef daar boeken over. In Parijs, Bordeaux en andere West-Europese steden ging het er ongeveer hetzelfde aan toe. Er werden quota’s opgelegd. De politie moest dan binnen een bepaalde periode duizend joden oppakken.”

“Maar het gedrag van de politie in Antwerpen was wel anders dan het gedrag van de Brusselse ordediensten, bijvoorbeeld. Het archief is weliswaar afgebrand, waardoor we minder informatie over Brussel hebben, maar het staat wel vast dat de Brusselse politie een andere mentaliteit had, in het bijzonder op het vlak van de actieve deelname. Die tien procent actieve collaborateurs moet je in Brussel wat meer nuanceren.”

Koortsdroom

Ons oorlogsverleden interesseert Tim Mielants bovengemiddeld, maar Wil blijft boven alles een film. “Die interesse is me met de paplepel ingegeven,” knikt hij. “Vroeger werd er bij ons aan tafel véél over de Tweede Wereldoorlog gepraat. Mijn broer is een militaire freak die geschiedenis heeft gestudeerd. Maar ik wil wel benadrukken dat Wil niet dé geschiedenis is. Een speelfilm kan en mag dat ook niet zijn. Je moet de geschiedenis ernstig nemen. Ik heb met meerdere historici de scenario’s doorgenomen, en ik denk niet dat er grote fouten ingeslopen zijn. Maar

er zijn wel gradaties van plausibiliteit. Wil is géén historisch document. Wil kan alleen maar inspireren en vragen stellen. Hopelijk zijn mensen zo geëmotioneerd door de film dat ze er meer over willen weten.”

Gesteld dat ze de Tweede Wereldoorlog niet te lang geleden vinden. “Dat heb ik willen counteren door een kanonskogel van een film te maken,” vertelt Mielants. “Een stuwende, stevige koortsdroom die je tot het einde op het puntje van je stoel houdt. Pas wanneer de film gedaan is, krijg je tijd om contemplatief te zijn. Wat heb ik nu gezien? Hoe zou ik handelen? ‘De film begint pas als hij gedaan is,’ hoorde ik iemand zeggen. Ik snap dat wel.”

“Net als het boek nodigt Wil uit tot een dialoog tussen generaties,” besluit Tim Mielants. “Je hoort een iets oudere Wil. Maar ik kijk ook naar de toekomst. Ik heb zelf twee kinderen en ik vraag me af welk gesprek ik zal hebben met mijn kleinkinderen over beslissingen die wij nu nemen over artificiële intelligentie of natuurontwrichting. Misschien zullen ze dan zeggen: ‘Opa, wat heb jij toen uitgestoken of nagelaten te doen?’ Misschien moet ik dan wel hetzelfde antwoorden als de mensen uit Wil: ‘We stonden erbij en we keken ernaar.’”

Wil, Tim Mielants’ filmadaptatie van de roman van Jeroen Olyslaegers, speelt nu in de zalen

‘ON S’EST CONTENTÉS DE REGARDER’

FR La Belgique ne s’inscrit pas dans une tradition de films sur la Seconde Guerre mondiale, confrontant ses spectateurs à la collaboration, aux pogroms, aux razzias et autres choix impossibles à une époque cruelle. Mais il suffisait de le vouloir. Dans le poignant drame de guerre Wil, du réalisateur Tim Mielants (De Patrick, Peaky Blinders), une adaptation du roman à succès de Jeroen Olyslaegers, deux jeunes agents (Stef Aerts et Matteo Simoni) vivent les bouleversants événements de bien trop près. « Je me demande ce que je dirai à mes petits-enfants sur les décisions que nous prenons à l’heure actuelle concernant l’IA ou le dérèglement de la nature. Je n’aurai peut-être d’autre choix que de réagir comme les gens dans Wil : ‘On était là et on s’est contentés de regarder. »

‘WE JUST STOOD THERE WATCHING’

EN When this country produces films about World War II, they are not usually of the kind that confront us with collaboration, pogroms, round-ups, and impossible choices in cruel times. But where there is a will, there is a way. In the haunting war drama Wil, directed by Tim Mielants (Patrick, Peaky Blinders) based on Jeroen Olyslaegers’ successful novel, two young police officers (played by Stef Aerts and Matteo Simoni) experience the crushing events closer up than what is comfortable. “I wonder what conversations I will have with my grandchildren about the decisions we are making today around artificial intelligence or natural disruption. Perhaps my answer will be the same as that of the characters in Wil: ‘We just stood there watching.’”

Select. Wat te doen deze week?

POP & JAZZART & LITFILM

Spijbelen maar

Brussel Brost trapt traditiegetrouw het nieuwe hoofdstedelijke academiejaar op gang. Het feestmaal begint op de Stoemp Stage, waar je je tanden kan zetten in jong talent als Shaka Shams, Onha en A Slay. Op de Secret Stage onthullen onder meer Amina808 en Mavee al hun geheimen. Later op de avond komen kleppers als Lefto, Blck Mamba, Jazz Brak en LeBlanc de Brik Stage in de fik steken. Je zou voor minder spijbelen.

BRUSSEL BROST 28/9, 15.00, ING Arena, brik.be

Herkauwers herboren

Soms moet je wat ballast afschudden om je herboren te voelen: KAU trio. liet het tweede deel van zijn naam vallen en zie, de Brusselse herkauwers zijn herboren. Op hun nieuwe, derde album The cycle repeats, zijn eerste release bij de Belgische vrijbuiters van de jazz Sdban Ultra (zie ook Echt!, STUFF., Black Fower ...), klinkt zijn even aanstekelijke als eclectische mix van jazz, eightiessynths, breakbeats en prog groovyer dan ooit.

KAU INVITES NIGHT 29/9, 20.00, Volta, volta.brussels

Jazz is heilig

Daar is de herfst, daar is een nieuwe editie van Saint Jazz. De 37e affiche wordt onder meer gesierd door drummer Antoine Pierre, die met Unplugged Computer elektro-bangers van onder meer Aphex Twin, Squarepusher, Venetian Snares en DJ Rashad in een akoestisch jazzjasje zal steken. Verder is het uitkijken naar de Kameroense drummer en zanger Conti Bilong, die een brug slaat tussen swing en Afrikaanse klanken. (TZ)

SAINT JAZZ FESTIVAL 28 > 30/9, Jazz Station & Botanique, www.saintjazz.be

Kui e in Immersivië

Bijna 100 jaar al doet Kuifje van zich spreken. In die kleine eeuw heeft de avontuurlijke reporter zich behalve in kranten en strips ook in tv-series en films van zijn nieuwsgierigste kant getoond. Thurn & Taxis loodst Hergé’s bekendste creatie nu ook het heden van de immersieve belevingsexpo’s in met een beweeglijk projectiespektakel op goed 1.600 vierkante meter.

KUIFJE, HET MEESLEPENDE AVONTUUR 27/9 > 7/1, Thurn & Taxis, www.tintin-immersiveadventure.com

Pendelpoëzie

In 2011 greep het EUNIC-netwerk (European Union National Institutes for Culture) voor het eerst de Europese Dag van de Talen op 26 september aan om de Brusselse pendelaar van wat poëzie te voorzien. Het Transpoesie-festival is intussen aan zijn dertiende editie toe en viert dat gedurende vijf dagen met poëtische performances, interviews, open mics, debatten en tramgedichten in de Europese hoofdstad.

TRANSPOESIE > 30/9, verschillende locaties, transpoesie.eu

Wawildewete?

Dat het er uit de hand loopt, is niet de bedoeling, stelt deBuren, om alle gelijkenissen met De tafel van Gert meteen van, euh, tafel te vegen. Wel onderwerpt in de nieuwe aperoreeks ‘Je mag me alles vragen’ een gast zich een uur lang aan spontane vragen naar de pieren uit zijn, haar of hun neus. Als eerste gast schuift Jeroen Olyslaegers aan, die de dag na het premièrefeestje voor Wil misschien net loslippig genoeg zal zijn. (KS)

JE MAG ME ALLES VRAGEN: JEROEN OLYSLAEGERS 28/9, 17.30, deBuren, deburen.eu

Le Woody

Loopt het huwelijk van een rijk, jong koppel op de klippen? Zij bevrijdt zich met een oude schoolvriend van verveling, hij huurt achterdochtig een privédetective in. Dit met oneliners gestoffeerde, prachtig gefotografeerde verhaal over toeval, geluk, overspel, moord en romantiek is vintage Woody Allen. Met dat verschil dat er Frans wordt gesproken. Amerika laat de beschuldigde regisseur van Annie Hall vallen. Europa niet.

COUP DE CHANCE dir.: Woody Allen, act.: Lou de Laâge, Melvil Poupaud, Niels Schneider

Koreaanse weelde

Wat moet het fijn zijn om het Korean Film Festival in elkaar te boksen. Je kan kiezen uit blockbusters, prijswinnende parels en veelbelovende films van nog niet bekende talenten. De elfde editie opent met Phantom, een oorlogsfilm over een verzetsheld die door de Japanse bezetter wordt opgejaagd. Het festival blikt ook terug op wonderjaar 2003 met Oldboy van Park Chan-wook en Memories of murder van Bong Joon-ho.

KOREAN FILM FESTIVAL 27/9 > 5/10, verschillende locaties, www.kffbelgium.com

Arthouse-Mary Poppins

Gloria wordt betaald om de 6-jarige halfwees Cléo te bemoederen. Hun sterke band is onloochenbaar, maar de breuk is onvermijdelijk. Gloria moet terugkeren naar Kaapverdië en naar haar twee achtergelaten kinderen, een zwangere tienerdochter en een puberende zoon. Een verbluffende Louise Mauroy-Panzani blaast deze semiautobiografische mix van Mary Poppins en delicate arthousecinema tot leven. (NR)

ÀMA GLORIA dir.: Marie Amachoukeli, act.: Louise Mauroy-Panzani, Ilça Moreno Zego

BRUSSEL BROST: BLCK MAMBA

KUIFJE, HET MEESLEPENDE AVONTUUR COUP DE CHANCE

KLASSIEK PODIUM

AANKOOP & VERKOOP

GOUD & ZILVER

GRATIS waardebepaling

Gala in de Gallaitstraat

Het Brusselse theatergezelschap Tristero houdt openhuisweekend. Op het programma staan twee van hun succesnummers: het bejubelde Desperado (in het Frans, met de collega’s van Enervé) én een lezing/remake van de YouTube-parodie Leave a comment Daarnaast zijn er een installatie-performance van altvioliste Sigrid Keunen, projecten van Adele Raes en het Brusselse acteurscollectief BXL WILD, en een dj-act van Los DJ’s.

GALAGALLAIT #3 28/9 > 1/10, Gallaitstraat 80, www.tristero.be

Carnaval van clichés

Calixto Neto is een choreograaf en performer uit Recife, die regelmatig in Brussel te zien is. Dit keer brengt hij een repertoirestuk dat Luiz de Abreu maakte in 2004, in een Brazilië dat geteisterd werd door racistisch en homofoob geweld. Een parodie op carnaval en klassiek ballet, die met humor de exotiserende clichés van het zwarte lichaam in ons collectieve onderbewustzijn aanpakt.

CALIXTO NETO: O SAMBA DO CRIOULO DOIDO 29 > 30/9, 20.30, GC De Kriekelaar, www.kaaitheater.be

Wandelchoreografie

In de recentste choreografie van Voetvolk gaan acht dansers in interactie met de natuur. De mens kijkt naar de natuur, en de natuur kijkt terug. Voorafgaand aan de show maken de dansers een lange wandeling waar het publiek aan kan deelnemen. Je kan kiezen voor een tocht van vier uur, een kortere van vier kilometer vanaf het Flageyplein, of je kan meteen naar de KVS voor de voorstelling. (MB)

VOETVOLK: NOMADICS 28/9 > 1/10, KVS BOL, www.kvs.be

Afscheid

Aan het begin van de zomer moest de klassiekemuziekwereld afscheid nemen van Kaija Saariaho. Haar discrete en tegelijk immens rijke, beweeglijke manier van muziek schrijven, maakte haar tot een van de belangrijkste componistes van de voorbije decennia. Leden van Het Collectief schetsen in Etterbeek het portret van deze grande dame, al hadden ze vast liever gehad dat het geen bidprentje hoorde te zijn.

SAARIAHO: UN PORTRAIT 30/9, 20.00, Le Senghor, www.senghor.be

Traditie

Klassiek krijg je zelden klassieker dan dit: de Wiener Philharmoniker, het prestigieuze Nieuwjaarsconcert-orkest, ruilt even zijn Gouden Zaal in de Oostenrijkse hoofdstad voor Henry Le Boeuf in Brussel. Voor dat uitje zetten ze twee topstukken op het programma: Edward Elgars magistrale Vioolconcerto, op. 61 en de Amerikaanse prairiegrandeur van Antonin Dvoráks Symfonie nr. 9, op. 95, ‘Uit de nieuwe wereld’

WIENER PHILHARMONIKER, HARDING & ZIMMERMANN 3/10, 20.00, Bozar, www.bozar.be

Pool-tegenpool

De voorbije jaren werkte dit Deense strygekvartet zich met zijn Doppelgänger-project al op tot chouchous de Bruxelles. Dit jaar presenteert het viertal in Flagey een nieuw deel van zijn muzikale vierluik. Aan het concept verandert niets: ze geven Schuberts wonderschone late kamermuziek opnieuw een nieuw gecreëerde tegenpool, dit keer van de IJslandse componiste Anna Thorvaldsdottir. (JC)

DANISH STRING QUARTET: DOPPELGÄNGER III 3/10, 20.15, Flagey, www.flagey.be

familiebedrijf entreprise familiale

ACHAT & VENTE

D’OR & D’ARGENT

Estimation GRATUITE

The House Brussel/Bruxelles

Keizerinlaan 68 68, Bd. de l’Impératrice +32 (0)2 514 01 70

info@the-house.be

www.the-house.be

GALAGALLAIT #3

SAARIAHO: UN PORTRAIT

Stuur het trefwoord, samen met je adres en telefoonnummer, naar win@bruzz.be

Golf & Chill

5X2 TICKETS, BRUSSEL KOEZIO PARK

Koezio Brussel heeft een nieuwe interactieve minigolfbaan die maar liefst negen ongewone holes met originele uitdagingen en spelletjes telt. Of je nu een beginner of een ervaren speler bent, de verschillende golfbanen zijn geschikt voor alle niveaus. Mail ‘Golf’

Danish String Quartet

5X2 TICKETS, FLAGEY, 3/10

Eat

In Schaarbeek verkent een nieuw adres met verfijning en creativiteit de grenzen van wat een wijnbar is. BAB’s hee alles om het te maken, behalve misschien de gelagzaal.

Het Danish String Quartet brengt een nieuw deel in zijn muzikale Doppelgänger-vierluik. Dit keer paren ze onder meer Schuberts strijkkwartet Rosamunde aan de IJslandse componiste Anna Thorvaldsdottir. Mail ‘Quartet’

Film naar keuze

5X2 TICKETS, UGC-BIOSCOPEN

Met onze vouchers voor UGC De Brouckère en UGC Gulden Vlies kan je zelf een film uit hun aanbod kiezen.

De naam Barbara Hoornaert doet ongetwijfeld een belletje rinkelen bij fijnproevers. Deze bevlogen sommelière was de helft van een tandem die een kleine schokgolf door gastronomisch Brussel stuurde met Barge, een van de opwindendste restaurants van dit moment. Grégoire Gillard zet dit avontuur alleen voort, want Barbara Hoornaert, aka Bab’s, laat de fine dining achter zich en kiest voor de meer gemoedelijke sfeer van een wijnbar. Gelegen op een hoek aan de rand van het Josaphatpark oogt het grote houten terras erg aanlokkelijk, een perfecte plek om te ontspannen.

Als wij er komen aanlopen op een zaterdagavond rond 19 uur worden we joviaal onthaald, met perfect wijnadvies. Niet verwonderlijk, wijn staat hier centraal, al is er voor de niet-wijnliefhebber een meer dan redelijk bieralternatief: Le Mat, een IPA getekend L’Ermitage (4 euro). Wij vallen voor de crémant uit de Jura, de fameuze cuvee Indigène van het wijndomein van Stéphane Tissot. Een glas kost 14 euro, maar liefhebbers hebben er veel voor over om dit heerlijke brouwsel met rokerige aroma’s te degusteren, dat in de mond de smaak van een fijne, zure appel geeft.

Opvallend en kenmerkend: in plaats van de gangbare pindanootjes op de toonbank serveert het restaurant een heerlijke mix van cashewnoten, hazelnoten, lijn- en chiazaad. De rest van de knabbels op het menu zijn net zo lekker, zelfs erg verfijnd, misschien met uitzondering van de plank met zes maanden gerijpte Belgische notenham (11 euro), al scoort die dankzij de fijne toetsen van laurier en roze peperbessen.

BAB’S

•••

Chazallaan 200, Schaarbeek, babs.wine, ma, do > za 17 > 1.00 (reserveren niet mogelijk)

De ingemaakte koolrabisticks (8 euro) met labneh om te dippen smaken erg fris, net als de tartaar van zeewier (7 euro), die wordt opgediend als een kimchi met knoflook en gegrilde stukjes zacht witbrood. Helaas is de regen een spelbreker en moeten we naar binnen vluchten. De bar met Parijse metrotegels oogt erg mooi, maar de zaal is een kleine teleurstelling. Vrij grauw en koud, staat ze niet op dezelfde hoogte als de heerlijke hapjes – we laten ons nog verleiden door de rillettes van sardines met chimichurrisaus (10 euro) – de vriendelijke bediening en de uitstekende selectie wijnen van bij, onder meer, Yvon Métras, Domaine Le Soula en Domaine des Frères. MICHEL VERLINDEN

Zoals Le livre des solutions, Oppenheimer, Barbie of Luka. Mail ‘UGC’

Smalltalk. Met rapper SPACEBABYMADCHA in café Moka

‘Alles kan, als je maar geloo in wat je doet’

Elke week duiken we met een artiest een café in voor een frisse portie smalltalk. Maya De Zu er alias rapper SPACEBABYMADCHA ruilt de Brugse kosmos even in voor een kopje warme hoofdstedelijke openheid in café Moka. “In Brussel is iedereen ongegeneerd zichzelf.” door Tom Zonderman foto Ivan Put

“Eigenlijk ga ik nooit op café,” grinnikt SPACEBABYMADCHA (“zeg maar SBM”) terwijl die zich tussen de hangplanten nestelt in de knusse achterruimte van Moka. “Dus heb ik even gegoogeld waar het gezellig is.” De Brugse rapper, die zich identificeert als non-binair, is nogal introvert en houdt niet van drukke ruimtes. “Om mijn batterijen op te laden, moet ik alleen kunnen zijn,” zegt die. “Op een podium heb ik daar geen last van, mensen staan ver genoeg en je eigen aura blijft intact.”

Op restaurant gaat SMB wel graag, want daar kan die rustig praten. “Niet om te keuvelen. Tijd is kostbaar, dus mag het wel ergens over gaan. Over mentaal welzijn, over spiritualiteit, over de innovaties van Elon Musk.” (Lacht) Zijn biografie heeft die nog niet gelezen, maar die vindt de Zuid-Afrikaans-Canadees-Amerikaanse zakenman inspirerend, omdat hij zich zotte doelen stelt en die probeert te bereiken. “Mijn nummer ‘Psyche’ gaat daarover: alles kan, als je maar gelooft in wat je doet. Ik bedoel, Elon Musk stuurt Tesla’s de ruimte in, for real!”

SBM zet zelf sinds een paar jaar alles op alles voor een carrière in de muziek. Die bracht net de nieuwe single ‘Top ten!’ uit, in het najaar volgt een nieuwe ep. Hun song ‘On me’, die hun begin dit jaar tot in de finale van De Nieuwe Lichting loodste, prijkte vorig jaar op de met een Ensor bekroonde soundtrack van de VRT-reeks Roomies. “Die serie vond ik echt baanbrekend,” zegt SBM. “Ik had nog nooit een Vlaamse reeks gezien waarmee ik me kon vereenzelvigen. Op de soundtrack stonden alleen vrouwelijke en non-binaire artiesten uit België, supernice.”

SBM is resident in creatieve vrijhaven voor jongeren Het Entrepot in Brugge en in Trix in Antwerpen, maar dankzij Volta, waar die resideert met hun eigen project en repeteert met de Brusselse indiepopartiest Uwase, heeft die vooral ook een sterke band met Brussel. “Een paar jaar terug heb ik hier even film gestudeerd aan Narafi. Ik besefte snel dat ik alleen maar muziek wilde maken, en ben met die studies gestopt, maar de vibe van de hoofdstad was wel een eyeopener. Ik heb hier een exclusief gevoel dat ik niet per se in

Brugge heb. Iedereen is hier zo ongegeneerd zichzelf. Brussel heeft me geleerd om mezelf te durven tonen en nog unieker te zijn.”

Op 30/9 (20.30) staat SPACEBABYMADCHA in Atelier 210, atelier210.be

Meer weten over SPACEBABYMADCHA? Smalltalk wordt Longread op bruzz.be/smalltalk

De vijf inzichten. Mette Edvardsen

‘Werk eens wat sneller’

De Noors-Brusselse danseres en performer

Me e Edvardsen gaat in haar volgende creatie aan de slag met een verhaal van Hans Christian Andersen. Ons vertelt ze welke inzichten haar begeleiden in haar artistieke praktijk.

door Michaël Bellon

Probeer iets goeds te maken

‘Iets goeds’ wordt dan niet gedefinieerd vanuit een extern criterium, normen en waarden, morele maatstaven of iets dergelijks. Begrijp ‘iets goeds maken’ gewoon in de meest directe, letterlijke zin van het woord. En niet alleen in je handelen als mens, maar ook in het maken van kunst. Ik denk zelfs dat ‘iets goeds maken’ het belangrijkste is wat we als kunstenaars kunnen doen.

Begin om het even waar

“Begin anywhere,” zei John Cage, en vele anderen met hem. Beginnen vind ik vaak het moeilijkste, dus ik denk dat het een belangrijk inzicht is voor elke artistieke discipline dat je overal kan beginnen. Dat gooit alles open en maakt veel mogelijkheden het overwegen waard.

Blijf aan de gang

Als ik druk bezig ben en in de flow zit, ben ik altijd met meer dan één ding tegelijk bezig. Ik vind dat gezond. Als ik aan één ding denk, denk ik ook altijd meteen aan iets anders. Zo wordt mijn proces rijker, en vloeiender. Bezig blijven is voor mij niet zozeer een mantra voor bij het werk, maar een besef na een harde les over wat het betekent om iets niet te kunnen.

Je doet nooit iets alleen

Ik denk niet dat we dingen alleen maken, zelfs niet als we alleen zijn. Dat is belangrijk om expliciet of impliciet in herinnering te brengen met betrekking tot een bepaald werk of werkproces. Ik vind het ook heel ondersteunend om in gedachten te houden dat ik in dialoog sta met en deel uitmaak van een grotere constellatie. Dat geeft mijn werk perspectief.

Doe het gewoon sneller

Dit is een advies dat ik ooit van een kunstenaar kreeg, en het is heel nuttig gebleken. Je kan het aanvankelijk opvatten als een speelse wenk, maar al snel blijkt het een tip om ernstig toe te passen in je werk. Je moet alleen goed weten wanneer juist.

In Livre d’images sans images (30/9 & 1/10, Kaaistudio’s) gaat

Me e Edvardsen aan de slag met een verhaal van Hans Christian Andersen, waarin een schilder een gesprek voert met de maan, www.kaaitheater.be

CONFERENTIES, VERTONINGEN, WORKSHOPS, SHOWS...

BRUSSEL, KRUISPUNTVAN DIASPORA

O Samba do Crioulo Doido

Luiz de Abreu ≈ Calixto Neto

FRI 29, Sat 30/09/23 De Kriekelaar

Luiz de Abreu, currently one of the sensations of the São Paulo Biennale, has his iconic piece O Samba de Criolo Doido performed by the young Brazilian dancer Calixto Neto.

Soon at AB

OCTOBER

SUN 01 OCT

Marlon Craft

WED 04 OCT

M.CHUZI

11 + 12 OCT

LES HALLES DE SCHAERBEEK

Takemehome:

Dimitri Chamblas

in collaboration with Kim Gordon

WED 11 OCT FREE

HOUSE OF GROWFUNDING

Double bill: Marcia

Bassett & Ignatz

MON 16 OCT

Mansur Brown

THU 19 OCT

Bombataz

SAT 21 OCT

GONDWANA RECORDS PRESENTS

Hania Rani, Matthew

Halsall, Svaneborg

Kardyb, Jasmine Myra

≈ Calixto Neto

FRI 29/09/23

19:00Welcome + Brazilian vegan food by Louís Duarte Dos Santos

20:30Performance: O Samba do Crioulo Doido

21:15Filmloop by Calixto Neto & friends

22:00DJ Marara Kelly + free caipirinhas

01:00End

kaaitheater.be

SUN 22 OCT

DEADLETTER

TUE 24 OCT

MADMADMAD

WED 25 OCT

Omah Lay

THU 26 OCT

Fletcher

FRI 27 OCT

Bob Vylan

SUN 29 OCT

Brandee Younger Trio + Aja Monet + Lonnie

Holley

MON 30 OCT

Leith Ross

MON 30 OCT FREE

HOUSE OF GROWFUNDING

Eli Winter

TUE 31 OCT

Westerman

NOVEMBER

SAT 04 NOV

B. Cool-Aid (Pink Siifu X Ahwlee)

SUN 05 NOV

DAPTONE RECORD PRESENTS

Thee Sacred Souls

SUN 05 NOV

Ustad Noor Bakhsh

MON 06 NOV

Irreversible Entanglements + Angel Bat Dawid presents ‘Requiem For Jazz’

THU 09 NOV

LeBlanc

FRI 10 NOV

Stace

SAT 11 NOV

BRAINDANCE_ Sofia Kourtesis

SAT 11 NOV

Oliver Tree

Support: Tommy Cash

SUN 12 NOV

COCA-COLA SESSIONS

Woolvs

MON 13 NOV

Yaeji

Info & tickets abconcerts.be

De Raad van de Vlaamse Gemeenschapscommissie (www.raadvgc.be) is de Brusselse parlementaire instelling, die bestaat uit de 17 Nederlandstalige parlementsleden van het Brussels Hoofdstedelijk Parlement. Samen stippelen ze het beleid uit voor Onderwijs, Cultuur, Welzijn en Gezondheid. De Raad is er voor iedereen die het Nederlands in Brussel een warm hart toedraagt. Om de dienstverlening (vanuit hartje Brussel) te versterken, zijn er twee openstaande vacatures:

Assistent boekhouder

(statutair - halftijds - m/v/x)

Profiel: je hebt een bachelordiploma en 3 jaar relevante ervaring.

Technicus

(statutair - voltijds - m/v/x)

Profiel: je hebt een diploma hoger secundair onderwijs en 5 jaar relevante ervaring.

Wat bieden we jou?

- Je werkt in een klein, enthousiast team.

- De kantoren bevinden zich in een prachtig, gerenoveerd gebouw, op wandelafstand van het openbaar vervoer (tram, metro, bus, trein).

- Je ontvangt een wedde die in overeenstemming is met je niveau (weddeschaal B1/4 – assistent boekhouder, weddeschaal B2/1technicus), een aantrekkelijke verlofregeling, maaltijdcheques, tussenkomst woon-werkverkeer, een hospitalisatieverzekering en diverse extralegale voordelen.

De Raad van de Vlaamse Gemeenschapscommissie geeft iedereen gelijke kansen. Jouw talent is belangrijker dan je geslacht, gender, afkomst, levensfilosofie, leeftijd, seksuele voorkeur of beperking. Meer info over de functies en/of selectieprocedures kan je opvragen via raadvgc@ascento.be.

Geprikkeld?

Stuur je cv en motivatiebrief door vóór woensdag 18 oktober 2023 via raadvgc@ascento.be.

Het Vlaams & Neutraal Ziekenfonds met 42 kantoren over heel Vlaanderen draagt zijn ongebondenheid en streven naar een Vlaamse ziekte- en invaliditeitsverzekering hoog in het vaandel. Binnen de Landsbond van de Neutrale Ziekenfondsen zijn wij gekend als het snelst groeiende ziekenfonds. Ruim 130.000 leden ondervinden reeds onze persoonlijke en klantgerichte aanpak.

KANTOORHOUDER-LEDENADVISEUR

Voor de regio Vlaams-Brabant

Jouw takenpakket: na een intensieve opleidings- en stageperiode zal je als ledenadviseur zelfstandig instaan voor een kwaliteitsvolle dienstverlening in ons kantorennetwerk van jouw regio. Ook vervangingen in omliggende kantoren behoren tot je opdracht. Je voert de wettelijke ziekte- en invaliditeitsverzekering uit en staat onze leden ook op verzekeringstechnisch vlak met raad en daad bij.

Jouw profiel: je beschikt over een bachelordiploma of gelijkwaardig door ervaring, rijbewijs, wagen en bent nauwkeurig, stressbestendig en klantgericht. Je getuigt van een sterke verantwoordelijkheidszin, bent sociaal en zeer flexibel, alsook vertrouwd met de regio.

Mogelijke extra troeven: enkele jaren relevante ziekenfondservaring hebben of voeling hebben met de missie van het VNZ.

Ben je recent afgestudeerd? Dan is jouw sollicitatie ook zeker welkom!

Wij bieden: een boeiende en afwisselende job met een grote mate van verantwoordelijkheid binnen een gedreven en kameraadschappelijke ploeg. Het contract is voor onbepaalde duur en sterke extralegale voordelen, zoals maaltijd- en ecocheques, een sterke groeps- en hospitalisatieverzekering, worden binnen het loonpakket voorzien.

Geïnteresseerd? Ga dan vóór 16 oktober 2023 naar https://vacatures.vnz.be of laat via de vacatureknop op onze webstek: www.vnz.be ons je motivatie weten!

Om onze krachtige ploeg van 155 personeelsleden te versterken, zijn wij op zoek naar een gemotiveerde (m/v) vnz.be

Brussel kweekt

unieke talenten, non peut-être !

En Actiris laat ze groeien

Brusselaars hebben iets extra. Onze stad leert ons doorzetten, geduld hebben, onderhandelen… In verschillende talen zelfs! Maar hoe maak je daar het meeste van? Van een nieuw cv tot een job die bij je past… Bij Actiris krijg je een persoonlijke begeleiding bij elke stap op je weg naar werk.