Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

Digimagazine voor de verspanende en additive manufacturing industrie in de Benelux

Thema: EMO 2011

De EMO toont de trends die de verspaning gaan domineren

Nr 5 - september 2011

Asco Industries

3D printen

Asco verspaant elke maand 80 ton titaan. Lees hoe!

Twee lezers mogen gratis naar de lezingen tijdens het 3D Printing Event in Eindhoven

VIMAG

Adaptief frezen

Mini thema

BAE spaart 60 procent tijd met adaptief frezen met Delcam software

5-assig en 5-vlaks bewerken: alles over machine, CADCAM en gereedschap

Robotfrezen Hoe staat de Nederlandse markt COMET-project: ervoor? robot als freesmachine

R

Compleet bewerken is een van de trends. Op de foto een tegenspil van EMCO. In de spil is een watergekoelde spindelmotor geïntegreerd. (Foto: EMCO)

E

D

A

C

T

I

O

N

E

E

L

De trends

De EMO is niet alleen een graadmeter die de investeringsbereidheid van de metaalverwerkende industrie peilt. De grootste metaalbeurs ter wereld geeft ook feilloos de trends aan waarin de technologie zich ontwikkelt. Afgaande op het persoffensief dat menige exposant deze zomer in gang heeft gezet, zijn er veel innovaties in Hannover te zien. In dit digimagazine gaan we op twee thema’s dieper in: verspanen voor de luchtvaart en 5-assig bewerken. De luchtvaartindustrie is een gestage groeier. De vraag naar nieuwe vliegtuigen groeit jaar in jaar uit. Dat biedt kansen. Net als nieuwe ontwikkelingen in het 5-assig bewerken.

De EMO biedt natuurlijk veel meer nieuws. De hoofdlijnen vatten we samen in het openingsartikel. Het zou toch al gek moeten lopen als de Nederlandse importeurs dit keer niet een record aantal van die innovaties inzenden voor de Techni-Show Innovatie Award, die in maart 2012 in Utrecht wordt uitgereikt.

Ze kunnen tot 11 november inzenden. Tijd genoeg dus om uit alle EMO-innovaties de beste te selecteren.

Adverteerders in deze uitgave Cellro (7, 13) Limas (Matec) (16) Renishaw (19, 32)

Veel leesplezier.

Franc Coenen

Reageren? franc.coenen@made-in-europe.nu

Dormac CNC (29) GF AgieCharmilles (37)

Made-in-Europe.nu digimagazine wordt uitgegeven door VOF Franc Coenen Publiciteit en is onderdeel van het concept Made-in-Europe.nu / verspaning. De website en het digimagazine richten zich op de verspanende industrie in Nederland en België en informeren over efficiënt verspanen en digital manufacturing.

Redactie: VOF Franc Coenen Publiciteit - T +31 46 4333 123 Schuttersdreef 72 - 6181 DS Elsloo - E redactie@made-ineurope.nu Twitter @madeineuropenu LinkedIn: Made in Europe Verspaning Advertenties: ACTA Uitgeversorganisatie - Arno Römers - T +31 475 463 465 E arno@actauitgevers.nl

© VOF Franc Coenen Publiciteit

2

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

E

M

O

:

T

R

E

N

D

S

EMO 2011: trends in verspaning

De EMO 2011 is voor machinefabrikanten én gebruikers een belangrijke beurs. De fabrikanten en leveranciers zullen vooral benieuwd zijn of de investeringshausse aanhoudt, ondanks alle negatieve economische berichten.

Machinegebruikers kunnen de EMO niet negeren willen ze weten welke trends de komende jaren spelen. Zelfs zonder concrete investeringsplannen is de beurs voor verspaners een must.

machinebouw, luchten ruimtevaart, gereedschap- en matrijzenindustrie: overal is dankzij additive manufacturing gepersonaliseerde massaproductie tegen gunstige prijzen mogelijk”, zegt Andrzej bewerkingscentrum om super Grzesiak, die de Fraunhofer Alliantie Generative Fertigung leidt. nauwkeurig de gereedschaplengte te kunnen bepalen.

Voor het eerst is dit op de EMO een thema.

Digitaal Zonder bits and bytes Bij Sirris, het collectieve centrum Precies Terug naar de andere vier geen spanen meer. Professor van de Belgische technologische Engelbert Westkämper van het thema’s die de ontwikkelingen industrie, zien de verspaningsFraunhofer Institut für Produktionsgaan bepalen. Machinebouwers experts vier thema’s die de technik voorziet dat IT veel dieper laten zien hoe ze grenzen verspanende industrie gaan door gaat dringen in de verleggen als het om domineren. Precisie, digitaal, nauwkeurigheid gaat. Yasda toont productietechniek. Planning en intelligent produceren en ecoproductie zonder de inzet van op de EMO een 5-assig efficiënt. Voeg er, wat ons betreft, bewerkingscentrum met een moderne gereedschappen uit de nog een vijfde aan toe: 3D printen positioneernauwkeurigheid onder digitale fabriek zijn straks niet meer of additive manaufacturing of hoe 1 µm. De YMC 430 heeft lineaire mogelijk, voorspelt Westkämper. je de laagsgewijze opbouw van Begin dit jaar is in Stuttgart een motoren en geleidingen in alle componenten ook noemt. demonstratiecentrum geopend assen. Om zo nauwkeurig te Misschien komt de EMO 2011 onder de naam Gemlab (Grid kunnen werken, moet je het voor dit laatste thema nog nèt iets verspanen procesmatig gaan Engineering for Manufacturing te vroeg, maar dat de techniek benaderen. Yasda plaatst daarom Laboratory). “Dat is een aanzet gaat doorbreken is duidelijk. “In de een CCD camera in het voor het verbinden van digitale en

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

3

E

M

O

:

kennis gebaseerde productie-processen, gebaseerd op een doorlopende ontwikkeling van product en fabriek en procesplanning.” Toekomstmuziek. In Hannover laten exposanten zien dat IT ook nu al nieuwe mogelijkheden schept. Siemens gebruikt bijvoorbeeld de digitale modellen die machinebouwers tijdens de ontwikkeling van hun werktuigmachines maken, voor de simulatie van de NC-programma’s. Delcam freest adaptief: zeer precies opspannen is niet altijd nodig omdat sensoren de positie van het product in de machineruimte bepalen en daar de freesbanen op aanpassen. Forcam uit Friedrichshafen koppelt de CNC-besturing van de machines aan het ERPsysteem, voor een nauwkeurige monitoring en optimalisatie van de productie. “Productiedata meten en visualiseren kan tot een productiviteitstijging van 60 tot 80 procent leiden. Data vervangen het onderbuikgevoel”, zegt Alexander Schliesmann, directielid van Forcam. Machinebouwer MAG heeft recent een eigen softwarebedrijf opgericht, om het gat tussen de machinebesturing en bedrijfsplanning te dichten, aldus Thomas Meibert, executive vice president. Op de EMO wordt voor het eerst een digitaal model voor fabrieksplanning, procesengineering, IT-oplossingen en programmamanagement gepresenteerd.

Intelligent De thema’s digitaal en intelligent produceren lopen eigenlijk naadloos in elkaar over.

4

T

R

E

N

D

S

Nogmaals Thomas Meibert van MAG over de meerwaarde van de integratie van machinebesturing en bedrijfsplanning: “Het verbeteren van de effectiviteit, kwaliteit en kosten bereik je alleen door verbetermaatregelen intelligent te benutten.”

Automatisering gaat bij het intelligent produceren de komende jaren een nog nadrukkelijkere rol spelen dan tot nog toe. Cellro - van Nederlandse bodem toont op EMO de smartcel, waarmee manarme productie van zelfs seriegrootte 1 mogelijk wordt.

Intelligent produceren is echter een breder thema.

Draaifrezen of freesdraaien valt daar ook onder. Daar pakt bijna elke machinebouwer op de beurs mee uit.

Siemens laat de Sinumerik 840 D solution line met een druk op de knop omschakelen van frees naar draaimodus, zonder dat de operator zich nog druk hoeft te maken over het andere assenstelsel als hij van bewerkingsmodus verandert. Snel kunnen ombouwen van de machine naar een ander product hoort ook bij intelligent produceren. De tijd van grote series is immers voorbij. In München ziet men bij de Technische Universiteit ook de machines alsmaar intelligenter worden. Noodzakelijk, als je meerdere bewerkingen zoals frezen en laserbewerken, in een concept integreert. De wereld van de werktuigmachine wordt virtueel, voorspelt professor Günther Reinhardt, betrokken bij de ontwikkeling van een cognitief systeem voor het aansturen van werktuigmachines. “Wij willen met het drieluik herkennen, besluiten en uitvoeren de machine zover brengen dat deze autonomer dan nu activiteiten Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

E

M

O

:

T

R

E

N

D

S

Foto’s van links naar rechts: additive manufacturing gaat een rol spelen; de fabriek en kantooromgeving worden digitaal gekoppeld; energieverbruik en eco-efficiënt produceren krijgen een groter belang.

besturing in het energiemanagementsysteem van de machine komt. De machines zelf kunnen ook flink energiezuiniger worden gemaakt. Emag Salag Maschinenfabrik heeft een van de bestaande machines geoptimaliseerd: resultaat 30 procent minder energieverbruik. Deze fabrikant ziet een toenemende bereidheid van klanten om voor dit soort maatregelen extra te betalen. Eco-efficient betekent echter ook kijken naar productieprocessen.

Kun je die anders inrichten? Elke gram materiaal dat je minder verbruikt, spaart immers energie.

start.” Sensoren detecteren iets, de besturing gaat in de databank op zoek naar oorzaak en oplossing en beslist zelfstandig wat nodig is om de productie 3D printen En dan blijkt de meerwaarde van gaande te houden. additive manufacturing. De Belgische toeleverancier Melotte is inmiddels grotendeels overgestapt op de digitale productie, waarbij componenten eerst met Eco-efficiënt De Duitse machinebouwers maken er additive manufacturing worden opgebouwd, daarna dit jaar bijna hét beursthema van: energiebesparen. nauwkeurig gefreesd. De hoeveelheid spanen is Zie het als onderdeel van de eco-efficiënte machine. echter drastisch minder dan wanneer je vanuit een Toegegeven: er zit politieke druk uit Brussel achter vol materiaal start. Voor veel producten zijn de deze trend. Maar gelet op schaarser wordende machines nu nog te traag. “Het potentieel om met grondstoffen en duurder wordende energie, heeft het laser metal deposition grondstoffen te besparen, is zeker zin naar het energieverbruik te kijken. Dat niet enorm”, zegt Antonio Candel-Ruiz van Trumpf laseralleen: bezie de hele eco-footprint van de machine. und Systeemtechnik. Je kunt er half versleten Voor professor Reimund Neugebauer van het producten nieuw leven mee in blazen. Rofin-Baasel Fraunhofer IWU valt het thema duurzaamheid in drie Lasertech heeft hiervoor de modus Map & Track delen uiteen. Droog verspanen nog verder toegevoegd aan de programmeersoftware voor de doorvoeren, onder andere bij het slijpen. De inzet van laserclad installatie. Chiron ontwikkelt samen met het lichtere materialen, zoals titaan. Laten deze nu echter Werkzeugmaschinenlabor in Aken een moeilijker verspaanbaar zijn. Machine- en laserbewerkingscentrum, dat aan de ene kant via gereedschapfabrikanten zullen hun processen laser metal deposition de stukken opbouwt, aan de robuuster, stabieler en sneller moeten maken. Koelen andere kant nauwkeurig 5-assig verspaant. Een met cryogene middelen, zoals het stikstofkoelen dat machine voor de EMO 2013?

MAG demonstreert, ziet hij als mogelijke oplossing.

En dan ziet hij nog het thema lokaal bewerken van grote componenten met mobiele machines. Wat EMO 2011 energie betreft, verwacht Neugebauer dat de verspaner over enkele jaren tijdens de CADCAMprogrammering al kan zien welke energie nodig is in welke bedrijfsmodus. Op de EMO toont Siemens dit jaar de Ctrl E functie, waarmee je in de SinumerikMade-in-Europe.nu digimagazine september 2011

5

M

A

C

H

I

N

E

M

A

R

K

T

Hank Oude Reimer (VIMAG) rekent op positieve impuls van EMO

Investeringsbereidheid gemiddeld

Niet slecht maar ook niet super. Met dat zinnetje vat Hank Oude Reimer, penningmeester van de FPT (Federatie Productie Technologie) en VIMAG-bestuurslid, de Nederlandse markt voor werktuigmachines en -gereedschappen samen.

“Eind vorig jaar hebben we een inhaalslag gezien.

Nu ligt de investeringsbereidheid weer gemiddeld, niet hoog, maar ook niet laag.”

De cijfers die de VIMAG deze zomer bekendmaakte over de omzet en orders in het eerste kwartaal, laten ten opzichte van een jaar geleden flinke stijgingen zien. Bij de machines is de stijging van het aantal orders nog veel sterker dan bij de gereedschappen: 93 procent meer orders werden er geschreven in vergelijking met het eerste kwartaal van 2010.

Vergelijk je de cijfers met het laatste kwartaal van 2010, dan is er sprake van een lichte daling respectievelijk een stabiel beeld.

Hebben ondernemers de investeringszin alweer verloren?

“Ik denk dat de investeringszin iets minder is geworden. Het laatste kwartaal van een jaar is altijd druk. Eind 2010 zag je een inhaalslag. Nu is het weer gemiddeld. Ik verwacht niet dat de markt instort, alhoewel het altijd koffiedik kijken blijft met beurzen die gek doen.”

Hank Oude Reimer: automatisering in

trek bij investeringen.

Waarin investeren ze?

“Men investeert duidelijk in machines met automatisering. Automatische producthandling, snel opspansystemen, nul punt spansystemen, palletsystemen. Men wil de machines langer laten lopen om zo tot een lagere uurprijs te komen. Het

6

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

M

M

A

C

H

I

gebrek aan vakmensen speelt daar ook wel een rol bij, maar als je in geautomatiseerde systemen investeert, heb je een ander type vakman nodig.

Hoger opgeleid.”

N

E

M

A

R

K

T

Energiebesparing is bij fabrikanten een hot item. Zijn verspaners daar gevoelig voor?

L

LR

M

Hal 12 Stand D8 4

O

CEL

op de

O EM

RO

CE

Ook uw allerkleinste series winstgevend gerobotiseerd produceren?

L

“Deze trend wordt vooral ingegeven door Europese overheden. In het aankoopproces is het nog geen belangrijk argument. Maar als je het uitrekent, kan 15 Zoekt men leveranciers die complete oplossingen aanbieden of knoopt men de componenten liever zelf procent energiebesparing aardig oplopen. De aan elkaar? energierekening in een machinefabriek kan een flinke kostenpost zijn. Een zuinigere machine is dan mooi “Ik denk dat er een lichte tendens is om het zelf te meegenomen.” doen, zeker als men al ervaring met automatisering heeft. Dan wil men het prijsvoordeel dat zelf doen Komt er een EMO-effect op de investeringen? oplevert. Er zijn ook wel leveranciers die tegen “De EMO doet het altijd goed. Er zijn mensen die scherpe prijzen kant en klaar geautomatiseerde verliefd worden op een machine die ze op zo’n beurs systemen aanbieden. Wie flexibiliteit zoekt, moet zien. Ik verwacht er wel een positieve impuls van. echter gaan praten met de aanbieders van specifieke Waarschijnlijk zal het lopende kwartaal rustig zijn. In oplossingen.” het laatste kwartaal verwacht ik weer een opleving.”

Welke thema’s mogen we op de EMO verwachten?

Nog een tip voor een bezoek aan de EMO? “Allereerst compleet bewerken. Freesdraai- en “Bereid je goed voor, anders loop je er een dag rond draaifreesmachines. Men wil nog zo min mogelijk en heb je uiteindelijk het idee niks gezien te hebben. handjes aan de werkstukken. Hogere Met een goed lijstje van machines die je wilt zien, kun nauwkeurigheden zal ook een thema zijn, net als je de EMO best in een dag doen. Als je wilt hogere toerentallen. Dat blijft een interessante investeren, is een beursbezoek een must.” ontwikkeling, ook voor de gereedschappen. Het combineren van meerdere bewerkingstechnieken in een machine zul je eveneens zien. Ik denk echter dat VIMAG machines waarin een laser geïntegreerd wordt, FPT exotisch blijven.”

O op de E

A U T O M AT I S E R I N G www.cellro.com Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

automatisch meer rendement 7

T

H

E

M

A

:

E

M

O

L

U

C

H

T

V

A

A

R

T

De luchtvaartindustrie: take off voor langjarige groei

8

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

T

H

E

M

A

:

E

M

O

L

U

C

H

T

V

A

A

R

T

De markt voor passagiersvliegtuigen groeit de komende decennia volgens Airbus gemiddeld met 4,8 procent per jaar. Dat betekent dat er tot 2029 de volgende vliegtuigen nodig zijn:

17.870 single aisle vliegtuigen (zoals Airbus A320) 6.240 twin aisle vliegtuigen (zoals Airbus A350XWB) 1.740 jumbo’s (zoals Boeing’s Dreamliner)

De materialen Het aandeel aluminium in de vliegtuigen daalt. Dat heeft alles te maken met de toename van de hoeveelheid composieten. De vezelversterkte kunststoffen zijn niet te combineren met aluminium, vandaar de toename van het aandeel titaan.

Percentage composieten in vliegtuigen 1995: Boeing 777 - 10 procent 2000: Airbus A340 - 18 procent 2006: Airbus A380 - 22 procent 2011: Boeing 787 (Dreamliner) - 50 procent 2015: Airbus A350-900 XWB - 55 procent

FOTO’S PREMIUM AEROTECH

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

9

T

H

E

M

A

:

E

M

O

L

U

C

H

T

V

A

A

R

T

Titaan verspanen: machine, gereedschap en freesstrategie

Met elke nieuwe generatie vliegtuigen zet de luchtvaartindustrie in technologisch opzicht een flinke stap vooruit. Dat gebeurt ook nu weer, met de opmars van composieten. De komende jaren zal het aandeel hiervan in vliegtuigen tot boven de 50 procent gaan stijgen. Daarmee samen hangt de toename van titaan in vliegtuigen. Metal-Alliance.be organiseerde onlangs bij het Belgische Asco Industries een themamiddag. De hamvraag: wat betekenen de nieuwe materialen voor de verspaning?

10

Waar andere luchtvaarttoeleveranciers vooral nog aluminium verspanen, is de focus bij Asco Industries al sterk richting titaan verschoven. Elke maand wordt zo’n 80 ton van dit materiaal verspaand, vooral in de vestigingen in Zaventem en Canada. Dit zijn onder andere grote delen voor het landingsgestel van de Airbus A380, die uit gesmeed titaan 10V2Fe3Al worden gefreesd. “Dit is een legering die lastiger te bewerken is dan het klassieke titaan 6Al4V�, verduidelijkt Tim Broeckhoven, industrial development manager bij Asco Industries.

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

T

H

E

M

A

:

E

M

O

L

U

C

H

T

V

A

A

R

T

Snijsnelheden liggen al vlug op de helft of minder van het frezen van het klassieke titaan. De reden waarom Boeing en Airbus voor het moeilijke materiaal kiezen, is dat dit betere vermoeiïngseigenschappen heeft. De smeedstukken waar Broeckhoven over praat, wegen in de uitgangsvorm zo’n 900 kilo. De afgewerkte stukken komen niet verder dan 300 kilo. Qua lengte variëren ze van 800 tot 2500 mm.

Deze varieert per positie van de spindel en kan heel erg uiteenlopen en voor problemen zorgen.” Zo doet Asco Industries bepaalde titaanbewerkingen enkel met de spil in het onderste deel van de machine, omdat zodra de ram te hoog gepositioneerd is, de stijfheid van de machine onvoldoende is om een hoge nauwkeurigheid van de stukken te kunnen waarborgen. Broeckhovens ervaring is dat vijfassige machines stabieler zijn als de a-as in de tafel zit. De Asco Industries: stijfheid van Honderden uren kop staat dan namelijk stil, verspanen Deze de tafel zwenkt. Bij machine en gereedschaponderdelen vergen een portaalmachines zie je opname cruciaal lange verspaningstijd. “Het vaak een groot verschil in ruwen doen we meestal nauwkeurigheid of er nu op een multispindel type”, dicht bij de tafel wordt zegt Tim Broeckhoven. Tientallen uren kost het verspaand of hoog bij het portaal. ruwen van landingsgestelstukken. En dan moeten de stukken worden omgespannen op een andere machine voor het finishen. De productie van een ‘Waterval frezen‘ De engineers van deze titaan onderdeel voor de JSF kost zelfs enkele verspaner zoeken voortdurend naar nieuwe honderden uren machinetijd. “Eén machine die alles freesstrategieën. Bij het frezen van dunwandige kan, is een uitzondering. Slechts in één geval hebben producten met een hoge verhouding tussen lengte we die, een tweespindel vijfassige machine met een en dikte van de wand, past men het zogenaamde Gimbal kop.” Het ontwikkelen van dit proces heeft de waterfall cutting toe. Door een dunne flank in Belgische verspaner veel tijd gekost. Vooral om de stappen van boven naar beneden te frezen, waarbij juiste balans te vinden tussen de freesstrategie, de je aan de voet zolang mogelijk het materiaal laat opspanning, de vibraties en de nauwkeurigheid. staan, hou je de wand stabiel en voorkom je trillingen “Tijdens het ruwen van titaan belast je de vijfassige in het gereedschap en doorbuigen van de wand. De kop te zwaar als je klassieke freesstrategieën inzet. vuistregel is dat je voldoende stabiel kunt frezen als Daarom hebben we naar een methode gezocht de lengte niet hoger is dan acht keer de breedte van waarin de vibratie-energie opgenomen wordt in het de basis. Om voldoende productief te verspanen, zet opspangereedschap en niet in de kop. Zo houd je de men multi flute gereedschappen in, waardoor men geometrie van de machine.” de voeding hoger kan zetten. “Ook feed mill is een goede strategie”, geeft Tim Broeckhoven nog een voorbeeld. “Je neemt weliswaar weinig materiaal Stijfheid is essentieel Stijfheid is, vindt Tim weg, maar wel met een zeer hoge snelheid. De Broeckhoven, een van de cruciale punten van de snijkrachten op de frees zijn vooral axiaal. Dat is geen machine als je met titaan aan de slag gaat. probleem omdat deze axiale krachten het Fabrikanten reppen in hun brochures vaak over de gereedschap in de spindel duwen, wat doorbuigen of statische stijfheid, die meestal wel goed is. “De trillingen voorkomt.” Daarmee haal je dus hogere problemen ontstaan door de dynamische stijfheid. verspaningsdebieten.

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

11

T

H

E

M

Gereedschaphouder Titaan frezen vereist dat het totale plaatje klopt. Opspansysteem, gereedschaphouder: alles moet op de extreme belastingen bij het verspanen van dit materiaal zijn afgestemd. Daarom kijkt men bij Asco Industries voor de toekomstige generatie machines naar gereedschapopnames HSK 125 en HSK 160. Onderzoek door Boeing laat namelijk zien dat het buigmoment bij het frezen van titaan zeer hoog is. Daarom heb je extreem stijve gereedschapopnamen nodig. “Wil je diepe snedes en lange gereedschappen, dan krijg je onherroepelijk slijtage aan je gereedschaphouder”, zegt Tim Broeckhoven. De gereedschapopspanning is een punt om goed naar te kijken. Waar je verder nog op moet letten, is de tijd die nodig is voor het verwisselen van wisselplaten. Bij 12

A

:

E

M

O

L

U

C

H

de Belgische verspaner doet men dat pas sinds kort, omdat de ervaring leert dat de set up kosten van een gereedschap niet verwaarloosbaar zijn. Een voorbeeld is een frees met 80 wisselplaatjes. Broeckhoven: “Per

T

V

A

A

R

T

De leden van Metal-Alliance be die aanwezig waren tijdens het bezoek aan Asco Industries. Ze lieten zich door experts uit de luchtvaart bijpraten over ontwikkelingen in deze sector en wat van machines verwacht wordt. Op de foto staan ze in de afdeling waar het landingsgestel voor Airbus wordt verspaand.

dan is het wel de luchtvaartindustrie. Hoewel elke Dynamische component afzonderlijk wordt nagemeten, meet Asco Industries stijfheid belangook veel op de machines zelf. Op rijker dan statische alle 4- en 5-assige machines zet men probes in om tactiel te meten.

De gereedschappen zijn daarnaast wisselplaatje kost het 30 seconden van een chip voorzien, met daarin om een nieuwe te monteren. Dus opgeslagen alle belangrijke per frees hebben we 40 minuten informatie over het gereedschap, set up tijd. Op een driespindelige zoals toollife en geometrie, machine praat je dan over een uur afkomstig van het voorinstellen. De en twintig minuten.” besturing kan op basis hiervan automatisch voor de noodzakelijke compensatie zorgen.

Meten op machine Als er een Gereedschapmagazijnen kunnen sector is waar nauwkeurigheid en voor een luchtvaartverspaner traceerbaarheid essentieel zijn, eigenlijk niet groot genoeg zijn.

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

T

H

E

M

A

:

E

M

O

L

U

C

H

T

V

A

A

R

T

Asco Industries:

Dufieux

Het Belgische familiebedrijf Asco Industries heeft zich in de voorbije decennia een sterke positie verworven als luchtvaarttoeleverancier. Het bedrijf, met vestigingen in België, Duitsland en Canada, richt zich uitsluitend op de luchtvaartindustrie.

De helft van de omzet komt bij Airbus vandaan (onder andere met de productie van slat tracks voor alle Airbustoestellen); zo’n 38 procent omzet wordt bij Boeing geboekt (onder andere componenten voor de 737, 777 en de nieuwe 787). De rest van de omzet komt van fabrikanten van regionale vliegtuigen, zoals Bombardier en Embraer. Het bedrijf telt zo’n 1100 medewerkers en boekte vorig jaar een omzet van ruim 300 miljoen Amerikaanse dollars.

In de drie vestigingen van Asco Industries staan alles bij elkaar geteld 135 CNCmachines opgesteld met 218 spindels. Het ruwen gebeurt namelijk veel op meerspindel machines. Behalve titaan wordt er ook veel aluminium verspaand, evenals gehard staal. In de Duitse vestiging worden bijvoorbeeld de rails waarop de stoelen (de seatrails) staan gemonteerd uit aluminium gefreesd op Handtmann machines. Dit zijn profielen tot zes meter lengte. Voor high speed verspaning hebben we machines met spindels met 100 kW vermogen en 30000 toeren per minuut. In Canada freest het bedrijf voor Boeing romponderdelen uit aluminium op Ingersoll machines. In Zaventem staan zowel flexibele bewerkingscellen op basis van Mandelli en Cincinnati machines, 4assige machines, waarop zowel geruwd als gefinished wordt.

op de

CEL

RO

Hal 12 Stand D8 4

CE

LR

L

Ontmoeten we elkaar op de EMO?

O EM

L

Asco Industries

Metal Alliance be

218 spindels

O

Meer informatie:

135 machines,

M

“We willen in de nieuwe machines naar 150 gereedschappen in de machine, zodat we meer verschillende producten op de machine kunnen maken zonder telkens het magazijn leeg te moeten halen.” Bij de gereedschappen gaat het er volgens Tim Broeckhoven vooral om de totale verspaningskosten per kilo in een optimale verhouding tot de freestijd te houden. “De material removal rate heeft een bepaald optimum. Pas op dat je daar niet zover van weggaat door een hoge slijtage van je gereedschappen dat je kostprijs per kilo weggefreesd materiaal omhoog schiet.”

O op de E

A U T O M AT I S E R I N G www.cellro.com

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

automatisch meer rendement

13

T

H

E

M

A

:

E

M

O

L

U

C

H

T

V

A

A

R

T

Minder omspannen dankzij adaptief frezen

Normaal gesproken wil je tijdens het frezen exact de positie en geometrie van het werkstuk meten. Deze informatie is echter niet altijd beschikbaar. Adaptief frezen is dan noodzakelijk. Dit kan tot een hogere productiviteit leiden, omdat je minder vaak hoeft om te spannen en minder gaat luchtfrezen.

Grote composieten werkstukken laten zich niet gemakkelijk positioneren, tenzij je bereid bent veel tijd en geld uit te geven aan opspanmiddelen. Ook bij componenten die laagsgewijs zijn

14

opgebouwd, bijvoorbeeld laserclad delen, is het moeilijk exact de positie te bepalen. En wie wel eens gietdelen freest, weet dat je om op safe te spelen de eerste freesbanen ruim programmeert, met als gevolg vaak veel luchtfrezen. “Voor al deze toepassingen wil je eigenlijk een adaptief systeem, dat zichzelf aanpast aan de werkelijke positie van het werkstuk omdat de uitgangspositie variabel is”, zegt Peter Dickin van Delcam.

Freesbanen De CADCAMontwikkelaar biedt het adaptief frezen nu aan in de software. In plaats van grote, onnauwkeurig

gevormde delen exact te positioneren, gaat men het werkstuk zodra het opgespannen is in de machine eerst meten en de geprogrammeerde freesbanen daaraan aanpassen. Doordat je dit voor elk werkstuk doet, bereik je uiteindelijk een hogere nauwkeurigheid en een hogere productiviteit. Peter Dickin: “Neem als voorbeeld het frezen van composiet, dat nogal een wisselende dikte heeft. Ook kan de vorm veranderen door het frezen, omdat de oppervlaktespanning wijzigt wanneer je bepaalde vezels wegfreest. Daarvoor zetten we adaptief frezen ook in. We frezen bijvoorbeeld gaten eerst voor de Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

T

H

E

M

A

:

E

M

helft, gaan dan meten en compenseren dan de freesbaan voor eventuele afwijkingen.”

Op machine meten Delcam zet bij het adaptief frezen verschillende technieken in die ook los van elkaar gebruikt kunnen worden. Bijvoorbeeld On Machine Verification, de online meettool van Delcam, dat zowel als onderdeel van adaptief frezen kan worden gebruikt maar ook als stand alone pakket. Een van de succestoepassingen van het adaptief frezen is een titaan gefreesd stuurvlak voor de Eurofighter, de jachtbommenwerper, van 2,2 bij 1,1 meter groot Dit wordt gefreesd door het Britse BAE. Het deel bestaat uit een aantal verlijmde titanium plaatdelen die vervolgens gevormd worden door het materiaal superplastisch te maken. Dit proces leidt echter onvermijdelijk tot maatafwijkingen, die wel 4 millimeter kunnen zijn.

Daarom moet het stuk als laatste stap nauwkeurig gefreesd worden. In de oude werkwijze gebeurde dat in meerdere opspanningen, met telkens andere

O

L

U

C

H

T

V

A

A

R

T

opspansystemen. De uiteindelijke kwaliteit hing sterk af van de nauwkeurigheid waarmee de operator het werkstuk opspande.

Titaan stuurvlak Delcam heeft samen met Metrology Software Products Ltd het adaptief frezen doorontwikkeld voor de productie van het stuurvlak. Nu wordt het stuk vacuüm opgespannen, waardoor het over de rand van het vacuüm opspansysteem hangt. Daardoor kan de freeskop van alle kanten bij het werkstuk, zonder dat het opnieuw opgespannen hoeft te worden.

Het manueel uitlijnen gebeurt nu virtueel door NC PartLocator, de nieuwe softwaretool die Delcam en MSP samen hebben ontwikkeld. De enige voorwaarde is dat de operator het stuk binnen een tolerantie van 4 mm opspant. De eerste stap is dat met een probe de exacte positie van het werkstuk wordt gemeten, waarna de software automatisch de freesbanen aanpast, voordat het frezen start.

Links de oude werkwijze: complexe opspanmiddelen en drie tot vier keer omspannen voor een stuurvlak.

Rechts de nieuwe werkwijze: het stuurvlak wordt een keer vacuüm opgespannen en kan dan gefreesd worden.

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

15

T

H

E

M

A

:

E

M

O

L

De set up tijd is hierdoor aanzienlijk verkort. De totale productietijd van het deel liefst 60 procent verminderd. Tot nog toe had BAE voor elk stuurvlak zo’n 25 tot 30 uur machinetijd nodig.

Ook is de kwaliteit verbeterd. Nabewerken is

U

C

H

T

V

A

A

R

T

nauwelijks nog nodig. En er is nog slechts een opspanmiddel nodig.

Meer informatie Delcam

Kortere doorlooptijd bij botenbouw Een andere toepassing van adaptief frezen is in Frankrijk te vinden, waar jachtenbouwer Beneteau de doorlooptijd van het frezen van het composieten dek heeft weten terug te brengen van zes maanden tot een maand. Zo’n 42 voet lang dek werd eerst afgedekt met maskers om precies de positie van de frezen gaten te bepalen. Nu herkent de software het dek en weet waar de gaten moeten komen.

Download EM O-krant van M atec. Met praktijkverhaa l over UAC Alu Menziken

matec - 40 HV

4 of 5-Assen bewerking

Topkwaliteit in verspaning...

Limas CNC machinery is -namens Matec Maschinenbau GmbH- het verkoopsteunpunt voor Nederland en servicesteunpunt voor de Benelux en een gedeelte van Duitsland.

Tot het leveringsprogramma behoren o.a.

3-, 4 en 5-assige CNC-bewerkingscentra, -pendel/bedfreesmachines, -portaalfreesmachines en -frees/draaicombinaties.

Hoofdspindel (motorspindel) tot 12.000 Toerental min-1 Vermogen tot 68 Kw CNC-torque freeskop Zwenkbereik Graden ± 96 50 Zwenksnelheid min-1

matec productenlijn

Bewerkingsruimte Spantafel mm max. 12.000 CNC-rondtafel mm max. Ø 1450 80 Toerental min-1 Maximaal werkbereik X-/Y-/Z-AS mm 12.000/800/1100 Besturing Heidenhain iTNC 530 / Siemens 840D

Vanuit onze vestiging in het Limburgse Haelen staat een team van specialisten voor u klaar om u snelle en adequate ondersteuning te bieden en zodoende uw productiviteit te waarborgen. Ons motto spreekt dan ook boekdelen: Alleen door uw succes kunnen ook wij succesvol zijn!

Meer informatie? Neem dan eens vrijblijvend contact op of kijk op onze website: www.limas-techniek.nl

Official partner of:

Maschinenbau GmbH

LIMAS CNC-Machinery | Heldenseweg 27 | 6086 PD Neer | T +31(0)475-510159 | F +31(0)475-510460 | E info@limas-techniek.nl

16

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

T

H

E

M

Bewerkingscentrum met

magneet aandrijving

In de aluminiumverspaning is de productiviteit in de voorbije 15 jaar flink gestegen: van 2 liter per minuut naar 7 liter per minuut.

In de titaanbewerking blijft men echter steken op een schamele 0,25 liter per minuut. Om dat te verbeteren, zijn heel nieuwe machineconcepten nodig, zegt de Duitse hoogleraar Berend Denkena.

A

:

E

M

O

L

U

C

H

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

V

A

A

R

T

productiviteit, ook voor een betere oppervlaktenauwkeurigheid en een hogere precisie.

Noodzakelijk Dergelijke machineconcepten zijn volgens Denkena noodzakelijk omdat het aandeel titaan in vliegtuigen sterk gaat toenemen. De productiviteit in het verspanen van titaan ligt echter een factor 28 lager dan bij aluminium. Om de groei in de vliegtuigproduct bij te kunnen houden, moet men meer titaan kunnen verspanen in dezelfde tijd.

Congres Het IFW organiseert op 22 en 23 september tijdens de EMO een congres over titaan verspanen voor de luchtvaart.

Meer informatie: www.emo-hannover.de

Bij het IFW van Leibniz Universität in Hannover, het onderzoeksinstituut dat Denkena leidt, heeft men zo’n concept ontwikkeld.

Momenteel wordt het eerste prototype gebouwd van een bewerkingscentrum waarbij de tafel bewogen wordt door eenzelfde aandrijfconcept als de hogesnelheidstrein Transrapide.

Door deze magneet lineairgeleidingen in te zetten, versnelt de machine (tafelgewicht 600 kilo) met 6G zonder dat er extra trillingen vrij komen. Tijdens het afremmen van de bewegingen recupereert men energie om het energieverbruik van de machine binnen de perken te houden. Niet alleen zorgt dit concept voor meer

T

Expositie op EMO In hal 27 stand C32 is een expositie over

Professor Berend Denkena: nieuwe machineconcepten nodig.

titaan bewerken te zien, georganiseerd door het Machining Innovations Network. In totaal nemen 13 leden van dit netwerk deel aan de tentoonstelling, waaronder Heller Maschinenbau dat het nieuwe bewerkingscentrum FT 2000 laat zien. Dit 5assig bewerkingscentrum is voorzien van een HSK63 gereedschapopname en een spindel met 242 Nm koppel.

Supersnel profielslijpen Een ander nieuw machineconcept dat door het IFW, samen met het Machining Innovations Network in Varel ontwikkeld wordt, is bedoeld voor het aanbrengen van ribben op de romp van een vliegtuig. Dit verlaagt het brandstofverbruik met gemiddeld 1 tot 3 procent per jaar. Dezelfde ribben wil men ook aanbrengen op gasturbines, die daardoor zo’n 2,5 procent meer rendement leveren. Hierbij gaat het om moeilijk verspaanbare materialen.

Om deze ribben met een breedte van 65 µm en een diepte van 20 µm efficiënt te kunnen aanbrengen, wil men slijptechnologie inzetten. Momenteel haalt het IFW een breedte van 60 µm, de diepte is 30. Om een vlak van 10 bij 10 centimeter te bewerken (1700 ribben in totaal), heeft men in totaal 36 minuten nodig. Dit betekent dat bij het precisieslijpen 2,8 cm2 per minuut wordt bewerkt, waar alternatieve slijpprocessen niet verder komen dan 0,2 cm2 per minuut. Het IFW zet bij dit proces een keramische slijpschijf in met 50 profielen.

17

G

E

R

E

E

D

S

C

H

A

P

P

E

N

M

A

R

K

T

Maarten Dekker (FPT-bestuurslid): positieve trend bij gereedschappen

Belang gereedschappen onderschat

De markt voor hardmetalen gereedschappen ontwikkelt zich in de volle breedte positief. De stijgende lijn van vorig jaar is in de eerste helft van 2011 vastgehouden. Dat zegt Maarten Dekker, bestuurslid van de Federatie Productie Technologie en managing director van Kennametal Benelux. Hij verwacht dat de EMO 2011 een bijzonder positieve beurs zal worden. “Je zult er zien dat de markt weer helemaal terug is.”

Hoe ontwikkelt de Nederlandse markt zich?

“Het eerste kwartaal was goed. Die positieve lijn heeft zich tot aan de zomervakantie doorgezet. We komen uit een diep dal, want men heeft eerst oude voorraden opgemaakt. Maar als het werk aantrekt, hebben de bedrijven direct gereedschappen nodig.

Dat merken we sinds september vorig jaar.”

Geldt die positieve trend voor alle soorten verspanende gereedschappen?

“Ja. Het gaat in de hele breedte goed. Wel zien we dat voor opnamegereedschappen momenteel de prijzen enorm onder druk staan.”

Verwacht u dat de positieve markttrend aanhoudt in de tweede helft van het jaar?

Maarten Dekker verwacht positieve toon op de EMO 2011.

18

“De onzekerheid op de financiële markten zorgt in de ons omringende landen voor een stabilisatie van de industrie. Dat merkt de verspanende industrie in Nederland momenteel. Er zal op de EMO zeker een ondertoon zijn van wat gaat er de komende maanden gebeuren. Ik verwacht echter dat de EMO een positieve beurs wordt.”

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

G

E

R

E

In hoeverre hebben de gereedschapfabrikanten last van de gestegen grondstofprijzen, met name de prijsstijging van Wolfraam?

“Je ziet niet alleen bij Wolfraam een prijsstijging, maar ook bij elektriciteit, staal en andere grondstoffen. Wolfraam is echter de belangrijkste grondstof voor hardmetaal. In 2003 kostte 10 kilo Wolfraam zo’n 50 dollar; half augustus lag de prijs op 467 dollar.

Ik hou er rekening mee dat we dit jaar nog 500 dollar betalen. De fabrikanten kunnen die prijsstijging voor een deel opvangen door de efficiency te verbeteren, maar desondanks moeten we prijsstijgingen doorvoeren. Er zijn namelijk geen alternatieven voor Wolfraam. Zonder dit materiaal is er geen hardmetaal.”

E

D

S

C

H

A

P

P

E

N

M

eveneens kijken naar wat er bij de hardmetalen gereedschappen speelt. Veel bedrijven kunnen een optimalisatieslag maken door met de juiste gereedschappen te werken. Met het juiste gereedschap kun je de productiviteit verhogen. Het belang van het juiste gereedschap wordt nog wel eens vergeten.”

Welke ontwikkelingen op gereedschapvlak zullen op de EMO te zien zijn?

A

R

K

T

interesseren voor metaalbewerking. Moeten we dat in Nederland ook oppakken?

“Willen we voorop blijven lopen in techniek en innovatie, dan moeten bedrijven gemakkelijker en tegen lagere kosten jongeren kunnen aannemen en opleiden. Het zou goed zijn als de Nederlandse overheid daar serieuze stappen in zet. We moeten werk maken van investeren in opleiding en promoten van het vak verspanen.

Klanten zeggen dat ze niet investeren omdat ze geen man hebben om de machine te bedienen. Veel bedrijven zijn goed ingericht om jongeren op te leiden, maar voor mijn gevoel wordt dat van overheidswege te weinig aantrekkelijk gemaakt, zowel fiscaal als qua eenvoudige regels.”

“Denk aan verbeterde snijkanten, betere coatings en ook verbeterde hardmetaalsoorten. Als Kennametal presenteren we Beyond Blast, het gereedschap voor koeling door de wisselplaat.

In plaats van met 100 tot 200 bar te koelen, kun je met deze gereedschappen uit de voeten met de gewone drukken. Je hoeft dus Op beurzen als de EMO hebben niet per se een nieuwe machine bezoekers nog wel eens de neiging met hoge druk koeling aan te vooral naar machines te kijken. schaffen.”

Terecht?

De VDW vestigt met een thema“Het is óók goed om naar expositie op de EMO de nadruk op machines te kijken, maar ga het belang om jongeren te

Een wereld van toepassingen met een veelzijdige meetsysteem

ons op Bezoek in hal 5 4 5 D stand 011 EMO 2 tijdens

De Equator™ is een totaal nieuw alternatief op de traditionele productspecifieke meetopstellingen, en biedt daarmee oplossingen die voorheen niet bestonden. Het gaat niet alleen om een nieuw meetsysteem, maar om de introductie van een geheel nieuwe Renishaw productlijn. Het is ontwikkeld en getest op de fabrieksvloer in nauwe samenwerking met gebruikers van meetsystemen in de productieafdelingen van de automobile-, luchtvaart- en medische industrie. Het resultaat is een snel en lichtgewicht meetsysteem met een hoge herhaalbaarheid, voorzien van een ‘druk op de knop’ gebruiksgemak.

Renishaw Benelux BV Nikkelstraat 3, 4823 AE Breda, Nederland T +31 76 543 11 00 F +31 76 543 11 09 E benelux@renishaw.com

www.renishaw.nl Renishaw Equator advert 0911_NL_260x94.5.indd 1 Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

02/09/2011 08:18:52

19

R

O

B

O

T

F

R

E

Z

E

N

Robofacturing: de robot als freesmachine

VIDEO

Boven: video van de eerste testen, het frezen van aluminium.

Onder: de opstelling.

Delcam wil de robot als CNCfreesmachine gebruiken. Samen met een groot aantal partners uit zowel de Europese industrie als universiteiten, ontwikkelt het Britse concern adaptieve systemen die automatisch en realtime compenseren voor afwijkingen die het gevolg zijn van een geringere stijfheid van de robot, vergeleken met een freesmachine. Begin 2012 moet je met een robot in gereedschapstaal tot 0,02 mm nauwkeurig kunnen frezen, zegt Jan Willem Gunnink, manager R&D projecten bij Delcam.

Stel je voor: je hebt voor het nauwkeurig frezen van grote turbineschoepen geen complexe 5-assige machine meer nodig, maar kunt volstaan met een robot, een freeskop en slimme software. De investeringskosten zouden dan aanzienlijk lager uitvallen. De machine-uurprijs navenant. De concurrentiepositie van de verspanende industrie zou met een haast gelijke factor verbeteren.

“Frezen met industriële robots is ideaal”, zegt Jan Willem Gunnink, oud-onderzoeker bij TNO Industrie, nu manager R&D-projecten bij Delcam.

De robot kan namelijk in de ruimte vrij bewegen, is makkelijk opschaalbaar en betaalbaar.

Camera’s De grote tekortkoming tot nog toe is echter de stijfheid, vergeleken met de CNCmachines van tegenwoordig het zwakke punt als je met de robot gaat frezen. Het COMET-project, een 20

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

R

O

B

O

T

F

R

E

Z

E

N

Europees onderzoeksproject, geleid door Delcam, moet daar de oplossing voor ontwikkelen. Het idee is om het gedrag van de robot in een signalement te vatten, zodat de CADCAM software weet welke onnauwkeurigheid waar optreedt en daar automatisch voor kan compenseren tijdens het berekenen van de gereedschapsbanen. Vervolgens wordt met een camera het gereedschap real time gevolgd, om eventuele afwijkingen direct te kunnen bijsturen. Gunnink: “Als dat lukt, frezen we met de robot begin volgend jaar op 0,02 mm nauwkeurig.”

Delcam in additive manufacturing

Adaptief gereedschap Het COMET-project bundelt een aantal bestaande systemen.

Bijvoorbeeld het easypath robottrackingsysteem van de Italiaanse system integrator SIR, een van de projectpartners. De Italianen passen al enige tijd dit 3D visionsysteem toe. “Door hier een adaptief gereedschap en 3D simulatie aan toe te voegen, kunnen we een intelligente cel ontwikkelen, waarin de robot zichzelf aanpast aan de omstandigheden”, zegt Davide Passoni, hoofd R&D bij de Italiaanse system integrator. De eerste opstelling die in Italië is gebouwd in het kader van COMET, werkt. Met Delcam’s Powermill worden de freesbanen geprogrammeerd. De software houdt rekening met de vooraf bekende onnauwkeurigheden van de robot. Als robot gebruikt men een ABB-robot (6640 met 185 kilo payload). De eerste testen zijn gedaan in aluminium.

Een van deze zes projecten is Reclaim. Het doel hiervan is een machine te ontwikkelen die in staat is een beschadigd schoepenblad, bijvoorbeeld van een vliegtuigmotor, te scannen, beschadigingen te detecteren, via additive manufacturing deze te herstellen en daarna in de machine nauwkeurig na te frezen. “We ontwikkelen een machine, die kan scannen, cladden, en frezen vanuit één adaptief CADCAM-systeem”, verduidelijkt Gunnink. Voor het scannen werkt Delcam samen met Renishaw, dat aandeelhouder is in Delcam. Eind dit jaar moet een eerste prototype van deze machine klaar zijn.

Tracking systeem De tweede opstelling, net deze zomer afgerond, voorziet in de integratie van het trackingsysteem in de cel. Davide Passoni: “LED’s op het gereedschap worden door camera’s real time gevolgd en de positie wordt vergeleken met de verwachte positie volgens het CAD-model.

Afwijkingen worden direct gedetecteerd en als signaal doorgegeven naar de besturing die Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

Delcam is momenteel bij zes onderzoeksprojecten betrokken, waaraan ook andere partners meedoen.

Jan Willem Gunnink, manager R&D-projecten, ziet dit als de enige manier om op lange termijn de positie te kunnen handhaven. “De klantvragen zijn de drive achter deze projecten.” Delcam kijkt hierbij ook nadrukkelijk naar trends in de samenleving die van invloed gaan zijn op de maakindustrie. De rode draad door alle projecten is de digitalisering van de productie.

Andere projecten Een ander project is Saving, dat tot doel heeft om via designoptimalisatie en additive manufacturing het materiaalgebruik in vliegtuigen te reduceren. Elke 100 kilo gewichtsbesparing levert tijdens de levensduur van een passagiersvliegtuig 4,5 miljoen liter brandstofbesparing op. Copernico is een onderzoeksproject met als doel om via virtuele productieprocessen het ontwikkelproces van nieuwe producten te versnellen. E-custom richt zich op gepersonaliseerde producten. Tot slot neemt Delcam deel aan het FoFdation consortium, dat zich richt op het betrouwbaar en voorspelbaar produceren van producten met een hoge toegevoegde waarde door te frezen. Slimme tools moeten helpen de freestijd beter te kunnen voorspellen, net als de oppervlaktekwaliteit en de kwaliteit van het proces helpen te bewaken.

21

R

O

B

O

T

F

R

E

Z

E

N

Jan Willem Gunnink (l) en Davide Passoni.

hiervoor compenseert.” Juist dit adaptief systeem moet voor de noodzakelijke kwaliteitsverbetering van het robotfrezen gaan zorgen. De software van Delcam speelt een belangrijke rol hierin. “Als je nauwkeurig wilt frezen, heb je nauwkeurige freesstrategieën nodig.” Davide Passoni is optimistisch over het project, met name omdat het adaptief systeem voor correcties in alle richtingen kan zorgen. “Ik denk dat we een nieuwe generatie hoog nauwkeurige robotfreesmachines kunnen ontwikkelen, die net zo nauwkeurig zijn als de CNC-machines maar wel de flexibiliteit hebben van de mensen.”

Twee alternatieven Zonder adaptief frezen is nauwkeurig robotfrezen ondenkbaar. De besturing moet de exacte positie van de freesspindel automatisch aanpassen aan de gegeven omstandigheden. Deze technologie zet Delcam ook al in bij de conventionele freestechnieken. In de opstelling zoals de projectmedewerkers die voor ogen hebben, zit ofwel de freesspindel aan de robotarm bevestigd op het werkstuk en staat de freesspindel vast opgesteld. Deze laatste opstelling is ideaal als je kleinere werkstukken verspaant, de eerste is geschikt voor grote en zware werkstukken.

22

Universeel De aansturing moet universeel toepasbaar zijn op elke robot. Dit PSIR (Programming and Simulation environment for Industrial Robots) is een van de vier innovaties die uit het COMET-project moeten komen. Dit wordt Delcam’s CADCAM-systeem specifiek voor het programmeren van freesrobots, rekening houdend met hun specifieke eigenschappen.

Volg het COMET-project op facebook en twitter Meer informatie is ook te vinden op www.cometproject.eu Video’s: www.youtube.com/cometproject

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

E

D

M

I

N

N

O

V

A

T

I

E

S

AgieCharmilles vonkt nog preciezer !

De elektronica-industrie vraagt voor de

productie van IC’s (integrated circuits) alsmaar hoogwaardigere matrijzen. GF AgieCharmilles speelt met de IC-strategie hierop in. Voor de productie van dit type supernauwkeurige matrijzen verlegt de Zwitserse machinebouwer zowel met erodeer- als freesmachines de grenzen.

Met de IC-strategie heeft AgieCharmilles drie doelen voor ogen: lagere kosten, hogere kwaliteit en kortere time to market. Daarvoor zijn zowel de draadvonk- en zinkvonkmachines alsook de nauwkeurige 5-assige freescentra verder verbeterd. In de HSM 500 LP past men bijvoorbeeld in alle assen direct drive motoren toe.

De supernauwkeurige contouren en structuren op de matrijzen worden vervolgens door de vonkmachines aangebracht. De FO 350 mS zinkvonkmachine kan uitgerust worden met de IC master technologie, een onderdeel van de totale IC-strategie.

Draaddiameter 0,02 mm Ook de CUT 1000 draadvonkmachines worden ingezet voor de zeer nauwkeurige bewerkingen. In de nieuwste machines uit deze reeks vonkt AgieCharmilles met een draaddiameter tot 0,02 mm, waarmee nauwkeurigheden tot in submicrongebied haalbaar zijn. De oppervlakteruwheid bedraagt dan Ra 0,04 µm. Voor het snijden van de buitencontouren wordt een draad van 0,2 mm gebruikt. Met de derde generatie draadwisselaar kun je tijdens de productie verschillende draaddiameters automatisch wisselen.

Ook seriebewerking van producten met verschillende hoogte-afmetingen is met de nieuwe draadwisselaar mogelijk.

Oliebad De CUT 1000 Oiltech gebruikt een oliebad als diëlektricum. Dit voorkomt bij het vonken van metalen componenten corrosievorming. Doordat de randen van een in een oliebad gevonkte stempel of matrijs beter zijn afgewerkt, kun je nabewerkingen zoals leppen achterwege laten.

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

Keramiek en oliediëlektricum De Duitse bedrijven OxiMaTec en Leonhardt Graveurbetrieb hebben een nieuw type keramiek gelanceerd, dat zich net zo gemakkelijk laat vonken als staal zonder dat de materiaaleigenschappen worden aangetast. Voorwaarde is wel dat je het speciale keramiek vonkt in een oliebad. Dat zorgt er namelijk voor dat het bewerken van het keramiek slechts zo’n 10 tot 15 procent meer tijd in beslag neemt. Dit heeft volgens Wolfgang Leonhardt enerzijds te maken met de samenstelling van het keramiek, waaraan onder andere aluminiumoxide is toegevoegd, anderzijds met de speciale generator die AgieCharmilles voor de CUT 1000 Oiltech heeft ontwikkeld. Deze generator detecteert elke elektrische ontlading in nanoseconden. Zodra in het keramiek niet voldoende geleidende deeltjes zitten, worden de vonkparameters automatisch bijgeregeld. Met het keramiek vonkt de Duitse toeleverancier op de CUT 1000 met een oppervlakteruwheid van Ra 0,1 en beter. Het keramiek wordt gedistribueerd via het netwerk van AgieCharmilles.

23

B

E

N

E

L

U

X

O

P

E

M

O

2

0

1

1

Cellro Smartcel: de slimste van allemaal

bezetting van slechts één operator in dagdienst. Dus één man die de machine dag en nacht draaiende houdt. Cellro heeft deze cel ontwikkeld samen met Fanuc, Siemens, Schunk, Sandvik, Renishaw en Grob. Cellro toont naast deze wereldprimeur in Hannover ook nog andere robotcellen, onder andere voor het onbemand nauwkeurig afbramen.

Cellro introduceert in Hannover de slimste productiecel, de Smartcell. Deze productiecel is specifiek ontwikkeld voor kleinserie fabricage, vanaf seriegrootte 1, en kan 24 uur per dag, 7 dagen in de week draaien bij een

In het digimagazine van april heeft Bram de Koning, directeur van Cellro, het concept van de Smartcel al toegelicht. Lees het artikel hier.

Cellro, hal 12, stand D84

XXL bij STYLE High Tech Style High Tech toont op de EMO drie STYLE machines, voorzien van de eigen besturing. Opvallend op de stand is de STYLE XXL draaibank. Deze zware draaibank heeft een diameter van bijna 2 meter en een lengte van 3000mm tussen de centers. Style is de laatste jaren zeer succesvol met de fabricage van STYLE XXL draaibanken. Het model dat op de EMO staat is speciaal voor deze beurs gebouwd. Bedrijven die een dergelijke grote draaibank zoeken hebben nu de gelegenheid deze demo machine direct na de beurs geleverd te krijgen.

Style High Tech, hal 26 stand D40

24

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

B

E

N

E

L

U

X

O

P

E

M

O

2

0

1

1

TEQQ gaat internationaal Voor TEQQ wordt de EMO 2011 de aftrap voor een internationaal optreden. Het Nederlandse bedrijf gaat met het slimme systeem voor het handlen van producten voor het eerst de internationale markt op.

TEQQ toont de Integrated Product Handler op een Okuma MB46-VAE, samen met enkele recente innovaties.

Zo wordt een 3D stapel/product raster getoond, net als een geïntegreerde gereedschaptaster, voor het verhogen van de betrouwbaarheid van het productieproces. Ook zijn er nu flexibele vingers leverbaar voor grillig gevormde producten. Het werkstukgewicht dat het systeem aan kan, bedraagt nu 8 kilogram. Bijzonder aan het TEQQ-systeem is dat je ook een oudere verticale freesbank met een Xverplaatsing van minstens 750 mm kunt uitrusten met een automatische producthandler.

TEQQ, hal 6, stand L16

hoeven spannen, ontwikkelt Pegard dan weer speciale freeskoppen, zodat je in de machine kunt draaien, frezen en eventueel nog slijpen. Deze freeskoppen hebben een koppel van Haro Technologies Int. en Pegard 1000, 2000 of 3000 Nm. Deze Productics zijn onderdeel van het verticale draaibanken reiken qua Belgische Ogepar Group. Haro bouwt diameter van de te bewerken stukken in het Waalse Andenne slijpmachines van 1250 tot 4000 mm. Op de EMO voor het supernauwkeurig slijpen van in Hannover toont Pegard onder gereedschappen voor andere zo’n speciale freeskop tandwielproductie. Pegard bouwt waarmee je om een hoek van 90 speciaal machines voor klanten zoals graden kunt verspanen.

Boeing en Caterpillar. De Preciram is de grootste machinereeks, met spindeldiameters tot 250 mm, een vertikale beweging over maximaal 6200 mm en een ram die 1600 mm kan bewegen.

Ook bouwt men hydrostatisch gelagerde geleidingen in de zware machines, om super nauwkeurig te kunnen bewerken. Om minder om te

Waalse verspaningstechnologie

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

Haro Technologies Int. toont op de EMO een heel nieuwe machine die het slijpen vergaand automatiseert.

Samen met Siemens zijn er speciale programma’s ontwikkeld voor het (her) slijpen van de gereedschappen.

Pegard, hal 13, stand C24 Haro Technologies, hal 13, stand C22

25

5

-

A

S

S

I

G

B

E

W

E

R

K

E

N

5-assig frezen: een keten van CAM-pakket, gereedschap en machine

Zo sterk als de zwakste schakel

Een blok C45 staal. Dat ligt aan het begin van de dag op de DMU 60 eVo Lineair. Aan het eind van de dag is hetzelfde blok materiaal verspaand tot een ventielblok, met kamers en boringen en zelfs een ondersnijding. Een typisch werkstuk voor 3+2 bewerkingen en 5-assig simultaan frezen. Het eindresultaat - kwaliteit, productiviteit en kostprijs wordt echter niet alleen door de machine bepaald.

“We moeten veel meer in processen leren denken dan in afzonderlijke stappen”, vat Job van Berkel, directeur DMG Benelux, de boodschap samen.

(opspangereedschappen), Tebis (CAM-software) en Harry Hersbach Tools (Paul Horn gereedschappen) zien hoe je met een goed samenspel het maximale uit de 5-assige machine kunt halen. “De machine is slechts een deel van het verhaal”, zegt Job van Berkel van DMG Benelux. Hij komt nog geregeld in de praktijk situaties tegen waarin verspaners teleurgesteld zijn in de productiviteit of de nauwkeurigheid die ze halen. “Omdat het totale plaatje niet klopt.”

Made-in-Europe.nu schoof aan, luisterde mee en pikte er een aantal feiten uit.

5-assig frezen vereist meer dan ooit dat alle aspecten rond het verspanen op elkaar zijn afgestemd. Om dat te laten zien, heeft DMG de voorbije maanden door heel Europa een roadshow georganiseerd rond de nieuwe DMU 60 eVo, die straks ook op de EMO in Hannover te zien is. In de Benelux lieten Hagro Precisie (LMT gereedschappen), Haimer

26

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

5

-

A

S

S

I

G

B

E

W

E

R

K

E

N

CAM: slim programmeren voor de eerste winst De eerste winst haal je al binnen nog voordat de machinespindel een keer rond is gedraaid. Slim programmeren spaart tijd. In de Benelux is het Duitse CAMpakket Tebis relatief onbekend.

Het bevat echter een aantal bijzonderheden.

Dat begint met het feit dat het bedrijf een eigen kernel heeft ontwikkeld, zegt Peter Quirijnen.

Vanuit de vestiging in Keulen ondersteunt hij klanten in onder andere de Benelux. Tebis heeft het CAM-pakket zo opgebouwd dat de software de programmeur veel werk uit handen neemt. Toolcontrol biedt de mogelijkheid om alternatieve gereedschaphouders te zoeken als een bepaald type niet voorhanden is. Zelfs als aan de machine blijkt dat een bepaald type gereedschap niet beschikbaar is, controleert de software zelf of de bewerking met het alternatief gedaan kan worden zonder dat de freesbanen herberekend hoeven te worden. “De software past het gebruikte gereedschap aan, de freesbanen blijven identiek.”

De Tebis-software biedt zelfs de mogelijkheid om op het allerlaatste moment, in de werkplaats, nog van machine te

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

wisselen, om welke reden dan ook. Peter Quirijnen: “Als de andere machine kinematisch overeenkomt, kun je de programma’s zo kopiëren naar de andere machine, zonder dat je nieuwe programma’s hoeft te maken. Het enige dat je nog moet doen, is een botsingsimulatie.”

Simulatie Want bij 5-assig frezen is simulatie onmisbaar.

Hierin gaat Tebis zover dat je niet alleen met het complete gereedschap simuleert, maar dat je zelfs het kinematisch model van je eigen machine in de software kunt inbrengen, zodat de simulatie honderd procent overeenkomt met de realiteit, aldus Quirijnen. “We meten dan de machine in de werkplaats op en maken speciaal voor deze machine een postprocessor. Dan pas simuleer je echt en kun je zien of het product op de machine past.” Zelfs een botsing op de eindschakelaar op de machine wordt gedetecteerd. “Weliswaar de goedkoopste botsing met de minste schade, maar je machine staat wel stil. En dat wil je niet.”

Krimpen en balanceren: lagere kosten?

De gereedschapopname wordt nogal eens verwaarloosd, constateert Ulrich Öfele, business development manager bij Haimer. Vergeet bovendien het balanceren niet.

Ulrich Öfele somt drie criteria op die de sleutel zijn tot nauwkeurigheid en productiviteit: de stijfheid van de gereedschaphouder, de rondloopnauwkeurigheid en de balancering. De stijfheid van het totale gereedschap - houder en frees - wordt mede bepaald door de manier waarop je de frees in de houder spant.

Hydrodehn houders zijn in zijn ogen weliswaar heel erg nauwkeurig en hebben een goede rondloop, maar klemmen met oliedruk levert te weinig stijfheid en is gevoelig voor zijdelingse krachten. Het Weldon spansysteem kan hoge koppels aan, maar heeft een minder goede rondloop en er is speling tussen de schacht en de frees. Krimpen biedt de 27

5

-

A

S

S

I

G

voordelen van beide systemen zonder de nadelen.

Met het spannen van het gereedschap in de houder wil je voorkomen dat het gaat trillen om zo de snijkanten van de frees minder te belasten.

“Bovendien voorkom je dat de trilling wordt doorgegeven aan de spindel en dat effect zie je terug in de oppervlaktekwaliteit.” Testen van Haimer tonen aan dat het spaanvolume met een derde toeneemt als je krimphouders gebruikt in plaats van een hydrodehn houder. En 10 µm minder rondloopnauwkeurigheid kan de standtijd van een gereedschap halveren.

Balanceren De meest cruciale stap is balanceren. “Na elke gereedschapwissel moet je opnieuw balanceren”, zegt Ulrich Öfele. “Onbalans kost geld.” Bij een onbalans van 50 gram

B

E

W

E

R

K

E

N

millimeter verandert de rondloopnauwkeurigheid vanaf 10.000 t/m significant, met als gevolg slechte maatvoering, belasting van de spindel, lagere productiviteit.

Verdieneffecten op korte termijn zijn moeilijk aan te tonen, maar op de lange termijn zijn ze groot. “De levensduur van de spindel kun je verdubbelen door gereedschappen altijd te balanceren.” Een theoretische berekening die hij als voorbeeld geeft, laat het maximale toerental van de spindel dalen van 14.000 t/m naar 1600 als je 50 gram milliliter onbalans hebt. “Ga je met een hoger toerental frezen, dan ontstaan problemen.” Zelfs als je niet continu op de grens van het haalbare freest, levert balanceren volgens Öfele geld op. De standtijd van het gereedschap neemt toe, de productiviteit ligt hoger.

De machinebesturing De hoog dynamische 5-assige machines stellen extra eisen aan de besturing. Intelligente tools verhogen de veiligheid en productiviteit, zegt Nico Schuitemaker, office manager bij Heidenhain Benelux.

Botsingdetectie vooraf is goed, bij Heidenhain vinden ze het niet voldoende. Daarom heeft de iTNC 530 besturing een geïntegreerde Dynamic Collission Monotoring (DCM). De positie van gereedschap en houder ten opzichte van vaste machineonderdelen en extra uitrustingen, zoals meettasters en spanmiddelen, worden real time bewaakt. De besturing stopt acuut alle assen als een botsing dreigt. Nico Schuitemaker: “Een geïntegreerde bewaking is altijd actief, wat nodig is omdat je nooit alle situaties vooraf

28

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

5

-

A

S

S

I

G

B

E

W

E

R

K

E

N

Closed loop 5-assige machines kennen veel bewegingen van de assen. Die veroorzaken warmte, die je juist niet wilt in de machine.

Daardoor kan immers thermische drift ontstaan, met onnauwkeurigheid tot gevolg. Een encoder die snelheid en positie meet en terugkoppelt naar de besturing volstaat dan niet langer. “De thermische en elastische uitzetting van de kogelomloopspindel reken je dan namelijk niet mee”, legt Schuitema uit. De oplossing van Heidenhain: closed loop. De encoder blijft, maar als extra komt er een direct meetsysteem om fouten als gevolg van thermische uitzetting te compenseren.

kunt simuleren. Bijvoorbeeld een gereedschapmeting op de machine.” Het inmeten van de gereedschappen in het DCM-model gaat relatief eenvoudig via een dialoog om alle spanmiddelen in een bibliotheek in te brengen.

Adaptief Als het om productiviteit gaat, biedt Heidenhain de mogelijkheid van Adaptive Feed Control voor bij het voorfrezen. De besturing meet het opgenomen vermogen van de spindel en houdt dat zoveel mogelijk constant door de voeding te variëren. “De voeding wordt dus aangepast aan de actuele verspaningscondities”, aldus Schuitemaker. Het resultaat: tijdwinst en langere standtijd van de gereedschappen.

5-assig bewerken met Dormac Alzmetall: frezen - draaien - slijpen

VIDEO

Doosan

|

Alzmetall

|

Kiheung

|

Dahlih

|

Dormac presenteert een vijfasser voor elke klasse.

Te zien bij deze fabrikanten op de EMO. 0229 54 24 85 - info@dormac.nl - www.dormac.nl

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

Altijd een passende oplossing voor uw verspanende productie 29

5

-

A

S

S

I

G

Gereedschappen Investeren in de machine is slechts één deel van het verhaal. De juiste gereedschappen zorgen voor aanzienlijk hogere productiviteit, maken Jan Smit van Harry Hersbach Tools (Paul Horn) en Henk Smits van Hagro Precisie (LMT) duidelijk.

Door in de LMT/Fette Multi Edge kopfrees voor het voorfrezen de snijhoek te verlagen van 45 graden (wat gebruikelijk is) naar 8 graden, worden de spanen langer. Om een gemiddelde spaandikte van 0,15 mm te bereiken, moet je de voeding per tand met een factor vijf verhogen, waardoor een enorm spaanvolume in kubieke centimeters per minuut wordt bereikt. “Dat concept kunnen we nu ook toepassen bij de Multi Edge 4Feed volhardmetaal frezen”, zegt Henk Smits van Hagro Precisie. Deze frezen zijn vooral geschikt voor lang spanende materialen, zoals onder andere titaan. Het resultaat: de machine freest 13 meter voeding in 1.2316 (X38CrMo16--1300n/mm) zo’n 0,3 mm materiaal weg. Niet veel, maar het gaat wel razendsnel waardoor de totale hoeveelheid verspaand materiaal per minuut uiteindelijk heel hoog ligt.

Eigenlijk wil je met de DHC-frees (different helix cutter) juist het tegenovergestelde bereiken: zo diep

B

E

W

E

R

K

E

N

mogelijk in het materiaal kunnen frezen. “Met een 16 mm frees met 32 mm snijkant lengte en vier snijkanten gaan we bij het materiaal wat nu op de DMU 60 eVo ligt, 20 mm diep het materiaal in”, zegt Henk Smits. Desondanks blijft de machine heel rustig lopen. Dat komt doordat deze frezen een ongelijke spiraalhoek hebben waardoor de snijkantenverdeling eigenlijk continu verandert, en deze ergens op de frees als nul bij elkaar komen.

Dat gaat het ontstaan van vibraties tegen en zorgt dus voor een heel rustig verloop. Doordat vanuit het centrum naar de buitenkant een geslepen fase op de kopsnijkanten zijn aangebracht, wordt de frees extra sterk.

Klokfrees of groeffrees Jan Smit van Harry Hersbach Tools, dat in de Benelux de fabrikant van speciaal gereedschappen Paul Horn vertegenwoordigt, gaf tijdens het seminar inzicht in de productiviteitsverschillen die door andere gereedschappen kunnen ontstaan. Horn heeft een gecombineerd groeffrees gereedschap, een klokfrees, om binnen en buiten groeven in één keer te maken. Vergeleken met het afzonderlijk circulair frezen van deze beide groeven, levert dat in dit voorbeeld 56 procent tijdbesparing op: 7,53 seconden bewerkingstijd tegen 17,40 bij twee afzonderlijke bewerkingen.

De machine DMG presenteert op de EMO in Hannover een DMU 60 eVo machine met een geïntegreerde frees-draaitafel. Deze wordt voorzien van een torque-motor (in de C-as) zodat op deze 5assige machine draaibewerkingen mogelijk worden. De FD-tafel zal zo’n 1000 omwentelingen per minuut kunnen maken.

Hoewel de basis van de machine gelijk blijft

30

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

5

-

A

S

S

I

G

aan de DMU 60 eVo, wordt deze op cruciale punten aangepast. Zo is de cabine versterkt. Ook is er een automatische balansbewaking geïntegreerd, die niet alleen vooraf beoordeelt of het werkstuk goed genoeg is gepositioneerd voor de draaibewerking, maar ook tijdens het draaien zelf dit blijft bewaken. Wordt de onbalans te groot, bijvoorbeeld doordat aan een zijde teveel materiaal is verspaand, dan stopt de machine. Verder krijgt de machine met FD-tafel een andere spindel. De klemming voor het draaigereedschap zit in de spindel, waardoor de verspaningskrachten door de klem worden opgevangen en niet onnodig de lagers van de spindel belasten. Qua software toont DMG samen met de Duitse CADCAM-ontwikkelaar Tebis en Berckhof speciale programmeersoftware voor deze frees-draaimachine. Hierin is niet alleen freestechnologie geïntegreerd, maar ook alle draaitechnologie. Daardoor kun je met één pakket zowel het draaien als frezen volledig afdekken. De machine wordt in het vierde kwartaal van dit jaar leverbaar.

Palletwisselaar Een andere noviteit die in Hannover op de DMG-stand te zien zal zijn, is een palletwisselaar voor de DMU 60 eVo lineair. Deze is geschikt voor pallets tot 500 bij 500 mm, die in 10 seconden gewisseld worden. Omdat de tafel een 4-kanaals draaidoorvoer krijgt, kun je boven op de basispallet kleinere pallets klemmen. Door zo te stapelen, kun je op een basispallet bijvoorbeeld twee producten opspannen.

B

E

W

E

R

K

E

N

Siemens toont nieuwe opties voor 5-assig bewerken Siemens heeft voor het 5-assig bewerken het technologiepakket Sinumerik MDynamics verder uitgebreid. Zo zorgt de functie ORISON voor een vloeiendere overgang van de oriëntatievector.

Deze nieuwe functie zorgt ervoor dat oriëntatieveranderingen over meerdere NC-regels worden weggeschreven, zodat ze niet meer tot abrupte wijzigingen leiden. Ook al gaat het soms slechts om eentiende graad, deze verandering van de oriëntatie vertaalt zich in een slechtere oppervlaktekwaliteit. Dat voorkom je nu met deze nieuwe functie. Een neveneffect is dat de assen van de machine minder belast worden.

Multitasking Siemens speelt ook in op de multitasking trend. Of je nu op een freesmachine een draaibewerking programmeert of omgekeerd, als bediener hoef je je niet langer druk te maken over het feit dat het assenstelsel verandert. Sinumerik Operate zorgt voor dezelfde look and feel, of je nu freest of draait. In de programGuide is het afstellen van draaien freesgereedschappen evenals draai- en freescycli verder uitgebreid. Ook kun je nu de bewerkingen simuleren.

Siemens staat in hal 25 stand C18 Twee voorbeelden van frees-draai producten, gemaakt op een MAG 5-assig bewerkingscentrum.

DMG Benelux Hagro Precisie Harry Hersbach Tools Heidenhain Benelux Haimer

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

31

5

-

V

L

A

K

S

B

E

W

E

R

K

E

N

3+2 is meer dan 5 Een cnc-gestuurde indexeer-ronddraaitafel

!

biedt de mogelijkheid om met een standaard 3-assig bewerkingscentrum in te stappen in het 5-assig bewerken. Veel verspaners willen immers enkel 5 vlakken in een opspanning bewerken. Het Zwitserse pL Lehmann biedt met de Serie 500 een ronddraaitafel met zo’n 170 variaties. Op de EMO voegt men daar nog een excentrisch boutsysteem aan toe om op elke 5-assige machine snel opspaninrichtingen te kunnen op- en afbouwen, zonder telkens opnieuw te moeten uitlijnen.

Instappen in 5-assig “Bij Lehmann zeggen ze altijd: 3+2 is meer dan 5”, zegt Jan Pieter van Bokhoven van Bokhoven BTM, dat de Zwitserse fabrikant vertegenwoordigt. “Wie 5 vlakken wil bewerken, kan ook met een 4e en 5e as in de tafel volstaan. Dan heb je 5 assen voor minder geld.” Als opstap naar deze manier van werken kan zo’n ronddraaitafel ingebouwd worden in een bestaande machine. Een andere optie is een 3-assige machine kopen en de Lehmanntafel inbouwen. Het voordeel daarvan is dat 5-assige machines vaak een kleinere tafel hebben dan een 3assige. Je creëert dus je grotere 5-assige machine.

“Daarom zeggen de Zwitsers dat 3+2 meer is dan 5.”

Via de M-functie wordt de besturing van de Lehmanntafel aan de machinebesturing gekoppeld.

Een wereld van toepassingen met een veelzijdige meetsysteem

Sinds kort maakt Lehmann voor de cnc-besturing van de eigen tafels (en bijzetassen) gebruik van Fanuc PMibesturing. Deze Fanucbesturing is DIN ISO programmeerbaar.

Opspaninrichtingen Lehmann heeft als nieuw product op de EMO het zentriX boutsysteem voor ronddraaitafels met grondplaat. Dit maakt nauwkeurig uitlijnen mogelijk. Eenmaal dat de grondplaat in positie is gebracht, kan de plaat zodanig worden vastgezet, dat de inrichting zonder opnieuw uit te richten af- en opgebouwd kan worden. Jan Pieter van Bokhoven: “Normaal zou je elke keer de machine nauwkeurig moeten uitlijnen. Dit systeem manoeuvreer je via excenters in de T-gleuf van de grondplaat zodanig dat deze goed staat, waarna je met een moer de plaat borgt. Een volgende keer staat dan meteen alles goed.” pL Lehmann staat op de EMO in hal 13 stand D14 Bokhoven BTM

ons op Bezoek in hal 5 4 5 stand D O 2011 EM tijdens

De Equator™ is een totaal nieuw alternatief op de traditionele productspecifieke meetopstellingen, en biedt daarmee oplossingen die voorheen niet bestonden. Het gaat niet alleen om een nieuw meetsysteem, maar om de introductie van een geheel nieuwe Renishaw productlijn. Het is ontwikkeld en getest op de fabrieksvloer in nauwe samenwerking met gebruikers van meetsystemen in de productieafdelingen van de automobile-, luchtvaart- en medische industrie. Het resultaat is een snel en lichtgewicht meetsysteem met een hoge herhaalbaarheid, voorzien van een ‘druk op de knop’ gebruiksgemak.

Renishaw Benelux BV Nikkelstraat 3, 4823 AE Breda, Nederland T +31 76 543 11 00 F +31 76 543 11 09 E benelux@renishaw.com

www.renishaw.nl

Equator advert 0911_NL_260x94.5.indd 1

32

02/09/2011 08:18:52

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

5

-

V

L

A

K

S

B

E

W

E

R

K

E

N

Vijfvlaks geïndexeerd bewerken !

Doosan en Dahlil lanceren op de EMO 5-assige machines, bedoeld voor 5vlaksbewerkingen en daardoor scherper geprijsd. Uitgangspunt voor beide fabrikanten is dat veel bedrijven niet 5-assig simultaan frezen, maar om de efficiency te verhogen wel vijf vlakken in een opspanning willen bewerken.

Doosan toont op de EMO voor het eerst in Europa de 350/5AX, een 5-assig geïndexeerd bewerkingscentrum, op basis van een bewerkingscentrum uit de DNM-serie. Door inzet van een 360º ronddraaitafel biedt Doosan met deze machine de mogelijkheden van 5-vlaks bewerkingen. Doosan-importeur Dormac CNC-Solutions ziet de DNM 350/5AX als een betaalbaar alternatief op VC630/5AX(APC), die volledig simultaan 5-assig kan bewerken. “De fabrikant wil de hele markt bedienen. Ook de bedrijven die een beperkter budget beschikbaar hebben,” zegt Joost Verschure van Dormac CNC Solutions. De nieuwe 5assige machine is gebaseerd op het C-frame concept van de

vertikale bewerkingscentra.

Dat is goedkoper dan het Gantryframe. De vierde en vijfde as zitten in de tafel. Qua nauwkeurigheid haalt deze machine een herhaalnauwkeurigheid van +-0.002mm en een positioneernauwkeurigheid van +-0.005mm. De machine is leverbaar met een Fanuc 15kW (snaar) en 22 kW (built-in) of Heidenhain 32 kW (built-in) motor.

Dahlil Een ander merk uit het portfolio van Dormac CNC Solutions is Dahlil, een Taiwanese machinebouwer. De fabrikant toont op de EMO voor het eerst een 5-assige machine. Ook dit merk kiest bij de DMX 320 ervoor om een ronddraaitafel te gebruiken in een van oorsprong 3-assige machine. De tafel is geschikt voor werkstukken tot 150 kilo en heeft een werkbereik van 600 x 550 x 500 mm (X,Y,Z)

en heeft een spilopname voor Big Plus ISO 40 gereedschappen.

Dominantie Joost Verschure: “Return on investment voor de klant komt met deze nieuwe machines beter te liggen. Dormac kan hiermee de positie in de Nederlandse freesmarkt versterken.”

Doosan staat op de EMO in hal 12, stand E101 Dahlil staat op de EMO in hal 13 stand A18 Dormac CNC Solutions

Parpas: TTM voor meer nauwkeurigheid Gruppo Parpas gebruikt nu ook op de Active 5 3000 lineair, een machine met een vast portaal, de gepatenteerde TTM-technologie, die voor meer nauwkeurigheid zorgt. TTM zorgt voor een spelingsvrije acceleratie. De onbelastingskooi voorkomt namelijk dat er krachten op de hoofdbouw bestanddelen van de machine komen. En de thermoschil zorgt ervoor dat alle delen van de machine exact dezelfde temperatuur houden, namelijk 20 graden.

Gruppo Parpas staat op de EMO in hal 13, stand B86 en C87 TMMT High Tech Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

33

P

R

A

K

T

I

J

K

:

I

N

V

E

S

T

E

R

E

N

Investeren is méér dan machine kopen

Een koopcontract voor een nieuwe machine is snel ondertekend. Zo’n investering houdt echter veel meer in. Vergeet de tooling niet. En wat te denken van scholing van je medewerkers. Zeker bij de moderne machines voor complexe en nauwkeurige bewerkingen is dat essentieel, vindt Pieter Boots van Bomacon in Weert. Investeren houdt méér in dan alleen een machine bestellen.

34

Pieter Boots, directeur, heeft sinds de start van Bomacon zo’n acht jaar geleden geregeld geïnvesteerd. Eerst in een Uniport 6 portaalfreesmachine en een Univers 6 bewerkingscentrum. Recent in een nieuwe floortype freesmachine van de Spaanse fabrikant MTE. De beslissing deze laatste machine te kopen, viel midden 2008. Hoewel de crisis hem harder raakte dan hij had verwacht, laat Boots zich daardoor niet afhouden van zijn investeringsplannen. “Ik wilde geïnvesteerd

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

P

R

A

K

T

I

J

K

:

I

N

V

E

S

T

E

R

E

N

Bomacon: niet alle eieren in één mandje hebben zodra de economie zich weer zou herpakken. Dan moest de nieuwe machine er staan.” De Limburgse ondernemer heeft bewust gekozen voor spreiding door in meerdere sectoren actief te zijn. Met de investering in de freesmachine van MTE scherpt hij deze keuze aan, door te kiezen voor een groter formaat dan waar veel bedrijven in het zuiden zich op richten. De BF 4200 floortype machine heeft in de X-as een bereik van 4000 mm en in de Y-as 1200 met een Z-as van 2000 mm.

Middelgrote componenten laten zich hierop nauwkeurig bewerken.

“Er werken er al zoveel voor ASML en Philips, daarom kiezen wij voor een nichemarkt en bewerken de grotere delen.”

omdat een relatief goede gebruikte machine duur is en je niet de nieuwste technologie in huis haalt.”

Details Uiteindelijk gaven de automatische, programmeerbare kop, het maximale toerental van 6000 t/m en het hogere koppel van de MTE de doorslag. “Details die bepalend zijn geweest.” Enig nadeel aan de Spaanse machine vindt Pieter Boots dat deze in principe alleen met een Heidenhain besturing geleverd wordt. Vanwege de Siemensbesturingen op de al aanwezige Unisign machines had hij liever een besturing van Duitse origine gehad. “Het kon wel, maar MTE heeft er weinig ervaring mee. Dus bij problemen zou de Europese merken Bij de selectie terugkoppeling langer duren. En van de machine heeft hij vooral daar moet je rekening mee houden naar Europese merken gekeken. als je investeert.” Service weegt Boots bestempelt zichzelf als een voor hem heel zwaar in het chauvinist. “Liefst werk ik met beslissingstraject. “Als de machine Europese machines. Niet dat een stilstaat, kost dat geld.”

Taiwanees of een Koreaan slecht is, want slechte machines bestaan niet meer. Maar mijn voorkeur gaat Sociale innovatie Investeren in nu eenmaal uit naar Europese machines en op die manier merken.” Eigenlijk prijkten er alleen innoveren is één ding. Wat vaak Spaanse merken op zijn shortlist. vergeten wordt, zegt Pieter Boots, Zayer - waarvan Bomacon al een is de sociale innovatie. De machine in huis heeft; Lagun en verspaning verandert. “De man MTE. “Ik heb veel vertrouwen in de aan de machine blijft belangrijk, Basken. Ik noem ze de Spaanse maar de werkvoorbereiding wordt Duitsers”, lacht hij. Zayer viel af belangrijker. De vakman frezer gaat vanwege het prijskaartje. “Net een steeds grotere rol in het zoals een gebruikte machine afviel, voortraject spelen. Daar verdien je Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

Pieter Boots kiest er bewust voor niet alle eieren in één mandje te leggen. Zijn bedrijf bestaat eigenlijk uit twee onderdelen: de verspaning, vooral gericht op de algemene toelevering aan onder andere machinebouw, landbouwmechanisatie, bouwmachines, pompenfabrikanten, defensie, et cetera. De tweede tak is de samenstelling van machines en modules. “Die combinatie maakt ons uniek”, vindt hij. Hoewel hij vindt dat specialiseren niet nodig is, waarschuwt hij er wel voor dat je moet oppassen niet te breed te worden. “Als alleskunner loop je ook het risico een alles niet-kunner te worden.” Daarom focust hij nu nadrukkelijker op enerzijds verspaning, anderzijds machinebouw door beide activiteiten in afzonderlijke bedrijfshallen onder te brengen, die wel direct naast elkaar liggen.

“Want er bestaat wel degelijk overlap.” Dit najaar lanceert Bomacon een zelf ontwikkelde machine voor het gemechaniseerd oppakken van trottoirtegels, schoonmaken ervan en terug leggen van de stoeptegels.

Meer informatie: Bomacon

namelijk je geld, door de voorbereiding slimmer aan te pakken. Daarom is sociale innovatie belangrijk. Maak je mensen bewust dat ze verantwoordelijk zijn voor een proces.” Dat moet je niet vergeten 35

P

R

A

K

mee te nemen in je plannen. Want ook dit kost geld, linksom of rechtsom. Toen Boots een aantal jaren geleden de portaalfreesmachine kocht, kostte het hem een jaar voordat de machine optimaal draaide. De leercurve is bij de nieuwe MTE steiler verlopen. “We zijn als bedrijf in de voorbije jaren gegroeid, hebben veel geleerd, zijn volwassener geworden.” Dat voorkomt niet dat scholing en opleiding onderdeel horen te zijn van een investeringsplan. Als je nieuwe technologie in huis haalt, betekent dat vaak ook dat je je werkwijze moet veranderen. Zo wil Boots niet langer aan de machine programmeren, maar extern.

Gebrek aan goede vakmensen weerhoudt hem daar nog van, maar vroeger of later zal het er van komen. “De beste frezer moet een rol krijgen in de voorbereiding, het instellen van machines, programmeren, zoeken van de juiste opspanmiddelen. De machine moet uren maken.”

T

I

J

K

:

I

N

V

E

S

Nauwkeuriger Zo’n nieuwe machine biedt Bomacon nieuwe mogelijkheden. Hoewel Pieter Boots aangeeft dat de extra capaciteit absoluut telt, wijst hij ook op de mogelijkheden die zo’n automatische kop biedt. “Door de programmeerbare kop kunnen we op de machine vijf kanten bewerken.” Dat scheelt niet alleen tijd in de opspanning, maar zorgt vooral voor een hogere nauwkeurigheid. Precies de twee aspecten waar je het als moderne verspaner in West-Europa van moet hebben: efficiency en nauwkeurigheid.

T

E

R

E

N

MTE De MTE Bn 4200 is een floortype freesmachine van de Spaanse fabrikant MTE. De orthagonaal kop heeft een gereedschapopname SK50.

Het spindelvermogen bedraagt 30 kW en het maximale toerental 6000.

MTE bouwt deze machine in verschillende X-as varianten, tot maximaal 10000 mm. MTE wordt in Nederland vertegenwoordigd door Promas.

Heun: hogesnelheidsboren met EDM Heun zet het EDM-proces in voor het snel boren van diepe gaten in moeilijk verspaanbare materialen. Gaten tot 1000 m en een diameter van 1 mm boort de Duitse machinebouwer met één elektrode. Het diepste dat Heun tot nog toe heeft geboord, is 2600 mm. En de kleinste diameter die men vonkt, bedraagt 0,08 mm.

Heun, hal 15, stand C36 Heun wordt vertegenwoordigd door Landré 36

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

E

M

O

Energiezuinige pompen Ook de fabrikanten van aggregaten voor werktuigmachines spelen in op de trend om energie te besparen. Op de EMO toont Brinkmann Pumps uit het Duitse Werdol een nieuwe pomp voor middelgrote drukken (tot 26 bar). Bijzonder is dat deze bij kleine volumestromen (10 tot 30 liter per minuut) aanzienlijk minder energie verbruikt.

De efficiency van de pomp is gestegen tot 68 procent, liefst 20 procent meer dan het oude type. Daarin slaagt de fabrikant onder andere door zuinige IE2-motoren te gebruiken.

N

I

E

U

W

S

Brinkmann Pumps heeft ook de reeks dompelpompen uit de SFT-serie uitgebreid. Tot 1,5 procent van het gewicht dat opgepompt wordt, mag bestaan uit spanen. De vrije kogeldoorvoer bedraagt bij de nieuwe pompen 50 mm. Het topmodel kan 2400 liter per minuut oppompen tot op een diepte van 1610 mm.

Brinkmann Pumps staat op de EMO in hal 7, stand 36

VIDEO

Ontdek de plus van GF AgieCharmilles www.gfac.com/emo

Experience more...

AgieCharmilles biedt innovatieve frees-, vonk- en lasertechnologie, automatisering en services support voor zowel de Mould & Die industrie als toeleveranciers van hoogwaardige onderdelen voor de automotive, semiconductor, aerospace en medicalindustry.

frezen + vonken + automatisering + lasertexturing + service support

EĂŠn specialist dus voor alle bewerkingen. Daarmee biedt AgieCharmilles maximale efficiency. Wat je noemt een grote plus!

Bent u op zoek naar een partner die meerwaarde aan uw business toe kan voegen? Plan dan een bezoek aan onze stand op de EMO in Hannover: Hal 27 - stand D44.

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

37

3

D

P

R

I

N

T

E

N

Nieuwe businessideeĂŤn opdoen tijdens het 3D Printing Event

De RepRap, de 3D printer die zichzelf print.

VIDEO

Wie dertig jaar geleden zei dat iedere consument thuis over een eigen kleurenprinter zou gaan beschikken, werd voor gek versleten.

Hetzelfde gebeurt nu met mensen die zoiets roepen over 3D printers. De consument die thuis zijn eigen spare part print; of een lampenkamp. Het 3D Printing Event, dat 25 oktober in Eindhoven plaatsvindt, zet mensen uit de hele waardeketen aan na te denken over deze effecten van 3D printen op de eigen business en de kansen die de technologie biedt.

printen thuis nu nog niet realistisch is voor de gemiddelde consument, zie je veel aandacht voor printing at home. De open source community, die oplossingen goedkoop wil houden, groeit.

Tegelijkertijd zie je bij de grote jongens de top down aanpak op 3D print gebied. Over tien of vijftien jaar zou de 3D printer best wel eens een standaard consumentenproduct kunnen worden. Fabrikanten van consumentenproducten moet dus nu gaan nadenken over wat deze technologie voor hun toekomst betekent�, zegt Pieter Hermans van Jakajima BV, de organisator van het 3D Printing Event. Met het event wil hij vooral als informatieMaketBot Industries, de bedenker van de eerste uitwisselpunt voor deze opkomende technologie open source 3D printer, heeft onlangs met succes 10 fungeren. miljoen US$ opgehaald bij de Amerikaanse venture capilatist Foundy Group. Met dat geld kan dit jonge Amerikaanse bedrijf de derde generatie van de low Meer dan techniek Tijdens de Dutch Design Week cost 3D printer ontwikkelen. “Ondanks dat het 3D in Eindhoven vindt voor het eerst het 3D Printing

38

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

3

D

P

R

Event plaats. Pieter Hermans wil uit alle hoeken partijen bijeenbrengen: de creatieve industrie, fabrikanten van consumentenproducten, de maakindustrie, juristen etc. Met het event wil de Nuenense organisator de discussies over 3D printen een andere dimensie geven. “Tot nog toe is de discussie technisch georiënteerd. Men praat over producten maken zonder lossende mal en het verkorten van doorlooptijd in de ontwikkelingsfase.

We gaan met 3D printen echter ook naar heel andere diensten en producten toe.” In het seminar dat tijdens het event plaatsvindt, wordt het thema dan ook vanuit meerdere invalshoeken belicht. Klaus Stadlmann, die aan de TU Wenen de kleinste 3D printer ter wereld heeft ontwikkeld, en Erik de Bruin, die nu de goedkope UltiMaker marktrijp maakt, praten bijvoorbeeld met name nog over de techniek en de nieuwe business kansen. Bas van Abel van Waag Society gaat dieper in op de socioeconomische aspecten van wat hij al noemt het post-industriële tijdperk. Rene Groothedde van RMCenter in Enschede gaat specifiek in op het thuisprinten van spare parts en wat de effecten daarvan zijn op de waardeketen.

Technologiesmid De maakindustrie komt zeker aan bod als Antonius Köster zijn inleiding houdt. Köster leidt in Duitsland een bedrijf dat zowel op gebieden als

I

N

T

E

N

CADCAM, rapid prototyping alsook matrijsontwikkeling diverse diensten aanbiedt aan de industrie. Köster beschrijft zijn onderneming zelf als “technologiesmid die driedimensionele problemen oplost”. In totaal zijn er vijf parallelle workshops, waaronder een workshop over de vraag of 3D printen veel potentie heeft bij massaproducten, met onder andere Geert Christiaansen, directeur business development bij Philips Design. In een andere workshop wordt de nadruk gelegd op designtools voor 3D printen. Tools die het voor de consument eenvoudig maken om zijn eigen producten te creëren.

Designwedstrijd Om dit te onderstrepen, kan iedereen tot 18 oktober meedoen aan een designwedstrijd. Bedenk welk product je het eerst thuis zou printen, ontwerp het en opload de stl- of obj-file naar de website van het event. Bezoekers van de website kiezen daarna de tien beste ontwerpen.

Een vakjury selecteert daar de drie winnaars uit, waarvan de winnaar een 3D printer krijgt. Voor thuis.

Praktisch

Gratis kaarten voor lezingen

Het 3D Printing Event vindt op 25 oktober plaats in Seats2Meet in Strijp S in Eindhoven. Het duurt van 10.00 19.00 uur. Tussen de workshops door kunnen bezoekers op de beursvloer kennismaken met aanbieders van zowel producten als diensten rondom 3D printing. De beurs kan gratis worden bezocht, deelname aan de lezingen kost 95 euro.

Twee lezers van Made-in-Europe.nu mogen gratis naar de lezingen (waarde 95 euro) tijdens het event.

Stuur een e-mail met 3D Printing Event in de onderwerpregel, je naam en adres, voor 10 oktober naar info@made-in-europe.nu. De kaarten worden onder alle inzendingen verloot.

Meer informatie over het programma: www.3dprintingevent.com

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

39

B

A

C

K

T

O

T

H

E

R

O

O

T

S

Industriemuseum Chemnitz: verplichte kost voor verspaners

Waarom Duitse machinebouw ‘Weltmeister’ is

Wie in die tijdspanne duikt, komt van moderne productietechnologie. vaak uit in de regio Chemnitz, in de Vooral de Duitse machinebouwers jaren voor de Eerste Wereldoorlog pakken op hun thuiswedstrijd uit en het centrum van de Duitse laten de wereld zien waarom ze machinebouw. Hier leefden, zeker op technologisch vlak nog werkten en ontwikkelden ingenieurs zoals Johan altijd ‘Weltmeister’ in de werktuigmachines zijn. De bakermat Zimmermann, bedenker van de voor dit succes ligt in Chemnitz, een kopdraaibank in 1887; Friedrich Ruppert, ingenieur bij Union die industriestad in Saksen. Hier werd rond 1900 een versnellingsbak bijvoorbeeld in 1887 al de eerste kopdraaibank ontwikkeld, maar een voor een horizontale boormachine ontwikkelde, die later door de eeuw later ook het eerste FMSauto-industrie werd overgenomen; systeem, om de productie in de Hermann Pfauter, bedenker van de verspaningsafdeling van VEB Fritz afwikkelfrees. Of in latere jaren, Heckert te vergroten. Het Industriemuseum in Chemnitz geeft toen Chemnitz na de Tweede Wereldoorlog Karl Marx Stadt een aardige blik in de heette, de ingenieurs van VEB Fritz ontwikkelingen.

Heckert. In 1989 bouwden zij in !

40

De EMO 2011 staat weer bol

één jaar tijd het FMS 630 systeem, omdat de verspaningsafdeling van deze machinebouwer de vraag naar machines niet meer kon bijbenen. Automatisering van de freesmachines bracht uitkomst.

Een handlingsysteem op een track zorgde voor de belading van de machines. Het hele systeem werd aangestuurd door een SPS 7000 besturing, ontwikkeld door VEB Numerik en elders in de stad gebruikt om de verkeerslichten te regelen.

Euforie en verval Het Chemnitz van vroeger (in de DDR heette het Karl Marx Stadt), dat in de hoogtij dagen meer dan 360.000

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

B

A

C

K

T

O

T

H

E

R

O

O

T

S

Van links naar rechts: een draaibank anno 1900, een afwikkelfrees van Hermann Pfauter; de werkplaats anno 1900 en het eerste FMSsysteem van Fritz Heckert uit 1987.

FOTOALBUM inwoners telde, is anno 2011 verdwenen. Kon Fritz Heckert in 1989 amper de vraag aan en ontwikkelden zijn ingenieurs daarom een FMS-systeem, de val van de Berlijnse muur in datzelfde jaar bracht voor de industrie in Saksen weinig goeds. Fritz Heckert is misschien wel het meest illustrerend voorbeeld hoe euforie en verval dicht bij elkaar kunnen liggen. De val van het communisme zorgde voor euforie in het westen, maar voor de ineenstorting van de machinebouw in Saksen. Als begin jaren negentig de Russische afzetmarkt wegvalt, zien velen, zoals Fritz Heckert, hun markt ineen schrompelen.

Uiteindelijk wordt het sterk

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011

afgeslankte bedrijf overgenomen door het Zwitserse Starrag. De ontwikkelspirit blijft echter. Het hexapod bewerkingscentrum, ontwikkeld door Starrag Heckert samen met het Fraunhofer Institut, dat in 2000 wordt gelanceerd, is hier het levende bewijs van. De bijzondere machine, uitgerust met een Sinumerik 840 D besturing, biedt de mogelijkheid om ruimtelijk te werken. Het succes van dit concept is evenwel illustratief voor de ontwikkeling van Chemnitz, dat nu amper nog 240.000 inwoners telt. Een derde minder dan een eeuw geleden. De opmars van de 5-assige machines heeft de hexapod overbodig gemaakt.

Stad ademt industrie De geschiedenis van Chemnitz annex Karl Marx Stadt klinkt somber.

Toch is de industrie nog steeds volop aanwezig. En de stad ademt industrie uit. Weinig steden en regio’s kennen zoveel industriemusea als je hier in de regio vindt, zoals onder andere het Saksische Industriemuseum. Een aanrader voor eenieder die van industrie houdt.

Klik hierboven op het album voor meer foto’s

41

Het laatste woord Maakindustrie telt weer mee

“De tijd dat de service-economie in was en wij als maakindustrie de dinosaurus van de oude economie waren, is voorbij. De samenleving is zich weer bewust van het belang van de industrie voor de reële economie. ” Prof. dr. ing Siegfried Russwurm ceo Siemens Industry

42

Made-in-Europe.nu digimagazine september 2011