TINOS 360° CYKLADY - GRECJA by Ioannis Vidalis

ZEFI POTIRI

TINOS 3600

CYKLADY - GRECJA

www.tinos360.gr

TINOS 0 360

CYKLADY - GRECJA

Teksty/redakcja: Redakcja wydania: KONSULTACJA: Tłumaczenie z języka: nowogreckiego, korektaI REDAKCJA POL. WYDANIA: Zdjęcia:

ZEFI POTIRI IOANNIS VIDALIS ELENA CHALKOUTSAKI Barbara Dalecka Dagmara Połeć ARISTEIDES KONTOGEORGIS Elias Provopoulos ZEFI POTIRI Ioannis Vidalis EVELYN FOSCOLOU DIMITRIS KORRES ELENA CHALKOUTSAKI TINOS GRAPHIC ARTS

Druk - skład: www.typos-press.gr

© 2014, Ioannis Vidalis (Francois Web Design), I edycja Kopiowanie lub reprodukcja jakichkolwiek części lub fragmentów niniejszej publikacji bez wcześniejszej zgody wydawcy zabronione. 25 Μartiou 15, Τinos 84200 Τel. 22830 25888 FAX 22830 21111 e-mail: info@tinos.biz Zdjęcie na okładce: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

ISBN: 978-960-98469-5-0

O D A U T O RK I

Od dziecięcych lat oczekiwałam z niecierpliwością letnich wakacji, aby pojechać na Tinos, do miejsca urodzenia mojej matki. Przez wiele wieczorów przed podróżą pozwalałam mojej fantazji urzeczywistniać wyjazd z Pireusu i podróżować na statku ”Najada” lub ”Matka Boska z Tinos” (gr. Panaja Tinu). Aż nadchodził dzień wyjazdu i pozostawiałam za sobą gwar Aten, uczepiona poręczy statku próbowałam dojrzeć w oddali wyłaniające się kontury mojej wyspy - Tinos. Jak magiczne obrazki przewijały się przed oczami Isternia, Kardianí, Aghios Romanós i Kionia, podczas gdy statek pruł błękitną taflę Morza Egejskiego, zanim jeszcze dotarłam do wyspy Matki Boskiej. Ciepły uśmiech wyspiarzy i szczere powitanie w porcie sprawiały, że już od pierwszych chwil czułam się częścią tinijskiej społeczności i jeszcze bardziej rozkochiwałam się w tej wyjątkowej wyspie. Jednak tam, gdzie naprawdę odczuwałam dynamikę Tinos, to w jej części środkowej, zwanej tutaj ”mesa meri”. Pośród jedynych w swoim rodzaju klejnotów wyspy, wiosek, które łączą w sobie naturalną rzeźbę terenu z tarasami i kamieniem, ścieżkami, kaplicami, gołębnikami, młockarniami, wiatrakami i wieloma innymi elementami. A wszystko zbudowane w specyficzny sposób, niemożliwym czyniąc zdecydowanie, co jest z tego najmilsze dla oka. Wszystko ma swój niepowtarzalny charakter i zmusza, by mówić co chwilę: to mi się podoba. Lata przeminęły i rozwój turystyczny wyspy podyktował nowe reguły. Ale mimo wszystko ta wyspa nadal się im opiera. Może i czyni to, mówiąc wielokrotnie ”nie” innowacjom w postaci buldożerów, metalu i cementu. Oczywiście, zdarzają się niechlubne wyjątki, które mnie ranią, jak przypadek nieposzanowania starożytnych ruin czy parasolki na plaży za opłatą albo sklepy, które coraz bardziej złowrogo zbliżają się do piaszczystych plaż, czy niekontrolowana zabudowa. Na przekór temu wszystkiemu, dzisiejsza Tinos nadal zachowała swoją tożsamość, ponieważ zdołała nie sprzeniewierzyć się wartościom, dlatego też zapraszam Was do wspólnego odkrywania i poznawania wyspy pandemonii kolorów i kształtów.

WARTO ZWIEDZIĆ NA TINOS: 10 MIEJSC, KTÓRYCH NIE MOŻECIE POMINĄĆ 1. CERKIEW ZWIASTOWANIA Z ZESPOŁEM MUZEALNYM 2. MONASTYR “KECHROVOUNI” (MONASTYR ŚW. PELAGII) 3. HISTORYCZNA WIOSKA PYRGOS Z PORTEM PANORMOS 4. GEOLOGICZNY FENOMEN WIOSKI VOLAX 5. FORTECA XOMPOURGO I OKOLICE 6. KLASZTOR URSZULANEK I JEZUITÓW W WIOSCE LOUTRA 7. PLAŻE KIONIA, AGHIOS FOKAS, KOLYMBITHRA 8. GOŁĘBNIKI W DOLINIE WIOSKI TARAMPADOS 9. WIDOK Z “PASAKROTIRI” W CHORZE (ZWŁASZCZA O ZACHODZIE SŁOŃCA) 10. ZEGAR SŁONECZNY ANDRONIKOSA W MUZEUM ARCHEOLOGICZNYM I DWIE JEGO REPLIKI: W KLASZTORZE AGHIA TRIADA W GYRLAS I W HOTELU “VINCENZO” W CHORZE.

Spi s t r e ś c i

WSTĘP

..............................................................................................

NAZWA TINOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 TRADYCJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 STOLICA, WIOSKI I OSIEDLA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 ZABYTKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 MUZEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 KLASZTORY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 JASKINIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 PLAŻE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 ZWYCZAJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 PRODUKTY I PRZEPISY Z TINOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 PIESZE WĘDRÓWKI PO TINOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 WYCIECZKI SAMOCHODOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 ALTERNATYWNE FORMY TURYSTYKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

ΠEPATH PERATI KAΛOΓEPOI KALOGEROI ∆YΣBATO DISVATO

Άγιος Θεόδωρος Ag. Theodoros

AΞENO AXENO

Π. ΚΟΥΜΕΛΑΣ KOUMELAS B.

ΟΡΜΟΣ ΚΟΡΦΟΥ KORFOS BAY

ΟΡΝΟΙ ORNI

ΛΑΤΟΜΕΙΟ ΜΑΡΜΑΡΟΥ MARBLE QUARRY

ΑΚΡ. ΑΓΚΑΝΙΣΤΗΣ AGANISTIS CAPE

ΑΜΠΕΛΑ ABELA

MALI B.

ΙΣΜΑΗΛ MAPΛAΣ ISMAIL MAMA∆OΣ MARLAS MAMADOS

ΠΛANHTHΣ PLANITIS

KABAΛOYPKO KAVALOURKO

ΠΡΟΦ. ΗΛΙΑΣ M.T. PR. ELIAS

AΓ. ΘAΛAΣΣA/ AG. THALASA BOΛIA/ VOLIA ΠANOPMOΣ PANORMOS Π. ΡΟΧΑΡΗ ROCHARI B.

Μ. Κυρά Ξένης M. Kira Xenis

ΚΑΡΑΜΠΟΥΣΑ KARABUSSA ΠYPΓOΣ PIRGOS BENAP∆A∆OΣ VENARDADOS

Π. ΒΑΘΥ B. VATHI

Αγ. Παντ Ag. Pant Άγιος Γεώργιος Ag. Georgios

Μ. Καταπολιανής M. Katapolianis

Άγιος Xαράλαµπος Ag. Charalampos

ΥΣΤΕΡΝΙΑ ISTERNIA

Π. ΒΑΘΥ VATHI B.

AΠOKOΦTOΣ APOKOFTOS

Αγ. Παρασκευή Ag. Paraskevi

ΠΛATIA PLATIA

ΚΟΡΗΣ ΠΥΡΓΟΣ KORIS PIRGOS

Θεοτόκος B΄ Εύρεση Theotokos B΄ Evresi

Π. ΟΡΜΟΣ ΥΣΤΕΡΝΙΩΝ ORMOS ISTERNION B.

KAΛΛ KALO

ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΜΠΟΣ POLEMOU KAMPOS KAP∆IANH KARDIANI

KOYΣINIA KOUSINIA

Αγ. Υπακοή Ag. Ipakoi

ΟΡ. ΠΑΤΕΛΕΣ M.T. PATELES

ΟΡ. ΚΑΣΤΕ M.T. KAST

Π. ΟΡΜΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΗ ORMOS GIANAKI B. Π. ΚΑΛΥΒΙΑ KALIVIA B.

AB∆OΣ AVDOS

Π. ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ AG. PETROS B. Π. ΚΑΝΤΑΝΗ KANTANI B.

Πανα Παναγία PanagV Panagia

Π. ΑΠΗΓΑΝΙΑ APIGANIA B.

Π. ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ AG. ROMANOS B.

Π. ΠΑΝΟΥΣΑ PANOUSA B.

Π. BOPNH VORNI B.

THNOΣ TINOS Ν. ∆ΡΑΚΟΝΗΣΙ DRAKONISI ISL. ΣEΛINOΣ SELINOS

τελεήµων Αγ. Παντελεήµων teleimon Ag. Panteleimon

Π. ΑΠΟΘΗΚΕΣ APOTHIKES B.

Προφ. Ηλίας Prof. Elias

Π. ΚΟΛΥΜΠΗΘΡΑ KOLIMBITHRA B.

ΛIMNH LAKE

Παναγία Κακή Σκάλα Panagia Kaki Skala

Παναγία Βουρνιώτισσα Panagia Vourniotisa

ΑΚΡ. ΦΕΡΟ ΓΚΡΕΜΝΟ FERO GREMNO CAPE BOPIANA VORIANA

AETOΦΩΛIA AETOFOLIA

KAPKA∆OΣ KARKADOS ΛONH KAΛΛONH ONI KALONI

KATΩ KΛEIΣMA KATO KLISMA

ΑΚΡ. ΠΑΠΑΡΓΥΡΟΣ PAPARGYROS CAPE

Aγ. γαπητός Ag. Agapitos AΓAΠH AGHAPI ΣKΛABOXΩPI SKLAVOCHORI

KΩMH KOMI

MONAΣTHPIA MONASTIRIA

ΠEPAΣTPA PERASTRA

ΕΛΛΑ ΟΡ. ΚΑΣΤΕΛΛΑ TELA M.T. KASTELA

KPOKOΣ KROKOS

M. Iησουιτών Jesuit Mon. M. Oυρσουλινών Ursulines Mon.

ΣMAP∆AKITO SMARDAKITO TAPAMΠA∆OΣ TARAMPADOS

αγία Βρυσιώτισσα Βρυσιώτισσα gia Vrisiotisa Vrisiotisa Π. ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ AG. ROMANOS B.

ΛOYTPA LOUTRA

KAMΠOΣ KAMPOS

XATZIPA∆OΣ CHATZIRADOS

BΩΛAΞ VOLAX

KOYMAPOΣ KOUMAROS

M. I. Kαρδίας H.Heart of Jesus

Aγ. Φραγκίσκος Ag. Fragiskos

MYPΣINH MIRSINI MEΣH MESI

Kehrovouni Monastery

Προφ. Ηλίας Prof. Elias

Φανερωµένη Faneromeni

Aγ. Άννα Ag. Anna

Άγιος Γεώργιος Ag. Georgios

ΠOTAMIA POTAMIA

∆YO XΩPIA APNA∆OΣ DIO CHORIA ARNADOS TPIANTAPOΣ MΠEP∆EMIAPOΣ TRIANTAROS BERDEMIAROS

Π. ΆΓΙΟΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ AG. DIMITRIOS B. Π. ΣΑΝΤΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ SANTA MARGARITA B.

Κιουρά των Αγγέλων Kioura Agelon Π. ΛΥΧΝΑΦΤΙΑ LICHNAFTIA B.

Αγ. Mάρκος Ag. Markos

Μ. Αγ. Τριάδος Γύρλα M. Ag. Triadas Girla

ΑΚΡ. ΓΑΣΤΡΙΑ ZEΦYPOΣ GASTRIA CAPE

Π. ΣΤΑΥΡΟΥ STAVROS B.

ΦAΛATA∆OΣ FALATADOS

ΟΡ. ΤΣΙΚΝΙΑΣ M.T. TSIKNIAS

ΞINAPA ΣTENH TZA∆OΣ XINARA STENI TZADOS ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟ EXOMVOURGO KEXPOΣ ΣΠEPA∆OΣ KAPYA KECHROS SPERADOS KARIA MOYNTA∆OΣ TPIΠOTAMOΣ MOUNTADOS TRIPOTAMOS Ιερά Μονή Κεχροβουνίου

ΝΑΟΣ ΠΟΣΕΙΔΩΝΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΤΡΙΤΗΣ POSEIDON AND AMPHITRITE TEMPLE

Π. ΚΙΟΝΙΑ KIONIA B.

Παναγία Kαλαµάν Panagia Kalaman

ΣKAΛA∆OΣ SKALADOS

KTIKA∆OΣ KTIKADOS

ZEFIROS

Π. ΛΙΒΑ∆ΑΣ LIVADA B.

PETRIADOS ΠETPIAΔOΣ

AΓ. BAPBAPA AG. VARVARA

Eυαγγελίστρια Virgin Mary

ΦEPO XΩPIO FERO HORIO Π. ΠΑΧΙΑ ΑΜΜΟΣ PACHIA AMOS B. ΑΓ. ΙΩΑΝ. ΠOPTO AG. IOANNIS PORTO

ΠΑΛΛΑ∆Α PALADA XΩΡΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ TOWN OF TINOS Π. ΑΓΚΑΛΗ

ΑΚΡ. ΠΑΣΣΑΚΡΩΤΗΡΙ AGALI B. Π. ΑΓ. ΦΩΚΑΣ PASSAKROTIRI CAPE AG. FOKAS B. ΒΡΥΟΚΑΣΤΡΟ VRIOKASTRO

Π. ΑΓ. ΚΥΡΙΑΚΗΣ AG. KIRIAKI B. ΛAOYTI (ΣKYΛANTAP) LAOUTI (SKILADAR) Π. ΑΓ. ΣΩΣΤΗΣ AG. SOSTIS B.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

WSTĘP Tinos (starogreckie: Tenos) stanowi wymarzony kierunek podróży dla każdego, bowiem bogaty krajobraz naturalny wyspy łączy w sobie przeciwieństwa: szczyty z równinami, góry z morzem, nieurodzajne ziemie z żyznymi. Tutejszy łagodny klimat sprzyja wszelkim aktywnościom, a silne sezonowe wiatry o nazwie Meltemia uzasadniają, dlaczego Tinos scharakteryzowana jest jako wyspa Eola (gr. Eolos) - mitologicznego boga wiatrów. ₂ Z powierzchnią 195 km Tinos zajmuje trzecie miejsce co do wielkości pośród wysp archipelagu Cyklad, zaraz po Andros i Naksos (według innych źródeł trzecią wyspą jest Paros). Kształt wyspy jest niemal trójkątny i znajduje się na linii geologicznej Andros - Mykonos, która stanowi przedłużenie linii geologicznej wyspy Evia (wym. Ewia, in. Eubea). Łańcuch górski, który dzieli wyspę na dwie części, północną i południową, przechodzi w dwa szczyty, Kechrovouni (wym. Kechrowuni) i Tsikniás (714 m n.p.m.), gdzie według greckiej mitologii znajdował się pałac Eola. Łączna długość linii brzegowej Tinos wynosi 114 km i charakteryzuje się skalistymi brzegami o wielu zatoczkach, półwyspami, ale także plażami dla wszystkich gustów. Do uczęszczanych lub spokojnych plaż dojazd w większości asfaltowymi drogami, rzadko ubitą drogą lub ścieżkami, ale również drogą morską – motorówką lub inną łódką. Tinos ma 62 osiedla, z których ponad 40 to wioski, ukształtowane w ostatnich dekadach XX w. i rozsiane po całej wyspie - to rzadkie zjawisko w porównaniu z innymi wyspami archipelagu Cyklad i jeśli wziąć pod uwagę wielkość wyspy. W czasie spisu powszechnego w 2001 r. doliczono się na Tinos 8574 mieszkańców, osiedlonych w stolicy wyspy i okolicznych wioskach. Cechą charakterystyczną wyspy jest jej skaliste podłoże. Znajdują się tu duże złoża granitu oraz łupków i marmuru (białego i zielonego). Na florę składają się rośliny krzewiaste (cedry, mirty, szczodrzeńce i inne) i krzewiasto-łąkowe, z których wiele znajduje zastosowanie jako herbaty ziołowe lub w gastronomii (szałwia, rumianek, oregano, kapary i inne). Fauna Tinos to zające, dzikie króliki, gołębie skalne, kuropatwy, a także różne gatunki ptaków wędrownych (turkawki, przepiórki i inne), które przebywają na wyspie od września do lutego. Ekonomia wyspy bazuje przede wszystkim na rolnictwie, hodowli zwierząt, żegludze oraz rybołówstwie, a podczas letnich miesięcy - na turystyce. Spośród produktów, które Tinos eksportuje, unikalny jest zielony marmur i inne łupki, a także warzywa i owoce oraz produkty mleczne (serek z Tinos - ”tiraki Tinu”, twardy żółty ser ”grawiera”, serek ”kopanistí”).

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

NAZWA TINOS

www.tinos360.gr

NAZ W A T I N O S

NAZWA TINOS Przypuszcza się, iż nazwa Tinos wywodzi się od pierwszego mieszkańca wyspy - Tinosa, który jako hegemon grupy Jonów z Karii w Azji Mniejszej osiedlił się na wyspie w epoce prehistorycznej. Z kolei lokalna tradycja przypisuje pochodzenie nazwy imieniu księżniczki Tino. Jeszcze inna teoria sugeruje, iż nazwa pochodzi od fenickiego słowa ”tannoth” oznaczającego węża. Arystoteles nazywa wyspę ”Ofiusa”, co z kolei oznacza, że była bogata w wodę i węże (starogreckie i nowogreckie ”fidia” – węże), od których ją uwolnił, jak wierzyli starożytni, Posejdon – patron wyspy, wysyłając stado bocianów, aby wytępiły gady. Funkcjonowała również nazwa ”Idrusa” (starogr. ”hydor”, nowogr. ”idor” woda) z powodu bogatych zasobów wodnych, z kolei Arystofanes posługuje się nazwą ”Skordoforos”, ponieważ wyspa produkowała smaczny czosnek (starogr. i nowogr. ”skordos” – czosnek). Zgodnie z nowszymi badaniami nazwa ”Ofiusa” została błędnie zinterpretowana, skoro ”fides” lub ”efides” to gatunek cedru, w który obfitowała wyspa (dziś spotkać go możemy tylko w rejonie Panormos), a nie węże – ”fidia”. Teorię tę wspiera fakt szczególnej pozycji wyżej wymienionego gatunku cedru w życiu mieszkańców wyspy Tinos - jest on w powszechnym użyciu w budownictwie domów i stajni ze wzgędu na swoją trwałość.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

MITOLOGIA

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

MITOLOGIA Najwyższy punkt Tinos, szczyt Tsikniás (714 m n.p.m.), łączy się nieodzownie z mitologią wyspy. W czasach prehistorycznych Tsikniás nazywał się Gyrai (wym. Jirai) Petrai lub Gyros (wym. Jiros), co zawdzięcza Jireom, jednemu z dwunastu plemion Tinos osiadłych na południe od szczytu. Według Apolodora, po wyprawie Argonautów ich łódź Argo zakotwiczyła w pobliżu wyspy, a dwóch synów boga wiatru północnego Boreasza (nowogr. Woriás) i królewny ateńskiej Oreíthyi (wym. Orejtyji), Zetes (wym. Zitis) i Kalais, schronili się w górach. Rozwścieczony Herakles (nowogr. Iraklís), ponieważ Boreasz swoim podmuchem utopił jego przyjaciela Hylasa (nowogr. Ilasa), doścignąwszy Boreadów, zabił ich i pochował osobno w górach. Na ich grobach Herakles postawił dwa słupy, z których jeden zawsze kiwał się, gdy wiał wiatr północny. Boreasz, dowiedziawszy się o śmierci synów, popadł w żałobę i z gniewu pozostawił nad wyspą hulające wolno wiatry, które wieją do dziś. Kolejny mit związany z wyspą opiera się na homeryckich eposach. Homer opisuje w ”Odysei”, że Ajas z Lokrydy podczas powrotu spod Troi rozbił się u wybrzeży Tinos, gdzie na szczycie Tsikniás zabił go Posejdon, bowiem heros dopuścił się grzechu pychy wobec boga. Inne starożytne źródła donoszą, że w tym samym rejonie cześć oddawano bogu Eolowi lub Boreaszowi, a wierni w miejscu kultu wznieśli świątynię. Mówi się też, że nazwa szczytu Tsikniás wywodzi się od zapachu palonych na cześć bogów zwierząt ofiarnych (”tsikna” zapach palonego mięsiwa). Tę tezę potwierdzają liczne odnalezione tu naczynia ceramiczne. Szczyt Tsikniás jest tak ściśle powiązany z Boreaszem i Eolem, że zawsze tonie w chmurach i kryje się we mgle.

NAZ W A T I N O S

ZARYS HISTORYCZNY Wyspa Tinos, jak poświadczają znaleziska archeologiczne, zamieszkiwana jest od czasów prehistorycznych i należy do wysp greckich, na których osadnictwo istniało nieprzerwanie. Za pierwszych mieszkańców wyspy uważa się Karów i Lelegów, którzy przywędrowali tu z Azji Mniejszej. Najstarsze osiedle na wyspie znajduje się w rejonie Vryókastro (wym. Wriókastro), inaczej Vrékastro (wym. Wrékastro). Znalezione w okolicy skorupy poświadczają, że teren ten był zamieszkały już w epoce brązu lub podczas okresu wczesnej kultury cykladzkiej (3000-2300 p.n.e.), samo osiedle zostało ufortyfikowane w środkowej epoce brązu lub w środkowym okresie kultury cykladzkiej (3000-1600 p.n.e.). Ogólnie zaobserwowaną tendencją dla tego okresu jest osadnictwo w miejscach strategicznych, jak Vryókastro. Jak poświadcza grobowiec kopułowy w Agia Thekla (wym. Aghia Thekla), niedaleko wioski Pyrgos, datowany na XIII w. p.n.e., historia wyspy wkracza w epokę mykeńską. W okresie tzw. wieków ciemnych (XII-X w. p.n.e.) z powodu najazdów ludów morskich na terenie całego basenu Morza Śródziemnego następuje przeniesienie osiedli z terenów przybrzeżnych w głąb lądu, na tereny o naturalnym położeniu strategicznym. Na ten okres datuje się pochodzenie Muru Cyklopów w Xómpourgo (wym. Ksómburgo). Na okres geometryczny datuje się również osiedle w pobliżu wioski Kardianí, w którym odkryte przedmioty i grobowce (IX-VIII w. p.n.e.) tworzą ”geometryczne nekropolis”. W początkowym okresie archaicznym (VII w. p.n.e.) centrum wyspy przenosi się do Xómpourgo. Z wykopalisk prowadzonych przez N. Kontoléona (wym. Kondoléon) w połowie minionego stulecia do najważniejszych znalezisk, które ujrzały światło dzienne, zalicza się Świątynię Wielkiej Bogini (zwanej później Demeter) oraz rzeźbione ”pithosy” [przypis tłum.: ok. 2-metrowe kadzie w kształcie dzbanów służące do przechowywania żywności] znajdujące się wewnątrz świątyni. Po tym burzliwym okresie w historii starożytnej, centrum Tinos, tak jak w przypadku większości rejonów basenu Morza Egejskiego, przenosi się z naturalnej fortecy Xómpourgo na teren otwarty w pobliżu morza. W późniejszych wiekach okresu archaicznego (VI w. p.n.e.), jak również w okresie klasycznym, stolica wyspy zlokalizowana jest na terenie nizinnym w pobliżu morza, wokół dzisiejszej cerkwi Matki Boskiej w Chorze [przypis tłum.: stolica każdej wyspy to po grecku ”chora”]. Do ważniejszych zabytków tego okresu zalicza się akwedukt Pizystratosa w rejonie Linopi, pochodzący z lat 549542 p.n.e., który aż do 1934 r. dostarczał wodę do obecnej stolicy wyspy, jak również świątynię Posejdona i Amfitryty (IV w. p.n.e.) w rejonie Kionia, miejsce szczególnego kultu, ponieważ była to jedyna świątynia na terenie całego archipelagu Cyklad całkowicie poświęcona bogowi morza.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

PHOTO: ZEFI POTIRI

ΙΣΤΟΡΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 15

NAZ W A T I N O S

STAROŻYTNE MONETY TINOS

Zainteresowanie wzbudzają starożytne monety odnalezione na Tinos, ponieważ wybito na nich znamienne momenty historii wyspy. Charakterystyczna moneta, która była też najbardziej rozpowszechniona, przedstawia z jednej strony boga morza Posejdona, a z drugiej wybita jest triera, będąca także symbolem boga morza, w otoczeniu delfinów. Możemy z tego wysnuć wniosek, że również za pomocą tej monety Tinos pokazywała swoją żeglarską potęgę. Inne monety przedstawiają boga Bachusa (Dionizosa) trzymającego winogrona i tyrs [przypis tłum.: symboliczna laska uchodząca za symbol płodności] lub Zeusa- Ammona i kiście winogron, które symbolizowały bogatą produkcję wina na wyspie. PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

Starożytne źródła podają, że na Tinos do pewnego momentu Posejdon był czczony również jako lekarz/ uzdrowiciel. Podczas wojen perskich (492-479 p.n.e.) Tinos została zajęta przez Persów, a jej mieszkańcy zmuszeni do wystawienia triery [przypis tłum.: starogrecka galera z trzema rzędami wioseł], którą dowodził Panajtio. I to właśnie była triera, która zmieniła obóz, aby ostrzec Greków w momencie, gdy rozważali wypłynięcie z zatoki u wybrzeży Salaminy, że zostali otoczeni przez perską flotę i muszą stoczyć bitwę morską, aby otworzyć sobie drogę. Mieszkańcy Tinos wzięli również udział w bitwie pod Platejami (479 r. p.n.e.), za co ich imię zostało zapisane na Delfickim Trójnogu. Po wojnach perskich Tinos dostała się pod wpływy Aten. Później wyspę podbili Spartanie, a następnie podzieliła losy innych wysp dostając się pod władzę Filipa Macedońskiego (338 r. p.n.e.). Po śmierci Aleksandra Wielkiego panowanie nad wyspą objęli Antygon, a

ZARYS H I S T O RYCZNY

PHOTO: ZEFI POTIRI

później Ptolemeusz, król Egiptu. Po 300 r. p.n.e. Tinos była wolna, a w 270 r. p.n.e. nazwana została Świętą Wyspą. W 146 r. p.n.e. Tinos została podbita przez Rzymian i stała się częścią prowincji Azji Mniejszej. Jednakże cieszyła się autonomią i wolnością aż do połowy II w. p.n.e., kiedy osłabło piractwo i wyprawy rabunkowe. W okresie Bizancjum Tinos popadła w zapomnienie znosząc ciągłe ataki Arabów, Gotów i innych plemion, ale także cierpiąc z powodu trzęsień ziemi i klęsk głodu (jedna z nich trwała aż 52 lata i zdziesiątkowała mieszkańców wyspy). Podczas IV wyprawy krzyżowej i spustoszenia Konstantynopola (1204 r.) Tinos przeżyła ”ciężkie czasy”. W łupie Wenecjan znalazła się także Tinos i tak w 1207 r. bracia Andrzej i Jeremiasz Ghizis objęli w zarząd wyspy Tinos i Mykonos, które utrzymały się pod panowaniem rodziny do 1390 r. Bracia ze względów bezpieczeństwa rozkazali ufortyfikować Xómpourgo, tworząc warownię, w której mogli się schronić mieszkańcy w razie napadu. Tinos to jedyna wyspa archipelagu Cyklad, której nie podbili Turcy. Wdarli się na wyspę w 1715 r., ale ich pobyt trwał bardzo krótko. W tym okresie opuszczono fortecę Xómpourgo, przenosząc stolicę do dzisiejszej Chory. Następnie wyspa przeszła we władanie Rosjan (1771-1775), a 31 marca 1821 r. Jorgos Palamaris zawiesił w Pyrgos grecką flagę powstańczą i 20 kwietnia zbuntowała się Chora. Punktem zwrotnym w historii Tinos i powstania narodowo-wyzwoleńczego było znalezienie ikony Zwiastowania Matki Boskiej 30 stycznia 1823 r. Wydarzenie to łączono z faktem błogosławieństwa greckiego zrywu niepodległościowego i broni. Po odzyskaniu niepodległości wyspa rozkwitła w wielu dziedzinach, a zwłaszcza pod względem sztuk pięknych i kultury. Nie jest bowiem dziełem przypadku, że w tym okresie Tinos wydaje na świat wielkie osobowości. Jednocześnie bierze czynny udział w historycznych zmaganiach narodu greckiego, oferując schronienie uciekinierom i mając swój udział w narodowym ruchu oporu wobec okupacji hitlerowskiej.

NAZ W A T I N O S

WAŻNE DATY W HISTORII WYSPY 480 r. p.n.e. Podczas wojen perskich (492-479 p.n.e.) Tinos zostaje podbita przez Persów. Jednak Panajtios zmienia obóz, łączy się z Grekami i przekazuje informacje o planach i rozmieszczeniu perskiej floty. Śmiały czyn mieszkańców wyspy przyczynia się do zwycięstwa Greków w bitwie morskiej u wybrzeży Salaminy. Triera Panajtiosa to dzisiaj symbol gminy Tinos. Bitwa pod Platejami (479 r. p.n.e.) W zwycięskiej bitwie Greków przeciwko Persom udział wzięli także mieszkańcy Tinos, a w uznaniu tego ich imię znalazło się na wotywnym delfickim trójnogu. IV w. p.n.e. Tinos przechodzi na chrześcijaństwo i porzucony zostaje kult dwunastu starożytnych bogów greckich. Wraz z porzuceniem kultu, po wielu wiekach, opuszczona zostaje świątynia Posejdona i Amfitryty w Kionia. Okres bizantyjski Tinos należy do ”temu Grecji” [przypis tłum. ”tem” – jednostka administracyjna w Bizancjum, która zastąpiła prowincję] i staje się terenem niezliczonych najazdów Saracenów i innych ludów. 1207 r. Tinos przechodzi pod panowanie Wenecjan, początkowo jako zdobycz rodziny Ghizis (1207-1390), a następnie aż do 1715 r. znajduje się pod bezpośrednim panowaniem Demokracji Świętego Marka. Wielowiekowa obecność Wenecjan i specyficzne stosunki pomiędzy nimi a mieszkańcami wyspy odegrały znaczącą rolę w ukształtowaniu się charakteru wyspy. W ten oto sposób Tinos stała się schronieniem dla uciekinierów z innych greckich rejonów, oferując im bezpieczne warunki życia. Wenecjanie mieli również wpływ na życie społeczne wyspy, tworząc specyficzny system feudalny, a także wpływając na sytuację kulturowo-religijną za pomocą doktryny katolickiej. 1538 r. Tinos zostaje ograbiona przez legendarnego pirata Chajredina Barbarossę (Rudobrodego). 5 czerwca 1715 r. Turcy, po 11 latach nieudanych prób i przy porozumieniu z Wenecjanami, obejmują panowanie nad wyspą, jednym z ostatnich niezniewolonych miejsc w Grecji. Jednak ich obecność będzie iluzoryczna. Tym sposobem mieszkańcy Tinos wykorzystają sprzyjające im okoliczności. Wprowadza się samorząd i wyspa rozkwita ekonomicznie pod wpływem rozwoju handlu tranzytowego i rzemiosła. W dziedzinie rzeźby w marmurze wyspa staje się największym centrum w Grecji, z rodzinami, które przekazują tę sztukę z pokolenia na pokolenie i prezentują w całym greckim świecie, od Azji Mniejszej po Bałkany. W tym samym okresie zachowały się lokalne tradycje wyspiarskie, kontynuowano działalność szkół i politykę nieopodatkowywania mieszkańców.

ZARYS H I S T O RYCZNY

Lata 1771-1774 Krótki okres panowania rosyjskiego nad wyspą Tinos podczas powstania braci Orłow. 31 marca 1821 r. Pyrgos, jako pierwsza miejscowość w archipelagu Cyklad, wywiesza flagę greckiego narodowo-wyzwoleńczego powstania w Exo Meriá (wym. Ekso Meriá). Stolica wyspy – Chora - podąża jej śladami 20 kwietnia, znaczny jest również wkład mieszkańców wyspy w walkach na lądzie i morzu. 30 stycznia 1823 r. Po proroczym śnie mniszki Pelagii, w polu niedaleko Chory znaleziona zostaje ikona Zwiastowania Matki Boskiej. Wydarzenie to zostaje uznane za szczęśliwy znak dla powstania i sprawia, iż Tinos staje się największym centrum pielgrzymkowym Kościoła Prawosławnego w Grecji i w basenie Morza Egejskiego. 1895 r. Na wyspie zostają zorganizowane ”Tinia” będące prekursorem pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich w Atenach w 1896 roku. 15 sierpnia 1940 r. Włosi torpedują krążownik pancerny greckiej marynarki ”Elli” podczas obchodów święta Wniebowzięcia Maryi. Statek tonie, ale nie ma ofiar śmiertelnych pośród tysięcy pielgrzymów, którzy znajdowali się na nadbrzeżu. Wydarzenie uznane zostało za cud Matki Boskiej i dodawało otuchy Grekom podczas wojny, która nastąpiła.

PHOTO: DIMITRIS KORRES

NAZ W A T I N O S

IGRZYSKA SPORTOWE ”TINIA” W ROKU 1895 Igrzyska ”Tinia” zostały zorganizowane na Tinos podczas 3-dniowego weekendu z okazji 15 sierpnia w 1895 r. i stanowiły zwiastun nowożytnych igrzysk olimpijskich, które odbyły się w Atenach w 1896 r., wiele stuleci po ich zniesieniu w IV w. p.n.e. ”Tinia”odzwierciedlały greckiego ducha, bowiem igrzyska połączone zostały z religijnymi obrzędami, jak miało to miejsce w starożytności. Z inicjatywą organizacji igrzysk wystąpił mieszkaniec Tinos – Ksenofón Sochos, sportowiec i prawnik, który zwrócił się o wsparcie do Powszechnego Greckiego Związku Sportowców, ale go nie otrzymał. Pomógł natomiast Narodowy Związek Sportowców i tym sposobem wspólnymi siłami udało się pomysł wcielić w życie. Jak wielką potęgą i chwałą cieszyła się Łaskawa w wyzwolonej i niewyzwolonej jeszcze Grecji w owym czasie, pokazały tłumy pielgrzymów i podróżników, którzy przybyli na Tinos. Jak wielką wagę przywiązywano do igrzysk, świadczy darowizna Panhelleńskiej Świętej Fundacji Zwiastowania na Tinos, w wysokości astronomicznej jak na owe czasy kwoty 2000 drachm! Z igrzysk ”Tinia” w 1895 r. zachowały się tylko dwa medale. Z jednej strony medalu wygrawerowana jest scena Zwiastowania Matki Boskiej, a z drugiej hoplita [przypis tłum.: w starożytnej Grecji ciężkozbrojny piechur walczący w szyku bojowym zwanym falangą] z tarczą, jednak bez włóczni; miało to symbolizować ducha pokoju, co miały propagować igrzyska. Po 111 latach, w 2006 r., ”Tinia” zostały przywrócone do życia w ich ojczyźnie, na wyspie Tinos. W tym ważnym sportowym wydarzeniu udział wzięli wszyscy oficjele wyspy, którzy jednocześnie podjęli się sponsoringu. Jak w 1895 r., organizacji podjął się Narodowy Związek Sportowy, którego członkowie wzięli również udział w igrzyskach. W związku z sukcesem, jakim okazały się igrzyska ”Tinia”, zdecydowano o ich organizacji co 4 lata, na wzór igrzysk olimpijskich.

PHOTO: Elias Provopoulos

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

TRADYCJA

www.tinos360.gr

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

T RA D YCJA

Tinos została scharakteryzowana jako ”wyspa sztuki i piękna” z powodu jedynego w swoim rodzaju krajobrazu naturalnego, ale przede wszystkim ponieważ rozsiane są tu perełki architektury stworzone przez minione pokolenia. Wyspa jest również bogata w rzadkie skały, jak na przykład zielony i biały marmur, łupki i granity, które stały się podstawowym materiałem dla tutejszej architektury oraz sztuk plastycznych, przysparzając uznania wielu rzeźbiarzom i artystom z Tinos.

Plenery Tinos Klimat i środowisko Tinos ukształtowały tutejsze wioski, jak również określiły zajęcia tutejszych mieszkańców. Charakterystyczne dla krajobrazu wyspy i spotykane wszędzie są tarasy, w lokalnym dialekcie zwane w schodami (gr. ”skales”), których budowa trwała przez wieki i wymagała wysiłku wielu pokoleń,

PHOTO: ZEFI POTIRI

aby strome zbocza zamieniły się w tereny uprawne zdolne także do utrzymania wody, zapobiegając powodziom. Już od IV w. p.n.e. istnieją świadectwa konstrukcji przez mieszkańców kamiennych ścian oporowych, a także wąskich pasów na zboczach, które służyły pod uprawę roślin na wyspie.

T RA D YCJA

Od wewnętrznej strony ”schodów” sadzono drzewa figowe lub winorośle, chroniące uprawy od wiatru północnego, ale także podtrzymujące swoimi korzeniami wilgotność gleby; pozostałe miejsce obsiewano zbożem i roślinami strączkowymi. Rolnicy mieli dostęp do swoich upraw poprzez wąskie ścieżki, których szerokość ledwo pozwalała na przemarsz zwierząt używanych do PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

orki.

Ścieżki,

biegnące

wzdłuż granic, wyłożone były kamieniami, często budowano też stopnie z

powodu

różnicy

poziomów na zboczach; dziś ścieżki stanowią trasę urokliwego spaceru dla odwiedzających, którzy je przemierzają lub tylko podziwiają. W

miejscach

obfitujących

wodę,

w wąwozach, gdzie nie wieją silne wiatry, rolnicy woleli zakładać gaje oliwne i sady cytrusowe. Na tutejszej równinie, rozciągającej

się

pobliżu wiosk i Komi, uprawy chronione są za pomocą trzcin i kanałów, które pomagają także w utrzymaniu wilgoci.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

W io s k i n a T i n o s

Wioski na Tinos Większość osad na Tinos powstała w XVII w. i w tym stuleciu osiągnęła apogeum swojego rozwoju. Na ich ukształtowanie wpływ miało wiele czynników, ale najważniejszymi okazały się warunki pogodowe i wiatry oraz rzeźba terenu, a także społeczne i historyczne uwarunkowania tamtejszej epoki. Ponadto częste najazdy od strony morza okresowo zmuszały mieszkańców Tinos do migracji w głąb wyspy, gdzie wzniesiono większość osiedli, niewidocznych zresztą dla piratów i najeźdźców, jak na przykład wioska Voláx (wym. Woláks), która otoczona jest górami, czy niewidoczna od strony morza wioska Pyrgos. Oczywiście część osiedli ma front od strony morza, np. wioski Kardianí oraz Isternia, ale od strony wschodniej, od której były najbardziej zagrożone, chronią je góry. Nie bez znaczenia jest tutaj zastosowanie lokalnych skał i kamieni, których jest pod dostatkiem na wyspie, ale również zwarta zabudowa osiedli. Silne wiatry utrzymujące się na wyspie, zwłaszcza wiejące z północy i silniejsze niż na innych wyspach Morza Egejskiego, uwarunkowały budowę większości wiosek na słonecznych zboczach. Budowniczy z Tinos wykorzystywali sprytnie ukształtowanie terenu na wyspie tak umiejscawiając wioski, aby zmaksymalizować słoneczne oświetlenie i przepływ powietrza, ale jednocześnie, chronić je od silnych wiatrów.

T RA D YCJA

PHOTO: Elias Provopoulos

Inne warunki pogodowe również miały swój wpływ na ukształtowanie się tradycyjnego domu na Tinos. Rezultatem rzadkich opadów śniegu i niezbyt obfitych deszczy jest wprowadzenie dodatkowej małej izby na dachu, chroniącej jednocześnie izby na dolnym poziomie uliczek przed deszczem i słońcem. Osiedla na wyspie, wzniesione zawsze w pobliżu wąwozów, aby mieć dostęp do wody, lub u podnóży gór, gdzie nie były narażone na wiatr północny, wkomponowane są w naturalny krajobraz Tinos.

Oczywiście ukształtowanie terenu i lokalnie dostępne materiały odegrały znaczącą rolę w rozplanowaniu i budowie osiedli, a z kolei pochyłość terenu w formie ”schodów” – tarasów zaowocowała tarasową zabudową. Do budowy ścian i murów lokalni budowniczy używali powszechnie skał i kamieni, uliczki i inne miejsca wykładano marmurem, w zależności od zamożności budującego gospodarza. Architektura wyspy Tinos jest autentyczna w swojej formie. Pomimo weneckiej obecności przez wiele stuleci, mieszkańcy nie zaadaptowali ani nie wykorzystali zachodnich elementów. Tylko w drodze wyjątku zaobserwować możemy marmurowe

PHOTO: Elias Provopoulos

W io s k i n a T i n o s

PHOTO: Elias Provopoulos

kolumny charakterystyczne dla architektury świeckiej i sakralnej na zachodzie. Również turecka okupacja nie pozostawiła na Tinos śladów architektury otomańskiej, zwłaszcza że dominacja turecka na wyspie była okresowa.

PHOTO: ZEFI POTIRI

T RA D YCJA

PHOTO: Elias Provopoulos

Tradycyjne domostwo na Tinos Domy i wszystkie zabudowania stanowią charakterystyczny przykład tradycyjnej architektury Tinos, wyróżniając się prostotą stylu i funkcjonalnością. Są małe i z niewieloma otworami, które ograniczone są przede wszystkim od strony północnej. Zresztą jest to cecha charakterystyczna architektury śródziemnomorskiej. W dawnych czasach nie malowano ścian zewnętrznych, aby nie wyróżniały się one spośród naturalnego krajobrazu i oczywiście nie przyciągały uwagi piratów grasujących po Morzu Egejskim. Dzisiaj wszystko bielone jest wapnem lub malowane w jasnych kolorach w celu zdezynfekowania, jak również odbicia promieni słonecznych, aby uniknąć nadmiernego nagrzewania się murów. Używane materiały budowlane to przede wszystkim lokalne łupki i marmur, natomiast wapń używany jest zarówno przy budowie, jak i tynkowaniu oraz dekoracji. Podłoga ma formę klepiska lub pokryta jest łupkami/kamieniami. Tradycyjne domy na Tinos zazwyczaj mają następujący rozkład: z jednego dużego pokoju, zwanego salą (gr. ”sala”), który stanowi miejsce reprezentacyjne, przechodzi się do dwóch lub trzech mniejszych izb (w zależności od liczby członków rodziny) na tyłach - to sypialnie oraz kuchnia

T RA D YCYJNE D O M O S T W O NA T I N O S

z paleniskiem, które wykorzystywane jest raczej do przygotowywania posiłków niż do ogrzewania. Do pomieszczeń gospodarskich w domu należą: mała izba na parterze (gr. ”katói”), służąca jako magazyn produktów rolnych; piec, ale też izby, w których przetwarzane są zbiory, jak na przykład izba z prasą do wytłaczania [winogron lub

[przypis tłum.: ciężki napój alkoholowy

zbliżony

brandy lub bimbru, popularny w

rejonie

Bałkanów,

najczęściej nazywany rakiją

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

oliwek] czy destylarnia rakí

w różnych językach], stodoła i

inne

pomieszczenia.

Podwórko,

otwarte

lub

czasem zadaszone, znajduje się

zazwyczaj

domostwa,

piętrze

bardzo

frontu

pierwszym rzadko

zorientowane jest w kierunku północnym. otoczone

Podwórko jest

murem,

zwanym po grecku „pezulia”, który zazwyczaj jest obłożony płytami marmurowymi, jak podwójny parapet. Rola podwórka była istotna, ponieważ to wokół niego toczyło się życie prywatne i społeczne rodziny, stąd też elementy takie jak ławki, stoły, kwietniki, stojaki na dzbany, schody na taras i wiele innych niezbędnych przedmiotów. Pierwsze piętro łączy się z parterem i z drogą zazwyczaj za pomocą zewnętrznych

T RA D YCJA

marmurowych lub kamiennych schodów. Główne wejście, które w większości domostw znajduje się pośrodku ściany frontowej, pomiędzy oknami, ma udekorowane nadproże. Na piętrze domu - tarasie – wznoszą się wspaniałe kominy, które tworzą wrażenie dopasowanej estetyki ze względu na ich prostotę. W wielu domach w najwyższym punkcie komina umieszczona jest osłona z glinianego dzbana. Takie wykorzystanie materiałów daje nam obraz, jak praktyczne i estetyczne wymagania mieszkańców mogą się wspaniale uzupełniać. Wewnątrz

domostwa

urządzone

są z prostotą, jedyną dekoracją jest łuk sklepienia, nazywany po grecku „volto” (wym. wolto), który stanowi cechę charakterystyczną wyspiarskich domów i pomaga w podtrzymaniu dodatkowej wewnątrz się

też

izby

tarasie;

głównej

izby

znajdują

ścianach

wbudowane

zagłębienia – jakby półki. Wnętrze umeblowane jest tylko niezbędnymi sprzętami i tradycyjnymi meblami (kredens, komoda, tapczan, kufer), PHOTO: Elias Provopoulos

które przykryte są białymi ręcznie

wykonanymi lub tkanymi na krosnach haftami, a w oknach wiszą firanki z wyspiarskimi koronkami. Obok lub w pobliżu domostwa znajdują się pomieszczenia dla zwierząt gospodarskich.

PHOTO: Elias Provopoulos

T RA D YCJA

MŁÓCKA – OCZYSZCZANIE ZIARNA Odwiedzający Tinos ma okazję podziwiać jeszcze jeden wynalazek sztuki i pasji kamieniarzy z Tinos: młocarnię z kieratem - ”aloni”. Ma on kształt koła o średnicy 4-5 m, wyłożonego kamieniami i ogrodzonego płytami kamiennymi na sztorc o wysokości 50-60 cm, w jego środku, wokół otworu była kamienna ścieżka, tzw. ażur. Na zewnątrz kręgu rolnik gromadził kłosy, z których robił snopy, a z początkiem lipca zaczynała się młócka, zazwyczaj przy pomocy dwóch krów, ale też często z jedną krową, mułem lub osłem. Zaprzęgał zwierzęta w kierat i wrzuciwszy do środka snopy, rozpoczynał młócenie: zwierzęta chodziły w kółko, a za nimi rolnik, nakłaniając je do biegu, tak aby tarły kopytami kłosy, z których odłączało się ziarno. Kiedy rolnik sądził, że snopki zostały już dobrze udeptane, dokładał nowych i kontynuował udeptywanie przez zwierzęta w kieracie, aż do wymłócenia wszystkich snopków. Młócenie, które odbywało się w palącym letnim słońcu, było ciężką pracą dla powożącego zwierzętami, ale też dla jego rodziny, która często mu w tej pracy towarzyszyła, chodząc w kieracie wraz z nim. Po młócce następowało oczyszczania ziarna, ale do tego rolnikowi potrzebny był lekki podmuch wiatru, którego siłę i kierunek oceniano wyrzucając w powietrze kilka kłosów. Jeśli uznawano, że wiatr jest właściwy, rozpoczynało się oczyszczanie ziarna od plew, zazwyczaj o świcie. Widłami, przypominającymi drewniany trójząb, rolnik podrzucał wysoko wymłócone kłosy, które powiew wiatru przenosił na bok młockarni, gdzie tworzyła się kopka słomy, którą później przenoszono do stajni i wykorzystywano jako paszę dla zwierząt. W trakcie oczyszczania ziarno (pszenica czy owies), jako cięższe, osiadało na kamiennej posadzce młockarni, skąd było przesiewane, na początku za pomocą wideł, a później przez sito, dla większej dokładności. Następnie za pomocą miedzianych pojemników, które stanowiły też jednostkę miary, napełniano worki i tak ziarno było przenoszone do magazynów, a później do młyna, gdzie mielono je na mąkę. PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

T RA D YCJA

Ko ś c io ł y , c e r k wi e i k a pli c e

Kościoły, cerkwie i kaplice

Tinos już od czasów starożytnych była centrum religijnym, ponieważ świątynia Posejdona i Amfitryty czyniła wyspę celem pielgrzymek Hellenów. Jednak wiara i religijność wyspy trwała również w kolejnych stuleciach, na co obecnie wskazuje duża liczba kościołów rozsianych po całej wyspie. Jest ich tak wiele, że nadal nie ukończono prac badawczych nad nimi. Z prawie tysiącem prawosławnych cerkwi i kościołów katolickich, Tinos ma szczególną pozycję w świecie architektury sakralnej, wrażliwość jej mieszkańców, używających wschodnich i zachodnich technik w unikalny sposób, osiągnęła swój zenit. Za pomocą lokalnych materiałów, z pasją rzemieślnicy z Tinos wznieśli świątynie będące prawdziwymi dziełami sztuki, a ich dzwonnice urzekają pielgrzymów szlachetnością swej prostoty. Wszystkie marmurowe lub kamienne, są specyficznie udekorowane lub nieprawdopodobnie proste. W okresie bizantyjskim w wioskach Tinos wzniesiono wiele cerkwi parafialnych, co miało swoją kontynuację również pod panowaniem weneckim, w latach 1207-1715. Z kolei do budowy PHOTO: Elias Provopoulos wielu świątyń w XVIII w. przyczynił się specjalny pakt mieszkańców Tinos z Turkami po poddaniu im wyspy w 1715 r. przez Wenecjan. Tym sposobem mieszkańcom wyspy było wolno, między innymi, wznosić tyle świątyń, ile tylko chcieli; tak oto prawie w każdym polu zbudowano rodzinną kaplicę. Zresztą jej posiadanie uważane jest za błogosławieństwo dla rodziny, do której należała. Kaplica przekazywana jest z pokolenia na pokolenie i dba się o nią nie licząc się z wydatkami. Kiedy świętuje jakakolwiek cerkiew, prywatna PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS czy nie, wszyscy zgromadzeni, przyjaciele i przyjezdni, zasiadają w pobliżu i delektują się poczęstunkiem od rodziny lub wioski.

T RA D YCJA

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

Tradycyjny poczęstunek na Tinos składa z kawy, rakí i lukumi - kostki rachatłukum (w czasie Świąt Bożego Narodzenia podawane są też domowe ”kserotíghana” – rodzaj faworków w syropie; a na Wielkanoc słodka ”tirópita” – ciasto drożdżowe, fyllo lub krusta wypełnione serem. Często powyższy poczęstunek wzbogacany jest o lokalne specjały, jak serek ”tiniakó”, ”luza” [przypis tłum.: tradycyjna wędlina Cyklad przyrządzona z wieprzowych filetów namaczanych w soli, następnie gotowanych, przyprawianych i suszonych], ”skordato” (lokalna kiełbasa bogata w przyprawy), karczochy w oliwie i inne dania serwowane zawsze z winem. Świątynie na Tinos dzielą się na trzy kategorie: katedry (kościoły parafialne, które wyróżniają się w wioskach), kościoły (mniejsze świątynie znajdujące się w pobliżu katedr) i kaplice. Te ostatnie, wszystkie białe, są niezliczone i rozsiane na całym terenie wyspy: na szczytach gór,

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

na stromych klifach, na plażach, w dolinach, przy drogach i ścieżkach, w

wąwozach.

Gdziekolwiek

dociera fantazja wiernych Tinos, ale też oczywiście w wioskach i samej Chorze. Kaplice wypełniają i ozdabiają Tinos. Obecnie stanowią nierozerwalny element wyspy i są jej znakiem rozpoznawczym. W zasadzie co dzień jakaś kaplica ma swoje święto (gr. ”panigiri”) i jego obchody są okazją do zgromadzeń i ożywienia na wyspie.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

T RA D YCJA

Pod względem architektury świątynie na Tinos są jednonawowe, dwunawowe i trójnawowe. Ich cechą charakterystyczną jest dzwonnica o różnych wzorach górująca nad budynkiem. Niejednokrotnie dzwonnica stanowi osobną budowlę obok kościoła. Starsze cerkwie nie mają w ogóle otworów okiennych, a nowsze mają ich niewiele. Wielowiekowe współistnienie prawosławnej i katolickiej doktryny na wyspie zaowocowało wpływami w architekturze i rzadziej świątyniami obu dogmatów, jak na przykład Św. Katarzyna (gr. Aghia Ekaterini) na szczycie Tsikniás. Ogólnie rzecz biorąc, tradycyjne świątynie Tinos, zwłaszcza te na prowincji, nie różnią się od tradycyjnego domostwa. Podstawowe materiały budowlane są te same przy budowie świątyni, co i domu – czyli marmur, kamienie i wapń. Dach świątyni, podobnie jak w przypadku domostw, jest płaski, skonstruowany z wielkiej płyty kamiennej lub kilku mniejszych wspartych na drewnianym stropie. W niektórych kościołach we froncie spotkać możemy trójkątne wywietrzniki, niebędące w zgodzie z lokalną tradycją, to późniejszy dodatek z XIX i XX w.

PHOTO: Elias Provopoulos

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

T RA D YCJA

Gołębniki Gołębniki to budowle, w których mieszkają gołębie na Tinos, gdzie zawsze, już od starożytności aż po chrześcijaństwo z Duchem Świętym, istniała sympatia do tych ptaków i opieka nad nimi. Grecy łączą gołębie z symbolem pokoju, miłości, życzliwości, stąd też powstało wiele piosenek i wierszy na ich cześć, ale spotyka się także ich wizerunki

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

w tradycyjnych płaskorzeźbach, haftach i rysunkach. Gołębniki występują także na innych wyspach archipelagu Cyklad, ale te na Tinos są najbardziej zaskakujące, łączą się ściśle z krajobrazem wyspy i stanowią jej znak rozpoznawczy. Lokalny rzemieślnik wiedział, że

aby gołębie zebrały się w gołębniku, musi on mieć właściwą lokalizację. Dlatego zbudowane są w głębi wyspy, w wyselekcjonowanych miejscach, w pobliżu terenów uprawnych i źródeł wody, na zboczach gór i w wąwozach. Nigdy nie wznoszono ich w górach, gdzie wieją silne wiatry. Tam, gdzie były zlokalizowane PHOTO: ZEFI POTIRI

gołębniki,

gołębie

mogły

latać bez względu na warunki pogodowe, ale też odnaleźć drogę powrotną. Również źródło

wody

pobliżu

gołębnika było konieczne, by ptaki mogły zaspokoić pragnienie.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

T RA D YCJA

Oprócz aspektu funkcjonalnego, gołębniki były oznaką szlachetności i arystokracji, ponieważ dodawały blasku swoim właścicielom. Ponadto, stanowiły perełki krajobrazu Tinos i - co ciekawe - każdy z nich był niepowtarzalny. Są duże, z kamiennymi ścianami, niższe piętra używane były jako magazyny dla produktów rolnych lub narzędzi, a górne pozostawiano gołębiom. Podobnie jak w przypadku innych budowli na wyspie, do budowy gołębników używano lokalnych materiałów. Budynek posiada tylko małe drewniane drzwi służące za wejście dla właściciela, ale chroniące również gołębie od złodziei, węży i szczurów.

Go ł ę b n i k i

PHOTO: Elias Provopoulos

Budowniczy gołębników używali kamieni do niezwykłych i misternych dekoracji po jednej lub obu stronach gołębnika (romby, trójkąty, słońca, cyprysy itp.). Te elementy dekoracyjne składają się na niezwykle harmonijny obraz i trafnie nazwane zostały ”architektonicznymi haftami”. Każdy z osobna, ale i wszystkie razem wzięte, stanowią rzadkie zabytki i są wyrazem popularnej artystycznej twórczości, jedynej na całym świecie. Zresztą wyłącznie kiedy architektura ma swoje źródło w emocjonalnej potrzebie, daje to taki rezultat.

T RA D YCJA

Pomimo że gołębie istniały na wyspach od stuleci, wydaje się, iż to Wenecjanie wprowadzili ich regularną hodowlę. Podczas ich panowania gołębniki były przywilejem Wenecjan ”droit de colombiers”, lokalni mieszkańcy z czasem przekształcili je zgodnie z ludową tradycją. Większość gołębników na wyspie powstała w XVIII i XIX w. Hodowla kwitła na taką skalę, że mieszkańcy Tinos eksportowali gołębie na całą Grecję, do Smyrny, Konstantynopola i innych miejsc. Mięso gołębi sprzedawane było po wysokich cenach, nawet w wazach z octem, i stanowiło arystokratyczny przysmak. Również dzisiaj mieszkańcy gotują i podają gołębie, ale hodują je nie tylko ze względu na ich smaczne mięso, ale PHOTO: IOANNIS VIDALIS

też dla odchodów, które stanowią pierwszej klasy nawóz biologiczny. Dokładna liczba gołębników na Tinos nie jest znana, ale szacuje się, że przekracza 1000. Większość z nich jest zbudowana w

centralnych

wschodnich

rejonach wyspy, przede wszystkim w dolinie wioski Tarampados, ale tez wokół wioski Tripótamo. Dziś podejmowane są próby odrestaurowania gołębników na Tinos. Praca ochotnicza i badania towarzystwa ”Przyjaciele Zieleni” wspiera to trudne zadanie. Do chwili obecnej odrestaurowanych zostało 140 gołębników i prace będą kontynuowane aż do odnowienia wszystkich budowli.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

Go ł ę b n i k i 47

T RA D YCJA

Wiatraki Tinos jest miejscem idealnym dla wiatraków, ponieważ tutejsze silne wiatry są wielkim atutem. Przeprowadzone badania wykazały, że na wyspie istniało najwięcej wiatraków spośród wszystkich wysp Morza Egejskiego. Od czasów przedchrześcijańskich funkcjonowało ponad 80 wiatraków, które męłły nie tylko zboże z Tinos, ale także z pobliskich wysp. Podczas panowania weneckiego wiatraki się pomnożyły, bo zboże było regularnie uprawiane na potrzeby ludności, której liczba wzrosła trzykrotnie. Wiatraki - młyny zbudowane są z lokalnych kamieni, na szczytach wzgórz i na przejazdach, tak aby ułatwić przewóz zbóż z sąsiedzkich wiosek. Budynek dzieli się na trzy kondygnacje, na pierwszej odbywało się mielenie poprzez PHOTO: Elias Provopoulos

W i at r a k i

kamień młynarski napędzany w ruch mechanizmem, który znajdował się na ostatniej i najwyższej kondygnacji. Młyny spotykamy na wyspie w grupach lub odosobnione. W okolicach wioski Ysternia istniał zespół młynów, ponieważ poniżej znajdowała się zatoczka z portem, przez który odbywał się handel. Istnieje jednak wiele innych młynów rozsianych po całej wyspie. Mielenie zboża kontynuowano również podczas greckiego powstania narodowo-wyzwoleńczego w 1821 r., aby zaopatrywać greckie statki. Oczywiście działalność młynów utożsamiano z czymś dobrym, jako że mielenie zboża na mąkę oznaczało, że wszystko dobrze się ułożyło dla lokalnej społeczności i jej ekonomii.

T RA D YCJA

Podczas II wojny światowej młynarze na wyspie, ryzykując życiem, pomagali ludności, która cierpiała z głodu, pod osłoną nocy mieląc zboże na mąkę dla mieszkańców. Działalność młynów kontynuowana była do lat 70., kiedy większość się zamknęła. Jeszcze do niedawna funkcjonował ostatni młyn w wiosce Kampos, ale ostatecznie i on przestał mleć zboże na mąkę. Nieliczne młyny zachowały się do dzisiaj i stanowią przykład sztuki i zręczności lokalnych rzemieślników. Pozostałości sztuki ubiegłego wieku, wiatraki - młyny uzasadniają związek wyspy z Eolem, bogiem wiatrów.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

W i at r a k i

Wiatraki - młyny na Tinos mają drewniane skrzydła, na których rozciągnięte są płótna, które stymulowane są zgodnie z siłą wiatru. Do budowy wiatraków wykorzystywano wyłącznie lokalne materiały, za wyjątkiem kamieni młyńskich sprowadzanych z wyspy Milos. Zawód młynarza był dziedziczny, a wykonujących go uważano za najlepszych meteorologów amatorów. Jak marynarze, znali wiatry na wyspie i tym sposobem po uważnym przestudiowaniu wybierali idealną lokalizację pod budowę młyna. Oczywiście aby wszystko dobrze poszło, modlili się do świętych, np. do Św. Mikołaja - patrona mórz (gr. Aghios Nikolaos), Św. Jerzego czy Św. Minasa, oraz zawieszali ikony w widocznym miejscu w młynie, wysoko u stropu.

Młyny wodne Młyny wodne zaczęto konstruować na wyspie od I w. p.n.e. i nie wiadomo, od kiedy funkcjonowały, jednak na Tinos łączą się one z dawną nazwą wyspy ”Ydrusa” [przypis tłum.: starogreckie ”hydor” i nowogreckie ”ydor” – woda], co oznacza, że na wyspie występowały kiedyś liczne i wartkie wody. Tak mieszkańcy wykorzystali tę zaletę, oprócz wiatraków

młyny

wodne

służyły również do mielenia zboża. Podobnie jak wiatraki, spotkać je możemy w grupach lub odosobnione, na całej wyspie, tam oczywiście, gdzie wody jest pod dostatkiem, jak na przykład w Livada (wym. Liwada), Marouli (wym. Maruli) czy Perastra. Jeszcze do niedawna istniały na Tinos działające młyny wodne, ale i te postęp technologii skazał na zapomnienie.

PHOTO: Elena Chalkoutsaki

PHOTO: Ioannis Vidalis

T RA D YCJA

Sztuka w marmurze i kamieniu Arcydzieła marmuru

sztuki

można

znaleźć

na całej wyspie. W alejach i zaułkach, w świątyniach i w domach, gdziekolwiek by się nie rozejrzeć. Marmur z Tinos wyrzeźbiony został z miłością

i fantazją przez zdolnych rzeźbiarzy i rzemieślników, a marmurowe rzeźby zdobią wszystkie miejsca, gdzie użyto tego cennego surowca, uzasadniając jego wybór. Znany i unikalny marmur z Tinos, biały i zielony, używany był i PHOTO: Elias Provopoulos

nadal pozostaje jednym z najchętniej wybieranych surowców do obkładania pomników i budynków. Nie

jest

wyzywający

i dlatego użyto go w pałacu Buckingham oraz Muzeum Luwru. Na Tinos pasja, wynikająca z intuicji i zamiłowania, umożliwiła stworzenie artystycznych dzieł sztuki przy użyciu lokalnych surowców. Wyspa, niezależnie od artystów, którzy wyemigrowali do innych części Grecji i świata, nadal określana jest mianem i rzeczywiście stanowi ”muzeum tradycyjnej rzeźby w marmurze na wolnym powietrzu”. Charakterystycznym przykładem lokalnej sztuki są świątynie, cmentarze (zwłaszcza w nagrobki w wioskach Pyrgos i Platiá), fortece, zamki, fontanny, wiejskie pralnie, półkoliste świetliki powyżej drzwi, jak również rzeźbione kamienie powyżej drzwi i okien, które dekorują domostwa i świątynie. Należy podkreślić, że ok. roku 1845 rzeźba w marmurze i architektura stanowiły podstawowe rzemiosło na wyspie Tinos, w którym zatrudnionych było ponad tysiąc robotników i rzemieślników.

S z tu k a w m a r m u r z e i k a m i e n iu

Obróbka marmuru – rzeźba w marmurze Największy rzeźbiarz starożytności, Fidiasz, według tradycji pochodził z Tinos i nauczał rzeźbiarstwa, przekazując sekrety tej sztuki, za czym opowiada się duża ilość archeologicznych znalezisk. Tutejszy marmur użyty został przy budowie świątyni Posejdona i Amfitryty w Kionia, artyści z Tinos pomogli również w budowie kompleksu świątynnego na wyspie Delos (nowogr. Dilos). Zresztą, kamieniołomy na Tinos, w których wydobywano znany zielony marmur, działały od czasów starożytnych, a przede wszystkim w okresie hellenistycznym i wczesnochrześcijańskim. Największy rozwój sztuki w marmurze nastąpił jednak po odzyskaniu niepodległości przez Grecję w 1830 r., kiedy to Tinos stała się największym centrum rzeźbiarstwa w marmurze na terenie całej Grecji, ale również jednym z największych na świecie. Tutejsi

rzeźbiarze,

światowe również

zdobywszy

uznanie, wyspę

rozsławili

Tinos.

Sama

wyspa zresztą, z jej wspaniałymi łupkami, rzeźbą terenu i pięknem krajobrazu

oraz

przyrody

artystę.

Koronkowe

wybrzeża,

wyrzeźbione przez naturę skały, łagodne zbocza, ale i dzika natura

PHOTO: ZEFI POTIRI

inspirowała i inspiruje każdego

wystawiona na szalejące wiatry, które rzeźbią każdy rodzaj kamienia w fantazyjne kształty, aż po rosnące tu drzewa, stanowią natchnienie i regenerują każdego przybysza. Nie jest dziełem przypadku wszakże, iż artyści wszelkiej maści przyjeżdżają na Tinos, gdzie w natchnieniu tworzą. Niektórzy z nich osiedlają się tu na zawsze i otwierają swoje pracownie. Na postęp i rozkwit sztuki w marmurze i kamieniu wpływ miały także inne czynniki, jak warunki społeczne i finansowe panujące na wyspie podczas różnych okresów historycznych, rządy Wenecjan i katolicyzm, które umocniły rzeźbiarstwo w marmurze i ogólnie sprzyjały rozwojowi sztuki; krajobraz geologiczny wyspy, bogatej w łupki i znanej ze swego

T RA D YCJA

białego i zielonego marmuru, symbioza z artystami, którzy czerpali natchnienie od mieszkańców wyspy, ale odziedziczyli też talent w genach, czy stypendia Fundacji Panhelleńskiej Świątyni Zwiastowania na Tinos, które umożliwiły studia i wspomogły wielu artystów, jak Gizis czy Lytras; nie bez z znaczenia jest też rola Szkoły Sztuk Pięknych w wiosce Pyrgos. Wszystkie wyżej wymienione czynniki wspomagały i motywowały mieszkańców wyspy i przybyszów, by zajęli się marmurem i jego wykorzystaniem w sztuce. To nie przypadek, że zajęcie obróbką marmuru związało się z zawodem rzeźbiarza i artysty. Istnieją dowody, iż pierwszy warsztat zorganizowanej obróbki marmuru funkcjonował już w XVII w. w Pyrgos. Od tamtego stulecia powstało wiele innych takich warsztatów, a atmosfera przyjacielskiego współzawodnictwa pomiędzy nimi sprzyjała ich rozkwitowi, którego apogeum nastąpiło w XIX w. Podróże mieszkańców Tinos po Grecji i zagranicę wzbogaciły badania i zaadaptowały innowacyjną i bogatą gamę wzorów. W ten oto sposób dzisiaj spotykamy arcydzieła rozsiane po całym Tinos: w świątyniach, na ołtarzach, na podwórkach, w herbach, w fontannach – źródłach, na pomnikach i wszędzie, gdzie tylko dotarło natchnienie lokalnych artystów. Znani rzeźbiarze z Tinos, jak Giannoulis (wym. Janulis) Chalepás, Dimitris Filippotis (wym. Filipotis) i wielu innych, podróżowali w różne miejsca i pracowali przy licznych dziełach w Atenach, w dawnym Pałacu Królewskim, na Uniwersytecie, na Akademii, na Politechnice, w Bibliotece Narodowej czy przy budynku Zappionu i innych. Pomimo kryzysu, jaki przeżyło w połowie ubiegłego stulecia rzeźbiarstwo w marmurze i warsztaty, powrót do tradycyjnych wartości i zwyczajów, choćby tylko ze względu na turystykę czy rozbudowę wyspiarskich domów z zachowaniem tradycyjnej architektury, pomógł w zachowaniu ciągłości sztuki rzeźby w marmurze. Warsztaty te funkcjonują obecnie głównie w wioskach Pyrgos i Ysternia, gdzie też gromadzi się marmur. Różne muzea na Tinos goszczą dzieła tutejszych artystów, ale także spacer po wioskach wynagradza przybysza, który chce poznać z bliska marmurowe i kamienne dzieła sztuki.

S z tu k a w m a r m u r z e i k a m i e n iu

Świetliki i podwórka Świetliki (zwane na Tinos ”ypérthyra” – wym. ipérthira) spotykane są na całej wyspie. Stanowią one element tradycyjnej sztuki ludowej rzemieślników, nieodłącznie powiązanej z tradycyjnym domostwem na Tinos. Świetliki są wyrzeźbione w marmurze, prostokątne lub półkoliste, o różnych wzorach, i przyczyniają się do lepszego oświetlenia i wietrzenia domu oraz są kontynuacją tradycyjnego trójkątnego otworu nad drzwiami jeszcze z epoki mykeńskiej. Wiele z tych świetlików zachowało swoje pierwotne miejsce w lokalnych budowlach na wioskach i w miasteczkach Tinos. Umieszczane są nad drzwiami wejściowymi, tak aby dostarczały światła również do ciemnych pokoi, ponieważ tradycyjne domy nie miały wielu otworów okiennych. Te dzieła sztuki budowlanej, z dekoracyjnymi motywami, jak ptaki, statki, łódki, kwiaty, ryby ΦΩTO: HΛIAΣ ΠPOBOΠOYΛOΣ

czy drzewa i inne, często w stylu bizantyjskim lub weneck im, są c h a r a k t e r y s t y c z ny m przykładem artystycznej unikatowości Tinos; ponadto mają wielką war tość estet yczną i stanowią ozdobę domów będąc szeroko ro z p o z n a w a n e w świecie sztuki. Oprócz praktycznej funkcji świetlików, stanowiły one ozdobę wnętrza domu, przedstawiały herby znaczących rodzin, ale też miały chronić rodzinę poprzez zapisane na nich sentencje. Bowiem zgodnie z tradycją ludową główne wejście do domu zagrożone jest przez demona i dlatego powinno być dobrze strzeżone.

T RA D YCJA

K U L T U RE L L A F Ö REN I NGAR

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

STOLICA, WIOSKI I OSIEDLA

www.tinos360.gr

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

CHORA WYSPY TINOS Stolica Tinos to Chora, która znajduje się po południowej stronie wyspy, a jej historia sięga czasów starożytnych; obecny kształt miasteczka wykreował się w latach 1715-1745. Zasiedlenie Chory wiąże się z okresami pokoju i dobrobytu, gdyż mieszkańcy osiedlali się tutaj w czasach, gdy nie byli narażeni na najazdy piratów. W VI w. p.n.e. powstaje ośrodek miejski, w okolicy dzisiejszej nowej świątyni Matki Boskiej o imieniu ”Poles”, który zorganizuje się w 12 plemion. W

PHOTO: Elias Provopoulos

tym miejscu będzie stolica wyspy aż do czasów bizantyjskich, kiedy z powodu

C H O RA W YS P Y T I N O S

częstych najazdów mieszkańcy ponownie będą szukać bezpiecznego schronienia na skale w Xompourgo (wym. Ksómburgo). Blask starożytnego miasta ujawniają dzisiaj fragmenty jego murów, które roztaczają się naokoło współczesnej świątyni Matki Boskiej, akwedukt Pizystratesa, który jeszcze do niedawna dostarczał wodę, hellenistyczna wieża, znajdująca się obecnie pod powierzchnią lokalnej obwodnicy oraz świątynia Posejdona i Amfitryty w Kionia. Ze starożytnych opisów miasta dowiadujemy się również o świątyni i teatrze Dionizosa, gdzie odbywały się słynne igrzyska ”Dionizje”; belweder [przypis tłum.: reprezentacyjny budynek

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

użyteczności publicznej, gdzie goszczono posłów i ambasadorów innych miastpaństw], starożytna agora i gimnazjon. Niestety większość z tych zabytków została przykryta przez rozrastające się nowe miasto. Zasiedlenie Chory zbiega się z opustoszeniem fortecy w Xompourgo (wym. Ksómburgo). ”Chora Świętego Mikołaja” [przypis tłum.: z greckiego Nikolaos, patron żeglugi i marynarzy], jak ją nazwano z powodu świątyni pod tym wezwaniem PHOTO: Elias Provopoulos

w porcie, otrzymała swój ostateczny kształt już po migracji ludów z Krety, Evii (wym. z greckiego Ewia lub spolszczona nazwa Eubea) i innych wysp. Nowi mieszkańcy zajęli się handlem, zaś rdzenni, trudniący się rolnictwem i hodowlą zwierząt, ograniczeni zostali do terenów wewnątrz wyspy, w górskich wioskach i w małej dolinie Kato Meriá; przez krótki okres Tinos

zaistniała jako ważne centrum handlowe na Morzu Egejskim eksportujące wino, skóry, jedwab, jak również figi i wiele innych lokalnych produktów. W tym czasie statki z Tinos docierały do wszystkich dużych centrów handlowych Europy, Azji Mniejszej i basenu Morza Czarnego. Aż do greckiego powstania narodowo-wyzwoleńczego w 1821 r. Tinos miała ponad 30 kupieckich faktorii. Po masakrze na wyspie Chios i kolejnej w Kydonii (1822) oraz na wyspie Psará (1824) liczba mieszkańców Chory na Tinos znacznie wzrosła z powodu dużej liczby uciekinierów. Po odzyskaniu niepodległości przez Grecję mieszkańcy Chory zajęli się handlem, ale już na mniejszą skalę. Podczas krótkiego renesansu na początku XX w. Tinos razem z sąsiednią wyspą Syros znów będą przodować w handlu. Jednak wkrótce Tinos odda palmę pierwszeństwa Syros i pojawią się pierwsze oznaki upadku, do czego znacznie przyczyniła się migracja mieszkańców Chory do Aten, ale też zagranicę; wkrótce dawnych mieszkańców Chory zastępują mieszkańcy tutejszych wiosek.

Odnalezienie ikony Zwiastowania w 1823 r., w drugim roku greckiego powstania, uznano za najważniejsze wydarzenie w nowożytnej historii Tinos, co ukształtowało jej miejsce w basenie Morza Egejskiego, dało jej sławę jako centrum prawosławia oraz wpłynęło na jej ekonomię i społeczność. Od tamtego wydarzenia aż do dziś ikona Matki Boskiej przyciąga tłumy pielgrzymów i przybyszów z całej Grecji, basenu Morza Egejskiego, jak również z prawosławnych państw na Półwyspie Bałkańskim i w Europie Wschodniej oraz z całego świata. W ten oto sposób gospodarka wyspy, a zwłaszcza Chory, z wyjątkiem żeglugi, połowów i handlu produktami rolnymi, opiera się na turystyce pielgrzymkowej związanej z czcią składaną ikonie. Za linią wielkich budynków i wysokich hoteli, które znajdują się na nadbrzeżu, chowa się przed oczami odwiedzającego stare miasto Chory, z wieloma charakterystycznymi przykładami tutejszej wyspiarskiej architektury, należącymi do mieszkalnej tradycji wyspy i jej społecznej struktury. W najwyższym punkcie Chory wyróżnia się świątynia Zwiastowania, a na jej dużym dziedzińcu znajdują się eksponaty o religijnej i muzealnej wartości. Zanim dotrzemy do świątyni, w Centrum Duchowym znajdujemy wielką Bibliotekę Matki Boskiej z bogatym księgozbiorem, podczas gdy w alei Wielce Łaskawej znajduje się Archeologiczne Muzeum Tinos z interesującymi znaleziskami i eksponatami. Jedną z najciekawszych przechadzek w Chorze jest ”Paliós Dromos” (gr. stara trasa - droga), wiodący od nadbrzeża do świątyni Zwiastowania, z licznymi sklepikami, które oferują różnego rodzaju pamiątki i dewocjonalia oraz wota dla Matki Boskiej. Trasę tę ozdabia źródło-fontanna Kato Vrysi (wym. Wrisi), z równie długą historią jak sama Chora. Uwagę przybysza przykuwa również

PHOTO: ZEFI POTIRI

C H O RA W YS P Y T I N O S

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

idea eksploracji wąskich uliczek starego miasta, jak chociażby w kierunku Złotej Świątyni (gr. Malamatenia Eklisija), katolickiego kościoła Św. Mikołaja (gr. Aghios Nikolaos) czy świątyni Trzech Patriarchów (gr. Trijon Jerarchon), a także w kierunku Palladas czy Świętego Eleutheriou – Vari (wym. Elefteriju- Warí). Uliczki z białymi domkami, małe zadbane podwórka z kwiatami i kolorowe bugenwille oraz pachnące jaśminy mają inną kolorystykę w porównaniu z tymi przy nadbrzeżnej alei, przenoszą gościa w dawne czasy historii Chory. Szczególnie interesujący jest położony w porcie kościół Taxiarchon (wym. Taksjarchón), czyli Archaniołów Michała i Gabriela, patronów Chory. Tutaj gościła tymczasowo ikona Zwiastowania od momentu jej znalezienia do czasu przeniesienia do kościoła Matki Boskiej. Ulica, przy której obecnie znajdują się liczne kawiarnie i cukiernie, dawniej była drogą handlową, ponieważ to tutaj mieściły się sklepy monopolu soli i benzyny. Na nadbrzeżu ostatnimi laty postawiono pomnik ”Ellis” [przypis tłum.: grecki krążownik z okresu II wojny światowej, zatopiony przez włoski okręt podwodny w 1940 r.; w

PHOTO: Elias Provopoulos

C H O RA W YS P Y T I N O S

PHOTO: Elias Provopoulos

anglojęzycznych publikacjach figuruje pod nazwą Helle], dzieło rzeźbiarza z Tinos, Nikosa Paraskevása (wym. Nikos Paraskewás), który nadaje inny wymiar katastrofie historycznego krążownika, eksponując jego sylwetkę niezależnie od pogody. Inny atrakcyjny kierunek spaceru to warsztat tkacki w Chorze, który znajduje się na starej trasie. Można tam podziwiać ręcznie wykonane tradycyjne hafty, ale też obserwować pracę kobiet z Tinos tkających na krosnach. Przed końcem nadbrzeża znajduje się również szacowna Fundacja Kulturalna Tinos, a dalej, na wschodnim końcu, zwanym Pasakrotiri, znajduje się imponująca skała – przylądek, z którego rozciąga się piękny widok na morze i w kierunku Chory oraz w głąb wyspy. Na samej skale wzniesiony został pomnik bohaterów z wyspy poległych podczas wojen bałkańskich [przypis tłum.: dwa konflikty zbrojne w latach 1912-1913 na Bałkanach; pierwszy miał charakter narodowo-wyzwoleńczy, a drugi wybuchł na tle podziału terytoriów, uprzednio odebranych Imperium Otomańskiemu]. Zaznajamianie się z Chorą przybysz kończy spacerem po starym mieście, którego mury rozciągają się w pięknym naturalnym krajobrazie, dokładnie na tyłach świątyni Zwiastowania. Pobyt i atrakcje w Chorze są łatwo dostępne, gdyż hotele, pokoje do wynajęcia i wszelkiego rodzaju studia znajdują się nie tylko przy drodze biegnącej wzdłuż plaży, ale także w okolicy. Rozsiane są tu również liczne punkty gastronomiczne: restauracje, tawerny, uzerí [przypis tłum.: lokal serwujący przekąski wraz ze szklaneczką uzo lub raki], jak również bary, kawiarnie i cukiernie.

PHOTO: Elias Provopoulos

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Fundacja Kultury Tinos Założona w 2002 r., mieści się w neoklasycznym budynku, jednym z najbardziej zabytkowych na wyspie (początek XX w.), w którym dawniej mieścił się hotel, a także szpital. Budynek, stanowiący obecnie ozdobę Chory, został zakupiony w 1977 r., a niedawno Panhelleńska Fundacja Zwiastowania przeprowadziła renowację. Celem fundacji jest badanie i propagowanie historii, kultury i tradycji wyspy. Dysponuje nowoczesnymi salami konferencyjnymi i przestrzenią wystawową, ale także bogatą biblioteką z wieloma tytułami, które dotyczą Tinos i Cyklad. Tutaj odbywają się od czasu do czasu wystawy, ale jest też stała ekspozycja dotycząca wielkiego rzeźbiarza z Tinos, Giannoulisa (wym. Janulis) Chalepasa. PHOTO: IOANNIS VIDALIS

C H O RA W YS P Y T I N O S

Rynek turystyczny na Tinos Zwiedzanie Chory na Tinos wymaga spaceru starą trasą, która wiedzie od nadbrzeża do świątyni Matki Boskiej. Tutaj czas jakby dawno temu stanął w miejscu i otoczenie przypomina targ w Konstantynopolu lub Kairze. Liczne sklepiki, małe i nieco większe, z towarem wystawionym na zewnątrz kamiennej alejki, wabią głosami i kolorami przechodniów, którzy - urzeczeni - z trudem ”otrząsają się z bajki”. Tutaj można kupić każdego rodzaju pamiątkę z Tinos. Małe i duże ikony, lokalne tkaniny, biżuterię, koboloi [przypis tłum.: koraliki przypominające różaniec, stanowiące tradycyjną zabawkę - zabijacz czasu greckich mężczyzn], tradycyjne słodkości i cokolwiek jeszcze można sobie wyobrazić ciśnie się na oczy przechodnia, który często jest zapraszany przez sklepikarza do środka, aby się rozejrzeć.

PHOTO: ZEFI POTIRI

Gdy zbliżamy się do świątyni Matki Boskiej, drewniane stragany oferują głównie gromnice we wszystkich rozmiarach, ślubowania i wota oraz buteleczki na wodę święconą, powietrze jest tu przesycone zapachem kadzidła. Trzeba zaznaczyć, że dostępne są pamiątki na każdy gust i portfel.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Tradycja Grobu Pańskiego Zainteresowanie większości odwiedzających wzbudza procesja z Grobem Pańskim (gr. Epitafios) w Wielki Piątek w mieście Tinos. Po liturgii drogi krzyżowej, groby pańskie [przypis tłum.: przypominające rzymskie lektyki, z bogato haftowaną kapą, która symbolizuje całun] z pięciu parafialnych kościołów wyruszają w kierunku placu Pantanassis. Każdy grób jest przybrany kwiatami ze specjalną troską, tak aby wydawał się najpiękniejszy, i podążają za nim parafianie. Grób Pański z kościoła Matki Boskiej pozostawiony jest jednak bez ozdób, ponieważ wyróżnia się bogatymi rzeźbieniami w drewnie. Wszystkie groby pojawiają się jednocześnie, wychodząc z różnych uliczek i wnoszone są na podium. Po odśpiewaniu lamentów, wszystkie procesje rozchodzą się do swoich kościołów parafialnych, oprócz grobu z parafii Świętego Mikołaja, który udaje się w kierunku plaży Kalamia. Tam pop wprowadza grób do wody i odmawia modlitwę błagalną za marynarzy. To unikalny zwyczaj, datowany na połowę lat 80.

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

C H O RA W YS P Y T I N O S

Kościół Archaniołów (gr. Taksiarchón)

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Kościół metropolitarny pod wezwaniem Archaniołów znajduje się w Pallada. Pierwsza mała świątynia była katolicka. W 1715 r., podczas tureckiego panowania na wyspie, w wyniku umowy pomiędzy prawosławnymi a katolikami doszło do wymiany tej świątyni na kościół Św. Mikołaja, który wtedy był prawosławny. Tak oto kościół Archaniołów stał się cerkwią prawosławną, a Św. Mikołaja - katolickim. Cerkiew Archaniołów została odrestaurowana w 1759 r., jak wygrawerowane jest nad wejściem, przez arcybiskupa Tinos Meletiosa, za radą prawosławnych mieszkańców. Można uznać ją za muzeum postbizantyjskiej sztuki, zwłaszcza z powodu rzeźbionego w drewnie i pozłacanego ikonostasu, ale też pozostałych ikon. Ikonostas, jak głosi tradycja, zrobiony został w Konstantynopolu w XVII w., z mieszanymi elementami bizantyjskimi i barokowymi. Uważany jest za jeden z najpiękniejszych ikonostasów (długość 8 m), ponieważ wyróżnia się oryginalnością w stosunku do innych. W swojej największej części jest wpółotwarty, tzn. drewniane elementy zostały tak odjęte, że pomiędzy figurami powstał prześwit. To dodaje mu wdzięku i lekkości. Poszczególne tematy ikonostasu [przypis tłum.: ikonostas to w prawosławnej cerkwi odpowiednik katolickiego ołtarza, zawsze składający się z rzędów ikon o określonej dogmatycznie tematyce] obramowane są przez sploty roślin i kwiatów, orłów i gołębi, lwów i innych zwierząt. To wszystko, a także fakt, że gościła tu kiedyś ikona Zwiastowania podczas prac budowlanych w świątyni Matki Boskiej, czynią tę cerkiew wyjątkową i przyciągają co roku każdego, kto odwiedza wyspę.

PHOTO: ZEFI POTIRI

W I O SK I T I N O S

WIOSKI TINOS Do niedawna Tinos była podzielona na dwie gminy, jedna – Tinos obejmowała Chorę wraz z pobliskimi wioskami, a druga – gmina Exomvourgo (wym. Eksomwurgo) – większość wiosek w głębi wyspy oraz Pánormos i Pyrgos. Ostatnio jednak, wraz z wprowadzeniem nowej mapy przez Samorząd Terytorialny, cała wyspa stanowi jedną wielką gminę.

Triandaros Jest to jedna z większych i bardziej ożywionych wiosek wyspy, w której znaleźć można wiele elementów tradycyjnych, ale też liczne nowe domy, gdzie latem mieszkają cudzoziemcy lub inni, spędzający tam większość czasu w roku. Z wioski roztacza się piękny widok na morze, jest tam wiele zakątków i wąskich uliczek, które prowadzą do cerkwi Świętych Apostołów (gr. Aghion Apostolon) z dużym dziedzińcem wyłożonym kamykami, królującej w centrum wioski. W Triandaros zwiedzający mogą znaleźć tradycyjną odnowioną tłocznię oliwy oraz źródło Levkes. Wśród pomników wyróżniają się: przy wejściu do wioski

popiersie

bohatera narodowego A m b r o ż e g o Pleiathidisa (wym. gr. Amwrosios Plianthidis), biskupa

Moschonisia

PHOTO: ZEFI POTIRI

[w Turcji, stracony podczas wojny grecko-tureckiej w 1922 r. – tłum.], autorstwa rzeźbiarza N. Paraskevasa, zaś w środku wsi znajduje się popiersie jej mieszkańca, Grigoriosa Pleianthosa (wym. Plianthos), który był metropolitą Chalkidy przez 50 lat. Z Triandaros wywodzi się wielu twórców ludowych oraz osobistości świata nauki i lokalnych władz. We wsi działa tradycyjny piec, tawerny, kafeniony, a jej mieszkańcy często organizują ”panigiria” [tłum.: festyny związane z kultem świętych, jak polskie odpusty), zachowują też zwyczaj ”świniobicia” oraz słynne tańce ”apokries” [tłum.: zabawy karnawałowe].

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

TANIEC KARNAWAŁOWY TRIANDAROS (APOKRIES) Dawniej we wsi Triandaros przez cały okres karnawału (gr. ”apokries”) zachowywany był zwyczaj tańca karnawałowego (gr. ”apokrianós chorós”). Przez 21 dni mieszkańcy chodzili od domu do domu, śpiewając improwizowane piosenki, które zaczynały się tak: ”Zacznij, języku mój, zacznij piosenki układać i nasze miłe towarzystwo zacznij nimi zabawiać.” Wtedy kontynuowano inne pikantne i erotyczne pieśni. Jednocześnie tańczono improwizowane tańce karnawałowe w rytmie pieśni, w zależności od nastroju. Obecnie mieszkańcy wsi oraz Stowarzyszenie Kulturalne próbują wskrzesić całkowicie dawny zwyczaj.

Berdemiaros Mała, ale malownicza osada, jak siostrzyczka Triandaros, z domkami przyczepionymi do zbocza, jak schodki. Na pewien czas wioska opustoszała i domy zasiedlili głównie Europejczycy, którzy zachowali ich tradycyjny wyspiarski styl, również budując nowe domy. Wieś z panoramicznym widokiem na Morze Egejskie oraz pobliskie wyspy oferuje liczne źródła i zdrowy klimat. Według tradycji, 5 naturalnych źródeł wioski zostało ofiarowanych 5 Nimfom. PHOTO: ZEFI POTIRI

Dio Choriá – Dwie Wsie Nazwa Choriá

–

(wym. Dwie

PHOTO: ZEFI POTIRI

Dio Wsie)

pochodzi od dwóch wsi, które istniały dawniej na wyspie i były rozdzielone rzeką, ale w wyniku przebudowy zostały połączone w jedno. Plac wioski jest jednym z najładniejszych na wyspie – rozłożysty platan osłania

W I O SK I T I N O S

gałęziami źródełko. Tutaj w okresie wielkanocnym (gr. Pascha) gromadzą się mieszkańcy, aby razem piec jagnięta, śpiewać, tańczyć, bawić się. Na dwóch krańcach wsi położone są dwie katedry, Św. Jana Ewangelisty (gr. Aghios Ioannis Theologos) oraz Zaśnięcia Najśw. Bogurodzicy (gr. tis Kimiseos tis Theotoku). Bardzo przyjemny jest spacer dróżką, która łączy wieś z sąsiednimi Arnados i Triandaros, stąd też zaczyna się droga na piękną plażę Lichnaftiá oraz ścieżka do plaży Feró Chorió. W okresie letnim w Dio Choriá działa kafenion oraz tawerna z pysznym jedzeniem i pięknym widokiem na Morze Egejskie.

Arnados Wieś Arnados znajduje się po wschodniej stronie góry Kechrovouní

PHOTO: ZEFI POTIRI

(wym. Kiechrowuní) i jest najwyżej położoną oraz jedną z najstarszych na Tinos. Posiada wspaniałą tradycyjną

architekturę

wieloma łukami i gankami wyłożonymi

kamieniem,

historyczne źródło z 1823 r. na górnym placu oraz przepiękny widok na Morze Egejskie i wyspę Mykonos. Wspaniała jest bliskość wsi z sąsiadującym monastyrem Kechrovouní,

która

znajduje odbicie również w architekturze. Wieś ma dwie duże

świątynie,

Analipsi

w jej środku oraz Aghii Anargyri

(czyli

Świętych

Dobroczyńców, którzy nie PHOTO: ZEFI POTIRI

przyjmowali

zapłaty

swoją pracę) przy drodze w kierunku Dio Choriá, wokół rozsianych jest też wiele mniejszych

kościołów.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Szczególne zainteresowanie budzi Panaidaki, ukryty w krużganku, gdzie według miejscowej legendy działała tajna szkoła. Wieś posiada też dwa muzea: kościelne, które działa od 1987 r. przy kościele parafialnym i prezentuje stare ikony z okolicznych kościołów oraz inne elementy sztuki sakralnej, jak księgi, ornaty, oraz muzeum rolnictwa z wyposażeniem domu oraz narzędziami rolniczymi występującymi w okolicy.

Mountados (wym. Mudados) Znajduje się na zboczu Kechrovouní. Jest to jeszcze jedna tradycyjna wieś z wieloma łukami, śnieżnobiałymi domami przyklejonymi jeden obok drugiego, uliczkami wyłożonymi kamieniem ze schodkami. W środku wsi znajduje się kamienny mostek, pod którym przepływa przez większość miesięcy w roku strumyk, któremu wieś zawdzięcza swoją zieleń, a trochę dalej jest też źródełko. Główną

cerkwią

wsi

jest Św. Jan (gr. Aghios Ioannis) z imponującym

PHOTO: ZEFI POTIRI

marmurowym ikonostasem i

starym

mszałem,

ale

we wsi jest jeszcze wiele innych starych kościołów. W Mountados odbywają się dwa odpusty (gr. ”panigiria”) – Św. Jana i Świętych Dobroczyńców (gr. Aghion Anarghiron) w Girla (wym. Jirla). Do początku 1800 r. w Mountados kwitła tradycja handlu, żeglarstwa i rybołówstwa, do lat 60. działała tłocznia oliwy należąca do najlepszych na wyspie. Z Mountados pochodzą też bracia Lambaki, rzeźbiarz w drewnie i grawer – Ioannis Platís oraz archeolog Lila Maragou (wym. Maragu).

W I O SK I T I N O S

JOANNIS PLATÍS Urodzony w 1838 r. w Mountados, w dzieciństwie przeprowadził się z rodzicami do Aten i zamieszkał w domu poety Aleksandra Ragavisa, który odkrył bardzo wcześnie jego talent i przekonał rodziców, aby pozwolili chłopcu pobierać lekcje w Szkole Sztuk Pięknych. I tak w wieku 13 lat Ioannis uczył się malarstwa, akwaforty i rzeźbiarstwa w drewnie, za nauczyciela mając mnicha Agathonikosa Triandafillou. Był kolegą szkolnym znanych malarzy Litrasa i Gizisa i innych znanych w świecie sztuki, ale wyróżniał się kreatywnością. W muzeum kościoła Matki Boskiej znajduje się kilka dzieł Platisa, m.in. znany obraz Trójcy Świętej o wymiarach 24,5Χ29,5 cm, na którym przedstawionych zostało 57 scen religijnych, jak również ”Matka Boska z Kikkos”. Innym znaczącym dziełem jest ”Axion Esti” [tłum. ”Godne jest” – słowa hymnu na cześć Matki Boskiej] znajdujące się na Świętej Górze Athos (gr. Aghion Oros). Joannis Platís brał udział w wielu wystawach, zdobywając uznanie, wykładał też przez wiele lat charytatywnie na Uniwersytecie Ludowym ”Towarzystwa Przyjaciół Ludu”. W ciągu ostatnich 30 lat życia stracił wzrok i dlatego nie ma żadnych dzieł z tego okresu. Zmarł w 1928 r. w wieku 90 lat.

BRACIA LAMBAKI Trzej bracia Lambaki pochodzą z Mountados. Pierwszy, Ioannis (1851-1916) był słynnym fotografem Igrzysk Olimpijskich w 1896 r., jak również fotografem Rodziny Królewskiej. Drugi, Jorgos (1854-1914) studiował archeologię chrześcijańską i stał się jednym z założycieli Towarzystwa Archeologii Chrześcijańskiej. Jemu zawdzięcza ocalenie i konserwację klasztor Dafni w Attyce, był też profesorem archeologii chrześcijańskiej na Uniwersytecie Ateńskim. Trzeci brat, Emmanuel (1859-1909), malarz, studiował w Szkole Sztuk Pięknych, a naukę kontynuował w Akademii w Monachium pod kierunkiem profesora Ν. Gizisa, dzięki stypendium Panhelleńskiej Fundacji Maryi Dziewicy (P.I.E.T). Jego dzieła zdobywały nagrody na różnych wystawach, a w roku 1905 założył Szkołę Malarstwa. Od 1903 r. do śmierci w 1909 r. był profesorem Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

PHOTO: ZEFI POTIRI

Karyá Wieś Karyá (wym. Kariá), zbudowana na zielonym zboczu wzgórza, ma korzystne położenie w pobliżu Xombourgo, z widokiem na górę Kechrovouní, z kapliczkami, gołębnikami oraz monastyrem, który króluje na szczycie, a także na Chorę. Nie przypadkowo zresztą stanowi jedną z najstarszych wsi wyspy, o czym świadczy jej nazwa Karyá (od plemienia zwanego Kares, które zamieszkiwało Tinos jako pierwsze). Inna teoria mówi, że nazwa pochodzi od słowa ”karidies” (gr. orzechy), bo drzewa orzechowe porastały ten teren. Podczas rządów Wenecjan i w latach następnych zawsze była wsią gminną okolicy, tutaj działała pierwsza wytwórnia serów, szkoła żeńska, liceum, a później inna szkoła. Kilka starych willi oraz trzy kościoły parafialne (Św. Dymitra – gr. Aghios Dimitrios, Św. Elefteriosa – Aghios Elefterios i Zaśnięcia Bogarodzicy – gr. Kimisi tis Theotoku) odzwierciedlają dawną świetność. Nowsze domy, które zbudowano według tradycyjnych wzorców, piękne podwórka, ścieżki wyłożone kamieniami, źródełka oraz główny plac wsi zachęcają przyjezdnych do spaceru. Park wiejski, unikalny na całej wyspie, kryjący w sobie postbizantyjską cerkiew Zaśnięcia Bogarodzicy oraz Pomnik Ofiar Wojny, dzieło Evrybiadesa Lampaditisa, stanowi znak rozpoznawczy wsi.

W I O SK I T I N O S

Z Karyá pochodzą: Chatzijorgakis Siotis, wielki czciciel Matki Boskiej, Joannis Antonis Siotis, minister edukacji w rządzie powstańczym w latach 1922-1923, jak również pierwsza rzeźbiarka z Cyklad, Irini Chariati. W Karyá jest także interesujące Muzeum Etnograficzne, które mieści się w starym budynku szkolnym, założone przez stowarzyszenie mieszkańców. Działają tu warsztat marmuru, stolarski oraz tawerna przy wąwozie ze starym źródłem. Prężne stowarzyszenie kulturalne wioski wydaje gazetę ”I Foni tis Karias” (tłum. ”Głos Karyá”) oraz organizuje imprezy, a także działa na rzecz zachowania tradycji i

PHOTO: ZEFI POTIRI

kultury tej historycznej wsi, ale też wyspy Tinos w ogóle.

LETNIE IMPREZY W KARYA W roku 1996 stowarzyszenie mieszkańców Karyá, zamykając 50 lat twórczej działalności, zaczęło organizować imprezy otwarte na placu wsi. Te wydarzenia, które są kontynuowane do dziś, stanowią atrakcję wyspy, przyciągając sympatyków wsi, mieszkańców wyspy i licznych gości. Historia, kultura, język i religia stają się tematem festiwali, w których uczestniczą wybitni mieszkańcy Tinos, co świadczy o ich sukcesie. Tematy takie jak: ”Język grecki i dialekty Tinos”, ”Historia Xombourgo” ”Rola kleru w rozwoju Kościoła Prawosławnego”, ”Współcześni poeci Tinos”, ”Prasa Tinos i jej historia”, ”Statki ubiegłego wieku” to tylko część tego, co zostało zaprezentowane. Na końcu każdego festiwalu gościnni mieszkańcy Karyá częstują gości domowymi słodyczami i rakiją.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

PHOTO: EVELYN FOSKOLOU

W I O SK I T I N O S

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Tripotamos - Sperados Tripotamos to pierwsza wieś, którą spotykamy jadąc w głąb wyspy, u podnóża Xombourgo, zbudowana pomiędzy trzema rzekami – strumykami, od których wzięła nazwę (gr. ”tria” – trzy, ”potamos” – rzeka). Jest jedną z najstarszych wsi wyspy, z łukami, podwórkami, schodkami, dróżkami wyłożonymi kamieniem i tradycyjnymi, ale też nowoczesnymi domami, dzięki rozkwitowi budownictwa w ostatnich latach. Kościół parafialny Objawienia Marii Panny (gr. Isodion tis Theotoku) wyróżnia się wielkością, a w jego święto wieśniacy, kontynuując starą tradycję, goszczą w swoich domach przybyłych wiernych. W Tripotamos świętuje się Narodzenie Jezusa (Kavos) w czasie świąt Bożego Narodzenia, łącząc elementy noworoczne średniowieczne i z góry Athos. W okolicy działa wytwórnia sera, jak też liczne warsztaty ceramiczne i cukiernie. Do Tripotamos należy również mała osada Sperados. Jej małe domki czynią ją malowniczą i uroczą, a tradycyjna ścieżka, pośrodku której znajduje się stara szkoła, łączy ją z Tripotamos. Te dwie osady wydały wielu profesorów, jak Markos Siotis – profesor akademicki, artystów, jak G. Paraskevás – malarz ikon, Fr. Desipris – grawer, malarz ikon, D. Desipris – malarz. Żył tu również filozof Kornilios Kastoriadis.

PHOTO: Elias Provopoulos

W I O SK I T I N O S

UCZTA PRZYJAŹNI WE WSI TRIPOTAMOS (ΚΑVOS) Istnieje pewien bożonarodzeniowy zwyczaj, który kultywuje się co roku 25 grudnia w Tripotamos. Jedna rodzina, której przewodzi ”kavos”, przez cały rok przyjmuje na siebie zobowiązanie dbania o kościół parafialny wsi – Isodia tis Theotoku, czyli kościół Objawienia Marii Panny. Lider w południe Bożego Narodzenia przygotowuje obfity posiłek (zupa, gotowane mięso, gulasz stifado z cebulą, dolmades, pieczeń, owoce), który symbolizuje jedność i braterstwo, a uczestniczą w nim tylko mężczyźni pochodzący z tej wsi oraz pop z przynależnej parafii. Po posiłku niektórzy z zebranych wraz z popem przy wtórze pieśni bożonarodzeniowych przenoszą ikonę Narodzenia Pańskiego do domu gospodarza, który przyjmie obowiązki w nowym roku. Gdy dotrą do domu, ikona jest umieszczona na stole obok popa, który dzieli świąteczny chleb i wszyscy palą świece. Gdy nowy ”kavos” przejmie już obowiązki, częstuje słodyczami, wymieniane są życzenia i ikona wraca do kościoła. Następnego dnia znów wszyscy zbierają się w domu poprzedniego ”kavosa” i jedzą to, co zostało z dnia poprzedniego. Obowiązki starego ”kavosa” kończą się wraz z ucztą bożonarodzeniową, ale pozostaje jeszcze jeden – palenie lampy przed ikoną aż do końca starego roku. Zwyczaj ten istnieje od bardzo dawnych czasów i – jak się wydaje – będzie zachowywanie jeszcze przez wiele lat, ponieważ lista ”kavosów” sięga dwóch dekad od dziś.

DZIEŃ ŚW. TRYFONA (Ο1/02) Pierwszego lutego, w dzień Św. Tryfona, po otwarciu beczek z młodymi winami Św. Minasa (11 listopada), w ostatnich latach urządza się konkurs na najlepsze wino. Tego dnia w kaplicy tego świętego we wsi Tripotamos, po mszy świętej wyprawiany jest festyn (gr. ”panigiri”) z udziałem mieszkańców Tripotamos, gdzie wino leje się strumieniami, bo na konkurs win lokalni wytwórcy przynoszą swoje młode wino. Spośród zgromadzonych wyłaniane jest jury i każdy podaje mu wino do spróbowania. Jury wybiera najlepsze wino, a wszyscy składają życzenia i gratulacje jego wytwórcy. Następnie wspólnie ucztują, piją i tańczą.

PHOTO: Elias Provopoulos

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Ktikados Jest to tradycyjna wieś z widokiem na Kionia, z dużymi domami

PHOTO: ZEFI POTIRI

ozdobionymi świetlikami, z uliczkami wyłożonymi kamiennymi płytami i łukami. Przy wejściu do wsi wyróżnia się katolicki kościół Św. Krzyża (gr. Timiu Stawru) z imponującą dzwonnicą, którego powstanie datuje się na XVII w., zaś nieco dalej cerkiew prawosławna Megalomata (tłum. Wielkooka), nazywana tak z powodu ikony Matki Boskiej, z unikalnym marmurowym wejściem. Malowniczości wsi dopełnia stare źródło z kamiennymi pralniami. We wsi znajdują się też kafenion i tawerna.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

UCZTA MIŁOŚCI WE WSI KTIKADOS Co roku drugiego dnia po Wielkanocy, po mszy świętej w głównym kościele wioski - Ipapanti (tłum. Odnalezienia Jezusa w świątyni) - odbywa się procesja z ikoną Zmartwychwstania po całej wiosce. O 12.00 w południe bicie dzwonu przywołuje wszystkich mieszkańców, prawosławnych i katolików, jak również gości, na Wspólną Ucztę, do sali w podziemiach kościoła, która może pomieścić 300 osób. Tam wszyscy siedzą razem, jedzą zupę na mięsie (cielęcina), mięso pieczone, różne przystawki przygotowane przez kobiety ze wsi. Po posiłku zaczynają się psalmy i kazanie popa, a następnie wspominany jest każdy duchowny, który służył w parafii oraz zmarli z wioski. Gdy kończy się hymn ku czci Trójcy Świętej, na tacę, która krąży po sali, wszyscy składają ofiary na zachowanie zwyczaju ”Miłości”.

W I O SK I T I N O S

PHOTO: ZEFI POTIRI

Chatzirados Jest to malownicza wieś z pięknym widokiem na morze, uliczkami wyłożonymi płytami, białymi domkami oraz ukwieconymi ogródkami. Zdobi ją katedra Trójcy Świętej (gr. Aghia Triada), którą datuje się na rok 1850, z podwórkiem wyłożonym kamyczkami, zaś na placu wsi znajduje się drugi kościół parafialny – stara Aghia Triada, który został

przemianowany na Metamorfosi tou Sotiros (Przemienienia Pańskiego). Przy wejściu do wsi działa kafenion-tawerna.

Kampos Znajduje się w centrum wyspy, w żyznej dolinie lądu Tinos. We wsi znajduje się cerkiew Św. Ekateriny (prawosławna), której budowę rozpoczęto w 1767 r., ale ukończono ją w latach 1771-1774, pod panowaniem Rosjan, pod patronatem i z pomocą rosyjskiego admirała Orłowa, a nazwę swą otrzymała na cześć carycy Rosji Katarzyny II. Drugi kościół, Trójcy Świętej (gr. Aghia Triada), katolicki, wyróżnia się pięknym dziedzińcem wyłożonym kamyczkami. Z Kampos pochodziła mniszka Lukia Negreponti (później święta) Pelagia, której objawiła się ikona Matki Boskiej. Na krańcu wsi położona jest stara szkoła, którą gmina Xomvourgo przeznaczyła na Muzeum Kostasa Tsoklisa. Jest to jedyne muzeum artysty i stanowi atrakcję dla zwiedzających

PHOTO: ZEFI POTIRI

wieś i w ogóle wyspę Tinos. W okolicy Kampos działał do niedawna ostatni

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

ŚWIĘTO MIODU W KAMPOS Na początku września w Kampos celebrowana jest produkcja miodu. Wszyscy pszczelarze – wytwórcy przynoszą swoje świeże wyroby i częstują zgromadzonych, aby uczcić ten słodki zwyczaj. Poczęstunek jest kontynuowany z rakomelo [tłum. rakija z miodem i ziołami], PHOTO: Elena Chalkoutsaki

słodyczami, różnymi przekąskami, a potem zaczyna się zabawa przy wtórze skrzypiec z tradycyjnymi tańcami – ”sirtos” i ”balos” - oraz pieśniami ludowymi. młyn z wiatrakiem na Tinos, który jest najlepiej zachowany, a także istnieje do dziś źródło z pralnią. W Kampos działa piekarnia, która wypieka pyszne sucharki (gr. ”paksimadia”), oraz kafenion.

Tarampados Zbudowana na krótko przed rokiem 1700, mała wieś Tarampados jest jedną z najmłodszych na Tinos. Ma dużo łuków i wyjątkowo pięknych domów, a nad wsią góruje cerkiew Świętych Archaniołów (gr. Aghion Taksiarchon). Tutaj żyła mniszka, której objawiła się ikona Matki Boskiej Vrisi (gr. Panagia tu Wrisiú), która przechowywana jest w cerkwi. Na krańcu wioski, w dolince osłoniętej od wiatru, znajduje się kilka z największych, najstarszych i najpiękniejszych gołębników wyspy, z których większość została odnowiona z inicjatywy stowarzyszenia ochrony środowiska ”Przyjaciele Zieleni”. PHOTO: ZEFI POTIRI

W I O SK I T I N O S

Matka Boska Vrisí (gr. Panagia tu Wrisiú) jest celem największego katolickiego ruchu pielgrzymkowego na Tinos. Kościół oraz jego zespół budynków znajdują się przy drodze do Exo Meri, w pobliżu skrzyżowania Św. Mariny, w stronę morza. Jest zbudowany

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

MATKA BOSKA WE VRYSI

na terenie zielonym, wśród drzew oliwnych, osik, cyprysów i eukaliptusów. Jest tu naturalne źródło obfite w wodę, które prawdopodobnie dało nazwę okolicy Vrisi – gr. źródło. Ikona Matki Boskiej Vrisí (Matka Boska z Dzieciątkiem) została odnaleziona na początku XVII w., ale sama ikona jest szacowana na początek XV w. Pewna pustelnica mieszkająca we wsi Tarampados wyśniła Matkę Boską, która wskazała jej miejsce, gdzie trzeba było kopać, aby znaleźć ikonę. Po wielu staraniach mniszka nakłoniła miejscowych do poszukiwań i rzeczywiście ikona została odnaleziona pod trzcinami, zgodnie ze wskazówkami Matki Boskiej. Została przeniesiona do kościoła w Tarampados, ale chociaż postanowiono ją tam zostawić, wracała na miejsce, gdzie ją wykopano. W ten sposób zbudowano małą kapliczkę w tym miejscu pod wezwaniem Matki Boskiej Vrisí. Dziś ikona jest przechowywana przez cały rok w głównym kościele Tarampados, a w wigilię święta 15 sierpnia jest przenoszona do Vrisí, gdzie odbywa się wielki odpust i zgromadzenie katolickich księży oraz wiernych z Tinos i nie tylko. Drugie wielkie święto odbywa się w pierwszą niedzielę maja – jest to święcenie wszelkich pojazdów i ich kierowców. Według tradycji, ikona miała różne przygody. Kiedyś zawędrowała do Konstantynopola, aby uzdrowić pewnego chorego, a on po odzyskaniu zdrowia odesłał na Tinos jej wierną kopię zamiast oryginału. To oszustwo wyszło na jaw po jego śmierci i prawdziwa ikona wróciła na miejsce. Obecnie we Vrisí wystawiona jest kopia ikony.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Smardakito Wieś ta zachowuje w stopniu większym niż inne tradycyjną architekturę Tinos. Z widokiem na dolinę Komi i Xombourgo, jest bardzo zielona dzięki wodom, które PHOTO: ZEFI POTIRI

występują w okolicy. Na placu wsi znajduje się kościół Św. Antoniego (gr. Aghios Antonis) z wysoką wieżą

dzwonnicy,

naprzeciwko

znane

źródełko z orzeźwiającą wodą. wspólnota

Miejscowa stworzyła

muzeum etnograficzne z kolekcją starych mebli, haftów, sprzętów użytku codziennego oraz narzędzi rolniczych, które pochodzą z okresu od XVI w. do dziś.

Kardianí Pierwsza wieś, którą spotykamy jadąc w stronę Exo Meri, w południowozachodniej części wyspy, to Kardianí. Jest to wyjątkowa wieś ze względu na swoje położenie, źródła, które ją nawadniają oraz archeologię. Jest zbudowana

PHOTO: ZEFI POTIRI

W I O SK I T I N O S

jak amfiteatr na zboczu góry Pateles z widokiem na Morze Egejskie i pobliskie wyspy. Wieś posiada dużo zieleni dzięki licznym źródłom wody, co poświadczają rozmieszczone wszędzie fontanny, również w domach. Nie jest zresztą przypadkiem, że ta okolica to jedno z najstarszych miejsc, gdzie znaleziono ślady osadnictwa na wyspie. Należą do nich grobowce z okresu geometrycznego oraz płaskowyż ”Pole walki” bardziej na północ. Wieś zamieszkują wyznawcy prawosławia, którzy mają swoją cerkiew parafialną Trójcy Świętej (gr. Aghia Triada) oraz katolicyzmu – z dwoma kościołami, Wniebowzięcia NMP (gr. Metastasi tis Theotoku, zwany przez mieszkańców ”Santissimos”) oraz Narodzin Matki Boskiej (Kiurá). Malownicze kamienne uliczki z łukami i schodkami oraz wspaniała architektura domów to wyraz artystycznego zmysłu mieszkańców Kardianí, którzy dekorując wieś zachęcają gości do zwiedzania. Są tu dwa stowarzyszenia kulturalne – Świętej Trójcy i ”Braterstwa Kardianiotów z Tinos”. Urodził się tu historyk – badacz Stefanos Delatolas. We wsi jest tradycyjny kafenion – sklep z różnościami oraz tawerna. Poniżej Kardianí znajdują się trzy piękne plaże, zatoka Giannaki (wym. Jannaki), Kalyvia (wym. Kaliwia) i Święty Piotr (gr. Aghios Petros) z kaplicą pod jego wezwaniem.

Isternia To jedna z największych wsi Tinos, położona na zboczu góry Meroviglia, z fantastycznym widokiem na wyspę Syros, prawdziwy balkon Morza Egejskiego. Znajduje się na południowo-zachodnim krańcu wyspy – stąd jej nazwa (gr. ”isternós” – ostatni, krańcowy). Wieś jest położona w pobliżu złoży marmuru i wszędzie jest on obecny: w domach, portalach, ogrodach, fontannach, posągach i pomnikach, które stworzyli miejscowi rzeźbiarze, na schodach, nawet na podłogach, gdziekolwiek sięga wyobraźnia rzeźbiarza z Isterni, bieli się marmur. Plac N. Glinisa z popiersiem patrona wsi zachęca przybyszy do odpoczynku w cieniu wiekowego platanu i do skosztowania wody z marmurowej fontanny. W centrum wsi znajduje się bizantyjski kościół Św. Paraskevi, wyłożony marmurem na zewnątrz, jak i wewnątrz – stanowi on dzieło sztuki, do którego powstania i dekoracji przyczyniło się wielu miejscowych artystów. Z Isterni pochodzi wielu sławnych rzeźbiarzy, jak Antonios Sochos, Lazaros Lameras, G. Kyrarinis, Jakub i Franciszek Malakates oraz bracia Fytali, działa tu też muzeum prezentujące dzieła isternijskich artystów.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

PHOTO: ZEFI POTIRI

Stowarzyszenie kulturalne wsi wydaje gazetę ”Ysterniotika” (tłum. ”Isternijskie” [Nowiny]) od 1983 r., gdzie znajdziemy informacje o organizowanych przez nie imprezach na rzecz zachowania tradycji i kultury wsi. Są tu także kafeniony, tawerny, sklepy, pokoje do wynajęcia oraz warsztat rzeźby w marmurze. Jedna z dróg prowadzi ze wsi na plażę Schinaki, gdzie znajdziemy pokoje do wynajęcia, tawerny z owocami morza i kilka innych pięknych plaż. Na północ od wioski koło drogi, która wiedzie do Pyrgos, spotykamy jedno z najbardziej imponujących miejsc wyspy, gdzie zachowały się ruiny młynów wiatrowych, przykłady minionej świetności i chwały Isternijczyków, które zostały wpisane na listę chronionych zabytków. W pobliżu tej okolicy położony jest ”Evangelistraki”, kościół ”ponownego znalezienia”, który został zbudowany po uratowaniu ikony Zwiastowania (gr. Evangelismos), gdy została skradziona. PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

W I O SK I T I N O S

JORGOS VITALIS Urodzony w Isterni w 1840 r., jego ojciec był architektem, ale nie poszedł w jego ślady. Studiował rzeźbiarstwo na Politechnice Ateńskiej, którą skończył z najlepszym wynikiem. Następnie wyjechał do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, gdzie został doceniony i zaproponowano mu wykładanie. Wybrał jednak powrót do Grecji, a dokładnie na Syros, gdzie otworzył warsztat rzeźby w marmurze i

stworzył wspaniałe rzeźby zdobiące miasto Hermopolis, jak marmurową płaskorzeźbę Św. Mikołaja. Ozdobił też pałac królewski i wille ateńskie, był doradcą premiera Charilaosa Trikupisa w zakresie dekoracji Aten. Wśród jego dzieł wyróżnia się statua angielskiego polityka filhellena Gladstone’a w ogrodzie Uniwersytetu Ateńskiego.

LAZAROS SOCHOS Lazaros Sochos urodził się w 1862 r. i w wieku 14 lat studiował już w Szkole Sztuk Pięknych w Atenach. Po ukończeniu studiów, w 1881, korzystając ze stypendium Świętej Fundacji Kościoła Zwiastowania na Tinos, wyjechał na studia do Paryża. Tam studiował na Akademii Sztuk Pięknych i zdobył uznanie. W Paryżu otworzył warsztat rzeźby w marmurze, gdzie zgromadzili się najwięksi artyści Europy. Tworzone tam dzieła były inspirowane grecką historią i naturą.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Wydaje się, że wpłynęły na niego również dzieła Rodina, choć wyróżniał się romantyzmem. Jest jednym z najczęściej nagradzanych artystów, ponieważ otrzymał aż 17 nagród. W 1905 r. razem z Lazarosem Fytalisem podjął się odtworzenia Lwa Cheronii, jednocześnie nadzorując prace na stanowisku

archeologicznym

Olimpii. W 1908 r. objął katedrę w Szkole Sztuk Pięknych w Atenach, a 3 lata później zmarł w wieku 49 lat.

ANTONIOS SOCHOS Urodzony w Ysterni w 1888 r., zmarł w Atenach w 1975. W jego rodzinie istniała tradycja artystyczna obróbki marmuru i Antonios studiował w Szkole Sztuk Pięknych, gdzie został doceniony, a dzięki stypendium kontynuował naukę w Paryżu w Szkole Sztuk Pięknych. Brał udział w wielu konkursach i wielokrotnie był nagradzany. Od roku 1926 do 1953 wykładał rzeźbiarstwo na Politechnice Ateńskiej, a w ostatnich latach życia zajął się rzeźbieniem w drewnie. Antoniosowi Sochosowi została ofiarowana sala w ogrodzie świątyni Zwiastowania na Tinos, gdzie wystawiane są jego dzieła. Zdobią one także różne miejsca w Grecji i poza nią.

LAZAROS LAMERAS Pochodzący z rodziny z tradycją rzeźbiarską, Lazaros Lameras urodził się w Isterni w 1918 r. Na jego twórczość wpływ miała sztuka rzeźbiarska Tinos oraz Giannoulisa Chalepasa. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych, następnie w Paryżu, gdzie zdobył sławę. Jest pierwszym rzeźbiarzem, który tworzył prace abstrakcyjne w Grecji, pomniki, popiersia itp. Jego autorstwa jest też największy posąg z miedzi w Grecji, o wysokości 5,5 m – ”Strażnik w Kalpaki”, w Kalpaki koło Joanniny [tłum.: miasteczko w Epirze, płn. Grecja].

BRACIA MALAKATE Jakub i Franciszek Malakates pochodzili z Isterni i stali się wybornymi rzeźbiarzami. W Atenach stworzyli pierwszy warsztat rzeźbiarski (wytwórnię posągów), gdzie pracowali wielcy artyści. Jakub tworzył wszystkie wielkie dzieła dekoracyjne, które cenili bawarscy architekci i zlecili mu dekorację Srebrnego Krzyża Zbawcy, zaś Franciszek był genialnym twórcą posągów.

W I O SK I T I N O S

BRACIA FYTALE (Jorgos, Markos, Lazaros, Ioannis, Charalambos) Urodzeni w Isterni krótko po 1820, odziedziczyli talent po ojcu – rzeźbiarzu w marmurze. Stworzyli pracownię w Atenach, przez którą przewinęło się wielu artystów w latach 1840-1878. Wszyscy bracia wyróżniali się w sztuce i wzajemnie uzupełniali. Ich prace można zobaczyć na Cmentarzu I w Atenach.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

PHOTO: ZEFI POTIRI

Tzados Jest to mała, malownicza wioska zbudowana jak piramida na zboczu Kechrovouní, z kościołem Świętej Anny (gr. Aghia Anna) w najwyższym punkcie. Latem, w dniu jej święta, mnóstwo ludzi przyjeżdża na sławny odpust (gr. ”panigiri”) i dla gościnności

mieszkańców. W zielonej dolinie znajduje się tradycyjne źródło, bieżące wody i pralnia, gdzie prano ubrania.

Kechros PHOTO: ZEFI POTIRI

Mała i gościnna wiosk a z pięknymi domami i kościołem Matki

Boskiej

Myr tiotissy

o pięknej dz wonnicy. Jest znana ze sztuki tworzenia siodeł końskich, która kwitła tu

dawniej,

jak

również

wielu cukierników, którz y pochodzą stąd, a pracują w Atenach lub innych miejscach.

Mesi Znajduje się w środkowej części okolicznej sieci dróg – stąd jej nazwa [gr. ”mesi” – środek], gdyż w jej granicach leży ”Pendostrato” [tłum. 5 dróg], gdzie zbiega się 5 głównych dróg prowadzących do wszystkich wsi Tinos. Wieś posiada kilka łuków, piękny plac w centrum i wspaniałą cerkiew Taxiarchon (Archaniołów) przy wjeździe. PHOTO: ZEFI POTIRI

W Mesi mieści się klasztor Św. Franciszka, gdzie działa muzeum narzędzi

rolniczych,

tawerny, cukiernia i piekarnia.

także

W I O SK I T I N O S

Stení To duża wieś zbudowana u podnóża góry Tsikniás, której mieszkańcy dają przykład zgodnego współżycia wyznawców prawosławia i katolicyzmu na przestrzeni wieków. Święty Antoni, w osadzie Kamari, cerkiew prawosławnych,

PHOTO: Elias Provopoulos

to stara świątynia z pięknym rzeźbionym w drewnie ikonostasem, amboną i tronem biskupim. W Kato Stení katolicki Święty Mikołaj (gr. Aghios Nikolaos) piękny, niedawno odnowiony kościół. Wieś ma dużo łuków, tradycyjne domy, ale też wiele nowoczesnych, mieszkańcy mogą korzystać z przedszkola, szkoły podstawowej, lecznicy, marketu, rzeźni PHOTO: ZEFI POTIRI oraz różnych sklepików, kafenionów i tawern. W miesiącach letnich działa muzeum etnograficzne założone w 2000 r. przez dwa prężne stowarzyszenia wsi ”Tsiknias” i ”Aghios Antonios”. Wystawione są w nim stare elementy wyposażenia domów, wiele z nich to unikaty, bardzo interesujące.

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Potamiá Potamiá znajduje się niedaleko Stení i widać stąd wyspę Mykonos oraz Morze Egejskie. Otoczona jest zielenią i dolinkami z bieżącymi wodami, które dawniej poruszały młyny wodne w okolicy. Tradycyjne domy, zbudowane jeden przy drugim, zdobią wieś, zaś w jej centrum króluje kościół Matki Boskiej Karmilo (gr. Panagia tis Karmilou). W Potamiá pozostali tylko nieliczni mieszkańcy, głównie rolnicy, a latem stowarzyszenie organizuje różne imprezy. Stąd można dotrzeć do przepięknych PHOTO: ZEFI POTIRI

plaż Santa Margarita i Faneromeni.

Myrsini Przy drodze ze Stení w kierunku Livady położona jest Myrsini, tradycyjna wieś z kościołem Zwiastowania Matki Boskiej (gr. Panagia tis Ewangelistrias), trójnawowym, wspaniałym, o pięknej architekturze. We wsi jest kafenion i sklep wielobranżowy, stąd też prowadzą ścieżki na Tsikniás, najwyższy szczyt Tinos, oraz do cerkwi Profitis Ilias tam położonej.

PHOTO: ZEFI POTIRI

W I O SK I T I N O S

Falatados

kościoły: Świętej Trójcy (gr. Aghia Triada) z ogromną, imponującą kopułą oraz Jana Ewangelisty (gr. Ioannis Theologos) z dziedzińcem wyłożonym kamyczkami, który uległ zniszczeniu w 1902 r., dalej od wsi Theoskepasti zbudowany pod wystającą

PHOTO: Elias Provopoulos

Jest to druga po Pyrgos co do wielkości wieś na Tinos, której powstanie datuje się na 1400 r. n.e., z wąskimi kamiennymi uliczkami, wieloma łukami. Mieszkańcy organizują wiele imprez kulturalnych i religijnych. Ważne są

skałą. W Falatados znajdziemy kafeniony, tawerny z lokalnymi daniami i sklepy. Funkcjonuje także wystawa sztuki figuratywnej ze współczesnymi i starymi eksponatami oraz ”dom wystaw”, który mieści się w starym budynku szkoły i prezentuje obrazy znanych malarzy. W Falados zachowały się i działają również liczne stare tłocznie win i wytwórnie rakiji, co roku we wrześniu urządza się festiwal, gdy rusza produkcja tego trunku.

RAKIZIO ”Rakizio” to pomieszczenie pomocnicze wiejskiego domu, gdzie rolnicy wytwarzają rakiję, tradycyjny napój alkoholowy Tinos. Rakí jest produkowana z ”tsampura” – pozostałości winogron po wytłoczeniu soku na wino, które wkłada się do wielkiego miedzianego kotła zakończonego zwężeniem z zamontowanym korkiem z przyłączoną rurką. Kocioł stawia się na dużym ogniu i para z wytłoczyn przechodzi rurką przez naczynie z zimną wodą, skrapla się pod wpływem zimna, spływając po ściankach rurki do innego naczynia. Pierwsza rakija, ”protorako”, która wypływa z rurki, jest bardzo mocna i dawniej używano jej zamiast spirytusu do odkażania, później płynie już normalny trunek. We wsi Falatados ”rakizio” stało się świętem - co roku w pierwszym tygodniu września ludzie z całej wyspy gromadzą się w szkole wiejskiej, aby świętować produkcję śpiewem i tańcami przy wtórze skrzypiec i lauto [tłum. tradycyjny instrument strunowy, lutnia].

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Koumaros (wym. Kumaros) Jest to mała tradycyjna wieś zbudowana na stromym zboczu góry Fourka (wym. Furka), w cieniu zwisającej skały Xombourgo, z góry widać równinę PHOTO: ZEFI POTIRI

i większość wiosek w głębi wyspy. Stara ścieżka łączy Koumaros z wiekowym zamkiem Xombourgo. We wsi jest kafenion ze szwedzkim systemem, gdzie każdy obsługuje się sam. W pobliżu wsi znajdują się też ruiny starego klasztoru Urszulanek i kaplica Świętej Anieli

(gr. Aghia Angela), twórczyni konwentu.

Voláx Ta wieś została zbudowana w wyjątkowym miejscu, nie tylko na Tinos, ale na całym świecie. Jej białe domy są ulokowane wśród granitowych głazów, dając niesamowity widok. We wsi działają jedyne na wyspie warsztaty koszyków, a rzemieślnicy oferują przybyszom swoje dzieła. Na

PHOTO: ZEFI POTIRI

W I O SK I T I N O S

krańcu wsi jest mały otwarty teatr, który nadaje miejscu szczególny klimat, zaś w jednym z domów w Voláx działa muzeum etnograficzne. Przy wjeździe do wsi są też tawerny przyjmujące gości.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

FENOMEN KRAJOBRAZU VOLAX Do atrakcji Tinos należy krajobraz wokół wsi Voláx. Turysta staje przed fenomenem ogromnych okrągłych głazów rozsianych lub pogrupowanych na bezkresnym terenie. Wielkie i małe kamienie (gr. ”volos” – grudka, kamień), które dały nazwę wsi zbudowanej wśród nich, budzą ciekawość i domysły na temat swego powstania oraz kształtów. Jedni twierdzą, że to granit, który z upływem czasu i postępem korozji i erozji, rozpadał się na kawałki. Dzisiejszy okrągły kształt nadały im czynniki zewnętrzne, jak wilgoć, wahania temperatury i wiatr. Z drugiej strony jednak mity podają, że to zjawisko to meteoryty lub pozostałości po walce Tytanów lub że pozostawiło je morze, które kiedyś zakrywało okolicę. Jakkolwiek widok jest niesamowity i wart podziwiania przez przyjezdnych.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Xinara Wieś ta zlokalizowana jest na zboczu Xombourgo, zbudowana wśród pinii i palm, ze starymi domami i dwoma katolickimi kościołami

PHOTO: ZEFI POTIRI

na swoich krańcach – Matki Boskiej Rodario (metropolia katolickiego Arcybiskupa Tinos) i apostołów Piotra i Pawła. W średniowieczu było tu centrum przemysłu i handlu wyspy. Przy wjeździe wyróżnia się duży budynek, siedziba Katolickiej Archidiecezji Tinos, gdzie w ostatnich

latach mieścił się Urząd Gminy Exombourgo. W ”Pałacu Biskupa” mieści się archiwum katolickich kościołów (najstarsze na Tinos) oraz muzeum sztuki sakralnej, gdzie zgromadzono eksponaty z 23 katolickich kościołów wyspy, ale też z innych wysp Cyklad.

ARCHIWUM ARCHIDIECEZJI NAXOS - TINOS - ANDROS - MYKONOS Archiwum mieści się w siedzibie katolickiej archidiecezji Tinos we wsi Xinara i jest przede wszystkim kościelne, ale zawiera też pisma związane z życiem wsi na Tinos w minionych wiekach. Najstarsze pismo, które datowane jest na 1390 r., dotyczy wspólnoty katolickiej. Archiwum zawiera trzy działy: • Archiwum biskupie. Dotyczy głównie związku biskupstwa Tinos z Rzymem, miejscowymi władzami, greckim rządem, innymi okolicami, ale także korespondencję biskupów itp. • Archiwa parafialne. Zawierają kodeksy i pisma ze wsi Tinos, oryginalne dokumenty rodzin, które dawano księdzu na przechowanie, księgi parafialne, historię kościołów i ich własności, księgi liturgiczne itp. • Dokumenty sądu kościelnego. Dotyczą głównie życia mieszkańców i ich sporów oraz innych, pisma sądowych z czasów panowania Wenecjan i Turków. Oprócz tego są też przechowywane archiwa kościołów katolickich wysp Mykonos, Andros, Chios, Mytilini i Samos. Są także inne pisma, jak kodeks sądu kościelnego z Krety (1580-1610), rozkazy sułtanów i tureckich dowódców itp. Archiwum jest uporządkowane do roku 1850 i dostępne publicznie, obecnie są próby sklasyfikowania również pozostałych pism.

W I O SK I T I N O S

Loutrá Wieś ta wzięła swą nazwę od łaźni (gr. ”lutra”), które istniały dawniej w okolicy. Jest bardzo zielona i z mnóstwem ogrodów i drzew cytrusowych. Ma długą historię – tutaj zbudowali swoje klasztory jezuici po klęsce Kastro na początku XIX w., jak również siostry Urszulanki. Było to jedno z najważniejszych osiedli wyspy w ostatnich dwóch wiekach i stanowiło centrum kulturalne i religijne. W klasztorze jezuitów działa muzeum etnograficzne, w którym można podziwiać, oprócz przedmiotów klasztornych, narzędzia rolnicze i inne z dwóch ostatnich wieków, wina,

tłocznię

oliwy,

”rakizio”,

aptekę

wizualnego

nauczania

wiele innych eksponatów. W

Loutrá

zabytkowy

znajduje

się

kościół

Św.

Jana (gr. Aghios Ioannis, XIX w.) zbudowany w stylu baroku

neoklasycznego

ze wspaniałym wystrojem wnętrza. W klasztorze Urszulanek wystawione są ręcznie pisane księgi uczennic, pianina i inne instrumenty muzyczne. Stowarzyszenie kulturalne wsi organizuje często festiwale kulturalne.

KLASZTOR URSZULANEK Został założony w Loutrá w 1862 r. przez mniszkę Zgromadzenia Urszulanek. Początki były obiecujące, mieścił się tam sierociniec, pensja, francuskie gimnazjum, uniwersytet, grecka szkoła podstawowa i szkoła tkacka. Największy rozkwit przypadł na koniec XIX w., na początku XX w. przebywało tu ponad 300 uczennic z całej Grecji. W czasie II wojny światowej szkoła została zamknięta i po jej zakończeniu wznowiła działanie jedynie jako szkoła podstawowa, która została zamknięta ok. roku 1980, zaś szkoła tkacka działała do roku 1990. Obecnie budynek jest znakiem rozpoznawczym wsi i śladem jej dawnej świetności.

PHOTO: ZEFI POTIRI

szkolną, różne środki audio-

100

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Skalados Wieś zbudowana na zboczu góry z niezliczonymi schodkami i pięknym widokiem na okoliczne wsie, gdzie architektura tradycyjna łączy się z nowoczesną. Wieś ma kafenion i tawernę, gdzie przejezdni mogą zrobić sobie miłą przerwę.

PHOTO: ZEFI POTIRI

Krokos Wieś zawdzięcza swoją nazwę kwiatom krokusów, z których pozyskuje się szafran, będący cenioną przyprawą. Zbudowana jest w wąwozie, po drodze do Komi i oferuje odwiedzającym miły chłód. Jest ojczyzną doktorafilozofa Markaki Zaloni, PHOTO: ZEFI POTIRI

który spisał historię Tinos w 1809 r. Wieś posiada kafenion i tawerny.

Monastiria To opuszczona wieś położona w niezwykłym miejscu,

przypomina

muzeum

świeżym

powietrzu i często organizuje się tutaj wystawy. Pobielony kościół Św. Józefa (gr. Aghios Josif ) przy wjeździe do wsi góruje nad zniszczonymi domami i tworzy wspaniały kontrast. PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

W I O SK I T I N O S

Sklavochoriό To

mała

dobrze

ukryta,

unikalnym na

Agapi.

widokiem

dziką,

część

wieś,

Tinos

górzystą i

wieś

Wartościowa

jest cerkiew Trójcy Św. (gr. Aghia Triada) oraz pralnia z 1821 r. Stąd pochodził wielki malarz Nikolaos Gizis i można tu zwiedzić jego dom rodzinny. Jest to jedyna prawosławna wieś wśród katolickich wsi w głębi Tinos.

NIKOLAOS GIZIS Urodził się w 1842 r. w Sklavochorió na Tinos. Od lat dziecięcych zaczął zajmować się szkicowaniem i różnego typu rysunkami. W 1850 r. jego rodzina przeniosła się do Aten i ojciec chciał go wykształcić na stolarza w małym warsztacie, który posiadał. Z pomocą matki Nikolaos studiował przez rok na Politechnice. Zgodnie z regułą Szkoły Sztuk Pięknych, uczniowie musieli skończyć 12 lat, aby móc studiować, a mały Gizis miał zaledwie 8 lat. Jednak z zaświadczeniem, gdzie wpisano mu 4 lata więcej, zakończył studia w 1861 r. W 1865 r. otrzymał stypendium Świętej Fundacji Zwiastowania na Tinos i przez 7 lat studiował w Monachium, doskonaląc się i tworząc własny styl. W 1872 r., gdy wrócił do Aten, otworzył pracownię malarską, lecz 2 lata później wrócił do Monachium, do czego zobowiązywało go stypendium. Zdobył uznanie głównych krytyków Monachium za swoją twórczość, a w 1888 r. został profesorem sztuk pięknych Akademii w Monachium. W grudniu 1900 r. zmarł w Monachium, otoczony przyjaciółmi i rodziną, pogrążając w smutku świat artystyczny, uczniów i grecką społeczność Monachium.

101

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

102

W centrum zainteresowań malarskich Gizisa był człowiek w idealistycznym otoczeniu, szczególnie wydarzenia ż ycia rodzinnego, ale też świat dzieci, w którym wyrażał swoją psychikę. Oprócz Wschodu, któr y odwiedził kiedyś z przyjacielem N. Litrasem, inspirowała go mitologia i antyk, np. postać kobiety grającej na lirze. W ostatnich latach życia artysta w dziełach religijnych wyrażał swój niepok ój egz ystencjalny. Środowisko pełni tu drugorzędną rolę, rządzą światło i ciemność. Do jego sławnych dzieł n a l e ż ą ” Ta j n a S z k o ł a ” i ” P o c a ł u n e k ” i i n n e .

Agapi PHOTO: Ioannis Vidalis

Tr a d y c y j n a

gościnna wieś położona na wzgórzu, z piękną architekturą,

łukami,

portalami, kamiennymi uliczkami i źródełkiem. Rzeczka, która płynie u podnóża góry oraz dobrze zachowane gołębniki przy wjeździe budzą zainteresowanie przybysza. Zabytkowy kościół Św. Agapitosa dał nazwę wiosce [gr. ”aghapi” – miłość, ”aghapitos” – ukochany]. Są tu kafeniony, tawerna, stąd biegnie droga do kościoła Matki Boskiej z Vournios (gr. Panaghia Vourniotisa), gdzie 8 września, na urodziny Matki Boskiej, odbywa się święto (”panigiri”).

Perastra Wieś zbudowana w wąwozie o tej samej nazwie, koło Komi, gdzie wiedzie tradycyjna ścieżka. Jest bardzo zielona, z pięknymi kamiennymi mostkami, zimnymi źródłami oraz ruinami tłoczni oliwy i młynów wodnych.

PHOTO: ZEFI POTIRI

W I O SK I T I N O S

Komi Główna wieś Tinos, zbudowana w żyznej dolinie wyspy, Livadi. Jest to jedna z bardziej żywotnych wsi wyspy, z dużą liczbą mieszkańców i dzieci. Jest też samowystarczalna, ponieważ ziemia rodzi tu wszelkie produkty, nie tylko dla mieszkańców, ale także sąsiednich wsi i Chory. Z Komi pochodzi większa część produkcji rolnej wyspy, głównie owoców i karczochów. Znane jest święto karczochów, które odbywa się w Komi co roku na początku maja. Wieś oferuje sklepy różnego rodzaju, ma też prężnie działające stowarzyszenie kulturalne. Ciekawym obiektem jest katolicki kościół Św. Jana (gr. Aghios Ioannis) z przedchrześcijańską marmurową rzeźbioną kolumną na dziedzińcu.

Kato Klisma Jedna z bardziej urodzajnych wsi wyspy, tu zaczyna się dolina Livadi. Ma dużo wód, szuwarów i sporo zieleni. Interesujący jest kościół Św. Anastazji, zbudowany na miejscu wczesnochrześcijańskiej świątyni, jak również ruiny starych tłoczni oliwy.

103

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

104

PHOTO: Elias Provopoulos

ŚWIĘTO KARCZOCHA Jak ważna jest uprawa karczocha dla wyspy, pokazuje święto, które odbywa się w ostatnich latach na cześć tej szczególnej rośliny. W tym celu 5-10 tys. karczochów jest prezentowanych przez hodowców. I tak od rana tego dnia, na początku maja, kobiety ze wsi Komi, gdzie ma miejsce święto, zajmują się oczyszczaniem karczochów i przyrządzaniem potraw z nich. Przepisów jest wiele, a wieczorem gromadzą się ludzie i stoły na placu napełniają się różnymi daniami, jak: karczochy marynowane, omlet, karczochy nadziewane, w potrawce, z owocami morza, mięsem i sosem cytrynowym, gotowane, w sałatce itp. Uczestnicy próbują wszystkich potraw, a skrzypce przygrywają do tańca do samego rana.

Aetofoliá Wieś zawdzięcza swoją nazwę miejscu, gdzie została zbudowana, wysoko na szczycie Voria Vouni [gr. ”aetos” – orzeł, ”folia” – gniazdo]. Jest malownicza, z zachowanymi tradycyjnymi elementami wyspiarskiej architektury i pięknym widokiem na Kato Meri. Nowa droga, która powstała niedawno, prowadzi do wsi Exo Meri poprzez miejsce zwane ”Wieżą Córki”(gr. Tis Koris o Pyrgos), jedno z najstarszych na wyspie. Od 2009 r. istnieje tu Muzeum Ceramiki, które założyło Centrum Studiów nad Nowoczesną Ceramiką z Aten.

W I O SK I T I N O S

Karkados Osada, której nazwa pochodzi od słowa ”chalkados” (miedź), z powodu starożytnej kopalni miedzi, która znajdowała się w okolicy. Znakiem charakterystycznym dla wioski jest dzwonnica starego kościoła Zbawiciela (gr. Sotiros), która jest trochę przekrzywiona i dlatego nazywana ”małą Pizą”.

Kalloní Duża wieś na skraju wąwozu Komi z dużą ilością zieleni i pięknymi łukami. Stara nazwa to ”Keliá” od cel pustelników, którzy żyli w okolicy (gr. ”kelí”). Słynny jest kościół Św. Zachariasza, jeden z największych na Tinos, z pięknym dziedzińcem wyłożonym kamyczkami i klasztorem Świętej Ipakoí. Świniobicie, chociaż odbywa się w wielu wioskach, tutaj przeradza się w festiwal, a w ostatnią niedzielę karnawału mieszkańcy kultywowali zwyczaj palenia Karnawału. We wsi znajduje się kafenion, tawerna, sklep wielobranżowy oraz inne sklepiki. Z Kalloní można dotrzeć do Exo Meriá drogą, która łączy się z główną drogą Chora-Pyrgos.

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

105

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

106

PHOTO: Ioannis Vidalis

ŚWINIOBICIE W większości wsi na Tinos w okresie jesieni odbywa się ”świniobicie”, zwyczaj kultywowany od wielu lat, hucznie celebrowany przy udziale i obecności prawie całej wsi w domu rodziny, która zabija prosię. Kilka dni wcześniej kobiety z rodziny gromadzą się, aby suszyć i ucierać przyprawy z solą, sprzątają też dom, podwórko i teren wokół. Mężczyźni dbają o zapewnienie odpowiedniej ilości drewna na ogień, na którym nastawią wodę i będą oprawiać mięso. W środku października, gdy temperatura zaczyna spadać i przychodzą pierwsze deszcze, wybiera się dzień, w którym zabiją prosię, o czym decyduje jego waga – powód do dumy właściciela. Dobrze

odżywione

prosię

może osiągnąć ok. 200 kg, a to oznacza obfitość mięsa i tłuszczu dla rodziny i całej wsi. Zabicie prosiaka odbywa się wczesnym rankiem z pomocą wielu

współmieszkańców,

a gospodarzowi składa się życzenia. Następnie mięso jest czyszczone, uczestnicy są częstowani rakiją, suszonymi figami, migdałami, orzechami, lukumi (rachatłukum) itp. Zabite zwierzę zawieszone jest wysoko na haku do rozbioru, a wnętrzności są smażone lub gotowane w garnku przez gospodynię na obiad. Część mięsa przerabia się na kiełbasę i szynkę (gr. ”luza”), skóra i słonina są topione w garnku na smalec. Na ucztę, która teraz następuje, zaprasza się nie tylko uczestników świniobicia, ale także miejscowego księdza czy popa, innych mieszkańców i przyjaciół domu. Stoły z białymi obrusami wypełniają się świeżo przyrządzonym mięsem i pysznymi lokalnymi daniami, sałatką, serem z Tinos, oliwkami, serem ”kopanisti” oraz miejscowym winem, czyniąc te chwile wyjątkowo miłymi. Często skrzypce i lutnia dopełniają celebrację świniobicia. Ten zwyczaj panuje we wszystkich gospodarstwach w czasie jesieni i na początku zimy.

Α I ΧTΩ W I OΤSK I NΡ OΙ Α S

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΑΝΟΡΜΟΥ Platiá Platiá znajduje się na trasie do Pyrgos, ma widok na górską część Tinos i

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

morze Panormos. Kościół parafialnyΠλατιά Urodzenia Matki Boskiej (gr. Jenethlia tis Τα Πλατιά βρίσκονται στο Theotoku) jest szczególnie πέρασµα προς τον Πύργο, µε cenny z powodu artystycznej θέα στη βορινή πλευρά της dekoracji z marmuru. Ważny Τήνου και τη θάλασσα του jest Παteż pomnikΟ ofiar Panormitów νόρµου. ενοριακός ναός, poległych w Θεοτόκου, wojnach τα Γενέθλια της είναι ιδιαίτερα αξιόλογος για το bałkańskich (1912-1913), dzieło µαρµάρινοrzeźbiarza καλλιτεχνικό του wielkiego Michalisa PHOTO: IOANNIS VIDALIS διάκοσµο. Εξάλλου, σηµαντικό Kouskourisa (wym. Kuskuris). είναι και το Ηρώο πεσόντων PHOTO: IOANNIS VIDALIS Podstawa pomnika, która Πανορµιτών κατά τους βαλκανικούς πολέµους, έργο του µεγάλου γλύπτη Μιwspiera się na miejscowych kamieniach, stanowi kompozycję z flag, luf, dział χάλη Κουσκουρή. Η βάση του µνηµείου, η οποία στηρίζεται σε ντόπιες πέτρες, i gałęzi laurowych, a na szczycie jest umieszczony piękny orzeł. We wsi jest παρουσιάζει ένα σύµπλεγµα από σηµαίες, τουφέκια, πυροβόλα και κλαδιά δάφmuzeum sztuki sakralnej i tawerna. νης, ενώ στην κορυφή του είναι τοποθετηµένος ένας περίτεχνος αετός. Στο χωριό υπάρχει µουσείο εκκλησιαστικών κειµηλίων και ταβέρνα.

Vernardados Niedaleko od Pyrgos znajduje się wieś Vernardaros, zbudowana Βεναρδάδος

ΦΩΤΟ:ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

amfiteatralnie na stromym zboczu góry, τον ze starymi tradycyjnymi Λίγο πριν από τον Πύργο συναντάµε Βεναρδάδο χτισµένο domami αµφιθεαoraz źródłem. kościół jest wezwaniem Św.παλιά Janaπαραδοσιακά, Ewangelisty τρικά, σύµφωναGłówny µε το επικλινές του pod εδάφους, µε σπίτια καθώς και πηγάδι. καθέδρα τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, µε µαρµάρινο (gr. Aghios IoannisΈχει Theologos), τέµπλο, στο οποίο υπάρχουν posiada marmurowy ikonostas, αγιογραφίες του Νίκου gdzie widoczne są Γαΐτη, dwie ζωγράφου-αγιογράφου και ιεikony Nikosa Gaitisa, malarza, ροψάλτη, ο iοποίος κατάγεται pisarza ikon psalmisty, który από εδώ. Κάτω στη ρεµατιά, pochodzi z tej wsi. W wąwozie κρυµµένο µέσα jest στις kaplica φυλλωσιές poniżej wioski Św. των δέντρων, βρίσκεται το εκFanuriosa, gdzie na święto κλησάκι Αγίου Φανουρίου, patrona του gromadzą się ludzie που όταν γιορτάζει συγκεντρώPHOTO: ZEFI POTIRI z całej wyspy. Z Vernardaros νεται κόσµος από τα γύρω χωpochodzą także Giannoulis ριά, αλλά και περαστικοί από όλο το νησί. Από εδώ κατάγονται ο Γιαννούλης Koulouris (wym. Janulis Kuluris), Manolis Voulgaris (wym. Wulgaris) i inni Κουλουρής, ο Μανώλης Βούλγαρης και άλλοι Βουλγαραίοι, µαρµαρογλύπτες, z jego rodziny – rzeźbiarze w marmurze, oraz Lili Berdé, tancerka Sceny καθώς και η Λιλή Μπερδέ, χορεύτρια της Λυρικής Σκηνής. Παλιά λειτουργούσε Baletowej. Dawniej działała tu szkoła krawiecka, do której uczęszczały σχολή ραπτικής, όπου µαθήτευαν κορίτσια και από τον Πύργο. dziewczęta z Pyrgos.

107 107

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Marlás Zbudowana na wzgórzu z widokiem na Pyrgos. W tej malowniczej wsi króluje kościół parafialny Św. Dobroczyńców (gr. Aghion Anargyron), który wyróżnia się artystycznymi zdobieniami z marmuru. Nad głównym wejściem zostali wykuci w marmurze święci, pośrodku mający krzyż z wężem owiniętym wokół (symbol Asklepiosa), jedyny taki w Grecji. W bliskiej odległości od wsi został odkryty mykeński kopułowy grobowiec geometryczny, a klasztory Kira Xeni i Św. Tekli (gr. Aghia Thekla) znajdują się na uboczu, w ciszy i pięknie naturalnego magicznego krajobrazu. Dawniej w pobliżu działały warsztaty talku i krzemienia. PHOTO: ZEFI POTIRI

108

Mamados To odległa wieś z widokiem na kanał Tinos-Andros. Ta mała osada z

wyjątkowo

czystym

powietrzem dzięki wiatrom, które tu wieją, jest bardzo malownicza, domkami,

białymi

ukwieconymi

ogródkami i kamiennymi uliczkami. Bardzo aktywne jest stowarzyszenie MarlásMamados. PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Ismaíl Zrujnowana wioska blisko Marlás. Mieszkańcy wyjechali stąd i zamieszkali we wsiach Marlás i Mamados. Ostatni opuścił wieś w 1968 r. i od tej pory nikt tam nie mieszka.

W I O SK I T I N O S

Pyrgos Największa wieś na Tinos i jedna z najstarszych, swoją nazwę zawdzięcza starej weneckiej wieży, która istniała w tym miejscu i jest wymieniana w dokumentach z XVI w. Otoczona jest górami, wyróżnia ją malowniczość i piękna architektura, zachowująca tradycyjne wzorce Tinos. Jest ojczyzną wielu artystów znanych na Tinos i w całej Grecji, jak

PHOTO: ZEFI POTIRI

Giannoulis Chalepás, Dimitris Filippotis, Nikiforos Litras i innych. Tradycja

artystyczna jest widoczna w całej wsi, od architektury domów, przez marmurowe świetliki i futryny, różne dekoracje, aż po drogi, fontanny i wspaniałe kościoły. Miejscowi rzeźbiarze, korzystając z naturalnego bogactwa złoży białego i zielonego marmuru w okolicy, ozdobili wieś z dużą dbałością, tak że może być ona nazwana muzeum na świeżym powietrzu. Warto odwiedzić Muzeum Panormickich Artystów, domy Chalepasa i Litrasa, warsztaty miejscowych rzeźbiarzy, unikalny plac z wielką marmurową fontanną i rozłożystym platanem oraz zabytkowe kościoły Św. Mikołaja (gr. Aghios Nikolaos) i Św. Dymitra (gr. Aghios Dimitrios) z pięknym wystrojem. Wyjątkowo interesujący jest też cmentarz z wspaniałymi marmurowymi nagrobkami, dziełami wielkich

109

PHOTO: ZEFI POTIRI

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

artystów, a także Szkoła Sztuk Pięknych, jedyna w Grecji z ulokowanym obok Muzeum Sztuki Marmuru. Pyrgos, mimo że oddalony, oferuje wszystkie wygody i nie ustępuje w niczym stolicy. Tradycyjne kafeniony znajdujące się na głównym placu i w całej wiosce, piekarnia i dużo innych sklepów czynią wieś idealnym celem odwiedzin dla turystów na Tinos.

PHOTO: ZEFI POTIRI

110

W I O SK I T I N O S

GIANNOULIS CHALEPAS (wym. Janulis Chalepás) Urodził się na początku lat 50. XIX w. na Tinos. Jego ojciec był rzeźbiarzem w marmurze i to spowodowało, że zajął się tą sztuką w bardzo młodym wieku. Po nauce w Liceum na Syros, ponieważ rodzice przeznaczyli go na kupca, udało mu się przekonać ich, aby go posłali na studia do Szkoły Sztuk Pięknych w Atenach, w latach 1869-1872. Jego talent zadziwił profesorów, wkrótce zdobył dyplom w rzeźbiarstwie i wyjechał na stypendium Świętej Fundacji Zwiastowania na Tinos do Monachium. Gdy wrócił do Aten, wynajął mały sklep na parterze i otworzył pracownię. Tam stworzył dzieło ”Satyr igrający z Erosem” i zaczął pracę nad słynną rzeźbą ”Uśpiona”, która znajduje się na I Cmentarzu Ateńskim. W 1878 przeżył załamanie nerwowe i w rezultacie zniszczył wiele swoich dzieł, wielokrotnie próbował popełnić samobójstwo. Tak kończy się pierwszy okres twórczości, najważniejszy i najbardziej twórczy. Następnie, po konsultacjach ze specjalistami z Grecji i z zagranicy, rodzina zdecydowała, aby zamknąć artystę w szpitalu psychiatrycznym na Korfu, gdzie podczas pobytu lekarze i strażnicy zabraniali mu szkicować i tworzyć, niszczyli też to, co udało mu się stworzyć. To samo ma miejsce, gdy przenosi się do swojego domu na Tinos, pod surowym nadzorem matki, która zabrania wszelkich kontaktów ze sztuką, nawet szkiców węglem czy lepienia z gliny. Po jej śmierci w 1916 r., uciąwszy całkowicie kontakt ze sztuką, artysta zajmuje się wypasem owiec i wszyscy uważają go za szalonego. Mimo to znajduje siłę i tworzy dzieła z gliny. Dzięki rozgłosowi, który podnoszą różni krytycy sztuki na temat jego zniknięcia z Państwa, wychodzi z ukrycia, a Akademia Sztuki nagradza go w 1927 Orderem Sztuk. W 1930 r. kończy się drugi okres twórczości, który odzwierciedla złą kondycję psychiczną. Ostatnie lata życia spędza znów pracując w domu, który dostał od wnuczki, przy drodze Dafnomili w Atenach, aż do śmierci w 1938. Dzieła trzeciego okresu są najsłabszymi z jego twórczości.

111

112

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

Giannoulis Chalepás należy do czołowych rzeźbiarzy nowoczesnej sztuki

greckiej.

Należy

nurtu

klasycystycznego,

chociaż

geometryczność prac odnosi się do modernizmu. Ekspresja twarzy i ciał, czy to Satyra, czy Medei, czy Uśpionej, jest niesamowita, urzeka każdego odbiorcę i stawia Chalepasa na równi z Rodinem.

NIKIFOROS LITRAS W roku 1832 urodził się w Pyrgos inny wielki artysta – Nikiforos Litras. Studiował w Atenach, zachęcony przez swojego nauczyciela, który zauważył jego zdolności malarskie. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych na Politechnice Ateńskiej, potem otrzymał stypendium państwowe i wyjechał do Monachium do Akademii Sztuk Pięknych. Jego osiągnięcia zachwyciły profesorów i zaproponowano mu posadę wykładowcy na Akademii, ale nie przyjął jej i wrócił do Grecji. W 1866 r. został profesorem w ateńskiej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie wykładał przez 38 lat, aż do śmierci w 1904 r. Był uwielbiany przez studentów ze względu na łagodne i spokojne usposobienie. Ceniono go w Grecji i poza nią. Litras był wspaniałym portrecistą ateńskich wyższych sfer, a dzięki przenikliwości psychologicznej, umiał

podk reślić

cechy

osobowości

por tretowanej osoby. D wie podróże na Wschód, wraz z prz yjacielem N ik osem Gizisem, wzbogaciły temat yk ę prac o element y egzot yczne. Do najważniejsz ych dzieł należą ”K olęda” i ”K ąpiel”.

W I O SK I T I N O S

DIMITRIOS FILIPPOTIS

Urodził się w Pyrgos w 1839 r., za ojca mając wybornego rzeźbiarza w marmurze. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Rzymie, gdzie zachwycił profesorów i został wyróżniony. Po powrocie do Aten otworzył warsztat rzeźby w marmurze, gdzie tworzył wspaniałe dzieła, które zdobią dziś Ateny i inne miasta Grecji. Należy do nich m.in. ”Drwal” w Zappio. W jego pracowni ćwiczyli absolwenci Politechniki, jednak dopiero po śmierci w 1919 r. Państwo oddało mu honor, przyznając Nagrodę Literatury i Sztuki.

JANNIS GAITIS Urodzony w 1923 r. w Atenach, ale rodem z Pyrgos, Jannis Gaitis studiował w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem profesorów Konstantinosa

Parthenisa

Ioannisa

Filippotisa, następnie w Paryżu, gdzie zetknął się z najważniejszymi nurtami XX w. Okres 1944-84, kiedy zmarł, był bardzo twórczy, stworzył bowiem ponad 4000 dzieł i brał

udział

w wielu wystawach. Jego ”Ludziki”, w charakterystycznym

stroju

paski,

pojawiają się w latach 60. i stają się znakiem rozpoznawczym artysty. Malarz był znany zagranicą, a jego dzieła są rozproszone po całym świecie, kopię jednego z nich możemy zobaczyć w ateńskim metrze, na stacji Larisy.

113

S T O L I CA , W I O SK I I O S I E D L A

SZKOŁA SZTUK PIĘKNYCH

PHOTO: ZEFI POTIRI

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Została założona w połowie ubiegłego wieku w Pyrgos, ojczyźnie wielu sławnych artystów, mając na celu szkolenie studentów w zakresie rzeźby w marmurze. Absolwenci mają możliwość kontynuowania studiów w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych w Atenach, zaś dwóch studentów z najlepszymi wynikami może dostać się do niej bez egzaminów. Jedyna w swoim rodzaju Szkoła przyciąga studentów z całej Grecji. Nauka trwa 3 lata, a przedmioty wykładowe to rzeźba, malarstwo, rzeźba w marmurze, szkic, historia sztuki i wystawiennictwo. Absolwenci mogą pracować jako wolni twórcy w swoich pracowniach lub podejmować prace zlecone na stanowiskach archeologicznych. Panhelleńska Święta Fundacja Matki Boskiej na Tinos (P.I.I.E.T.) odgrywała i nadal odgrywa decydującą rolę od założenia szkoły aż do dziś, zapewniając środki i wspierając studentów darmowym wyżywieniem. Szkołę wspiera też Braterstwo Tinejczyków w Atenach i Gmina Tinos. Z początku podlegała pod Ministerstwo Edukacji i Wyznań, obecnie pod Ministerstwo Kultury, które przeznacza na nią coroczne dotacje.

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

114

W I O SK I T I N O S

Pánormos Osada Pánormos to port Pyrgos, zbudowany w naturalnej zatoce koło jeziorka, znajduje się w północnej części Tinos. Z wysepką Planitis w środku, stanowi jeden z większych portów wyspy w minionych wiekach, o czym świadczy zresztą opuszczona latarnia na Planitis. W porcie Pánormos był punkt tranzytowy handlu Exo Meriá, a dziś cumują tu łódki, jachty i statki wycieczkowe. Jest to ulubione miejsce odwiedzających Tinos, jak też tubylców, ponieważ łączy piękne, malownicze plaże na lewo i prawo od portu (Aghia Thalassa, Kavalourko, Rochari) oraz urocze kafeniony i tawerny morskie, które oferują świeże ryby – dlatego jest to najbardziej turystyczna z osad Tinos. PHOTO: IOANNIS VIDALIS

115

PHOTO: ZEFI POTIRI

Cerkiew Zwiastowania (z gr. wym. Na贸s Ewangelistrias)

ZABYTKI

www.tinos360.gr

117

118

ZA B Y T K I

ZABYTKI Cerkiew Zwiastowania (z gr. wym. Naós Ewangelistrias) Pierwszą rzeczą, którą zauważa się wpływając do portu na Tinos, jest wysoka dzwonnica cerkwi Zwiastowania i sama majestatyczna cerkiew; oba budynki górują nad wzgórzem powyżej Chory. To dla wielu chrześcijan cel pielgrzymki życia i miejsce ukochane przez wiernych, jak również miłośników sztuki, tradycji i historii. Cerkiew powiązana jest z wyspą historycznie, ale też ekonomicznie i turystycznie. Architektura świątyni podąża za wzorcami tutejszej tradycji, ale nie brak również wpływów ze Wschodu i Zachodu. Obecna budowla została wzniesiona PHOTO: Elias Provopoulos

Cerkiew Zwiastowania (z gr. wym. Naós Ewangelistrias)

na ruinach wczesnochrześcijańskiej świątyni pod wezwaniem Jana Prodromosa [przypis tłum.: grecki przydomek Jana Chrzciciela] i starożytnego sanktuarium poświęconego bogu Dionizosowi. Zespół kościelny Matki Boskiej z Tinos składa się z dwupiętrowego budynku, w którym mieści się główna cerkiew na drugim poziomie, ale też wiele mniejszych zabudowań znajdujących się na dziedzińcu. To trzynawowa bazylika z rozszerzoną i podwyższoną nawą środkową, która oddzielona jest po obu stronach przez kolumnadę. Powyżej głównego wejścia do cerkwi znajduje się na zewnątrz płaskorzeźba z dwoma archaniołami, a pomiędzy nimi wyryci są fundatorzy świątyni.

119

120

ZA B Y T K I

Cudotwórcza ikona Zwiastowania znajduje się po lewej stronie od wejścia dla pielgrzymów, umieszczona w marmurowym ozdobnym ołtarzu. Drewniana ikona, uszkodzona podczas pożaru, ale też pęknięta pośrodku od dwóch uderzeń kilofu robotnika, który ją odnalazł, wydaje się majestatyczna, bowiem pokryta jest niezliczonymi klejnotami i bogatymi wotami pierwszych pielgrzymów. Wśród nich widoczne są twarze Matki Boskiej i archanioła Gabriela. Niektórzy twierdzą, iż ikona została namalowana przez Świętego Łukasza Ewangelistę, inni znów datują ją na późniejsze wieki. Z wiernej kopii ikony wiemy, że obrazuje ona scenę zwiastowania przez anioła, który (po lewej stronie) obdarowuje lilią klęczącą z nabożnością i bojaźnią bożą (po prawej stronie) Matkę Boską. Cerkiew zapełniona jest wotami i darami licznych pielgrzymów, którzy w ten sposób wyrażają swoje prośby lub podziękowania za ”cuda”, których dokonała Matka Boska. Wyróżnia się po prawej stronie srebrne drzewko pomarańczowe - drzewo, które ujrzał uzdrowiony ślepiec; statek z rybą zaklinowaną w szkielecie, dar od kapitana, który cudem uratował się z tonącego okrętu, i wiele innych darów znajdujących się dookoła. Wszystko to, wraz ozdobami cerkwi, imponującym pozłacamym i rzeźbionym w drewnie ikonostasem, amboną i kunsztownym tronem biskupim wbudza nabożność i szacunek każdego odwiedzającego.

Cerkiew Zwiastowania (z gr. wym. Naós Ewangelistrias)

Poniżej poziomu głównej świątyni znajduje się cerkiew pod wezwaniem Źródła Życia – Odnalezienia (z gr. wym. Zoodochu Pighís; przypis tłum.: w prawosławiu jeden z przydomków Matki Boskiej), gdzie pielgrzym może zaczerpnąć święconej wody ze źródła, które tu W pomieszczeniach wokół dziedzińca cerkwi znajdują się biura, muzeum i inne lokale służące potrzebom fundacji i przybyszów. Na dziedzińcu znajduje się również fontanna, dar innowiercy, który uwierzył, że został uleczony poprzez cud Wielce Łaskawej. Obok cerkwi stoi majestatyczna dzwonnica. Wznosi się ona ze swojej kamiennej podstawy na wysokość 30 m z trzema marmurowymi latarniami dłuta Ioannisa Philippotisa (wym. Joanis Filipotis) według projektu Anastasiosa Orlandosa. Dzięki swojej wspaniałości i czystemu dźwiękowi brzmiącemu echem na całą Chorę i okolice, dzwony stały się znakiem rozpoznawczym cerkwi, ale też całej stolicy wyspy, bowiem pierwszą budowlą, która ukazuje się przybyszowi z daleka jest właśnie dzwonnica.

PHOTO: Elias Provopoulos

wytrysnęło, i nabrać ziemi z miejsca odnalezienia ikony.

PHOTO: ZEFI POTIRI

121

122

ZA B Y T K I

ODNALEZIENIE IKONY

Na początku XIX w. w monastyrze Kechrovouni (wym. Moní Kiechrowuni) zamieszkiwała mniszka Pelagia. To właśnie ona miała wizję Matki Boskiej, która wskazała jej miejsce, gdzie należy kopać, aby znaleźć ikonę. Wizja mniszki powtórzyła się trzy razy, aż w końcu ta – przekonana - zwróciła się do władz wyspy, które z troską zajęły się poszukiwaniem ikony. Jednak z czasem z powodu braku pozytywnych rezultatów porzucono próby poszukiwania, do których powrócono z jeszcze większym zapałem po klęsce głodu, jaka dotknęła wyspę. Kopiąc w fundamentach wczesnochrześcijańskiej świątyni, aby wznieść nową, w dniu święcenia, w Nowy Rok 1823 wytrysnęła woda z wyschłej studni w okolicy, co uznano za cud. Tak oto nowa świątynia została ofiarowana Źródłu Życia. Tymczasem nadal trwały prace poszukiwawcze ikony, a 30 stycznia kilof jednego z robotników z wioski Falatados uderzył i rozciął na dwie części ikonę, pozostawiając jednak nietknięte postaci Matki Boskiej i Archanioła. Radosna wiadomość o znalezisku rozeszła się błyskawicznie po wyspie i całej powstańczej Grecji, wszyscy wierni przybyli, aby się pokłonić i zaoferować pomoc ekonomiczną przy budowie świątyni i kosztowności jako wota, podczas gdy gorączkowo kontynuowano prace budowlane. Pośród pierwszych pielgrzymów znaleźli się bohaterowie greckiego powstania narodowo-wyzwoleńczego: Kolokotronis, Makrygiannis (wym. Makryjanis), Miaoulis (wym. Miaulis), Kanaris i wielu innych.

”LATARENKI” To jeden ze zwyczajów mających miejsce co roku 30 stycznia w Chorze, w którym odżywa radosna nowina odnalezienia ikony: mieszkańcy każdego zakątka wyspy tłumnie gromadzą się z zapalonymi latarenkami w rękach, aby pokłonić się ikonie Zwiastowania. Wieczorem 30 stycznia powiatowa orkiestra filharmoniczna, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i liceów, ale też małe dzieci i dorośli, trzymając po jednej przeźroczystej kolorowej latarence, wyruszają z cerkwi Zwiastowania Matki Boskiej i maszerują przez wąskie alejki PHOTO: EVELYN FOSKOLOU

Cerkiew Zwiastowania (z gr. wym. Naós Ewangelistrias)

śpiewając hymny (dosł. marsze) związane z tym wielkim świętem na Tinos. ”Zbierzcie się mieszkańcy Tinos/ abyśmy świętowali/ odnalezienie naszej Matki Boskiej/ wszyscy śpiewajmy hymny.” Najpierw kroczy kler, za nim władze Tinos i Cyklad, za którymi podążają mieszkańcy PHOTO: EVELYN FOSKOLOU wyspy, ale też przybysze; zbierają się na placu Pantanassi, gdzie sztuczne ognie oświetlają niebo i słychać syreny okrętów. Z podwyższenia na placu wygłaszane są mowy dziękczynne i życzenia, zaś radosne święto kończy się bogatym poczęstunkiem od władz Tinos.

PANHELLEŃSKA ŚWIĘTA FUNDACJA ZWIASTOWANIA MATKI BOSKIEJ NA TINOS Fundacja (gr. wym. Panelinjo Jero Idryma Ewangelistrias Tinu – P.I.I.E.T.) jest podmiotem prawnym i znajduje się w jurysdykcji Ministerstwa Edukacji i Religii. Zarządzana jest przez 10-osobową radę pod przewodnictwem metropolity Syros i Tinos. Dochody pochodzą z datków wiernych, sakramentów, darowizn spadkowych, a także ze sprzedaży wotów i wynajmu nieruchomości. Działalność, jaką rozwinęła fundacja, do dzisiaj jest wieloraka i znacząca. Dokładniej rzecz biorąc, rozwija mnóstwo działań narodowych, edukacyjnych, filantropijnych, religijnych, społecznych i kulturalnych. Należą do nich między innymi: opieka nad tysiącem uciekinierów,

zaoferowanie

kosztowności świątyni i ikony rządowi greckiemu na wypadek wojny; założenie, finansowanie i wspieranie szkół, stypendia dla

mieszkańców

Tinos

spełniających kryteria (jak np. N.Litras, N. Gizis, G. Chalepas, N. Louvaris i wielu innych), pomoc ubogim, chorym i starcom, prace społeczne (np. drogi, wodociągi, elektryczność, port) i wiele innych. PHOTO: ZEFI POTIRI

123

124

ZA B Y T K I

15 SIERPNIA Największym świętem na Tinos i jednym z największych świąt prawosławia jest święto Matki Boskiej 15 sierpnia. Nie tylko cerkiew, ale cała wyspa przygotowuje się zawczasu do tego dnia. Wierni tłumnie od rana gromadzą się w kościele i na dziedzińcu, ale też w alei Wielce Łaskawej (gr. Megalocharis), aby usłyszeć hymny i liturgię. Przez całą noc dźwięcznie bijące dzwony i psalmy łączą się w jedno wraz z modłami cierpiących ludzi, którzy proszą o łaskę ze wszystkich stron świata. O świcie święta Matki Boskiej panuje powszechny ścisk nie tylko w cerkwi, ale też w jej pobliżu, w alejach, na placu, w porcie i wszędzie po trasie procesji cudotwórczej ikony. Po odprawieniu patriarchalnej liturgii w cerkwi, w pobożnej i wzruszającej atmosferze zaczyna się procesja z litanią w kierunku placu Pantanassi w towarzystwie powiatowej orkiestry filharmonicznej

Cerkiew Zwiastowania (z gr. wym. Naós Ewangelistrias)

i kontyngentów marynarki. Ikona niesiona jest pod baldachimem przez wybranych żołnierzy marynarki, dalej idzie większość duchowieństwa, przedstawicieli władz państwowych i lokalnych, ale też zwykłych obywateli. Kiedy procesja udaje się w kierunku portu, wierni przepychają się na środek ulicy, tak aby ikona przeszła nad nimi, aby mogli jej dotknąć i błagać o cud. Razem z psalmami i muzyką słychać głosy (jęki) pozbawionych nadziei, błagania i prośby, ale też radosne głosy dziękujące za doznane cuda i łaski. Na podwyższeniu na placu odbywa się laudacja, wykrzykiwane są przez przedstawicieli duchowieństwa i władz panigyryki, jednocześnie zostają oddane honory przez jednego z przedstawicieli władz, który udaje się na miejsce zatonięcia krążownika ”Elli”, aby uczcić pamięć członków załogi, którzy zatonęli, kiedy krążownik został zatopiony w wyniku tchórzliwego ataku Włochów, 15 sierpnia 1940 r. Na koniec ikona tym samym sposobem powraca do cerkwi, pozostawiając wszystkich w bojaźni bożej i nadziei.

PHOTO: Elias Provopoulos

125

126 PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

ZA B Y T K I

KIONIA

STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE

www.tinos360.gr

127

128

S T AN O W I SK a ARC H E O L O G I CZNE

ΚΙΟΝΙΑ To jedno z najważniejszych miejsc kultu starożytnych Greków, bezpośrednio powiązane z założeniem i funkcjonowaniem starożytnego miasta Tinos w IV w. p.n.e. Stanowi ono jedyną świątynię na Cykladach, która w całości jest ofiarowana Posejdonowi, bogowi mórz. Zgodnie ze świadectwami w starożytności bóg był czczony także jako uzdrowiciel. Zresztą w okresie hellenistycznym zauważa się wzrost kultu bohaterów – uzdrowicieli (lekarzy). Pod koniec IV w. p.n.e. następcy Aleksandra Wielkiego, a zwłaszcza królewskie rody Antygonidów i Lagidów, trzymają w swoich rękach los Cyklad i organizują dofinansowania, w których uwzględniono zapewne świątynię Posejdona w Kionia. Dowodem ich wpływu, między innymi, powinna być ośmioramienna gwiazda, która zdobi sufit sklepienia nad źródłem, ulubiony motyw w Macedonii, który znalazł się także w grobie Filipa II Macedońskiego. Jakieś ślady prearchaicznego zamieszkiwania zostały znalezione na terenie na zachód od świątyni, jednak bez stwierdzenia ciągłości zasiedlenia terenu aż do połowy IV w. p.n.e., na kiedy datuje się pierwsze oznaki kultu w tym rejonie. W tej samej epoce przeniosło się centrum mieszkalne i administracyjne wyspy z Xómpourgo w okolice dzisiejszej Chory, a pod koniec tego samego wieku pojawiają się pierwsze pomnikowe budowle w Kionia. Istnieją świadectwa, że przed założeniem świątyni istniała inna, zbudowana pośrodku lasu. Mówi się, że tam właśnie uciekali żeglarze, którzy podróżowali, aby przebłagać boga mórz, żeby dał im bezpieczną podróż i aby mogli bez problemów przepłynąć naprzeciwko, na wyspę Delos, gdzie udawali się, aby złożyć pokłon w tamtejszej świątyni.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

1. Κτίριο D D 6. Ο6.µνηµειώδης Βωµός Ołtarz 1. Budynek Podest Nauzjosa 2. Świątynia i Amfitryty 7. Η7.εξέδρα 2. Ο Ναός τουPosejdona Ποσειδώνος της Ναυσίου Wielka Stoa 3. Termy C και της Αµφιτρίτης 8. Η8.µεγάλη Στοά 9. Termy 4. Budynek 3. Οι θέρµες ΒC 9. Οι θέρµεςΝ Ν 10. Budynek Q 5. Fontanna 4. Κτίριο Β 10. Κτίριο Q 5. Η Κρήνη

ίδρυσή του υπάρχουν µαρτυρίες ότι προϋπήρχε ένα άλλο ιερό, χτισµένο µέσα Budowa majestatycznej świątyni Posejdona i Amfitryty datowana jest na σε άλσος. Εκεί λέγεται ότι κατέφευγαν οι ναυτικοί και όσοι ταξίδευαν, για να połowę IV w. p.n.e. Jest w stylu doryckim, surowa i prosta, ale ma też innowacyjne εξευµενίσουν το θεό της θάλασσας, ώστε να έχουν καλό ταξίδι και να µπορέakcenty, jak np. źródło na podwyższeniu, które jest pomysłem z Tinos. Użyte σουν χωρίς προβλήµατα να «περάσουν» απέναντι στο νησί της ∆ήλου, όπου materiały są w całości tutejsze, między innymi gnejs [przypis tłum.: rodzaj θα κάνουν το προσκύνηµά τους. skały metamorficznej] i marmur w różnych kolorach. Udekorowanie świątyni Η ανοικοδόµηση του µεγαλόπρεπου ναού του Ποσειδώνα και της Αµφιpowierzono rzeźbiarzom z różnych stron świata, Telesinios Ateńczyk, Ο ρυθτρίτης, όπως είδαµε πιο πάνω, χρονολογείται στα µέσαjakτου 4ου αι π.Χ.. Aghasias z Efezu, podczas gdy Macedończyk Andronikos z Kyristo skonstruował µός του είναι δωρικός-αυστηρός και λιτός, αλλά µε πρωτότυπες πινελιές, όπως słynny zegar słoneczny, który znajduje στην się dzisiaj w muzeum archeologicznym είναι η κρήνη-εξέδρα, που οφείλονται τηνιακή έµπνευση. Τα οικοδοµικά wyspy. Program budowlany z końca II w. p.n.e., który obejmował imponujące υλικά που χρησιµοποιήθηκαν είναι εξολοκλήρου ντόπια και, µεταξύ αυτών, w rozmiarach budynki, jak wielka stoa [przypis tłum: wolno stojąca, wydłużona γνεύσιος και µάρµαρο σε διάφορες αποχρώσεις. Το ιερό προσκλήθηκαν να hala kolumnowa, którą από z tylu zamykaµέρη, zdobiona czy monumentalny διακοσµήσουν γλύπτες διάφορα όπωςściana] ο Τελεσίνος ο Αθηναίος, ołtarz ofiarny, zbiega się z ekonomicznym rozkwitem Cyklad, kiedy wyspa ο Αγασίας ο Εφέσιος, ενώ ο Μακεδόνας Ανδρόνικος από την Κύρηστο καταDelos jest portem i osiedla się tu wieluτώρα przybyszy, głównie Rzymian. σκεύασε έναwolnym περίφηµο ηλιακό ρολόι (βρίσκεται στο Αρχαιολογικό ΜουOgraniczoną działalność budowlaną obserwujemy w του okresie panowania σείο του νησιού). Το οικοδοµικό πρόγραµµα του τέλους 2ου αι π.Χ. που rzymskiego, επιβλητικά po upadku. połowy I w. n.e. τη dawny blask wygasa w połowie περιλάµβανε σεOd όγκο κτίρια, όπως µεγάλη στοά και τοi µνηµειώδη III w. n.e. świątynia Imperium Rzymskiego w βωµό, συµπίπτει µε τηzostaje µεγάληopuszczona. οικονοµική Problemy άνθηση των Κυκλάδων, όταν η ∆ήpołączeniu z najazdami Herulów, którzy zniszczyli latach Ιταλοί. 267-8 n.e., λος γίνεται ελεύθερο λιµάνι και εγκαθίστανται πολλοίAteny ξένοι,wκυρίως Πεzakończyłyσε sześć wieków historii. Tylko jeden piecδιαπιστώνεται ceramiczny działał krótko ριορισµένη κλίµακα οικοδοµική δραστηριότητα στη ρωµαϊκή na ruinach term [przypis tłum.: παρακµής. łaźnie publiczne] wygląda na to,αιże świątynia εποχή, ύστερα από µια περίοδο Από ταiµέσα του 1ου π.Χ., όµως, tylko ruiną, która poszukujący materiałów budowlanych Τα do ηbyła παλιά αίγλη σβήνει καιodwiedzali στα µέσα του 3ου αι µ.Χ. το ιερό εγκαταλείπεται. wykorzystania innych miejscach. προβλήµατα τηςwρωµαϊκής αυτοκρατορίας, σε συνδυασµό µε τις επιδροµές των

ΠΗΓΗ: ΚΑ΄ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ & ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

I OΝNΙ IΑA Κ ΙKΟ

129 129

130

S T AN O W I SK a ARC H E O L O G I CZNE

Jak znana była to świątynia, możemy się przekonać z odwołań do niej Strabona - ”wielka i znakomita świątynia”, ale też z zakresu jej sławy, która przekraczała granice ówczesnego świata hellenistycznego i docierała aż do Italii i Azji Mniejszej. W świątyni tej organizowano również uroczystości ku czci boga, znane jako ”Posejdonia” lub ”Posidja” (w styczniu i lutym). Zbierali się wtedy ludzie z całej Grecji, organizowano konkursy teatralne i składano ofiary. Z opisów świątyni i wykopalisk dowiadujemy się, że stały tu gigantyczne posągi Posejdona i Amfitryty. W tej samej epoce ugruntował się również kult Amfitryty, żony Posejdona, która czczona była dla swoich uzdrowicielskich mocy wobec kobiet, które nie mogły mieć dzieci. Tutejsza

świątynia

cieszyła

się

podobną sławą jak Askepijon w Epidavros (Epidauros), przybywali tu chorzy z całej Hellady, wierząc w uzdrawiające moce. Faktem zresztą jest, że otoczenie, w jakim znajdowała się świątynia, w środku lasu, nad morzem, sprzyjało powrotowi do zdrowia. Kapłani świątyni, oprócz innych

obowiązków,

wykonywali

operacje na chorych. Kult IV

tej n.e.,

świątyni kiedy

chrześcijaństwo dla

której

trwał

zastąpiło

nowa

porzucono

religia, kult

starożytnych bogów olimpijskich. Po porzuceniu kultu i świątyni, wiele

jej

elementów

zostało

użytych przez mieszkańców wyspy w konstrukcji lokalnych domostw,

KIONIA

kościołów, jak też murów granicznych na tarasach. Ostateczna katastrofa świątyni nadeszła pod panowaniem weneckim i w czasie tureckiej okupacji, kiedy zdobywcy wykorzystali cokolwiek pozostało ze świątyni, rzeźby, kolumny i inne elementy, do budowy kościołów i innych budynków. Z wykopalisk prowadzonych przez belgijskich archeologów H. Demoulina i P. Graindora na początku ubiegłego stulecia (1903-1905) odkopane zostały pozostałości świątyni, źródło, rzeźby, mozaiki oraz słynny zegar słoneczny Andronikosa z Kyristo i inne. Część znalezisk wystawionych jest dzisiaj w Muzeum Archeologicznym na Tinos.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

131

132

S T AN O W I SK a ARC H E O L O G I CZNE

XOMPOURGO (wym. Ksómburgo) Skała Exomvourgo (wym. Eksómwurgo) znajduje się na wysokości 640 m n.p.m. i góruje w środku południowej części wyspy. To znak rozpoznawczy i ozdoba Tinos, która ukazuje się oczom przybyszów, gdy tylko statek zbliża się do nadbrzeża Chory. Łączy się bezpośrednio z życiem mieszkańców i ich bezpieczeństwem, z powodu swojej naturalnie ufortyfikowanej pozycji. Jej historia zaczyna się w bardzo dawnych czasach, ale wspomnimy tylko, o tych, które poparte są dowodami. Pierwsze ślady zamieszkania odwołują się do epoki brązu, kiedy wzniesiony zostaje mur cyklopi na Xompourgo. Świadczy to, że w tej epoce osiedle w miejscu Vryokastro (wym. Wryókastro) przestaje być bezpieczne, prawdopodobnie z powodu najazdów od strony morza, i dlatego mieszkańcy zmuszeni są znaleźć bezpieczniejsze schronienie.

X O M P O U RG O

Zasiedlenie skały kontynuowane jest w wiekach ciemnych i epoce geometrycznej. Cmentarz na zewnątrz murów, który odkopany został podczas prac wykopaliskowych profesor archeologii Noty Kourou (wym. Kuru), nie jest fenomenem w tamtejszej epoce. Na ten sam okres (X-VII w. p.n.e.) datowane są doły ogniowe charakterystyczne dla tej epoki, podczas gdy świątynia Wielkiej Bogini i Córki [tłum.: w wierzeniach wielu kultur jedno z głównych bóstw w Panteonie, często utożsamiane z Ziemią lub boginią stanowiącą jej patronkę, stąd późniejsze utożsamienie z Demeter i jej córką Korą – Persefoną] datowana jest na epokę archaiczną. Kult świątyni został przystosowany do wymagań epoki i kultu dwunastu bogów olimpijskich, a świątynia ofiarowana została bogini Demeter i jej córce Persefonie. Bezpieczeństwo i pokój, które panowały w basenie Morza Egejskiego w okresie klasycznym, stworzyły mieszkańcom PHOTO: ZEFI POTIRI

133

134

S T AN O W I SK a ARC H E O L O G I CZNE

wyspy okazję do porzucenia Xómpourgo, założywszy nadbrzeżne miasto. W ten oto sposób skała pozostała zapomniana aż do okresu Bizancjum, kiedy ponownie się na niej osiedlono, osiągając apogeum zasiedlenia. Najazdy i częste ataki zmusiły mieszkańców Tinos, aby ponownie zamieszkali wokół granitowej skały, początkowo zakładając stolicę w okolicy dzisiejszej wioski Xynara (wym. Ksynara). W 1207 r. Tinos została podbita przez braci Andreasa i Jeremiasza Ghizisów. Jednym z ich pierwszych ruchów było ufortyfikowanie skały i budowa fortecy. ”Zamek Św. Heleny” (gr. Kastro Aghias Elenis), jak nazwano fortecę, otrzymał swoje imię od kapliczki pod tym samym wezwaniem, która znajdowała się na szczycie. Aż do ostatniego potomka Ghisi, do 1390 r., zamek na Tinos znany był ze swojej fortyfikacji i bezpieczeństwa, które gwarantował mieszkańcom. Ród Ghizi zastąpiła Republika Wenecka, która w wyniku negocjacji oddała dobrowolnie wyspę w ręce Turków. Aby ludność nie ucierpiała, wyznaczono zarządcę z tytułem ”Rektora Tinos i Mykonos”. W 1537 r. Chairentin Barbabarossa podbił Tinos w imieniu sułtana, ale wyspiarze wzniecili powstanie, żądając powrotu Wenecjan. Tym sposobem wyspa wróciła pod panowanie Wenecjan i stała się ich jedynym lennem na Cykladach. Forteca została wzmocniona zgodnie z XVI-wiecznymi kanonami sztuki budowlanej. Północno-wschodnia i południowo-wschodnia część skały była z natury obwarowana. Tak więc potrzebne były wzmocnienia tylko od strony zbocza, gdzie zbudowane było miasto. Mamy informacje o ok. 100 budynkach, domach i sklepach, jak również dwóch kościołach w Borgo (= osiedle na zewnątrz murów fortecy).

PHOTO: ZEFI POTIRI

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

X O M P O U RG O 135

136 136

Α Χ ΑOΙ Ο Ο Γa Ι ARC Κ Ο Ι H ΧE Ω S TΡ AN WΛ I SK O LΡ OΟGΙ I CZNE

Mieszkańcy w większości zajmowali rolnictwem, gdyż zamek stanowił του νησιού. Τα 600 περίπου µέτρα του się τείχους περιλάµβαναν ΝΑ ένα ψηλό schronienie, ale był też centralnym rynkiem całej Na 600οχύρωµα, m wysokich πύργο, Α το αποκαλούµενο «µισοφέγγαρο», Α-ΒΑwyspy. το κεντρικό ΒΑ murów się: πύργο południowo-wschodnia wieża A, nazywana ένα ψηλόskładały τετράγωνο (“La Punta”), και Β∆wysoka τη δευτερεύουσα πύλη, απ’ ”półksiężycem”, centralna fortyfikacja, όπου εισέρχοντανwschodnio-północno-wschodnia στο κάστρο οι κάτοικοι και τα ζώα σε περίπτωση πολιορκίpółnocno-wschodnia wysoka wieża οι(Laδρόµοι Punta)ήταν i północnoας. Η ζωή µέσα στο κάστρο ήτανkwadratowa στενόχωρη, καθώς στενοί και zachodnia brama, którą wjeżdżali doΟι zamku mieszkańcy i zwierzęta w στα σπίτια µετά βίαςprzez χωρούσαν δυο άτοµα. κάτοικοι του κάστρου κυµαίνοprzypadku oblężenia. Życie wewnątrz zamku było ograniczone pod względem νταν στους 1000-2000. przestrzeni, drogi wąskie, a τους domy800, z trudem mieściły po µόνο dwie οι κάτοικοι δεν były ξεπερνούσαν από τους οποίους Το 17ο αιponieważ osoby. Liczbę mieszkańców zamku szacuje się na 1000 do 2000. οι 200 ήταν άνδρες. Την πλειονότητα αποτελούσαν γυναικόπαιδα και ηλικιωXVII w. liczba nie przekraczała 800 osób, z których 200 to byli µένοι.WΕκτός από τουςtaάντρες και οι γυναίκες του νησιού ήτανtylko φηµισµένες για mężczyźni. Większość stanowiły kobiety, dzieci i starcy. Ale oprócz mężczyzn z τη συµβολή τους στη ζωή και συντήρηση του Κάστρου. wkładu w życie i troskę o zamek znane były tutejsze kobiety. Το κάστρο της Τήνου άντεξε σε πολλές επιδροµές: Σαρακινών, Τούρna1715-42 Tinos wytrzymał wiele najazdów: Saracenów, Turków, κων, Zamek-forteca ∆υτικών κ.α. Το έγινε η τελευταία επιδροµή, η οποία ήταν και Krzyżowców i innych. W latach 1715-1742 miał miejsce ostatni najazd, ale καταστροφική. Με ειδική συνθήκη µεταξύ των διοικητών του νησιού και των okazał się on katastrofalny w skutkach. Na mocy specjalnej umowy pomiędzy Τούρκων, το νησί περιήλθε στους τελευταίους, οι οποίοι φρόντισαν να καταzarządcami wyspy i Turkami, wyspa dostała się ręce tych ostatnich, którzy στρέψουν ολοσχερώς το κάστρο. Έτσι, το «Φρούριο της Αγίας Ελένης», έπειτα zatroszczyli się o całkowite zburzenie zamku. I tak po 508 latach upadła από 508 χρόνια πέφτει. Οι κάτοικοι, όσοι δε µετακόµισαν στη νεοσύστατη ”Forteca Świętej Heleny”. Χώρα, εγκαταστάθηκαν σε χωριά, εγκατέλειψαν το νησί ή µάταια προσπάθη-

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

PHOTO: ZEFI POTIRI

X O M P O U RG O

PHOTO: PHOTO: IOANNIS IOANNIS VIDALIS VIDALIS

Mieszkańcy, którzy nie przenieśli się do nowo założonej Chory, osiedlili się w wioskach, opuścili wyspę lub na próżno próbowali ponownie zasiedlić wymarłe Borgo. Wtedy zresztą otrzymało ono dzisiejszą nazwę Exomvourgo (wym. Eksómwurgo) lub Xompourgo (wym. Ksómburgo – dawna nazwa Kastro) od włoskiego słowa ”sobborgo”, oznaczającego przedmieście, lub ”na zewnątrz miasteczka – burgo”. Osiedle ”wygasło” na początku XX w. Dzisiaj Xompourgo (wym. Ksómburgo) przyciąga odwiedzających, zachęcając ich do spaceru po historycznych, zapomnianych alejkach i ruinach. Troska wiernych podtrzymuje kaplicę Świętego Minasa (gr. Aghios Minas) i Świętej Eleuzy (gr. Aghia Eleusa- stary kościół). Monastyr Wytrwałego Serca Jezusowego (gr. Monastiri tis Jeras Kardias tu Jisu) kryje swoją historię, która datowana jest na XVII w. i omówiona zostanie poniżej.

137

ΜΟΥΣΕΙΑ

138

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

S T AN O W I SK a ARC H E O L O G I CZNE

Mu z e u m A r c h e olo g i c z n e

MUZEA

www.tinos360.gr

139

M U ZEA

140

PHOTO: ZEFI POTIRI

Muzeum Archeologiczne Muzeum Archeologiczne na Tinos znajduje się w sercu Chory, przy głównej ulicy wiodącej do Świątyni Matki Boskiej, tak że żaden przechodzień nie może go zignorować. Zbudowane zostało na początku lat 60. z inicjatywy Towarzystwa Archeologicznego. W muzeum tym przechowywane są wspaniałe i wartościowe kolekcje archeologicznych znalezisk z całej wyspy. Główne dostępne dla zwiedzających ekspozycje to: szacowne i jedyne w swoim rodzaju pithosy do przechowywania [żywności – przyp. tłum], które odnalezione zostały w znanej świątyni Demeter i Kory u stóp Xompourgo i datowane są na okres archaiczny (VIII-VII w. p.n.e.); posągi i detale architektoniczne ze świątyni Posejdona i Amfitryty w Kionia; zegar Andronikosa z Kyristo, który stanowi najcenniejsze znalezisko ze świątyni (I w. p.n.e.); wspaniała mozaika podłogowa, która została odnaleziona w cerkwi Matki Boskiej oraz monety z różnych epok i inne archeologiczne eksponaty. PHOTO: ZEFI POTIRI

Mu z e u m A r c h e olo g i c z n e

PHOTO: ZEFI POTIRI

Podjęte zostały inicjatywy w celu rozbudowy budynku, tak aby można było wyeksponować również inne znaczące kolekcje, które obecnie znajdują się w magazynach muzeum. Taka rozbudowa uczyni muzeum jeszcze wartościowszym. Koszt wstępu do muzeum jest symboliczny, a pracownicy są zawsze w gotowości, aby udzielić odwiedzającym wszelkich informacji.

PHOTO: ZEFI POTIRI

141

M U ZEA

Pinakoteka Pinakoteka znajduje się na obszernym dziedzińcu cerkwi Wielce Łaskawej. Kolekcja składa się z około 100 obrazów, autentycznych i kopii, wielu znanych malarzy, lokalnych i nie, jak: N. Litras, G. Iakovidis, N. Gizis, K. Parthenis, I. Altamouras, K. Volonakis i G. Roilou. Wystawione są tu także obrazy z okresu renesansu z Włoch

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

142

i Wysp Jońskich. Oprócz nich odwiedzający mogą podziwiać różne przedmioty europejskiej sztuki użytkowej, jak wazy, meble, zabytkowe zwierciadło i inne cenne przedmioty.

Muzeum Artystów z Tinos Muzeum Artystów z Tinos znajduje się na dziedzińcu cerkwi Zwiastowania Matki Boskiej. Kolekcja liczy sobie wiele reprezentacyjnych przykładów dzieł sztuki artystów pochodzących z Tinos. Do artystów, których obrazy są tu wystawione, należą: N. Gizis, Nikiforos, Nikolaos i Periklis Litras, G. Roilos, N. Renieris, G. Gaitis, są także rzeźby i płaskorzeźby G. Chalepasa, L. Sochosa, D. Filippotisa, G. Vitalisa, Lazarosa i Markosa Fytalis oraz Ioannisa Voulgarisa.

143

Wystawa Kościelnych Pamiątek i Ikon

Znajduje się na dziedzińcu cerkwi Zwiastowania Matki Boskiej. Składa się z kościelnych zbiorów z wyspy, zwłaszcza ikon z XVI-XIX w., jest także Mapa Rigasa Fereosa (jedna z autentycznych, które się zachowały; przypis tłum.: pisarz, polityk i rewolucjonista, działacz ruchu greckiego oświecenia i prekursor powstania narodowowyzwoleńczego) oraz pierścień K olok otronisa (przypis tłum. b o h a t e r PHOTO: IOANNIS VIDALIS greckiego powstania narodowo-wyzwoleńczego). Ponadto ekspozycja zawiera drewniane rzeźby artysty z Tinos, Ioannisa Platisa. Do kolekcji należą też obrazy słynnych malarzy, jak F. Kontoglou i N. Litras. PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Skarbiec

Znajduje się po wschodniej stronie cerkwi Zwiastowania Matki Boskiej. Zawiera cenne religijne eksponaty, jak kosztowne Ewangelie, ikony, krzyże, naczynia liturgiczne, kielichy, a także kość słoniową.

Mauzoleum Elli

Obok cerkwi Odnalezienia Ikony Zwiastowania znajduje się Mauzoleum Elli. Tutaj, wraz z rzeźbą Zwycięstwa – Nike, przechowywany jest fragment włoskiej torpedy, która uderzyła w grecki krążownik ”Elli”, przedmioty ze statku i kości ofiar katastrofy.

Muzeum Antoniosa Sochosa

Znajduje się na dziedzińcu cerkwi Matki Boskiej. Tutaj wyeksponowane są drewniane i gipsowe rzeźby tutejszego mistrza.

PHOTO: ZEFI POTIRI

144

MUZEA

Muzeum Obróbki Marmuru Nowo powstałe muzeum założone zostało przez Kulturalne Centrum Grupy Pireus w 2007 r. Jest ono najbardziej nowoczesnym muzeum na wyspie i pierwszym tego typu w Grecji. Znajduje się w wiosce Pyrgos, obok słynnej Szkoły Sztuk Pięknych, w nowoczesnym budynku, przystosowanym do wymagań współczesnej publiki. Zwiedzający mogą tutaj spacerować lub zostać oprowadzeni po ekspozycji cyklu życia marmuru. Od kamieniołomów i wydobytego z nich pierwotnego surowca, aż po warsztaty i pracownie artystów, poznajemy poprzez wizualizację, ale też udźwiękowienie materiałów, sposób obróbki skały, użycie specyficznych narzędzi i ostatecznie przemianę z pięknej były w różne dzieła sztuki. Dla potrzeb muzeum wystawione zostały różne autentyczne tradycyjne marmurowe rzeźby z wyspy, współczesne i historyczne, a wszystko to dzięki Source: Piraeus Bank Foundation

darowiznom prywatnym i instytucjom publicznym, a

także projekty architektoniczne i projekty dzieł znanych lokalnych rzeźbiarzy.

Muzeum Kostasa Tsoklisa To nowo powstałe muzeum mieści się w dawnym budynku szkoły podstawowej w wiosce Kampos. Oprócz dzieł wyżej wymienionego artysty, zebrane zostało tu jego archiwum, katalogi wystaw, książki, fotografie, w sali audiowizualnej wyświetlane są codziennie autobiograficzne audycje i słuchowiska radiowe. Głównym celem muzeum jest promocja dzieł Tsoklisa, poprzez obcowanie z którymi przybliżona zostaje sztuka współczesna szerszemu gronu zwiedzających. Do działań muzeum należą:

funkcjonowanie

biblioteki,

organizacja

artystycznej odczytów

prowadzonych przez historyków sztuki i ludzi kultury, literatury i teatru, a także warsztaty twórcze dla dzieci, młodzieży i dorosłych.

145

Muzeum Artystów z Panormos Mieści się w budynku u wjazdu do wioski Pyrgos, obok domu Giannoulisa Chalepasa. Wystawione są tutaj rzeźby i płaskorzeźby artystów z okolic Panormos, jak G. Chalepás, D. Filippotis, E. Lampaditis, I. Voulgaris, L. Doukas, G. Vitalis, L. Sochos i inni. Oczywiście niektóre z nich są autentycznymi modelami z marmuru, w których można zidentyfikować znaki wyryte przez artystów.

PHOTO: ZEFI POTIRI

Dom/Muzeum Giannoulisa Chalepasa Dom rodzinny słynnego rzeźbiarza z Tinos w wiosce Pyrgos został zamieniony w muzeum. Tutaj i w wiosce, w której żył i tworzył artysta, odwiedzający mogą podziwiać rodzinne fotografie, meble i sprzęty domowe, z których korzystał, a także jego projekty i rzeźby.

PHOTO: ZEFI POTIRI

Muzeum Artystów z Isterni Muzeum to znajduje się w wiosce Isternia i eksponuje dzieła lokalnych artystów, jak bracia Fytalis, Malakatè, G. Vitalis, L. i A. Sochos, Lazaros Lameras i inni. Wiele jest również muzeów w różnych wioskach i osiedlach na Tinos; artystyczne, etnograficzne, religijne, rolnicze i wiele innych, które warto odwiedzić i poznać tradycje, sztukę i kulturę wyspy (patrz opis wiosek na Tinos).

PHOTO: ZEFI POTIRI

KLASZTORY

www.tinos360.gr

148

K L ASZ T O RY

Monastyr ”Pani Aniołów” (gr. Monastiri tis Kyrijas ton Angelon) w Kechrovouni Według lokalnej tradycji, trzy siostry z wioski Tripotamos miały wizje we śnie: kobieta (Matka Boska) nakazała im zbudować monastyr w określonym miejscu zatoki Kechrovouni, tam gdzie będą jednocześnie widziały dziwne światło, i służyć w nim jako mniszki. Po niesnaskach z rodziną, ostatecznie postanowiły usłuchać kobiety, która im się ukazała we śnie. Ale ponieważ w tym określonym miejscu wiały bardzo silne wiatry i okolica pełna była węży, usiłowały zbudować swoje cele nieco bardziej na południe. Pomimo ich nieustających prób, w nocy cele rozpadały się w ruinę, a narzędzia powracały do początkowego miejsca [przypis tłum. podobną historię opowiadają o monastyrze na wyspie Amorgos]. To przekonało je wreszcie, że powinny usłuchać dokładnie instrukcji z wizji i tak zbudowały trzy cele, które później stały się centrum monastyru. Z powodu braku źródeł potwierdzających legendę, oblicza się, że monastyr zbudowany został w X-XI w. n.e., chociaż pierwsze źródła pisane wspominają o nim w XVII w. (prawdopodobnie w 1614 r.). Monastyr wzniesiony na wysokości 600 m n.p.m., zawieszony na szczycie góry, ze wspaniałym widokiem na Chorę i wioski Tinos, ale także na Morze Egejskie i okoliczne wyspy, wynagradza każdego gościa i pielgrzyma, który się tu wspiął.

PHOTO: ZEFI POTIRI

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Monastyr ”Pani Aniołów” (gr. Monastiri tis Kyrijas ton Angelon)

149

K L ASZ T O RY

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

150

W tym monastyrze, między innymi, służyła mniszka Pelagia, która miała wizję Matki Boskiej pokazującej jej miejsce, w którym ostatecznie została odnaleziona ikona Zwiastowania. Od tego wydarzenia Tinos stała się magnesem przyciągającym prawosławnych chrześcijan z całego świata. Mniszka Pelagia została kanonizowana przez autokefaliczny grecki Kościół Prawosławny. Jej pamięć czczona jest na Tinos co roku 23 lipca. Na cześć wizjonerki, ikona Zwiastowania przenoszona jest z litanią i liczną procesją do monastyru, w którym odprawiana jest liturgia z psalmami mnichów. Następnie podawany jest poczęstunek wiernym i popołudniu tego samego dnia ikona powraca na swoje miejsce w cerkwi Zwiastowania w Chorze. Powrót odbywa się z równie wielką pompą, w procesji kroczy metropolita, kler z Tinos, przełożona monastyru z mniszkami i tysiące wiernych. Monastyr wiele razy zagrożony był zamknięciem, jak na przykład podczas panowania króla Ottona Bawarskiego [przypis tłum.: 1832-1862], kiedy na mocy dekretu zamknięto wiele monastyrów, a równie wiele zagrożonych było zamknięciem na terenie całego kraju. Umiłowanie i wiara mieszkańców Tinos, ówczesnych mniszek, ale też wszystkich prawosławnych chrześcijan, pomogło i ze względu na ostry opór monastyr nie tylko nie został zamknięty, ale przeciwnie - zajaśniał blaskiem, który odbił się po całym chrześcijańskim świecie. Dawniej w monastyrze zamieszkiwały setki mniszek, ale dziś ich liczba znacznie spadła. Monastyr nie przestaje jednak przyciągać pielgrzymów i wszystkich odwiedzających Tinos.

Monastyr ”Pani Aniołów” (gr. Monastiri tis Kyrijas ton Angelon)

Monastyr ”Pani Aniołów”, oprócz swojego znaczenia na przestrzeni wieków, stanowi przykład lokalnej architektury na Tinos. Z wąskimi, wybrukowanymi kamieniami uliczkami, łukami, bielą i prostotą, stanowi charakterystyczny przykład osiedla na Tinos. Jedyną różnicą w stosunku do pozostałych wiosek wyspy jest jego ufortyfikowanie, podczas gdy osiedla na Tinos (w przeciwieństwie do pozostałych wysp Cyklad) rozciągają się wolno w terenie. Obecnie można zwiedzić celę mniszki Świętej Pelagii, która pozostała nietknięta, można złożyć pokłon relikwii jej głowy, ale też pospacerować po wąskich uliczkach monastyru, rozkoszując się spokojem i odgłosami pochodzącymi wyłącznie z natury. Nieliczne mniszki są zawsze chętne do oprowadzenia i opowiedzenia historii monastyru, a także służą skromnym poczęstunkiem dla przybyszy. Warto wspomnieć, że monastyr posiada bibliotekę, która liczy sobie ponad 2000 tytułów o różnej tematyce, datowanych na wiele stuleci wstecz. Mniszki dzisiaj, tak jak od czasów Bizancjum, modlą się i pracują, aby móc się utrzymać. Z pomocą gustownych, ręcznie wyrabianych przedmiotów, ziół, które same zbierają z otaczających terenów, próbują utrzymać monastyr, gdzie mieszkają, oraz gdzie przebywała i miała wizję Św. Pelagia.

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

151

152

K L ASZ T O RY

Klasztor Wytrwałego Serca Jezusowego w Xompourgo (wym. Monastiri tis Jerás Kardías Tu Jisú sto Ksomburgo) Klasztor Wytrwałego Serca Jezusowego w Xompourgo uważany jest za najważniejszy ośrodek pielgrzymkowy w greckim Kościele Katolickim. Założony został przez mnichów jezuitów, którzy przybyli na Tinos w drugiej połowie XVII w. i osiedlili się w jednym z domów, który im użyczono w Kastro. Przeobrazili go w kościół Świętej Zofii (gr. Aghia Sofija). Po poddaniu się Kastro Turkom i jego katastrofie, jezuici przenoszą się do Borgo, gdzie budują duży kościół w latach 1720-1725, obok kaplicy Świętej Katarzyny (gr. Aghia Ekaterini), pod wezwaniem Świętej Zofii, na pamiątkę pierwszej świątyni w Kastro. W latach 1837-1838 budują w Loutra na ziemi do nich należącej klasztor i kościół pod wezwaniem Świętego Józefa (gr. Aghios Josif ). A w końcu XIX w., po interwencji przeora klasztoru w Loutra i z pomocą mieszkańców wioski, odnowiony zostaje grożący zawaleniem kościół Świętej Zofii i zmienia nazwę na kościół Wytrwałego Serca Jezusowego. Następnie po latach, kiedy kościół zostaje opuszczony, przeprowadzona zostaje kolejna renowacja w połowie XX w. i kościół zostaje powiększony, uzyskując dzisiejszy kształt. Składa się, oprócz samej świątyni, z jadalni i pokoi gościnnych dla odwiedzających. Na środku dziedzińca króluje rzeźba Wytrwałego Serca Jezusowego, autorstwa I. Filippotisa z 1950 r. Rzeźba dedykowana jest upadłym katolikom z okresu 1912-1950. W drugą niedzielę czerwca kościół świętuje uroczyście z przybyłymi licznie wiernymi z całej Grecji. Wierni i odwiedzający podczas letnich miesięcy podejmowani są serdecznie i z gościnnością.

PHOTO: ZEFI POTIRI

Monastyr ”Pani Aniołów” (gr. Monastiri tis Kyrijas ton Angelon)

153

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

155

JASKINIE

www.tinos360.gr

156

JASK I N I E

JASKINIE Tinos to wyspa o wielu obliczach naturalnego piękna. Oprócz spokojnego i sielankowego krajobrazu, istnieje też jego dzika strona, ze skałami wyrzeźbionymi przez wiatry i fale. Wyspa ma wystarczająco dużo jaskiń, z których większość pozostaje niezbadana i na łasce czasu i matki natury. Kilka z największych i najważniejszych jaskiń wyspy to:

Jaskinia Gastriá Znajduje się kilometr na zachód od Kionia i uważa się, że dawniej znajdowały się tu warsztaty ceramiczne. Tezę te potwierdza gleba, która jest bogata w glinę, ale też istnienie dwóch pieców. W okolicy odnaleziono wiele skorup naczyń, a w pobliżu znajdowała się wielka świątynia Posejdona i Amfitryty, która stwarzała zapotrzebowanie na

gliniane

dla

naczynia

pielgrzymów.

Zresztą

sama

Gastriá

wywodzi

nazwa się

prawdopodobnie

słowa ”glastra” – donica. Długość wynosi

ok.

jaskini 50

wewnątrz w określonych PHOTO: GEORGE GOUMAS

punktach

jest

dość

szeroka. Wewnątrz odkryta została dziwna okrągła budowla. Według tradycji, tutaj mieli zbiec chrześcijanie w czasie prześladowań. Zresztą na ścianach jaskini zostały odkryte wczesnochrześcijańskie inskrypcje. Legenda głosi, iż jaskinia powiązana jest z zamkiem - Kastro - w Exomvourgo ukrytym przejściem, co jest jednak trudne do potwierdzenia, ponieważ jaskinia urywa się w pewnym momencie, prawdopodobnie z powodu osunięcia się kamieni. Miejsce to zasługuje na dokładniejsze badania, skoro wywołuje zainteresowanie nie tylko geologiczne, ale też archeologiczne.

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

157

158

JASK I N I E

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Jaskinia Much (gr. Mygospiliá) lub Spalona Jaskinia (gr. Kameni Spiliá) Znajduje się 6 km na zachód od wioski Aetofoliá i 200 m n.p.m., w okolicy Kastela. Jaskinia ta ma długość 55 m i dwa wejścia. Znajdują się tu rozrzucone ludzkie kości co najmniej 6 kobiet i dzieci. Z fragmentów naczyń możemy je datować na okres greckiego powstania i późniejsze lata. Według tradycji, jakiś lokalny podżegacz podpalił wejście do jaskini, skazując znajdujących się wewnątrz na męczeńską śmierć. Cechą charakterystyczną tej jaskini jest rzadki gatunek much, które zamieszkują tu w rojach. Specjaliści entomolodzy twierdzą, że tylko tutaj występuje ten gatunek.

Drakólakas Oddalona jest o 4 km od wioski Platiá i kilometr od zatoki Bathy. Jaskinia swoją nazwę zawdzięcza słowu ”drakoti”, co w lokalnym dialekcie oznacza chorobę sinicę. Lokalni mieszkańcy przynosili tu dzieci cierpiące na tę chorobę i zmieniali im czarne ubrania na inne, w jasnych kolorach. Tutaj proszono o ich uzdrowienie i pozostawiano je w jaskini na 3 noce. Te, które przeżyły, uważano za uleczone dzięki uzdrowicielskim właściwościom jaskini.

Jaskinia Panormou Jaskinia ta zlokalizowana jest na północ od Pánormos, w północnozachodniej części Tinos. Odkryta została w 1854 r. i zamieniona na kamieniołomy marmuru.

159

Do mniejszych jaskiń na Tinos należą:

Jaskinia Vryokastrou Jaskinia ta znajduje się na południowo-wschodnim zboczu wzgórza Vryokastro. Ma długość 5 m i szerokość 4 m i jest dostępna tylko od strony morza.

Jaskinia Vourlismenon Znajduje się na terenie o tej samej nazwie we wschodniej części wyspy. Ma szerokość 4 m i głębokość 5 m. Grunt jest skalisty, a jaskinia stanowi schronienie dla dzikich gołębi.

Jaskinia Kithara Jaskinia ta położona jest 3 km od powyższej jaskini. Swoją nazwę zawdzięcza linii brzegowej o kształcie gitary. Ma głębokość 6 m i szerokość 5 m. Dostępna jest tylko od strony morza. Jak i wcześniejsza jaskinia, stanowi schronienie dla dzikich gołębi. Powiadają, że ta jaskinia łączy się ze szczytem Tsikniás. Inne jaskinie wyspy to Fournakia, Spilia, Kamara, Koufagreli i inne. PHOTO: IOANNIS VIDALIS

PHOTO: Elias Provopoulos

PLAŻE

www.tinos360.gr

161

PLAŻE

Aghios Fokás – Święty Fokas To największa i jedna z najpiękniejszych plaż na wyspie. Oddalona jest zaledwie o kilka minut spaceru od Chory i łączy w sobie wszystko, co najlepsze. Są place piaszczyste i z drobnymi kamyczkami, ale też w dwóch miejscach rosną tamaryszki oferujące cień wzdłuż wybrzeża. Są tu tawerny, kawiarnie i pokoje do wynajęcia, parasolki oraz leżaki, ale też możliwość uprawiania sportów PHOTO: IOANNIS VIDALIS

wodnych w beach barze w pobliżu lądowiska dla helikopterów. Aghios Fokás jest idealnym miejscem do kąpieli, joggingu, a także na spacer aż do starożytnej skały Vrekastro z widokiem na wyspę Delos.

Stavrós – Krzyż W niewielkiej odległości na zachód od Chory znajduje się stary port Stavrós. Ta urokliwa mała plaża z ruinami z przeszłości jest idealna zwłaszcza na popołudniową kąpiel, bowiem tutejszy zachód słońca zapiera dech w piersi. Mała kapliczka o tym samym imieniu i uzeri ze świeżą ośmiornicą i innymi morskimi smakołykami uzupełniają ten udany wybór kąpieliska. PHOTO: ZEFI POTIRI

162

PLAŻE

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Aghios Markos – Święty Marek

Obok plaży Stavrós jest Aghios Markos. Mała kapliczka góruje nad skałą, poniżej której kryje się mała plaża. Kamyczki i krystalicznie czysta woda przyciągają miłośników chłodniejszej wody morskiej. Kiedy wieje wiatr północny, osłonięta od wiatru plaża jest idealnym miejscem na kąpiel.

Kionia Zaraz za plażą Świętego Marka leży wioska Kionia z plażą Tsambia, która zawdzięcza swoją nazwę pobliskiej rzece Sambia. Duża plaża z kamyczkami i sosnami rozciąga się tuż przed stanowiskiem archeologicznym w Kionia ze świątynią Posejdona i widokiem w kierunku Syros. Mnóstwo tawern usatysfakcjonuje przybyszy.

wioską

Kionia są w kolejności zatoczki, a najpiękniejsza

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

i pokoi do wynajęcia

z nich to Platiá Ammos lub Tou Germanoú (wym. Tu Jermanú – Niemca), jak ją nazywają lokalni mieszkańcy.

163

PLAŻE

Aghios Sostis – Święty Sostis Kilka kilometrów na południe od Chory znajduje się kilka piaszczystych popularnych plaż ze wspaniałym widokiem na Mykonos. Pierwszą z nich jest Aghios Sostis. Piękna cerkiew datowana jest na XIX w. i góruje nad skałą, pośród PHOTO: DIMITRIS KORRES

164

fal. Bezwietrzna plaża z płytką wodą i molo jest idealna do skoków i przyciąga zarówno rodziny, jak i samotnych turystów.

Laouti lub Skylantár Plaża ta, razem z plażą Aghia Kyriakí, jest idealna, ponieważ łączy czyste morze i piaszczysty brzeg, co umożliwia kąpiel słoneczną, ale też sport. Tawerny i kafeterie są do dyspozycji odwiedzających.

Aghios Ioannis Porto – Święty Jan Porto Na południe od plaży Aghia Kyriaki znajduje się zatoka Aghios Ioannis Porto, która dawniej była portem wyspy. To jedna z najpopularniejszych i najbardziej uczęszczanych plaż na wyspie, w pobliżu osiedla o tej samej nazwie. Piękny piaszczysty brzeg, płytkie morze i drzewa dające cień, czynią ją idealnym kąpieliskiem. Kawiarnia-bar oferuje wszelkie wygody dla plażowiczów.

Pachiá Ammos Na północ od wybrzeży Porto i po pokonaniu drogi pod górkę, odkrywamy plażę Pachiá Ammos (tłum. gruby piasek). Już sama jej nazwa zdradza plażowiczom, czego mogą się spodziewać. Lazurowa woda z grubym, złotym piaskiem i piaszczystym wzgórzem przypominającym pustynię. Oprócz przyjemnej kąpieli, lokalizacja ta dobra jest do zabaw i sportów na piasku.

PLAŻE

Lychnaftiá Na trasie pomiędzy Triandaros a Dio Choriá wjeżdżamy na skrzyżowanie prowadzące w kierunku plaży Lychnaftiá. To unikalna plaża z piaskiem, kamykami oraz bogatą roślinnością. Zaś pod skałami znajdziemy cień. Zielona woda jest zawsze orzeźwiająca, a wyspa Mykonos rysuje się w oddali.

Santa Margarita Za wioską Potamiá zjeżdżamy w dół w kierunku Santa Margarita. To spokojna i piaszczysta plaża, która zawdzięcza swoją nazwę pobliskiej kaplicy katolickiej. Nie jest tu zbyt tłoczno, a zatem to dobry wybór dla plażowiczów samotników, ceniących sobie spokój.

Livada To specyficzna plaża, do której możemy dotrzeć podążając drogą SteníMyrsini. Naturalny krajobraz oczaruje każdego przybysza, jako że oprócz uchodzącej tu do morza rzeki i małych jeziorek, ogromne skały przybrały fantastyczne kształty od powietrza i fal. Plaża, która jest idealna podczas bezwietrznej pogody, ma kamyczki aż po samo morze, które gwałtownie staje się głębokie. Oczywiście, tak jak w Kolymbithra, kiedy wieje wiatr północny, fale rozbryzgują się w amoku o brzeg. Okolica jest idealna do spacerów, można przemierzać wąwozy w pobliżu rzeki i dębów i fotografować krajobraz.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

165

166

PLAŻE

Kolymbithra W wiosce Komi jest skrzyżowanie prowadzące do Kolymbithra. Po przejechaniu urokliwej trasy przez łąki Tinos docieramy na plażę. To naturalne zagłębienie morza w kształcie miednicy z wysepką Drakonisi pośrodku zatoczki. Teren ten zaliczony został do biotopów, ponieważ okresowo przylatują tu różne rzadkie gatunki ptactwa. Największa plaża jest spokojna, bez tłumów, z powodu prądów morskich, które wywołuje wiatr północny. Obok znajduje się jeziorko z kaczkami, żółwiami i innymi zwierzętami. Mniejsza z dwóch plaż jest bardziej popularna, bezwietrzna i idealna do sportów na piasku, z leżakami i parasolkami. Tawerny morskie tuż przy samym brzegu i powyżej plaży oferują gościnę plażowiczom. W tym miejscu znajduje się gościniec Urszulanek, który obecnie należy do szkoły Leontio.

PHOTO: Elias Provopoulos

PLAŻE

Aghios Romanós – Święty Roman Znajduje się na południowym wybrzeżu wyspy, z małym rozwijającym się osiedlem, z bezwietrznym widokiem na morze i Syros. To ładna i szeroka plaża z piaskiem i drzewami dającymi cień. Na samym końcu znajduje się mały port z kaplicą o tym samym imieniu. Jedna tawerna oferuje gościnę plażowiczom. Na zachód od plaży Aghios Romanós jest piękna i odludna plaża Apighaniá z zieloną wodą. Aby tam dotrzeć, trzeba przejść w dół starą ścieżką, dobrze też jest zaopatrzyć się w wodę i parasolkę.

Aghios Petros – Święty Piotr To pierwsza z trzech plaż wioski Kardianí (pozostałe to Kalyvia i Ormos Giannakis). Pośrodku znajduje się katolicka kaplica o tym samym imieniu (zbudowana w XVI w.) na skale, która dzieli plażę na dwie części. To tutaj zaatakowały 30 września 1940 r. niemieckie okręty desantowe. Można się tu rozkoszować spokojem, krystaliczną wodą i drobnym białym piaseczkiem.

Zatoczka Giannaki (wym. Ormos Janaki) Znajduje się poniżej wspaniałej wioski Kardianí, która dosłownie jest zawieszona na zboczu góry. Do plaży wiedzie asfaltowa droga z wioski, ale istnieje też tradycyjna ścieżka. To bezwietrzna rodzinna plaża z piaskiem i kamyczkami. Tutejsze osiedle jest rozwinięte i ma tawerny. Na wschód od zatoczki Giannaki położona jest mniejsza i spokojna zatoczka Kalyvia z piaszczystą plażą i tamaryszkami oferującymi cień.

Zatoczka Isternia

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

To wybrzeże wioski o tej samej nazwie, z którą plaża łączy się poprzez asfaltową drogę. Dawniej był tu mały port. Obecnie to nowo utworzone osiedle z kafenionem [przypis tłum.: tradycyjna grecka kawiarnia o ubogim wystroju i jeszcze do niedawna przeznaczona wyłącznie dla mężczyzn, obecnie spotyka się też kobiety] i tawernami nad samym brzegiem morza. Obok zatoczki znajduje się piaszczysta plaża Schinaki z nielicznymi tamaryszkami. Ta bezwietrzna plaża jest idealna, zwłaszcza kiedy gdzie indziej wieje wiatr północny.

167

168

PLAŻE

Malí W północno-zachodniej części Tinos znajduje się malownicza zatoczka z nielicznymi domkami, która dopiero niedawno została odkryta przez odwiedzających i od razu ją polubili. Związane jest to z otwarciem nowej drogi, która zaczyna się w wiosce Marlás. Ten romantyczny PHOTO: EVELYN FOSKOLOU zakątek z widokiem na leżącą naprzeciw wyspę Andros to idealne miejsce na spacer po białych kamyczkach i kąpiel w krystalicznie czystej lazurowej wodzie.

Pánormos To dawny port Tinos, a obecnie wioski Pyrgos, którego nazwę nosi też pobliskie osiedle. W centrum portu znajdują się różne piękne plaże. Centralna plaża ma małe jeziorko z kaczkami, żółwiami, ale też innymi zwierzętami, czym przyciąga odwiedzających. Plaża jest w pobliżu osiedla z białymi domkami, tawernami z rybami i łódkami kołyszącymi się na spokojnych wodach. Po lewej stronie od osiedla jest kilka malowniczych plaż, a najpiękniejszą z nich jest Aghia Thalassa (tłum. Święte Morze). Ze swoim wspaniałym piaskiem, stanowi idealny cel wycieczki, kiedy wieje północny wiatr, od którego plaża jest osłonięta. Na prawo od osiedla w odległości kilometra jest plaża Rochari. To duża zatoczka z czystym piaskiem, błękitną wodą i tamaryszkami. Beach bar i prysznic są tu do dyspozycji plażowiczów.

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

PHOTO: ZEFI POTIRI

PLAŻE 169

PHOTO: ZEFI POTIRI

170

PLAŻE

Plaże na Tinos i wielkość wybrzeży (ze Specjalistycznych Badań Planowych, II faza, Daskalakis K., Ateny, wrzesień 1993) Plaża

Długość w metrach

Ormos Stavroú Ag. Markos Kionia Ι Kionia ΙΙ Gastriá Balos Ι Balos ΙΙ Ag. Romanós Ag. Romanós Ι Ag. Romanós ΙΙ Vounó Ι (Livada) Vounó ΙΙ Ag. Petros Kalyvia Giannakis (Zat. Kardianí) Zat. Isterni Aspros Gialós Malí Koumelá Megali Ammos Kolymbithra) Kolymbithra Ι Kolymbithra ΙΙ Kolymbithra ΙΙΙ Livada Planitis Ag. Fokás Ag. Sostis Ι Ag. Sostis ΙΙ Ag. Ioannis (Skylantár) Ag. Ioannis (Porto) Pachiá Ammos Ferό Choriό Lychnaftiá Santa Margarita Agapitikiá Ι Agapitikiá ΙΙ Rochari Pánormos

100 80 450 100 120 80 70 90 500 40 250 170 340 160 100 320 150 50 80 350 90 200 40 150 200 1.400 500 50 350 270 90 50 350 200 120 30 180 180

Szerokość w metrach 10 10 15 10 15 10 15 20 20 15 20 20 20 25 10 25 25 25 30 50 40 50 15 30 20 15 15 15 35 25 20 10 25 20 40 20 50 20

Powierz- Ilość miejsc chnia (m2) plażowych 1.000 800 6.750 1.000 1.800 800 1.050 1.800 10.000 600 5.000 3.400 6.800 4.000 1.000 8.000 3.750 1.250 2.400 17.500 3.600 10.000 600 4.500 4.000 21.000 7.500 750 12.250 6.750 1.800 500 8.750 4.000 4.800 600 9.000 3.600

100 80 675 100 180 80 105 160 910 60 455 310 620 360 100 725 340 115 220 1.450 300 830 60 400 360 2.100 750 75 1.020 610 180 50 795 360 400 55 750 325

171

PHOTO: Elias Provopoulos

172

Z W YCZAJE

ZWYCZAJE

www.tinos360.gr

173

174

Z W YCZAJE

Ślub na Tinos Ślub to nie tylko obrzęd religijny, ale też społeczne wydarzenie, oprócz części mistycznej pełni też rolę w utrwalaniu lokalnych tradycji. Na Tinos ślub odprawiany jest w obu dogmatach, prawosławnym i katolickim, wedle tych samych tradycji. Na kilka dni przed uroczystością spokrewnione z młodą parą dziewczęta obchodzą domy w swojej wiosce, ale też sąsiednich i zapraszają na ślub. Tego samego dnia balwierz z wioski lub osoba powiązana, udaje się do domu pana młodego, aby go ostrzyc i ogolić. Młodzież przychodzi, aby go ubrać i jednocześnie strzela w powietrze. Z kolei młode dziewczęta udają się do domu panny młodej i stroją ją. Zaczyna się procesja z ludowymi instrumentami na przedzie (skrzypce i lauto), które grają weselne melodie, z tyłu podąża pan młody (dawniej na koniu lub mule), a za nim rodzina i goście weselni. Podobna procesja organizowana jest dla panny młodej, która udaje się do kościoła ze swoim orszakiem. Państwo młodzi ze swoimi orszakami spotykają się na dziedzińcu kościelnym i razem wchodzą do kościoła. Odprawiana jest liturgia, po której znów wyrusza procesja. Na przedzie muzykanci, za nimi młoda para, rodzice, świadkowie i pozostali goście weselni. W domu czeka na wszystkich poczęstunek: słodycze (ciasteczka z migdałów – amygdalota, ciasteczka ”psarakia”, pasteli, kserotygana – podobne nieco do faworków) oraz jedzenie. Dawniej niezbędnym daniem był zając. Wszędzie rozbrzmiewają życzenia wszelkiej pomyślności. Wszyscy zasiadają do stołu, a muzykanci grają weselne melodie. Młoda para otwiera tańce tradycyjnym ”balos”, podczas gdy muzykanci układają okazyjne zaśpiewki o młodej parze, opiewając dzielność pana młodego i urodę panny młodej. Uroczystości weselne trwają do białego rana, a dawniej trwały nawet do popołudnia następnego dnia.

Tradycyjne instrumenty muzyczne Niezbędnymi instrumentami przy każdym święcie na Tinos są skrzypce i lauto [przypis tłum.: instrument strunowy podobny do arabskiej lutni lub rosyjskiej bałałajki]. Dawniej używano też tsampuna [przypis tłum.: rodzaj workowatego instrumentu dętego, podobnego do szkockich dudów, zrobionego najczęściej z koziej skóry, popularny zwłaszcza na Cykladach, ale też na innych wyspach basenu Morza Śródziemnego], która niestety odchodzi dziś w zapomnienie, ponieważ brakuje muzyków umiejących na niej grać. Inne instrumenty do gitara, uti [przypis tłum. arabska lutnia], buzuki [przypis tłum.: długoszyjkowa lutnia, przypominająca powiększoną mandolinę], akordeon i klarnet - te instrumenty towarzyszą podstawowym w większych zespołach.

Z W YCZAJE

Najbardziej powszechnym tańcem na Tinos jest ”balos”, będący specyficznym rodzajem tańca ”syrtos” [przypis tłum.: tradycyjny grecki taniec w rytmie walca, wywodzący swoje korzenie jeszcze ze starożytności, tańczony jest w korowodzie, jak większość tradycyjnych greckich tańców].

Po kolędzie Kolędy to rodzaj ludowych pieśni wykonywanych w całej Grecji w wigilię Bożego Narodzenia, Nowy Rok, Święto Trzech Króli i niedzielę palmową, aby uczcić hymnem Boga, Chrystusa, Królestwo Niebieskie i Jana Chrzciciela. Na Tinos dawniej kolędy wyrażały przede wszystkim uczucia religijne. Śpiewali je w wigilię starsi wioski w każdym domu, zaczynając od domostwa popa. Z biegiem lat starzy kolędnicy odeszli, a tradycję przejęli młodzi ze wszystkich wiosek przy akompaniamencie bębnów, które dzisiaj zastąpiły trójkąty. Zwyczajowa noworoczna kolęda z Tinos: ”W ten Nowy Rok, Bazylego święto, przyszedłem was pozdrowić z właściwymi życzeniami. Król Wielki z Cezarei Wspaniały niech zawsze wam towarzyszy i pomaga w domostwie waszym. I także wygnanym mam wiele do powiedzenia: gdziekolwiek się znajdują, aby mieli dobre serce. A innych potrzebnych rzeczy wam powiedzieć nie mogę, zostawiam was, dobranoc i od jutra z dobrocią.”

Wengera Wengera to starożytny zwyczaj, który zachowywali w przeszłości mieszkańcy wiosek na Tinos podczas zimnych zimowych wieczorów. Zwyczaj ten przyczynił się do uspołecznienia mieszkańców wiosek, zbliżał ze sobą rodziny i przyjaciół, a dzieciom dawał radość. Od rana każda rodzina przygotowywała ”wengera”, w tym celu napełniała lampkę oliwną z knotem, co stanowiło niezbędny przewodnik na drogę. Podczas marszu najmłodsze dziecko w rodzinie trzymało lampkę idąc na przedzie, a za nim szedł ojciec i pozostała rodzina, kierując je właściwą drogą. Dotarłszy do celu, dzieci obu rodzin wybiegały na podwórko się bawić, a potem zmęczone siadały, aby posłuchać opowieści babci o elfach i baśni. Obok nakrytego stołu z różnymi smakołykami i pieca, na którym prażyły się kasztany, siedzieli dorośli, a gospodyni przędła wełnę. ”Wengera” trwała aż do 22-23.00 wieczorem, a kiedy dobiegała końca, zapalano latarnie i rodziny życzyły sobie dobrej nocy.

175

Z W YCZAJE

ŚWIĘTA I UROCZYSTOŚCI W WIOSKACH TINOS STYCZEŃ 06 - Theofania (Trzech Króli) 07 - Świętego Jana, Mountados 15 - Błogosławionego Jana z Kalyvitos 17 - Św. Antoniego, Stení 25 - Grzegorza Teologa, Falatados 30 - Znalezienia - Trzech Hierarchów, Chora LUTY 02 - Odnalezienia Jezusa w Świątyni (Tis Ypanantís tu Kyriu), Ktikados 10 - Św. Charalambosa, Tarampados, Św. Trojca, Chora, Platia MARZEC 25 - Zwiastowania Matki Boskiej, cerkiew Zwiastowania KWIECIEŃ 24 - Matki Boskiej Kalaman, Voláx MAJ Źródła Życia, Xomburgo Dio Choria (święto ruchome) 16 - Św. Theodorów, w przesmyku z Andros 21 - Konstantyna i Heleny, Św. Trójca (Aghia Triada) CZERWIEC Wniebowstąpienie (tis Analipseos), Arnados (ruchome święto) 13 - Św. Antoniego, Smardakito, Xomburgo Ducha Świętego, Aghia Triada, Kardianí, Falatados, Chatzirados (ruchome święto) 24 - Św. Jana, Mountados 29 - Piotra i Pawła - Triandaros 30 - św. Apostołów - Triandaros LIPIEC 01 - Św. Dobroczyńców, Arnados, Marlás, Porto 20 - Proroka Eliasza (Profitis Ilias), Vaketa, Chora

25 - Św. Anny, Tzados 26 - Św. Paraskevi, Isternia 27 - Św. Pantalejmona, Triandaros SIERPIEŃ 06 - Przemienienia, Priastro, Karyá, Karkados, Dio Choriá 15 - Zaśnięcia Matki Boskiej, cerkiew Zwiastowania, Vrysi 18 - Św. Agapitosa, Agapi 23 - Pani Obcej (Kyra Kseni), Pyrgos 23 - 9 dni od zaśnięcia Matki Boskiej (Enniamera tis Panagias), Tsikniás, Karyá 29 - Św. Jana Bezgłowego, Komi WRZESIEŃ 07 - Św. Sostisa, Ag. Sostis 08 - Narodzin Matki Boskiej, Vourniotissa 14 - Szlachetnego Krzyża, Ktikados, Priastro, Chora (15-tego) PAŹDZIERNIK 26 - Św. Dimitriosa (Demetriusza), Karyá, Tsiknás LISTOPAD 08 - Archaniołów (Taksiarchón), Chora 11 - Św. Minasa, Kardianí, Xombourgo 21 - Wprowadzenia Matki Boskiej (Isodión Theotoku), Tripotamos 25 - Św. Katarzyny (Aghia Ekaterina), Kampos GRUDZIEŃ 04 - Św. Barbary (Aghia Varvara), Chora 05 - Św. Sawy, Chora 06 - Św. Mikołaja (Aghios Nikolaos), Stení 12 - Św. Spyridona, Ktikados 13 - Św. Łucji (Aghia Lukija), Karyá, Arnados 15 - Św. Eleftheriosa, Karyá 22 - Św. Anastazji, Karyá PHOTO: IOANNIS VIDALIS

176

PHOTO: Elias Provopoulos

Z W YCZAJE 177

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

PRODUKTY TINOS

PRODUKTY I PRZEPISY KULINARNE Z TINOS

www.tinos360.gr

179

180

PRODUKTY TINOS

PRODUKTY TINOS Odwiedzający Tinos ma okazję posmakować tradycyjnej cykladzkiej kuchni, a także lokalnych smakołyków z tutejszych produktów. Oprócz wszelkich warzyw, których w bród jest w każdym ogródku, w bezwietrznych miejscach rosną i owocują sady. Nie brak też wszelkiego rodzaju dzikich roślin i ziół, jak kapary, grzyby, cykoria spinosum [przypis tłum.: krewniak cykorii podróżnik, niewystępujący w Polsce], lebiodka kreteńska, macierzanka, dzikie karczochy, opuncje, szałwia lekarska, rumianek i inne zioła, rośliny na herbatki ziołowe. Bogata roślinność wyspy, zwłaszcza w okolicy Kato Meri, stworzyła sprzyjające warunki dla rozwoju hodowli zwierząt. Zazwyczaj każde wiejskie gospodarstwo jest samowystarczalne pod względem produktów rolniczych. Wszyscy rolnicy mają krowę, owce i kozy, drób, króliki itd., a po całej wyspie rozsiane są gołębniki. Zwierzęciem, którego nie brakuje w każdym z domów na wyspie i którym przez cały rok opiekuje się gospodarz, jest prosię, które się tuczy, tak żeby zabezpieczyć sobie tłuszcz i mięso na cały rok. Biorąc pod uwagę bogactwo tutejszej flory i fauny, oczywistym jest, że Tinos ma możliwość dostarczenia lokalnym mieszkańcom, ale też odwiedzającym, oryginalnych, tradycyjnych produktów. Niektóre z nich eksportowane są z wyspy i cieszą się dużym zainteresowaniem. ”Luza” [patrz wcześniejsze wyjaśnienie w rozdziale o tradycji], tutejsza kiełbasa, wieprzowina w czosnku są znane ze względu na ich smak. Bardzo znane jest również mleko z Tinos, żółty twardy ser ”grawiera”, serek ”kopanisti”, okrągły serek ”tiraki”, niesolony ser ”petroma”, biały ser ”anthotiro” i ser ”malathuni”, które wytwarzane są w nowoczesnej spółdzielni mleczarskiej. Odwiedzający znajdzie też miód rozmarynowy, suszone pomidory, suszone i świeże figi oraz wszelkiego rodzaju owoce i warzywa. Znane jest również różowe winogrono, z którego można skosztować na jesieni ”mustalevria” [przypis tłum.: rodzaj słodkiej galaretki robionej z moszczu winogron]. Gość koniecznie musi też spróbować lokalnego wina i rakí. Wszystkie powyższe produkty można nabyć w spółdzielni, sklepach spożywczych i na zielonym rynku na Tinos (odbywa się codziennie w porcie). Na pewno każdy odwiedzający da się skusić na zakup tradycyjnych słodyczy z Tinos zrobionych z lokalnych produktów wysokiej jakości: ”amygdalota”, ”kserotigana” (diples), ”psarakia” (”skaltsunia”), ”bezedes”, słodkich ciastek serowych, ”lukumia” itd.

PRODUKTY TINOS

181

182

P r zep i s y

Suszone pomidory w panierce SKŁADNIKI NA 15 SZTUK 15 suszonych pomidorów (suchych, nie w oliwie) 1,5 filiżanki mąki 2 łyżki drobno posiekanej pietruszki 1 mała starta cebula 2 łyżki drobno posiekanego koperku 2/3 filiżanki wody 1,5 filiżanki oliwy z oliwek do smażenia Sól, pieprz WYKONANIE: Suszone pomidory namaczamy w wodzie przez 1 dzień, żeby je odsolić i żeby nasiąkły. Wrzucamy do miski mąkę, dodajemy cebulę, koperek, sól i pieprz. Mieszamy dokładnie wszystkie składniki, dodając wodę, aż będziemy mieć gęstą masę. Wrzucamy pomidory (wcześniej odciśnięte z wody) do masy i wyciągamy po jednym pomidorze w cieście, wrzucając na rozgrzany PHOTO: to fotografio tłuszcz. Smażymy z dwóch stron. Danie podajemy na ciepło. INACZEJ: Pomidory są równie smaczne bez dodatku jarzyn. Posypujemy namoczone pomidory odrobiną cukru, zanim wrzucimy je do panierki.

Omlet z kiełbasą (”furtalia” lub inaczej ”syglino”) SKŁADNIKI NA 4-6 OSÓB 200 g pokrojonej kiełbasy lub wędliny ”syglino” albo ”paides” (steki wieprzowe przechowywane w tłuszczu) 1 kg ziemniaków 2 łyżki masła lub smalcu 2 łyżki oliwy z oliwek 5 jajek 2 łyżki tartego sera 2 łyżki mleka Sól, pieprz

P r zep i s y

WYKONANIE: Obieramy ziemniaki i kroimy je na cienkie plasterki. Na teflonowej patelni rozpuszczamy tłuszcz i dodajemy ziemniaki oraz kiełbasę pokrojoną w plasterki lub inny rodzaj z podanych powyżej mięs. Dusimy pod przykryciem na wolnym ogniu, mieszając od czasu do czasu. Rozbijamy jajka, do których dodajemy pozostałe składniki i wylewamy tę masę na patelnię, do ziemniaków i kiełbasy. Smażymy omlet z jednej strony, po czym obracamy na drugą. Podajemy na ciepło razem z surówką.

PHOTO: to fotografio

Savore z zagęszczonym sokiem z moszczu winogron SKŁADNIKI NA 6-8 OSÓB 1 kg małej ryby, np. pysonia smukłego (”marida”) lub bopsa (”gopa”) ½ filiżanki mąki 1 filiżanka oliwy z oliwek do smażenia Sos: 3 łyżki oliwy z oliwek 3 ząbki czosnku drobno posiekane 3 łyżki mąki ¼ filiżanki zagęszczonego soku z moszczu winogron PHOTO: to fotografio

WYKONANIE: Myjemy ryby, solimy i odstawiamy na bok na chwilę. Następnie wkładamy je na durszlak, żeby obciekły dobrze z wody, obtaczamy w mące i

183

184

P r zep i s y

smażymy na patelni. Układamy je na płytkim dużym talerzu. Podsmażamy czosnek na oliwie, dodajemy mąkę i mieszamy. Następnie dolewamy zagęszczony sok z moszczu, ocet winny, wodę i cukier, wszystko dokładnie mieszamy, żeby się nie zbryliło na patelni. Dolewamy wody, jeśli konieczne, żeby sos miał płynną konsystencję, i doprawiamy, jeśli trzeba, tak aby smak sosu był słodko-kwaśny. Ciepłym sosem polewamy ryby. Podajemy na ciepło lub zimno. INACZEJ: Dodajemy gałązkę rozmarynu zamiast zagęszczonego moszczu z winogron. UWAGA: Ryby w tym sosie były konserwowane w czasach, gdy nie było lodówek, rolnicy i rybacy zabierali je ze sobą, gdy przez 2-3 dni przebywali poza domem.

Nadziewane kałamarnice SKŁADNIKA NA 4 OSOBY 1,5 kg kałamarnic 1 duża cebula drobno posiekana ½ filiżanki ryżu 1 filiżanka drobno pokrojonej pietruszki 3 łyżki kaparów 1 kromka starego chleba, starta 1 filiżanka oliwy z oliwek 1 filiżanka białego wytrawnego wina Sól, pieprz WYKONANIE: Oczyszczamy kałamarnice, oddzielając głowę i odnóża od ciała i wyciągając wnętrzności wraz z cienką przeźroczystą kością kręgosłupa. Myjemy. Kroimy drobno odnóża i wyciskamy. Podgrzewamy oliwę i dodajemy cebulę. Szklimy cebulę, dodajemy pokrojone odnóża, powinny wchłonąć swoje płyny i dopiero wtedy dodajemy po ½ filiżanki wina i ryżu. Mieszając pozostawiamy aż do wchłonięcia płynów przez ryż. Ściągamy z ognia, dodajemy pietruszkę, kapary, chleb, sól i pieprz. Dobrze wymieszać. PHOTO: to fotografio Następnie nadziewamy kałamarnice i zamykamy wykałaczką. Układamy je na głębokiej patelni i dodajemy ½ filiżanki oliwy i ½ wina. Pozostawiamy je na wolnym ogniu przez pół godziny.

P r zep i s y

Kserotigana Składniki na 40-50 sztuk: 500 g mąki ½ filiżanki soku z cytryny ½ filiżanki oliwy z oliwek 1 kieliszek rakí, woda 3 filiżanki oliwy do smażenia Drobno posiekane orzechy włoskie, sezam, cynamon Syrop: 3 szklanki cukru ½ szklanki wody 3 łyżki miodu WYKONANIE: Wsypujemy mąkę do miski, robimy dołek i dodajemy oliwę, sok z cytryny i wodę, tyle, żeby zrobić zwięzłe ciasto. Dzielimy ciasto na kawałki wielkości pomarańczy. Rozwałkowujemy cienkie ciasto i kroimy na pasy 10 na 20 cm (używając ostrza z ząbkami, żeby brzegi ciasta miały ozdobny kształt). Jeśli ciasto się klei, posypujemy je mąką kukurydzianą. Rozgrzewamy oliwę. Wrzucamy na patelnię po jednym pasku i szybko z pomocą dwóch widelców zwijamy je w ślimaki. Ślimaki mają być PHOTO: to fotografio usmażone ze wszystkich stron. Odkładamy usmażone kawałki na papierowy ręcznik, żeby obciekły z tłuszczu. Przygotowujemy syrop, wszystkie składniki mieszamy w garnku i zagotowujemy, tak żeby syrop nieco zgęstniał. Na dużym talerzu układamy usmażone kawałki, polewamy syropem i dekorujemy orzechami, sezamem i cynamonem. Możemy usmażone kawałki trzymać nawet przez 2-3 tygodnie i polać syropem tuż przed podaniem. INACZEJ: Możemy zrobić ciasto z sokiem z pomarańczy, bez wody. Przepisy udostępniła nam pani Nikoletia Delatora-Foskolou z książki ”Smaki Cyklad” z fotografiami Chrysy Paraskevá (”To Fotografijo”).

185

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

PIESZE WĘDRÓWKI PO TINOS

www.tinos360.gr

187

188

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

10 MAMA∆OΣ MAMADOS

MAPΛAΣ MARLAS ΠANOPMOΣ PANORMOS ΡΟΧΑΡΗ ROCHARI ΠYPΓOΣ PIRGOS

Π. ΒΑΘΥ B. VATHI

ΠΛATIA PLATIA

BENAP∆A∆OΣ VENARDADOS

ΥΣΤΕΡΝΙΑ ISTERNIA

Μ. Καταπολιανής M. Katapolianis

ΟΡΜΟΣ ΥΣΤΕΡΝΙΩΝ ORMOS ISTERNION

10 KAP∆IANH KARDIANI Π. ΟΡΜΟΣ KAP∆IANHΣ ORMOS KARDIANIS

Π. AG.

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

Προφ. Ηλίας Prof. Elias ΚΟΛΥΜΠΗΘΡΑ KOLIMBITHRA

Κακή Σκάλα Kaki Skala

Βουρνιότισσα Vourniotisa

9 AETOΦΩΛIA AETOFOLIA KAPKA∆OΣ KARKADOS

AΓAΠH AGHAPI

KAΛΛONH KALONI

ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ ΑΓ. Π. ΡΩΜΑΝΟΣ . ROMANOS B. AG. ROMANOS B.

KΩMH KOMI ΠEPAΣTPA PERASTRA

ΛΙΒΑ∆ΑΣ LIVADA

ΣKΛABOXΩPI SKLAVOCHORI KPOKOΣ KROKOS

ΣMAP∆AKITO SMARDAKITO

ΛOYTPA LOUTRA

ΣKAΛA∆OΣ SKALADOS BΩΛAΞ VOLAX

5 ΦAΛATA∆OΣ FALATADOS

ΟΡ. ΤΣΙΚΝΙΑΣ M.T. TSIKNIAS

MYPΣINH MIRSINI KOYMAPOΣ KOUMAROS MEΣH MESI ΞINAPA ΣTENH TZA∆OΣ XINARA TZADOS KAMΠOΣ KEXPOΣ STENI KECHROS KAMPOS KAPYA KARIA XATZIPA∆OΣ 3 ΠOTAMIA MONAΣTHPI TPIΠOTAMOΣ CHATZIRADOS MONASTIRI TRIPOTAMOS POTAMIA KTIKA∆OΣ KTIKADOS APNA∆OΣ ΣΠEPA∆OΣ ARNADOS SPERADOS MOYNTA∆OΣ ∆YO XΩPIA MOUNTADOS DIO CHORIA ΟΡ. ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟ MT. EXOMVOURGO

TAPAMΠA∆OΣ TARAMPADOS

ΚΙΟΝΙΑ KIONIA

MΠEP∆EMIAPOΣ BERDEMIAROS

7 ΛΥΧΝΑΦΤΙΑ LICHNAFTIA

TPIANTAPOΣ TRIANTAROS

THNOΣ TINOS

ΑΓ. ΙΩΑΝ. ΠOPTO AG. IOANNIS PORTO ΑΓ. ΣΩΣΤΗΣ AG. SOSTIS ΑΓ. ΦΩΚΑΣ AG. FOKAS

189

190

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

Tinos może być rajem dla miłośników natury i wędrówek w środowisku, gdzie ingerencja człowieka jest niewielka i dyskretna. Skalisty krajobraz nie pozwala zresztą na zbyt wiele i napawa szacunkiem oraz egzekwuje umiar we wprowadzaniu zmian. Tym sposobem spacerowicz może kroczyć brukowanymi kamieniami drogami i malowniczymi ścieżkami, napawając się specyficznym charakterem krajobrazu Tinos z nieskończonym zastosowaniem kamieni przez zdolnych rzemieślników, którzy zadbali o połączenie sztuki ze skalistym otoczeniem i surową ziemią. Spacerowicz spotyka na swojej drodze niezliczone gołębniki, jakby haftowane z niezwykłym kunsztem przez budowniczych, wiejskie gospodarstwa i kaplice z pięknymi dzwonnicami, ale też zielone wąwozy w wielu miejscach. Poniższe trasy to zaledwie kilka z wielu dostępnych na wyspie dla miłośników pieszych wędrówek.

FALATADOS - (MYRSINI) - MANGANARI - PLATY AKTI LIVADAS Ta trasa jest wyjątkowo interesująca, z bazą Falatado - jedną z największych i najpiękniejszych wiosek w Tinos, ponieważ spacerowicz ma okazję przejść kamienistą ścieżką większość trasy, spacerując nad zacienionym rzeki,

brzegiem

gdzie

rosną

rozłożyste platany i dęby, a

także

odkryć

stare

młyny wodne. W miejscu Lydakia

krajobraz

zachwycający,

jest

ponieważ

niezliczone erozyjne skały granitowe tworzą rzadki obraz. PHOTO: Elias Provopoulos

ukończyć

Spacer

można

przechodząc

przez idylliczne rejony Platy i Manganari, aż do zatoki Livada z przepiękną i czystą plażą. Ta trasa może zostać przedłużona aż do latarni Livada, która znajduje się na północnowschodnim końcu wyspy. Do tego samego celu można dojść zaczynając z wioski Myrsini, która znajduje się u stóp góry Tsikniás.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

191

192

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

DINARA - XOMPOURGO - KOYMAROS - SKALADOS KROKOS - SMARDAKITO - TARAMPADOS - KAMPOS LOUTRA - PERASTRA To długa i raczej męcząca trasa, ale warta przejścia, ponieważ oferuje nam zaznajomienie się z wieloma wioskami Tinos, przechodząc przez nie. Również natura w swojej okazałości wynagradza nasz trud. Bazą jest wioska Xinara, siedziba dawnej gminy Exompourgo, gdzie króluje największy budynek katolickiego biskupstwa. Spacerowicz kieruje się w stronę Xombourgo, przechodząc powyżej wioski. Na szczycie fortecy panoramiczny widok na wszystkie strony wyspy jest urzekający,

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

a warto zwrócić uwagę na duży marmurowy krzyż na pamiątkę starego kościoła Świętej Heleny, który się tu znajdował. Dalej droga przecina wioskę Koumaro na zboczu góry Furka z widokiem na dolinę Komi i jej wioski. Mając po prawej stronie jedyny w swoim rodzaju krajobraz okolicy Volax z granitowymi formacjami skał, spacerowicz zejdzie w kierunku najbliższej wioski, Skalado, gdzie może sobie zrobić przerwę na kawę w kafenionie. Trasa aż do Krokos będzie z górki - to malownicza wioska z tradycyjnymi tawernami w wąwozie. Dalej trasa jest pod górkę, ale trud wynagrodzi nam spacer pomiędzy polami uprawnymi z kanałami i sadami. Spotykamy malownicze kaplice, gołębniki, młockarnie, wiatraki, aż docieramy do Smardakito, wioski o ładnym położeniu i architekturze oraz z orzeźwiającym źródłem, przy którym możemy odpocząć.

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

Kontynuując spacer w kierunku Tarampado, turysta będzie miał okazję napawać się jedynym na całym świecie widokiem gołębników, które znajdują się tutaj grupowo i zaliczane są do największych i najlepiej zachowanych na wyspie. Przechodząc do sąsiedniej wioski Kampos, możemy zaopatrzyć się w ciepłe, pachnące suchary i chleb. Dalej droga schodzi w dół w kierunku Loutra, wioski tonącej w zieleni i drzewkach cytrusowych, gdzie znajduje się siedziba sióstr urszulanek i mnichów jezuickich. Na sam koniec docieramy do Perastra, idąc niemal równolegle do rzeki Komi pomiędzy oleandrami i łozinami oraz przechodząc przez kamienne mostki i brukowane uliczki.

MONASTYR KEXROVOUNI - MOUNTADOS - SBERADOS TRIPOTAMOS - XOMPOURGO

PHOTO: Elias Provopoulos

Ta trasa zaczyna się od monastyru Kechrovouní i dociera do Xombourgo lub odwrotnie, można ją porównać do zespołu połączonych naczyń, bowiem początek i koniec trasy znajdują się na dwóch szczytach o podobnej wysokości. Dlatego też, ktokolwiek zdecyduje się wyruszyć w tą trasę, powinien mieć kondycję, żeby znosić wspinaczkę pod górkę i zejście w dół, choć oczywiście na koniec wyjdzie mu na zdrowie, bo oprócz gimnastyki, będzie miał możliwość napawać się wyjątkową trasą. Z monastyru wiedzie brukowana kamieniami serpentynowa ścieżka, która schodzi po zboczu o niezliczonych tarasach, stajniach i młockarniach, aż w końcu dociera do wioski Mountados. Tutaj spacerowicz ma okazję przejść się po pięknej i malowniczej wiosce oraz orzeźwić się przy jej źródle.

193

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

Dalej, przechodząc przez kamienny mostek i pozostawiając po prawej stronie zieloną Karyá i wzgórze Kolokytha z porzuconym wiatrakiem, docieramy do wiosek Sberados i Tripotamos. Oba te tradycyjne osiedla z licznymi gołębnikami, kamiennymi źródłami i kaplicami, które je otaczają, oczarowują odwiedzających. Za Tripotamos ścieżka pnie się pod górę i schodzi się ze starożytnym szlakiem do Xompourgo. Trasa, biegnąca pośród ruin starożytnego miasta i pozostałości majestatycznego archaicznego muru oraz różnych zabudowań i świątyni Demeter, dociera do stóp wzgórza, na którym przez wieki górowała średniowieczna forteca wyspy. Spacer można zakończyć wizytą w klasztorze Wytrwałego Serca Jezusowego, ale też wspinaczką do fortecy, jeśli komuś pozwala na to kondycja.

KIONIA - KTIKADOS - SMOURDIA - VARY - POLES CHORA Dwie krótsze trasy spacerowe to te, które łączą wioski Ktikados i Chatzirados z Kionia, zatoką z osiedlem i stanowiskiem archeologicznym, gdzie znajdują się ruiny świątyni Posejdona i Amfitryty. Trasy są dość krótkie i niezbyt męczące, ścieżka biegnie w dół, niemniej jednak to urokliwe trasy z wyjątkowym widokiem na przeciwległy horyzont na morzu i sąsiednią wyspę Syros. Spacerowicz przechodzi przez rolnicze ścieżki i mosty skąpane w zieleni. Ten odcinek trasy łączy dawna droga pomiędzy Chorą a Xompourgo, która dociera do Chory, mijając mur starożytnego Tinos w okolicy Poles i pozostałości akweduktu

Pizystratesa.

Jeśli ktoś chce przejść całą trasę, która zaczyna się od Chatzirados lub Ktikados, mijając szczątki PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

194

starej wioski, a w okolicy Smourdiá, zacznie schodzić w kierunku Xompourgo – Chora.

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

FATADOS - VOLAX - GRIZA - SKLAVOCHORIO AGAPI Ta trasa wiedzie z okolic ”Pano” do ”Kato Meri” na Tinos, zaczynając od północnego końca Falatados, a dokładniej Kathlikaros, i docierając do wioski Agapi. Spacerowicz, po przejściu jedynego w swoim rodzaju odcinka z

ogromnymi

granitowymi,

skałami

dotrze

wioski Voláx, gdzie może posnuć się po malowniczej wiosce, zobaczyć, jak plotą kosze oraz odpocząć w kafenionie

lub

tawernie.

Dalej, idąc w kierunku rejonu Griza, wzdłuż wąwozu z ostrokrzewami,

drzewami

pistacjowymi i oleandrami, znajdzie się w wiosce Agapi z

kamiennymi

wieloma

mostami,

gołębnikami,

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

opuncjami i migdałowcami. Zbaczając nieco z trasy, spacerowicz może odwiedzić małą wioskę Sklavochorió, gdzie urodził się malarz Nikolaos Gizis.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

195

196

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

STENI - POTAMIA - MAROULI - LYCHNAFTIA Jeśli ktoś odwiedzi główną wioskę Tinos - Stení - i lubuje się w odkrywczych spacerach, to powinien podążyć kamienną ścieżką, która się tu zaczyna i schodzi w kierunku południowo-wschodniej części wyspy aż do spokojnej i z bujną roślinnością plaży Lychnaftiá. Po drodze minie wioskę Potamiá z jej wąwozami, przejdzie przez starą ścieżkę o nazwie Tartar, przechodząc wcześniej przez k amienny most i schodząc w kierunku pięknej okolicy w pobliżu Marouli, spotykając oczywiście wszędzie gołębniki pośród pól uprawnych. W PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS okolicy Nerómylos warto się zatrzymać na odpoczynek i obejrzeć stare osiedle z młynem wodnym. Na końcu trasy jest urokliwa plaża Lychnaftiá z kolorowymi kamyczkami, lazurową wodą i widokiem w kierunku Mykonos.

MYRSINI - PROFITIS ILIAS - SZCZYT TSIKNIAS Odwiedzający wyspę będzie miał pełny obraz Tinos, jeśli pośród różnych tras zdecyduje się przemierzyć i tą, która wiedzie na szczyt Tsikniás (726 m n.p.m.), związany z wieloma mitami wokół jego nazwy. Rozpoczynając spacer od wioski Myrsini, obieramy ścieżkę w kierunku Xokopi, która doprowadza nad do podnóża góry. W okolicy Mármara zaczyna się spiralna wspinaczka w kierunku kaplicy Proroka Eliasza (gr. PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS Profitis Ilias), żeby zakończyć się na szczycie Tsikniás. Stąd rozciąga się niesamowity widok na całe Tinos i okoliczne wyspy oraz Morze Egejskie.

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

DIO CHORIA - FANEROMENI - KOUNARES (AGHIA VARVARA) AGHIOS SOSTIS Z bazą ”glysterni”, jak nazywają źródło w Dio Choriá, spacerowicz może podążyć

starym

krętym

szlakiem i zejść po zboczu, mając nieograniczony widok morza. Przed nim rozciągają się pastwiska w Mantaloús, a dookoła rozsiane są kaplice i gaje oliwne. Docierając do monastyru Faneromeni w okolicy Kounares, warto zatrzymać się na chwilę i napawać krajobrazem oraz widokiem

pozostałości

starożytnej rolniczej osady. Po Kounares trasa się rozwidla, jedna droga prowadzi do Aghia

Varvara,

główna,

druga,

malowniczej

zatoczki Aghios Sostis z piękną plażą.

PHOTO: Elias Provopoulos

KALLONI - AEROFOLIA - KORIS PYRGOS - STAVRIA MONASTYR KATAPOLIANIS - PLATIA - PYRGOS Spacerowicz, który odważy się przejść tę długą, ale niezwykle kulturowo interesującą trasę, aby dotrzeć z okolic ”Kato Meri” do ”Exo Meriá”, będzie miał okazję zdobyć niepowtarzalne doświadczenia, bo pozna niezbadaną stronę Tinos. Zacząć należy z Kalloní, bardzo malowniczej wioski, co zdradza już jej imię (gr. ”kalloni” – piękna), wspiąć się w kierunku Aetofoliá z ładnym położeniem i malowniczym źródłem, przejść kamienny most i dotrzeć do Aghioi Anargyroi w Pyrgiá, gdzie znajdują się ruiny z okresu hellenistycznego. Idąc zawsze północną częścią Tinos, ze stromymi zboczami i dzikim wyspiarskim krajobrazem, oraz mając po prawej stronie

197

198

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

morze, możemy zatrzymać się w okolicy Koris Pyrgos, żeby napawać się wyjątkowym widokiem wąwozu Chalakiá i gospodarstw zbudowanych na starożytnym osiedlu, podobnie jak Stavria, inne ważne osiedle rolnicze. Na całej trasie roślinność jest uboga, niskie krzewy i pola uprawne na tarasach zbudowanych z lokalnego kamienia. Kolejny przystanek to monastyr Katapolianí, który datuje się na XVIII w. i znajduje się po stronie wzniesienia Isterniá. Rozciąga się stąd wspaniały widok na wioski okolicy ”Exo Meriá” i orzeźwiające źródło. Dalej trasa biegnie w dół w kierunku wioski Platiá z pomnikiem poświęconym poległym mieszkańcom Panormos, a ostatecznym celem jest Pyrgos – największa wieś na Tinos. Tutaj spacerowicz może posnuć się po marmurowych alejkach i odwiedzić Muzeum Chalepasa oraz Artystów z Panormos, Szkołę Sztuk Pięknych, cmentarz wioski z jego wspaniałymi nagrobkami, nowe Muzeum Obróbki Marmuru, może podziwiać rzadkie świetliki w domach i odpocząć na malowniczym placu wioski pod wiekowym platanem.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

P I ESZE W Ę D R Ó W K I P O T I N O S

KARDIANI - ISTERNIA (ZATOKA ISTERNIA) VENARDADOS - PYRGOS - MARLAS - MAMADOS Z bazą w Kardianí, zielonej wiosce w południowo-zachodniej części wyspy, która zdaje się wisieć na zboczu góry z jedynym w swoim rodzaju widokiem na wyspę Syros, spacerowicz udaje się w kierunku lokalnej drogi do Isterni, dużej i pięknej wioski, z równie imponującym widokiem jak Kardianí. Tutaj zatrzyma się na spacer po marmurowych zaułkach, odwiedzi Muzeum Artystów z Isterni i kunsztowną cerkiew Aghia Paraskevi. Stąd zaczyna się kamienna ścieżka ze stopniami prowadząca do zatoki Isternia, gdzie można zatrzymać się na kawę lub posiłek z owoców morza w tawernie. Z Isterni droga wiedzie nas w kierunku Pyrgos, przebiegając przez malowniczą wioskę Venardados, która znajduje się w wąwozie z platanami. Turysta, zwiedziwszy największą i najpiękniejsza wioskę Tinos - Pyrgos, może wybrać starą kamienną trasę, która wiedzie do Pánormos, następnie wybierze biegnącą w górę odnogę w kierunku Marlás, z unikalnym kościołem Aghioi Anargyroi i sąsiednim monastyrem Kyra Xeni oraz osiedlem Mamado, które jest najbardziej wysunięte na zachód na wyspie - stąd rozciąga się wspaniały widok na cieśninę pomiędzy Tinos a Andros i na PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS Andros. Może też zwiedzić opuszczone osiedle Ismaíl.

Trasy spacerowe na Tinos opracowane zostały na podstawie publikacji ”Wędrówki piesze na Tinos” autorstwa Tasosa Anastasiou. Publikacja ta, wydana w trzech językach (greckim, angielskim i francuskim), jest dostępna, równocześnie z działaniami podjętymi na Tinos przez Wydział ds. Kultury Peryferii Cyklad w celu ochrony i prezentacji wybranej sieci kamiennych starych dróg i tras na wyspie.

199

PHOTO: ZEFI POTIRI

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

WYCIECZKI SAMOCHODOWE

www.tinos360.gr

201

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

202

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

WYCIECZKI SAMOCHODOWE Sieć dróg na Tinos sprzyja wycieczkom samochodowym lub motorowym. Przybysz ma okazję zwiedzić wyspę w trzy lub więcej dni. Poniższe trasy są propozycjami, które pozwolą wycieczkowiczom na samodzielne oprowadzanie się w najlepszy możliwy sposób po terenie Tinos i jej wioskach.

TRIANDAROS - DIO CHORIA - ARNADOS - MONASTIRI STENI - FALATADOS

PHOTO: ZEFI POTIRI

Podążając ”starą” malowniczą drogą asfaltową, która wiedzie z Chory do wiosek, wybieramy drogę do Monastiri. U wylotu miasta spotykamy Aghia Paraskevi – w przeszłości monastyr, a obecnie świątynię parafialną. Cała trasa jest wspaniała, bowiem krajobraz dookoła jest urzekający wraz ze swoimi tarasowymi terenami uprawnymi, zapełnionymi drzewami oliwnymi i figowymi, gołębnikami i śnieżnobiałymi kaplicami, mostkami i wąwozami, ale również widok z góry na Chorę i morze jest wspaniały. W okolicy Derafia – Kokkines Eklisies podążamy za drogą z prawej strony rozwidlenia do Monastiri. Pierwsze wioski, które spotykamy, to malowniczy Berdemiaros i tradycyjny Triandaros. Warto się tutaj zatrzymać i posnuć po wąskich zaułkach z łukami, orzeźwić przy głównym źródle, zwiedzić starą wytłaczarnię oliwy, która wystawiona jest na pokaz u wjazdu do wioski, oraz zjeść coś w tawernie w wąwozie i nieco wyżej ze względu na widok. Dalej trasa wznosi się do Dio Choriá, gdzie jest jedyny w swoim rodzaju widok na niezmierzony błękit morza, uwodzący każdego przechodnia. Proponuje się spacer po wiosce, bowiem miejsce to nie tylko jest malownicze i urokliwe, ale na centralnym placu znajdziemy cień dzięki sędziwym platanom. Następny przystanek w sąsiedniej wiosce Arnados. To jedna z najbardziej tradycyjnych wiosek na wyspie, z wieloma łukami, stoami, zaskakującą kapliczką ”Panaidaki” ukrytą w krypcie, muzeami, ale też tawernami o wspaniałym widoku. Podążając za drogą, docieramy do monastyru Pani Aniołów (Monastiri tis Kyras Angelon) w Kechrovouni.

203

204

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

Tutaj potrzebujemy nieco czasu, aby zwiedzić monastyr i pospacerować po jego ciasnych zaułkach, zadbanych przez mniszki, a także aby pokłonić się relikwii czaszki Świętej Pelagii i zakupić wyroby mniszek. Droga ciągnie się dalej po zboczu góry. Po lewej stronie rozciąga się zielona wioska Karyá, którą możemy odwiedzić schodząc pieszo starą ścieżką, a dalej są małe wioski Tzados i Kechros. W okolicy Pendostrato, punkcie węzłowym, skręcamy w lewo w kierunku Stení, głównej wioski z katedrą Aghios Nikolaos w dole i na górze Świętego Antoniego (gr. Aghios Antonios – Kamari) i odwiedzamy jego muzeum z rzadkimi eksponatami. PHOTO: Elias Provopoulos

Jeszcze

kawałek

podjedziemy

w kierunku malowniczej i tonącej w zieleni wioski Mesi, a następnie skręcamy w prawo w kierunku Falatados, drugiej pod względem wielkości wioski na wyspie, rozciągającej się na szczycie. Tutaj możemy pospacerować po wybrukowanych kamieniami uliczkach i odwiedzić katedrę z wysokim sklepieniem kopułowym, muzea, ale też tawerny z tradycyjnymi potrawami. Jeśli ktoś ma życzenie, może też odwiedzić sąsiednie Xompourgo z katolickim klasztorem

Wytrwałego

Serca

Jezusowego i wspiąć się na szczyt z fantastycznym widokiem, gdzie może

spacerować

fortecy Kastro. PHOTO: ZEFI POTIRI

pośród

ruin

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

TRIPOTAMOS - KTIKADOS - XINARA - LOUTRA VOLAX - KOMI - KALLONI

PHOTO: ZEFI POTIRI

Z bazą w Chorze i jadąc nową drogą, udajemy się w kierunku Pyrgos. Oprócz krajobrazów Tinos z tarasami i rzadkiej niskiej roślinności [przypis tłum.: śródziemnomorska makkia], wrażenie wywiera tama Vaketa, która wydaje się być nisko niczym małe jezioro nad miastem. Po przejechaniu ok. 5 km dojeżdżamy do Tripótamos z jego rozsianymi licznymi gołębnikami. Wioska jest bardzo malownicza i warto ją odwiedzić. To tutaj właśnie postanowił zamieszkać filozof Kornelius Kastoriadis [przypis tłum. francuski filozof i psychoanalityk greckiego pochodzenia ur. w Konstantynopolu w 1922, zmarł w 1997 r. w Paryżu]. Skrzyżowanie po prawej wiedzie do pięknych wiosek Karyá

i Mountados, z kolei wybierając skręt w lewo w kierunku Pyrgos przejeżdżamy obok starych wiatraków i spółdzielni mleczarskiej wyspy. Po przejechaniu około kilometra docieramy do wiosek Ktikados i Chatzirados. Przystanek na kawę i posiłek z widokiem na Kionia i morze to dobry pomysł, zanim wyruszymy w dalszą trasę w kierunku centrum wyspy. Od razu za wioskami znajdujemy się na rozwidleniu dróg, gdzie skręcamy w prawo i wjeżdżamy do historycznej okolicy Xinara u podnóża Xompourgo. Tutaj znajduje się katolickie biskupstwo z cennym archiwum, jak również siedziba byłej gminy Exomvourgo.

205

206

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

Bardzo blisko jest wioska Loutra z historycznym klasztorem urszulanek i zakonem jezuitów. Tutaj konieczny jest przystanek, skoro przybysz ma mnóstwo opcji zwiedzania: odwiedziny w muzeach wioski, ale też spacer po niej samej, tonącej w zieleni. Kontynuując podróż i skręcając na skrzyżowaniu, pniemy się w górę w kierunku wioski Skalados z czarującym widokiem

dolinę

Komi,

Koumaros i stóp góry Furka i Voláx, z jedynym w swoim rodzaju krajobrazem, na który składają się granitowe zaokrąglone skały rozsiane po okolicy. W Voláx tworzą jeszcze ostatni wytwórcy koszy wiklinowych na Tinos. Powracając na główną drogę i zjeżdżając w kierunku Komi, PHOTO: ZEFI POTIRI

napotykamy po lewej stronie

wioskę Perastra, która zbudowana jest w wąwozie z kamiennymi mostami. Nieco dalej, wybierając drogę po prawej, odwiedzamy wioskę Agapi o wyróżniającej się architekturze i pięknym wąwozie z płynącą wodą. Jeśli pojedziemy do Vourniotissa, odwiedzimy monastyr z bogatą tradycją wokół jego ikony. Powracając ponownie na główną drogę dotrzemy do Komi, głównej wioski znajdującej się na dużej równinie z wieloma sadami i bogatą produkcją rolniczych produktów. Stąd możemy się udać na piękną plażę Kolymbithra i popływać, plaża przystosowana jest też do surfingu i oczywiście ma tawerny. Nieco za Komi znajdują się wioski Kato Klisma i Aetofoliá. Zbliżając się do końca wycieczki, zostawiamy po prawej stronie Karkados z krzywą dzwonnicą i kończymy naszą wycieczkę w Kalloní, jednej z większych i piękniejszych wiosek na Tinos.

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

Panagia Vourniotissa - Matka Boska z Vournios To monastyr znajdujący się 4 km za wioską Agapi, z widokiem na morze i zatokę Kolymbithra, poświęcony Matce Boskiej z Vournios, której cudotwórcza ikona przechowywana jest w monastyrze Kechrovouni. Jej święto obchodzone jest 8 września, w dniu, w którym mówi się, że ikona została odnaleziona w cudowny sposób. Ktoś z pobliskich mieszkańców zobaczył światełko na morzu i kiedy poszedł sprawdzić, co to może być, znalazł gliniany dzban z ikoną w środku. Zabrał dzban i usiłował go przenieść, ale od pewnego miejsca nie był w stanie go podnieść, co zinterpretowano, że Matka Boska tam właśnie chciała zostać. Dlatego w tym miejscu, gdzie dawniej znajdowała się kaplica świętego Jana (gr. Aghios Ioannis) zbudowano dużą cerkiew, która ma dzisiaj marmurowy dach, drewniany ikonostas i przyciąga tłumy wiernych.

KAMPOS - TARAMPADOS - KARDIANI - ISTERNIA PYRGOS - PANORMOS

PHOTO: ZEFI POTIRI

To niezwykła wycieczka, bowiem przejeżdża się całą południową stronę wyspy, mając zawsze po lewej nieskończony błękit morza, a po prawej nieurodzajne okolice Tinos, z powodu hulających tu wiatrów, ale mające też swój urok. Niezliczone tarasy, wyżarte przez wiatr skały i rozsiane białe kaplice, które się wyróżniają na tle krajobrazu - to miejsce Tinos jest magiczne. Zaczynamy w Chorze, jadąc nową drogą prowadzącą do Exo Meri, w kierunku Pyrgos i mijając wioski Tripotamos i Ktikados, gdzie droga wiedzie równolegle do morza. Pierwszą napotkaną wioską jest Kampos, z cerkwią Świętej Katarzyny (gr. Aghia Ekaterini), pozostałością po panowaniu rosyjskim na wyspie. Robimy przystanek, aby w lokalnej piekarni zaopatrzyć się w pachnące suchary (”paksimadi”) i jeszcze ciepły chleb. Później zwiedzanie sąsiedzkich wiosek Smardakito i Tarampados, przyjemne, bowiem obie zachowały swój tradycyjny koloryt, którym urzekają odwiedzających.

207

208

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

Obok Tarampados znajduje się grupa największych i najpiękniejszych gołębników na Tinos, które stanowią wdzięczne modele do fotografowania. Dalsza część trasy jest opustoszała, bowiem brak tu wiosek, a krajobraz zmienia się w bardzo nieurodzajny, szarpany wiatrami, którego cechą charakterystyczną są tarasy, skały i rozsiane kaplice oraz stada owiec i kóz. Po ok. 10 minutach jazdy powinniśmy zatrzymać się obok dziwnej skały, która - wyrzeźbiona przez wiatry - przypomina grzyb lub parasolkę. Następna wioska po trasie to Kardianí. Zdaje się zwisać ze skały nad wodą, która przeobraziła to miejsce w oazę zieleni. To źródło z zimną wodą, gdzie możemy ugasić pragnienie, ale i sama wioska stanowią ozdobę wyspy i zachęcają do spaceru tutaj. Isternia - to jedna z największych i najpiękniejszych wiosek wyspy, stanowiąca nasz kolejny przystanek. Tutaj powinniśmy się zatrzymać na spacer po marmurowych uliczkach, napawać architekturą, odwiedzić muzeum wyspy i zrelaksować się nad kawą w kafenionie. Zaraz za wioską znajdują się stare wiatraki, potwierdzenie dawnej działalności i handlu zbożem w tej okolicy. Krajobraz jest tu idealny do fotografii, ale i spacerów. W niewielkiej odległości od wioski Platiá i Venardados docieramy do Pyrgos, największej wioski na wyspie, ale też najważniejszej, ponieważ tutaj urodziło się wielu wielkich artystów. Wioska sama w sobie też jest ciekawa

PHOTO: Ioannis Vidalis

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

z powodu marmurowych alejek, tradycyjnych domostw, rzeźb zdobiących wszędzie ściany, dwóch majestatycznych kościołów, muzeów, cmentarza z bogatymi rzeźbieniami, ale też pięknym i gościnnym placem centralnym pod rozłożystym starym platanem, który ocienia kawiarniane stoliki - możemy tu napić się dobrej kawy i zjeść pyszny deser ”galoktobureko” [przypis tłum.: przypomina nieco kremówki, polany słodkim syropem]. Z Pyrgos udajemy się do Pánormos na kąpiel na jednej z piękniejszych plaż i posiłek w tawernie z owocami morza na molo. Z Pyrgos możemy też odwiedzić pobliskie wioski Marlás i Mamados, które są najbardziej oddalonymi na Tinos ,lub stary monastyr Kyra Xeni, w pobliża Marlás.

MONASTYR KYRA XENI

PHOTO: ZEFI POTIRI

W pobliżu wioski Marlás znajduje się monastyr Matki Boskiej Kyra Xeni, który zbudowany został w latach 1732-1756. Według tradycji, jeden z okrętów, który wypłynął z cieśniny Darnadanele, znalazł się w niebezpieczeństwie podczas złej pogody w Pánormos. Kapitan i załoga prosili Matkę Boską o ratunek, obiecując jej, że kapitan zostanie mnichem. Faktycznie, kiedy statek tonął i załoga z kapitanem znalazła się w wodzie, z fal wypłynęła ikona Matki Boskiej (według innej wersji była to ikona, która znajdowała się na tonącym statku), która zażądała, aby kapitan wyłowił ją na ląd. Uratowany kapitan przybył do wioski Marlás i usiadł, żeby odpocząć. Kiedy podniósł się, żeby wyruszyć dalej, nie mógł podnieść ikony, co zostało zinterpretowane, że wolą Matki Boskiej jest, aby zbudować cerkiew w tym miejscu. Kapitan sprzedał cały swój majątek i zabrał się za budowę świątyni pod wezwaniem Matki Boskiej Kyra Xeni – Pani Obcej, bowiem on sam z obcych ziem przybył. Tak oto kapitan został mnichem o imieniu Kalinikos i dożył w tym miejscu starości. Dzisiaj Kyra Xeni obchodzi swoje święto w pierwszą niedzielę po 15 sierpnia i gromadzi wiernych z całej Tinos.

209

210

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

ΙΣΜΑΗΛ ISMAIL MAMA∆OΣ MAMADOS

MAPΛAΣ MARLAS ΠANOPMOΣ PANORMOS ΡΟΧΑΡΗ ROCHARI ΠYPΓOΣ PIRGOS

BENAP∆A∆OΣ VENARDADOS

Π. ΒΑΘΥ B. VATHI ΠΛATIA PLATIA

ΥΣΤΕΡΝΙΑ ISTERNIA

ΚΟΡΗΣ ΠΥΡΓΟΣ KORIS PYRGOS Μ. Καταπολιανής M. Katapolianis

ΟΡΜΟΣ ΥΣΤΕΡΝΙΩΝ ORMOS ISTERNION

ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΜΠΟΣ POLEMOU KAMPOS KAP∆IANH KARDIANI Π. ΟΡΜΟΣ KAP∆IANHΣ ORMOS KARDIANIS

Π. AG.

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

Προφ. Ηλίας Prof. Elias ΚΟΛΥΜΠΗΘΡΑ KOLIMBITHRA

Κακή Σκάλα Kaki Skala

Βουρνιότισσα Vourniotisa

AETOΦΩΛIA AETOFOLIA

ΠΕΤΡΙΑΔΟΣ PETRIADOS

KAPKA∆OΣ KARKADOS AΓAΠH AGHAPI

KAΛΛONH KALONI

ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ ΑΓ. Π. ΡΩΜΑΝΟΣ . ROMANOS B. AG. ROMANOS B.

KΩMH KOMI

KPOKOΣ KROKOS ΛOYTPA LOUTRA

ΣMAP∆AKITO SMARDAKITO

ΛΙΒΑ∆Α LIVADA

ΣKΛABOXΩPI SKLAVOCHORI

ΠEPAΣTPA PERASTRA

ΣKAΛA∆OΣ SKALADOS BΩΛAΞ VOLAX ΦAΛATA∆OΣ FALATADOS

MYPΣINH MIRSINI KOYMAPOΣ KOUMAROS MEΣH ΞINAPA MESI TZA∆OΣ XINARA ΣTENH TZADOS KEXPOΣ KECHROS STENI KAPYA KARIA ΠOTAMIA MONAΣTHPI POTAMIA TPIΠOTAMOΣ MONASTIRI TRIPOTAMOS APNA∆OΣ ΣΠEPA∆OΣ ARNADOS MOYNTA∆OΣ SPERADOS ∆YO XΩPIA MOUNTADOS DIO CHORIA

ΟΡ. ΤΣΙΚΝΙΑΣ M.T. TSIKNIAS

ΟΡ. ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟ MT. EXOMVOURGO

TAPAMΠA∆OΣ TARAMPADOS KAMΠOΣ KAMPOS XATZIPA∆OΣ CHATZIRADOS KTIKA∆OΣ KTIKADOS

MΠEP∆EMIAPOΣ BERDEMIAROS

ΚΙΟΝΙΑ KIONIA

ΛΥΧΝΑΦΤΙΑ LICHNAFTIA

TPIANTAPOΣ TRIANTAROS

ΤΗΝΟΣ TINOS ΑΓ. ΙΩΑΝ. ΠOPTO AG. IOANNIS PORTO ΑΓ. ΦΩΚΑΣ AG. FOKAS

ΑΓ. ΣΩΣΤΗΣ AG. SOSTIS

211

212

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

TRASY OFF ROAD (SAMOCHODEM TERENOWYM LUB MOTOCYKLEM ENDURO) Sieć drogowa na Tinos ma ponad 1000 km, z których prawie połowa to drogi ubite. W ten oto sposób pośród innych przywilejów, wyspa jest małym rajem dla miłośników napędu na cztery koła lub motocykli. Poniższe trasy są najpopularniejsze, jednak proszę pamiętać, że do wyboru mamy niezliczone drogi ubite i ścieżki.

I. WOKÓŁ SZCZYTU TSIKNIAS Z bazą w wiosce Stení, odwiedzający może wybrać drogę ubitą, która w pewnych punktach przecina się z asfaltową, żeby objechać dookoła szczyt Tsikniás. Droga jest dobrze ubita, a krajobraz porywający, bowiem po jednej stronie mamy majestatyczną górę, której szczyt tonie we mgle, a po drugiej bezkresne morze. Z tego miejsca sąsiednia wyspa Mykonos ukazuje się bardzo wyraźnie na horyzoncie. Oprócz objazdu dookoła szczytu, możemy też oczywiście wjechać na sam szczyt (tylko motocykl enduro lub ”twarda” terenówka). Trasa jest bardzo stroma i wymaga dużej uwagi oraz umiejętności, ale wynagradza wszystkich, którzy nią podążą, bowiem będą mieć okazję napawać się dzikim naturalnym krajobrazem ze stromymi skałami i panoramicznym widokiem. Na szczycie góry znajduje się kaplica proroka Eliasza [Profitis Ilias – przypis tłum.: w Grecji tradycją jest, iż cerkiew lub kaplicę proroka Eliasza wznosi się na górach i wzniesieniach; większość wyspiarskich i lądowych szczytów może się taką kaplicą poszczycić] na wysokości 714 m n.p.m. Zapaleni miłośnicy motoryzacji powinni mieć świadomość, że wszystkie ścieżki stoją tu przed nimi otworem, dając im możliwość zbadania góry i jej sekretów.

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

II. PETRADOS - FALATADIANA

PHOTO: IOANNIS VIDALIS

Na tej trasie odwiedzający ma możliwość poznać bardzo interesującą część północną wyspy z jedynym w swoim rodzaju krajobrazem, poprzedzielanym przez wielkie granitowe skały. Możliwości jest wiele, bowiem nie trzeba się ograniczać wyłącznie do jednej trasy. W ten oto sposób podróżując terenówką z wioski Falatados, może się udać w kierunku Kakiá Skala (Złych Schodów) i małej cerkwi Matki Boskiej. Inna trasa łączy wioskę Vourniotissa z plażą Kolymbithra

i Exo Meri. Tutaj doskonały będzie motocykl, ale i terenówka powinna sobie poradzić. A z tego punktu są niezliczone rozwidlenia drogi prowadzące do ścieżek i innych dróg ubitych.

III. POLEMOU KAMPOS To specyficzna trasa, skoro mamy okazję wybrać się na największą równinę na wyspie. Tutaj krajobraz jest wyspiarsko-górski i nieurodzajny, z rozsianymi krzakami i nielicznymi dzikimi zwierzętami. Żeby lepiej napawać się trasą, dobrze jest mieć do towarzystwa lokalnego mieszkańca, który zna te rejony. Kierowca terenówki może z bazy w wiosce Aetofoliá udać się w kierunku Aghios Panteleimonas, pięknej cerkwi z widokiem, lub po prostu pojeździć dookoła płaskowyżu. Motocyklem enduro kierowca ma możliwość jeździć w dowolnie wybranym kierunku po całej okolicy i zbadać wszystkie ścieżki. Końcem trasy mogłaby być na północnym wschodzie cerkiew Ponownego Odnalezienia powyżej wioski Isternia.

213

214

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

IV. STENO - PRASINA MARMARA (ZIELONE MARMURY) Również ta trasa, jak i poprzednie, jest interesująca, bowiem podróżujący poznają północno-wschodnią część wyspy. Samochodem terenowym łatwo jest się dostać w okolice cieśniny oddzielającej Tinos od Andros, gdyż ostatnio droga została tam utwardzona. Krajobraz jest dziki, a zbocze strome i groźne, droga zaś biegnie nad przepaścią, w dole jest morze. Motocyklem łatwiej jest się tu poruszać, ma się więcej opcji do wyboru. Oprócz pięknego Faros, który przywołuje na myśl inne epoki, lub plaż Malí – Koumelás, możemy się udać do cerkwi proroka Eliasza (gr. Profitis Ilias), na szczycie wzgórza o tym samym imieniu, poprzez wąską ścieżkę.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

Tutaj jednak trasy się nie kończą. Jak wspomnieliśmy powyżej, Tinos ma niezliczoną ilość ścieżek i ubitych dróg, zachęcających podróżnika do ich odkrycia.

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

W YC I ECZK I SAM O C H O D O W E

215

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

A L T ERNA T Y W NE F O RMY T U RYS T YK I

ALTERNATYWNE FORMY TURYSTYKI

www.tinos360.gr

217

218

A L T ERNA T Y W NE F O RMY T U RYS T YK I

Tinos stanowi idealny cel podróży każdego podróżnika. Oprócz historycznych pozostałości, tradycji i kultury, ma również inne możliwości, które zadowolą nawet najbardziej wymagających.

WĘDKARSTWO Tinos, jak każda wyspa na Cykladach, jest doskonałym miejscem do wędkowania. Można to robić nurkując z harpunem - dla bardziej zorganizowanych, albo tradycyjnie z wędką z brzegu. Wybór ryb jest duży i zależy od rejonu i pór roku, najczęściej spotykane to sargus, oblada, skorpeny i różne gatunki szkaradnic oraz kalmarów. PHOTO: DIMITRIS KORRES

POLOWANIE W zależności od pory roku dużo jest tu zwierzyny łownej. Myśliwi znajdą tu kuropatwy, zające i dzikie króliki, ale też turkawki i przepiórki. Na wyspie istnieje Koło Łowieckie, które hoduje zwierzynę, jak kuropatwy, dba o pola, tak aby zwierzyna znajdowała żywność, chociaż oczywiście w niektórych rejonach polowanie jest zabronione. PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

A L T ERNA T Y W NE F O RMY T U RYS T YK I

NURKOWANIE NA TINOS Samodzielne nurkowanie stanowi chyba najbardziej porywającą atrakcję spotykaną w morskim środowisku. W bajecznym otoczeniu morskiej toni podróżujemy w głąb nowego świata harmonii i doskonałości. Połączenie tego środowiska i uczucia zawieszenia dostarcza niezapomnianych wrażeń nurkującym. To ogniwo łączące góry i morze na wyspie. Strome formacje skalne, rafy, prostopadłe ściany i piaszczyste dno, komponują mapę nurkowania na wyspie. Na Tinos jest to niezapomniane przeżycie spotkania z podwodnym światem, który zapoznaje nas z harmonijną odwieczną morfologią zewnętrzną wyspy. Morfologia Tinos umożliwia nurkowanie na wszystkich poziomach trudności, od początkujących po zaawansowanych nurków. Opcji nurkowania jest wiele, od rafy Aghios Sostis aż po strome prostopadłe ściany Isterni. Ponadto w ciągu ostatnich pięciu lat na wyspie powstało centrum samodzielnego nurkowania, gdzie każdy zainteresowany może zaznajomić się z tym sportem.

Góry i wyrzeźbione przez wiatry skały wyspy są idealne do

wspinaczki.

popular ną

Najbardziej

sk ałą

jest

majestatyczne Xompourgo, ale też ogromne skały granitowe w okolicy Voláx i Livada.

PHOTO: Elias Provopoulos

WSPINACZKA

219

Surfing i windsurfing Surfing, jeden z popularniejszych i najbardziej widowiskowych sportów morskich, jest uprawiany także w Grecji. Tinos, wyspa Eola, wyróżnia się unikalnym pięknem, przy czym jest oddalona od zatłoczonych miejsc o większej turystyce. Na wyspę – idealne miejsce na wakacje z surfingiem – można łatwo dotrzeć z portu Rafina lub z Pireusu. Wybór plaż do uprawiania surfingu jest ogromny, a fale powstają w zależności od kierunku wiatrów. Surfing na Tinos można photo: ronny skevis uprawiać w sposób zorganizowany od roku 2010, oferowane jest wypożyczanie sprzętu dla różnych typów surfingu, dostosowanego do rodzaju fal, jak również lekcje grupowe i indywidualne, wypożyczanie desek do skimboardingu i bodyboardingu, łodzi kanu i kajaków. Jest to jedno z niewielu miejsc w Grecji z taką ofertą i zarazem pierwsze na Cykladach. Sport ten pojawił się po raz pierwszy na Tinos na plaży Kolymbithra, gdy grupa surferów zaczęła „ujeżdżać” fale. Duża, piaszczysta plaża Kolymbithra znajduje się w północnej części Tinos, z widokiem na bezkresne północne Morze Egejskie. Tak więc, kiedy wieją wiatry północne o sile powyżej 5 stopni Beauforta, warunki do surfowania są odpowiednie. Fala rozbija się o brzeg i daje możliwość jazdy na długości kilku metrów na lewo i trochę krótszej na prawo. Jedną z zalet tej plaży, która czyni ją idealnym miejscem do surfowania dla początkujacych, jest gładkie dno i dojście do punktu line up (punkt, w którym fala załamuje się i zaczyna się jazda na desce) jest łatwe ze względu na naturalny prąd, który prowadzi we właściwe miejsce. Wszystko to sprawia, że plaża Kolymbithra jest doskonała nie tylko dla początkujących surferów, ale także dla tych bardziej doświadczonych. Windsurfing, w przeciwieństwie do zwykłego surfingu, istniał w Grecji, jak i na Tinos już od trzech dekad. W ostatnich latach udogodnienia do jego uprawiania znajdują się na plaży Aghios Fokás, koło lotniska dla helikopterów.

Wycieczki motocyklami enduro Na całym terenie wyspy Tinos można robić sobie wycieczki motocyklami enduro. Ich celem może być okolica Komi (z Aghia Marina), plaża Livady w północnej części wyspy, Profitis Ilias w górach Tsikniás, ale też wokół Malí, w pobliżu cieśniny pomiędzy Andros i Tinos.

pod z i ę k ow a n i a

Do napisania książki, którą trzymają Państwo w rękach, potrzebowałam pomocy wielu współobywateli, oprócz mojej wiedzy o miejscu mojego pochodzenia i źródeł, do których się odwołałam. Potrzebowałabym wiele czasu, aby podziękować wszystkim tym, którzy z hojnością i uśmiechem poświęcili czas i swoją wiedzę, ale także lokalnym władzom wyspy, które z chęcią mnie obsłużyły we wszystkim, o co prosiłam. Szczególnie dziękuję panom Stefanowi Delatolasowi i Stefanowi Giagiasowi (wym. Jajas) za ich cenne informacje, które mi przekazali, jak również katolickiemu księdzu Markowi Foskolosowi za informacje dotyczące archiwów Katolickiego Arcybiskupstwa. Również panu Sawasowi Apergisowi w powiązaniu z jego miejscem pochodzenia, Triandaros, i ichniejszą tradycją, ale także w nawiązaniu do igrzysk Tinia z 1895 r., zaś pani Andżelice MoraitouGyftogianni (wym. Moraitu-Gyftojani) za materiały dotyczące części wyspy ”Pano Meri”, ale też za wiersz, który mi powierzyła z głębi swojego serca. Serdeczne podziękowania składam profesorowi Aristidisowi Kontogeorgisowi (wym. Kondojeorgis) za jego unikalne zdjęcia, które z chęcią nam udostępnił, panu Thasosowi Anastasiou za rzeczowe rady i wskazówki w rozdziale o pieszych wędrówkach, panu Janisowi Psaltisowi za informacje o gołębnikach i działalności Stowarzyszenia Przyjaciół Zieleni, pracownikom Muzeum Archeologicznego na Tinos za okazaną pomoc, panu Fryderykowi Printezisowi za bezcenne informacje o trasach off road. Wyrażam również moją wdzięczność dla ojca Sebastiana Frerisa za informacje i wskazówki związane z Loutrá i klasztorem jezuitów oraz dla pani Nikolety Delatola-Foskolou za udostępnienie tradycyjnych przepisów kulinarnych. Ponadto winna jestem podziękowania Nikosowi Gizisowi za jego różnorodne i nieocenione wsparcie, pani Annie Petrovej za jej ogólne wskazówki i pomoc, kierownikowi urzędu stanu cywilnego panu Jerzemu Amiralisowi za trafne uwagi i wskazówki oraz panu Nikosowi Varthalitisowi za cierpliwość i nieocenioną pomoc podczas tworzenia przewodnika. Na końcu, chciałabym podziękować panu Giannisowi Vidalisowi, który moralnie i ekologicznie wspierał mój wysiłek, ale przede wszystkim chciałabym podziękować moim rodzicom, którzy nie przestają mnie nigdy zachęcać i wspierać we wszelkich moich działaniach. Wszystkim serdecznie dziękuję. Zefi Potiri

222

P R Z Y D AT N E T E L E F O N Y

PHOTO: Evelyn Foskolou

TINOS AREA CODE: (+30) 22830 POSTAL CODE: 84200

”ROOMS TO LET”- ASSOCIATION: TEL.: 2588 FAX: 25887 POLICE STATION: 22100, 22255 HEALTH CENTER: 22830 22833, 60000 TOURIST POLICE: 23670, 22255 TOURIST INFORMATION CENTER: 25888 TINOS PORT AUTHORITY: 22348, 22220 PIRAEUS PORT AUTHORITY: 210 4226000-4 RAFINA PORT AUTHORITY: 22940 22230 TINOS COASTAL GUARD: 23754 TINOS FIRE DEPT.: 23199 TAX OFFICE: 22830 22833, 61100 SOCIAL SECURITY OFFICE: 22270 PUBLIC ELECTRICITY COMPANY (INFO): 22204 (FAULTS): 22209 TELECOMMUNICATIONS COMPANY: 22139 LAND REGISTRY OFFICE: 25610 BUSSES: 22440 TINOS TAXI: 22470 TAXI COMPANY “ASTERAS”: 26000 ARCHEOLOGICAL MUSEUM: 22670 THE HOLY VIRGIN CHURCH AUTHORITY: 22256 THE MONASTERY OF KECHROVOUNI: 41218 SCHOOL OF FINE ARTS AT PYRGOS: 31385, 31225 TINOS CULTURAL FOUNDATION: 24742-3 FAX: 29133 WI-FI NET: 51888

MUNICIPALITY OF TINOS TEL.: 2283360100 FAX: 2283360139 SERVICE CENTER: 283360300 XOMBORGO UNIT (AT XINARA) TEL.: 2283360200 FAX: 2283360230 SERVICE CENTER: 283360218

PYRGOS MARBLE ART MUSEUM: COSTAS TSOKLIS MUSEUM AT CAMBOS:

GIANNIS VIDALIS

31290 51009

PHARMACIES: APERGIS (CHORA): CHAGILOUI (CHORA): KOSTA (CHORA): KRIKELI (CHORA): DOUVITSA (PYRGOS):

22213 FAX: 22243 23888 FAX: 25088 22500 22252 FAX: 222740 31130

BOAT TICKETS VINCENZO TRAVEL

25888

SHIP BROKER 22612 +306944348888

NOTATKI