Ortzadar 161119 by Deia.com

ortzadar deia.eus/ortzadar

larunbata, 2019ko azaroaren 16a. 616. zenbakia

euskal kulturaren kolore guztiak

GAI-JARTZAILEAK Bertsolarien gidari direnen itzalpeko lanaz solasean, Ainhoa Aranburu eta Alaitz Rekondorekin -- 4-5. orrialdeak --

02 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 16a

LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·

antzerkia

AZPEITIA

Barrena askatzearen emaitza Bere barnean arakatuz eta “intuizioari” segika ondu du Erika Olaizolak ‘Panpina’ antzezlana. Oholtzan bakar-bakarrik eta prozesuan lagunduta egoteko beharrak bultzatu du obra osatzera. Azpeitiko Euskal Antzerkiaren 37. Topaketan estreinatu berri du lana UXUE GUTIERREZ

ORMARIK ez zuen bulkada bat abiapuntu, eta prozesu sortzaile oso “askea” izan ditu osagai Erika Olaizolak (Azpeitia, 1989) bere antzezlan berria osatzeko. Senak hala eskatuta, barrura begira jarri da Olaizola, sentitzen zuen barne indar hari forma eta zentzua bilatu nahian. Nolabait, barrena askatzearen emaitza da Panpina. “Nire esentzia osoa du lanak, eta hasieratik bukaerara naiz ni eta da nik kontatu nahi nuena”. Antzezlanak Erika Rooibos pertsonaia du protagonista. “Gaur, lehen aldiz, Erika Rooibos-ek maitasuna egingo du bere itzalarekin.” Hala dio antzezlanaren sinopsiak eta hitz horietan uste du Olaizolak laburbiltzen dela obraren muina. “Itzal horiek dira norberaren alde ilunak, ezkutuak; oso presente dago itzala antzezlan osoan: batzuetan dibertitu egiten da itzalarekin, beste batzuetan haserretu… itzal horrekin lotuta dago istorioa”.

llan eta Leire Arenas, kasik hasieratik: “Ez nuen nire burua ikusten bidea bakarrik egiten; kanpo begirada behar nuen”. Behatzaile lan hori egin du Guillanek, eta hark emandako argibideekin inprobisatzen aritu dira Olaizola eta Arenas etengabe. “Prozesu osoa erabat askea izan da, inprobisazioen bitartez eta haiei forma emanez joan gara osatzen, eta, nolabait, topatzen”, kontatu du Olaizolak. Osatze ibilbide horretan sormen mugarik gabe jardun direla nabarmendu du Olaizolak. “Askatasun osoa eman diegu geure buruei”, kontatu du aktoreak. Olaizolak eskertu du loturarik gabeko prozesua. “Ni hori gu bilakatu nahi nuen,

eta horrek arrisku bat ere badakar; Ez ote den ni-a galduko”. Halakorik ez da gertatu, baina; eta inoiz baino bereago sentitzen du Olaizolak lana. “Istorioa oso borobila dela iruditzen zait eta oso era naturalean sortu dela”. Guillan eta Arenasez gain, prozesuaren azken atalean Javier Barandiaran eta Idoia Beratarbide ere sartu dira sorkuntzan: Javier, kanpo begiradan, eta Idoia, aholkularitza estetikoan. Sorkuntza bide horren emaitza izan da Panpina, 50 minutuko iraupena duen pieza. Horretan ere, aurre erabakirik gabe aritu da Olaizola. “20 minutu izan behar baziren, 20 minutu izango ziren; argi nuen nahi nuena kontatzeko beharrezkoa zen denbora iraungo zuela piezak, ez

gehiago eta ez gutxiago”. Horrela, espazio ezberdinetara egokitu daitekeen antzezlana eraiki du, antzokitik at ere erakutsi daitekeena. HAIN (EZ)BERDIN Paradoxa moduko bat ere planteatzen du sortzaileak antzezlanean, errealitatearen eta fikzioaren arteko muga lausotuz. “Uneoro dago Erika Rooibos pertsona, pertsonaia eta aktorearen tarte horretan; nire izena du, azpeitiarrez hitz egiten du… oso ni aurkezten naiz, ni guztiz izan gabe”. Muga horretan aritzea “erronka” bat izan dela dio Olaizolak. Eta abizen aldaketa izan da, nonbait, bereizketa markatzeko tresna: “Erika Rooi-

Era horretan, pertsonaiak bere itzal propioarekin duen harremanaren ondorio da obraren estiloa. “Momentu asko dituela esango nuke: probokatzaileak, zirikatzaileak, ganberroak, umorez betetakoak; eta baita oso intimoak ere; nire alde ezberdinak jartzen ditu agerian”. Une horien nahasketaz elikatzen da istorioa, Olaizolaren “biluztea”. Tipula bat bailitzan, geruzak kenduz doa aktorea oholtza gainean, desestali ahala iluneko alderdiekin jostatuz. URRATSAK, TALDEAN Olaizolak aitortu du obra “deskubritzen” joan dela: “Nik garbi neukan izenburua (Panpina), eta oholtzan bakarrik egon behar nintzela; hortik aurrera, antzezlan osoa deskubrituz joan naiz”. Miaketa lan sakon hori egiteko bidean, ordea, ez da bakarrik egon. Ondoan izan ditu Oier Gui-

Erika Rooibos pertsonaia hezurmamitzen du Erika Olaizola aktoreak. LEIRE ARENAS

Editorial Iparraguirre S.A. Zuzendaria: Iñaki Gonzalez Koordinazioa: Julene Larrañaga Diseinua: Jesus Santamaria

Azala: Iñaki Porto Maketazioa: Janire Neches Lege Gordailua: BI 1720-06

Gehigarri honek Bizkaiko Foru Aldundiaren laguntza jaso du

bos Erika da, baina aldi berean Rooibos da, horrek permititzen dizulako distantzia bat ematea pertsonari; pertsona eta pertsonaia iradokitzen ditu aldi berean”. Oholtzan bakarrik egongo da Olaizola oraingoan, baina inondik inora ez du lehenengo aldia izango. Ofizio du azpeitiarrak sorkuntza, eta bide artistiko luzea egina du dagoeneko. Orain ere hainbat proiektu ditu martxan. Izan ere, Käffka lanarekin herriz herri dabil, bai eta Lur antzezlanarekin ere. Kartzela websaileko aktoreetako bat da, eta Zinemaldian aurkeztu berri duten Los tontos y los estupidos pelikulan eta Oreina-n pertsonaia bana antzezten du. Panpina, berriz, 2014an Amancay Gaztañaga eta Miren Gaztañagarekin batera sortu zuen Kamikaz kolektiboaren baitan jaiotako pieza da.“Ni beti egon naiz sormenari oso lotuta eta hau beste erreferentzia bat da, oso aseta nago; bidearen parte da. Are, proiektu honetan nire buruari nahi nuena nahi nuen eran egiteko baimena eman diot, eta hori ederra da”.

“Uneoro dago protagonista pertsonaiaren eta aktorearen artean. Oso ni aurkezten naiz, ni guztiz izan gabe”, dio Olaizolak

ESTREINUA, ETXEAN Euskal Antzerkiaren 37. Topaketetan aurkeztu zuen obra Olaizolak, Azpeitian, estreinakoz etxean erakusteak dakarren “ardura eta urduritasuna” tarteko. “Ederra izan zen; noski, ardura eta urduritasuna ere beste batzuetan baino handiagoa izan zen, baina oso pozik nago estreinaldiarekin”. Jendaurrean erakustea ia “behar bat” bihurtu zela aitortu du Olaizolak. “Feedback hori ezinbestekoa da ondo ari zarela ziurtatzeko, beharrezkoa da erakustea”. Hurrengo data batzuk ere zehaztuta ditu: azaroaren 17an Oiartzunen izango da, 22an Oñatin eta abenduaren 8an, aldiz, Lesakan.

Ortzadar // 03

Larunbata, 2019ko azaroaren 16a

saski-naski

IRITZIA

SALDUENAK

IBAN ZALDUA

Rock & rolla hil da (II)

Fikzioa 1. Etxeak eta hilobiak

UTABE honen lehenengo partean rock & rollaren heriotzaren zeinuetako batzuez aritu nintzen: revivalismoa, tributu banden nonahikotasuna eta album formatuaren gainbehera hartu nituen hizpide. Azken hura garatu gabe utzi nuen: kanta solteak existitzen jarraitu zuen arren, noski, rockaren urte gorenetan bakarlari/talde baten lanaren une jakin bateko ekoizpenaren emaitzaren gauzatzea abestien multzo bat zen, biribilagoa edo dispertsoagoa, baina koherentzia minimo bat bildu ohi zuena. Albuma, ordea, dekadentzian dago egun, eta biniloaren “berpizkundea”, alde horretatik, pista faltsua da, musika berriarentzako formatua baino berrargitarapenen bazka delako batez ere, hipster xaloentzako diru-ateratzeko hutsa ez denean. Festibalismoa rockaren gainbeheraren beste adierazle bat iruditzen zait, maiz. Argi dago oso errotuta dagoela bere historian –Monterrey! Woodstock!...–, baina halakoen ugalpen neurrigabea, estandarizazioa, museizazioa eta are zirkufikazioa seinale esanguratsuak iruditzen zaizkit. Hots, gero eta infantilizatuagoak iruditzen zaizkit, rocka ardatza duten jolas parkeak –beren noria eta borro-

Bernardo Atxaga. Pamiela.

ka mexikarreko ikuskizunekin– edo, zuzenean, rockaren parke tematikoak bailiran. Musikaren festa batek horrenbeste trepeta osagarriren beharra baldin badu, malo.

tzuk: ezin guztiz ziur egon, baina apustu egingo nuke abesti txit sarkastiko bana idatzi ahal izango zuketela kontuaz, halakorik suertatuz gero.

Izan ere festibal asko, aldez edo moldez, nostalgiari eraikitako gurtzaleku behin behinekoak dira; bere buruaz preziatzen den festibal handi batek beti aldarrikatzen du aspaldi banatutako bandaren baten –edo batzuen– berbateratzea, herrialderako data esklusiboan ahal dela. Kontua, jakina, talde benetan handien berpizkundeekin hasi zen, baina ospe historikoaren hirukiaren mailetan behera egin behar izan dute gero eta gehiago, halabeharrez, kartel gero eta ugariagoak betetzeko.

Beste heriotza-zantzua iruditzen zait kantarien bakarkako saioen ugaltzea. Akustikoak izaten dira gehienetan eta, ondo dakit, joera horretan zer ikusi handia daukate diskoen salmentengatiko diru-sarreren murrizketek eta talde osoen birak muntatzeko kostu altuek. Baina, askotan, halako kontzertuetan ez da “gutxiago gehiago da” ekuazioa betetzen, kantek dentsitatea eta, ondorioz, partean behintzat, rock DNA galtzen dute –gitarra-baxubateria hirukoteak eskaintzen duen gutxienekoa behintzat–, eta entzuleen neurona-sinapsien lanaren gomendio utzi beharra dago kantariaren interpretazio xumeak eragindako hutsuneak betetzeko ataza. Folkerako joera gailentzen da, rockismoaren kaltean, halakoetan: noizbait-rocka-izandako-folkeiteko musika baterako jitea alegia.

Gurera ere iritsi da kontua, eta ez nolanahi, La Pollaren edo Hertzainaken nostalgia-ariketa masiboek –eta ez bereziki merkeek– erakutsi bezala. Gustatuko litzaidake, fisikaren legeek posible egingo balute, kontzertu horien berri bidaltzea, nik zer dakit, 1983ra, Gasteizko Zapa kaleko Onassis tabernara adibidez –Rikardo Arregik horren ondo hilezkortu zuena bere izen bereko poeman–, eta bertan egongo liratekeen Hertzainak edota La Pollako orduko kideei erakustea 2019ko ekitaldien bideo ba-

Hemen amaitzea espero nuen, baina oraindik argudio gehiago bururatu zaizkit nire tesia defendatzeko. Hirugarren eta, zin egiten dut, azkeneko artikulu baterako utziko ditut.

ZALDI EROA

ERAKUSLEIHOA LITERATURA

SAIAKERA

‘Aitaren etxea’

‘Itzuliz usu begiak’

Karmele Jaio. Elkar. 216 orr. 19 euro.

Festibalismoa rockaren gainbeheraren beste adierazle bat da. Gero eta infantilizatuagoak iruditzen zaizkit, rocka ardatza duten jolas parkeak

Anjel Lertxundi. Alberdania. 384 orr. 21 euro.

Maskulinitateaz gogoeta

Itzulpengintza aztergai

Blokeatuta dago Ismael, bere nobela berriarekin aurrera egin ezinik, argitaletxetik deika ari zaizkiola. Gauzak okertu egingo dira, gainera, bere ama gaixotu egin dela-eta, aita zaharraz arduratu behar duenean. Jasone da senarraren idazlanen lehenengo irakurle eta zuzentzailea; gaztetan idazle izana, gero utzi ziona, baina azken urtean, gauetan ordenagailuaren aurrean, sekretuan berriz sortzen hasi dena. Maskulinitatea eraikitzeko eta transmititzeko moduez eta orokorrean generoak emakume eta gizonen bizitzetan duen eragin itzelaz ari da Karmele Jaioren eleberria. Baita familietan sortzen diren isiltasun esanguratsuez ere.

“Itzulpengintzaren erreibindikazioa euskal literaturaren sisteman”. Horrela definitzen du Angel Lertxundik bere lan berriena. Errebindikazio horretan, egileak ezinbesteko ikusten du “kalitatezko euskarazko itzulpengintza egotea”. ‘Otto Pette’ eleberri klasikoaren idazleak liburuan jorratu dituen gaiak dira, esaterako, euskararen inguruko gogoetak, euskara batua, irakurzaletasuna, itzulpen eta jatorrizkoaren arteko dialektika edo itzulpenak Euskal Herrian falta duen oihartzuna. Lanbide honen metafora da saiakeraren izenburua, sorkuntza originalera “usu” itzultzen baititu begiak itzultzaileak, idazten ari den euskarazko testua sortzeko.

2. Miñan Amets Arzallus. Susa.

3. Itzuliz usu begiak Anjel Lertxundi. Erein.

4. Neguko argiak Irati Elorrieta. Pamiela.

5. Basa Miren Amuriza. Elkar.

6. Iturria Unai Elorriaga. Susa.

Ez Fikzioa 1. Bizi dantza Hainbat egile. Katxiporreta.

2. Kontrako eztarritik Uxue Alberdi. Susa.

3. Moio Kattalin Miner. Elkar.

4. Oilogorraren ipuinak Guy de Maupassant. X. Monasterio.

5. Tarrapatan Xabier Berasaluze. Elkar.

6. Guztiok izan behar... Chimamanda Ngozi. Txalaparta. ITURRIA: Elkar.

04 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 16a

bertsolaritza

ALAITZ REKONDO ETA AINHOA ARANBURU GAI-JARTZAILEAK

Hankak lurrean eta bertsolariak buruan Esperientzia handiko gai-jartzaileak dira Rekondo eta Aranburu. Euren jardunari buruz, askotan oharkabean igaro ohi den funtzio horretaz mintzatu gara beraiekin, gai-jartzaileen lana gertutik ezagutzeko KATTALIN BARBER

H H

OGEI urtetik gora egin dituzte gaijartzaile lanetan, gaiak aukeratzen, eta hamaika bertso txapelketa zein plazatan aritu dira ordutik Ainhoa Aranburu (Donostia, 1969) eta Alaitz Rekondo (Lesaka, 1980). Ofizioaren inguruan zer hausnartu badagoenez, Rekondo eta Aranbururekin aritu gara gai-jartzaileen rolaz, bertsolariekin duten harremanaz, gaien aukeraketaz eta ikusgarritasunaz, besteak beste. Rekondo Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusian aritu da, baita Nafarroako txapelketan ere, eta Nafarroako Bertsozale Elkarteko lehendakaria ere bada; barru-barrutik ezagutzen du bertsolaritzaren mundua. Aranburuk, berriz, euskaldun berrientzako bertso ikastaroak eman ditu hamar urtez Iruñeko Hizkuntza Eskola Ofizialean. Egun, gainera, emakumeentzako Ahalduntze Bertso Eskolan dihardu. Aukeratutako gaiek baldintzatzen dute bertso saioa. Gaiaren tonuak edota ikuspegiak saioa era batean edo bestean izatea eragingo du. Zuek nondik hartzen dituzue gaiak eta nola lantzen dituzue? Ainhoa Aranburu: Azken batean, munduan dauden gaiak izaten dira. Ez ditugu gaiak sortzen, gaiak direnak dira, gure artean ditugunak. Orduan, behin aukeratuta, forma eman behar dio gaiari gai-jartzaileak. Zein-tzuk aukeratu? Nire kasuan, behintzat, mugitzen nautenak, zerbait esaten didatenak. Nik triparekin aukeratzen ditut, mugi-tzen nauenaren arabera. Alaitz Rekondo: Gai-jartzaile izatea pribilegioa ere bada; baduzu aukera zuk nahi duzun gaia plazaratzeko, nahi duzun ñabardurekin. Xehetasun batzuk emanez gero, alde batetik joan daiteke, eta bertze batzuekin bertze bide bat har dezake gaiak. Pribilegioa ardura ere bada; gai batzuk mahai gainean jartzea edo plazaratzea ez delako erraza izaten. Ainhoak erran duen bezala, barrenak mugitzen bazaizkizu aitzinera egin, eta pribilegioa erabili ahotsa emateko gai horiei. Askotariko gaiak lantzen dira. Zertarako da gai bakoitza eta nola lortzen duzue oreka gaien artean?

A.A: Gai-jartzaileak buruan argi izan behar du gaiaren asmoa. Hamar gai inguru baldin badituzu, garrantzitsua da jakitea gai bakoitzarekin zer lortu nahi duzun, alegia, nora jo nahi duzun. Gero iritsiko zara edo ez, gure esku ez dauden mila faktore daudelako. Baina nik ez dut imajinatzen gai bat “zertarako” bat erantzun gabe. A.R: Gertatu izan zait saioetarako ideien zerrenda egin, eta zeintzuk sartu erabaki-tzen hasten naizenean kentzen ditudanak izan ohi direla “zertarako” bat ez dutenak. Betelana egiteko bakarrik ez ditut sartuko. Bertzalde, oreka kontuan hartzeko, hagitz desberdina da gaiak plaza baterako edo txapelketarako izatea. Plaza librean hitz egin dezakezu antolatzailearekin, eta saioaren inguruan galdetu: zer-nolako saioa nahi duen, helburuak.... Horrekin guztiarekin, egoeraren argazkia ate-

“ “

Gai-jartzaileak buruan argi izan behar du gaiaren asmoa. Nik ez dut imajinatzen gai bat ‘zertarako’ bat erantzun gabe” AINHOA ARANBURU Gai-jartzailea

Ez zaio ematen duen garrantzia. Askotan pentsatzen da edozein gauzak balio duela bertsolariak kantatzeko. Eta ez da horrela” ALAITZ REKONDO Gai-jartzailea

ra dezakezu, eta horren arabera gaiak bideratu. Txapelketan, egia da, dena dela kortsea eta horretara egokitu behar dituzu gaiak. A.A: Orekarekin kontu handiz ibili behar da, nire ustez. Batzuetan, oreka bilatu nahian estandar bat sortzen da. Estandarrak beldurra ematen dit, baina kontua da zuretzako logika bat izan behar duela gai aukeraketak. Agian desorekatua dago, baina hori delako bilatzen duzuna. Zer gustatzen zaizue gehien gai-jartzailetzan? A.R: Etxeko lana da denetan gutxien gustatzen zaidana. Behin oholtzara igo eta bertsolariekin egon eta engranaje guztiak martxan jarri direla ikustean disfrutatzen dut. Saioa borobil ateratzen bada, bertsolariak disfrutatzen badu, publikoak erantzuten badu... Horrekin gozatzen dut eta konturatzen naiz agian hain gustura egin ez dudan lan horri esker atera dela dena hagitz ongi. Ni gai jartzaile txapelketan egin naizela erran dezaket. Txapelketak badu lan karga handia, pisua eta ardura, baina horrekin eta talde lanarekin ere aunitz disfrutatzen dut. A.A: Bereziki, aurreko lana gustatzen zait. Esango nuke gaiak aukeratzea ederra dela bere horretan: “hau ez, hau bai” esatea. Horrez gain, gustuko dut gaiari forma ematen diodanean sartzen naizen zurrunbiloa, datu edo erreferentzia baten bila. Eta bereziki, gaiaren formulazioan gozatzen dut. Oholtzan nola entzungo den prestatzen dut etxean, eta hori niretzako izugarri ederra da. Hitz egokien eta sortu nahi duzun testuraren bila aritzea. Baina oso gaizki pasatzen dut saio aurreko egunetan, karga handia da niretzat, eta ez dut ongi kudeatzen urduritasuna. Behin oholtzan, segundo guztiak disfrutatzen ditut. Eta nire asmoak lortzen ditudanean, hori baino plazer handiagorik ez dago niretzat. Hau da, bilatzen dudan sentimendu, kezka edo harridura hori sortzea aretoan. Aipatu duzue aretoan sortzen den giroa. Bertsolariari ez ezik, entzuleak gaira eramatea ere garrantzitsua da?

Ainhoa Aranburu eta Alaitz Rekondo, Iruñeko A.A: Niretzat hori oso garrantzitsua da. Ez dakit nola lor daitekeen, baina badakit saiakera egin behar dela. Niretzat ez da interesgarria oholtzara ateratzea eta makina bat bezala gaiak jartzea. Gaiari nik ikusi diodan garrantzia eta interesa oholtzara eramatea gustatzen zait, erakustea zergatik den interesgarri. Hau da, bertsolaria hasi aurretik, gaiaren bidez publikoa mugitu; hori lortzen baduzu, nire ustez, publikoa oso egoera egokian egongo da bertsoak aditzeko, ez da zerotik abiatuko. A.R: Niri gertatu izan zait, orain dela urte aunitz, hitzak gehiegi neurtzea. Oroitzen naiz, behin, bertsolari batek erran zidala: “Alaitz, hemen ez dira hitzak neurtzen, ez da txapelketa: luzatu, azaldu eta lasai egon”. Aunitz balio izan dit horrek, eta denbora-

Ortzadar // 05

Larunbata, 2019ko azaroaren 16a

bertsolaritza

IRUÑEA

Ahalduntze bertso eskolak emakume gai-jartzaileentzat

makumeek egiten duten Ahalduntze Bertso Eskolak bosgarren ikasturtea egin du aurten, eta gainera, pauso berri bat eman du: plazarako trebatu nahi duten emakume gai-jartzaileentzat ere egin da eskaintza. Bertsoaren inguruan dabiltzan emakumeen plazaratzea sustatzeko asmoz ari dira Ainhoa Aranburu eta Maite Berriozabal gai-jartzailetza lantzen. Aranburuk adierazi du, oraindik saio bakarra egin arren, “gogotsu eta ilusioz” ari direla. Bederatzi emakumek eman dute izena. “Esperientzia ona izaten ari da, eta itxaropen handia dut taldean; beharrezkoa zen”, aitortu du Aranburuk.

garrantzitsua da konpartitzea eta jakitea nola sentitu diren. A.A: Nire ustez, galdetu behar zaio bertsolariari eta baita publikoari ere. Publikoari saioa bukatuta galdetu behar zaio, eta bertsolariari handik 24 ordura. Bertsolariak eta gai-jartzaileak saioa bukatuta oraindik mugituegi gaudelako, eta modu benetan eraginkor batean hitz egiteko eta konstruktiboa izateko hobe da pausatzea. Azkenaldian gehiago hitz egiten ari da gaijartzailetzaren inguruan. Behar duen lekua du, edo aitortza falta zaio? A.A: Nik esango nuke azken boladan gai-jartzailearen figuraren inguruan kontzientzia handiagoa hartu dugula, konturatu garela garrantzia eta potentzialtasun handia duela. Hala ere, prestigiatuagoa nik oraindik ez dut ikusten. Prestigiatuta dago gaur egun teorian, baina ez praktikan: oraindik ere hainbat karteletan gai-jartzailearen izenik ez da agertzen, eta prentsan, askotan, gauza bera gertatzen da. Jendeari gai-jartzaileen izenak galdetu eta ez dizkizu esango bi baino gehiago. Askotan, antolatzaileek bertsolari zehatz batzuk bilatzen dituzte, baina gai-jartzailea berdin da. Ez dakit “prestigio” hitza aldarrikatu nahi dudan, baina duen garrantziaz ohartu eta leku ematea komeni da. Baita arriskatzeko eta probatzeko aukera ematea ere. Gai-jartzailetzari dagokionez, inflexio puntu batean gaude eta mugarri izan zen gaijartzaile eskola abian jartzea.

A.A: Askotan bertsolariari ematen diogu gaia, baina pertsonaia eta egoera gutxi marraztuta. Oso abstraktua da. Nire ustez, interesgarria da heldulekuak ematea pertsonaia edo egoera osatuko duten hainbat elementu jarrita. Horrela bertsolariak eta baita entzuleak ere eszena irudikatuko du buruan, bertsotan egin baino lehen. Hankak lurrean baldin badituzu eta bertsolariak buruan, arriskatzea gauza ederra da.

baina gertatu zait gaia tonu batekin ematea eta bertsolariak kontrako tonuarekin hartzea. Hitzen aukeraketa oso garrantzitsua da horretarako. Baina asmo bat izatea eta beste zerbait ateratzea gerta liteke. A.R. Sorpresa onak ere hartzen dituzu, espero ez dituzunak, bertsolariak bertze alde batera jotzen duenean eta hagitz ongi aritzen denean.

A.R: Txapelketengatik, agian, batzuk egin gara ezagunagoak herrialde batzuetan, baina badira aunitz haien herrietan aritzen direnak gai-jartzaile gisa, urtean behin bada ere. Komeniko litzateke gai-jartzaile horiek ere aholku batzuk, prestaketa txiki jasotzea, kezkak argitzeko aukera izatea. Lagunduz gero, nik uste dut saio batzuek lortuko zutela bestelako emaitza bat. Batzuetan ez zaio ematen behar duen garrantzia eta orduan pentsatzen da edozein gauzak balio duela bertsolariak kantatzeko. Eta ez da horrela. Hor presente dugun gaia da, gai-jartzaileak nola indartu eta bere tokia eman.

Eta normalean lortzen duzue zuen asmoa betetzea? A.A: Ni oso interesatuta nago horretan. Asmo batekin botatzen dut gaia eta ez badu funtzionatzen, gustatzen zait zergatia aztertzea. Batzuetan erraz detektatzen da eta badakizu zer gertatu den, baina beste batzuetan ez. Orain gutxiago gertatzen zait,

Gerora, bertsolariekin saioa komentatzea garrantzitsua da? A.R: Garrantzitsua da, eta behin baino gehiagotan komentatu dugu gure artean. Nik ez dut beti egiten, batzuetan kostatzen zait. Bertsolari batzuekin konfiantza gehiago duzu, bertze batzuekin ez... Tarteka, egun batzuk pasa eta gero galdetzen diet. Baina

Edozein izan liteke gai-jartzaile? A.A. Edozein izan liteke gai-jartzaile, baina jakinda ez duela edozer esku artean. Azkenean, guk egiten duguna da bertsolarien onena ateraraztea. Bertsolaria puntu-puntuan jarri, ahalik eta lekurik ederrenean. Saiakerak izan dira gai-jartzailetza prestigiatzeko, eta bide horretan ari gara.

Hizkuntza Eskolan, gai-jartzaileen lanaren eta figuraren inguruan solasean. IÑAKI PORTO rekin konturatu naiz zer nolako garrantzia duen. Azaltzeak ere lagunduko duelako giro zehatz bat sortzen, zu ere horretan sartzen. A.A: Bai, diferentzia izan daiteke: gaia bertsolariari eman edo gaia bertsolariari eta publikoari eman, biei. Zuek proposatzen duzue gaia, asmo batekin, baina hortik aurrera bertsolariaren lana da. Hala ere, heldulekuak ematen saiatzen zarete? A.R: Ematen diozun gaiak gutxienez bide bat eduki behar du, bertsolariak jorratu ahal izateko. Ataka estu batean jarri ahal duzu, baina, beti ere, irtenbidea duen atakan. Bertsolariak ezinean ikustea ez dut uste inoren helburua denik. Heldulekuak dituen gaiak eman behar dizkiozu.

06 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 16a

arkitektura

Isidro de Monzon arkitektoak egindako etxeetako bat, Larrun mendian, egilearen estetika berritzailearen erakusgarri. ‘ISIDRO DE MONZON. ETXEAK.’

ANDER ZANGITU ORBEA

O O

RRIALDE honetara ekarri dudan arkitektoak eta biok halabeharrez ezagutu genuen elkar, edo, hobeki esanda, bere existentzia mantentzen duen liburua kasualitatez iritsi zitzaidan eskuetara: Isidro de Monzon. Etxeak. Sormen berezi bat Euskal Herrian. 1957-1985. Etxebizitzak behatzean, Oskar Alegriaren Emak Bakia filma etorri zait burura. Dokumentatu gabe zegoen Ran May-ren Emak Bakia etxea topatu nahian ibili zen, eta kasu honetan, aldiz, De Monzonen (Bergara, 1906) lana dokumentatu da eta transmisioa erdibidean gelditu da. Haatik, gizonezkoa eta Telesforo Monzon politikariaren anaia ez balitz, gutxi batzuen memorian geldituko litzateke hurrengo lerroetan hizpide dudan lana. Askok galdetuko duzue, zergatik idatzi bere inguruan? Ez al da publikatu? Itzalean egon den arkitektoa da, arkitektura eskolan aipatzen ez zena, eta frankismo garaiko arkitekto erreferenteen itzalean jardun zuena. Isidro de Monzon Bruselara joan zen ikastera, eta 1936an Ecole d’Architecture de l’Academie royale des beauxarts de Bruxelles eskolan

Baserria aspaldi galdu omen zen Historiako artxiboetan ezkutuan gelditu zitekeen adibidea da Isidro de Monzon arkitektoaren lana. Larrun mendiaren magaletan gauzatu zituen familia bakarreko etxebizitzak bere estiloaren isla dira ingeniaritza diploma eskuratu zuen. Gerora, Gerra Zibilean parte hartu zuenez, Venezuelara erbesteratu zen eta bertan hasi zen bere lehen eraikinak gauzatzen. Garaiko korronte estilistiko desberdinak bereganatu zituen eta Euskal Herrira bueltatzean tipologia desberdineko eraikinak planteatu zituen. Asko oso interesgarriak. ARTELANAK BAILIRAN Larrun inguruan arkitektura estilo berezia eta partikularra gauzatu zuen. Etxeetan ikus daiteke ez direla egun jorratzen diren baserrien kopia neobaskoen oinarria. Garaiko beste korronte batzuen eragina nabari da. Berehala antzeman daiteke modernitatearen eta abangoardia internazionalaren eragina bere planteamenduetan: materialen erabilera, lerro finen proiekzioa, formen

sinpletasuna, espazioen antolaketa…Planoak arakatuz eta azken emaitzak ikusiz antzekotasun handia dute garaiko arkitekto erreferenteekin, Frank Lloyd Right eta Mies Van der Rohe, esaterako. Etxebizitza hauek paisaian kokatzeko modua idilikotzat hartu daiteke, artelan gisa ezarri baitziren. Honen atzean ingurune fisikora ez moldatzeko erabakia nabari da, ingurua aldatuz eraikinaren mesedetan. Orientazioa asko zaintzen zuen eta askotan proiektua azpimarratzeko erabiltzen zuen. Materialen erabilera maisuki jorratu zuen eta Venezuelan bereganatutako jakintzak plasmatu zituen. Etxeen fatxadetan harria erabili zuen eta, horretarako, Larrun mendiko harria arbasoen gisara erabili zuen, hormigoia estaltzeko. Mate-

rialtasun honen bilaketa eta erabilera bertako paisaian txertatzeko errekurtsoa da, mendian kokatzen diren borden kodigoa sinpletuz eta bere estetika xumea kopiatuz. Barnealdeko argitasunak, leiho handiak eta egurraren erabilerak, aldiz, borda edo baserriekin antzekotasun txikia dute eta klase burgesaren luxuarenadierazle dira. Etxeen izenak ezartzerako orduan, kontuan hartu zituen euskal usadioak. Euskara aintzat hartu zuen eta toponimiari garrantzia eman zion. Horren adibide dira Haitzeko Borda eta Itxasti Erreka etxeen izenak, lehenagoko mapetan oinarrituak; edota toponimia argibideetan oinarrituz planteatutako Larreburu, Oihan Alde eta Aldun Larre etxeak. Bestetik, etxeen kanpoalde edo sarreretan izenak erabiltzeak adie-

razten du obretan xehetasun guztiguztiak zaintzen zituela. MINIMALISMOA Eraikina ez zuen bere bakardadean proiektatzen, paretatik kanpo bere arkitekturaren ezaugarriak antzeman daitezke. Etxeen lorategietan elementu gutxi erabili zituen: zuhaitzak, landareak, harria, belardia eta ura. Proposamen zainduak dira eta garaiko minimalismoaren eragina nabari daiteke. Naturarekiko harremana, aldiz, piktorikoa zen, kanpo espazioak kontenplaziorako planteatzen zituen eta baserriek lurrarekiko zuten lotura arbuiatzen zuen. Natura lorategi bilakatzen zuen. Hala ere, honen konposaketa sinplea da eta tokian tokiko landareak erabili zituen. Atzera begiradak erakusten du Isidro de Monzonek arkitektura jorratzen zuen modu partikularrak estetika berri bat ekarri zuela gurera. Euskal Herriko lurralde zati txiki batean bi munduren arteko zubia egin zuen, tradizioa eta modernitatea lotuz, eta jarraipenik izan ez duen proposamen bide berri bat azaleratu zuen. Horrek baieztatzen du baserria modu estetiko batean erroproduzitzeko beharrik ez zegoela. Aipatutako adibidea ez da baserrien konponbidea, baina garai horretan hiltzen ari zirela adierazten du. Galdera eta zalantza sortarazi beharko lukete egun hutsik dauden edota etorriko diren baserriek, ala ez? Zer funtzio bete behar du baserriak XIX. mendean? Neobasko estetika mantendu behar da? Nostalgiari traizio eginez araudia aldatu daiteke? Ondare arkitektonikoak zer dio? Berrasmatu daiteke baserria?

Ortzadar // 07

Larunbata, 2019ko azaroaren 16a

musika

BARAKALDO

ARAKALDOKO Revolta Permanent taldeak estudioko bere laugarren lana argitaratu du: Lobotomiak (Baga Biga). Orain arte landutako diskorik elektronikoena eta melodikoena dela diote taldekideek, baita soinu aldetik gordinena eta zikinena ere. “Halakoa da diskoaren kontzeptua ere –lobotomia–, gordina eta zikina”, azaldu du Iker Aginaga abeslariak. Laukotea boskote bilakatu izanak ere izan du eraginik: Guille Peña bateria-jolea batu da taldera eta “elektronikak ematen ez zuen soinu organikoa” lortu dute bateria akustikoarekin. Iker Aginagak (ahotsa eta letrak), Iker Villak (ahotsa eta letrak), Mikel Becerrak (gitarra), Aitor Abiok (sekuentziak eta teklatuak) eta Guille Peñak (bateria) osatzen dute Revolta Permanent.

Lobotomia musikala

diak sartu dituzte Guillen Peñaren bitartez. “Bateria akustikorekin lan egiteak erabat aldatu du lan egiteko modua. Abiok bateria-jolea hartu behar izan du kontuan oinarri instrumentalak sortzerakoan, bere gaitasun eta mugekin”, uste du Aginagak.

Revolta Permanent Barakaldoko taldearen earen laugarren lana da ‘Lobotomiak’. Rapa, elektronika, rock industriala eta metala maisuki nahastu dituzte hamaika kantu biltzen dituen disko berrian ETXAHUN GONZALEZ

BURUKO LOBOTOMIAK XX. mendearen erdialdean AEBetan gogo handiz hartu zuten burmuineko prozedura kirurgikoaren izena ekarri dute revoltarrek diskoaren azalera: Lobotomiak. Buruko gaixotasunak “sendatzeko” erabili ohi zuten lobotomia, depresioa eta eskizofrenia kasu, eta gizakien burmuineko zenbait konexio mozten zituzten horretarako, ebakuntzen bidez. “Gaixotasunak zirelakoan, komunismoa edota homosexualitatea ere sendatzen saiatu ziren lobotomiekin. Kontzeptu “interesgarria” iruditu zitzaien taldekideei, eta nahiz eta zorionez praktika kirurgiko gisa onartua ez dagoen jada, inguratzen gaituen gizartean ere lobotomiak gauzatzen direla diote. “Nahita edo nahigabe, sistemak gizarteari, gizarteak norbanakoari eta norbanakoak bere buruari eragiten dizkio lobotomiak: sare sozialetan zer argitaratu eta zer ez erabakitzen dugunean, ez gara erabat aske. Emakumeak, talde gisa, sistemarekin bat egiten duen ildo bat jarraitzeko lobotomizatu egiten ditu sistemak. Gauza bera beste hainbat mugimendu ideologikorekin. Boterearentzat kaltegarriak izan daitezkeen ideiak ezabatu edota neutralizatu egiten dituzte lobotomien bidez. Eta guk ere, norbanako gisa, geure buruari esaten diogu zer egin

Iker Aginaga, Iker Villa, Mikel Becerra, Aitor Abio eta Guille Peña taldekideak. JULIO AGUINAGA

edo pentsatu dezakegun eta zer ez”. Hala, aipatzen dituzten egungo lobotomieiegin nahi izan diete erreferentzia diskoko hamaika kantuen bidez. JARRERA KRITIKOA Letretan “nahiko metaforikoak” izaten saiatzen direla aitortu du Aginagak, entzuleari “interpretaziorako eta hausnarketarako tartea uzteko”. Disko honetan, ordea, abesti askotan sistemari zuzenean zuzendu zaizkiola azaldu du

barakaldarrak: “Kritikoak izaten eta jarrera kritiko hori eragiten saiatu gara”. Mailua kantua jarri du adibide gisa, diskoko kanturik elektronikoena, akaso: “Iraultzarako deia da. Bandoa aukeratzera ere gonbidatzen du entzulea: sistema eustea edo haustea”. Musika eszenan emakumeak duen tokia lehen lerrora ekarri nahi izan dute Garrasia kantuan. Maria Redondo aktore eta abeslariak hartu du hura idatzi eta abesteko ardura.

Estatu osoko zortzi produktore eta estudio ezberdin bisitatu zituzten revoltarrek Ultravioleta aurreko diskoarekin. Oraingo honetan, baina, etxean geratu dira, Mungiako Gaua estudioan, Asier Zubelzuren aginduetara. Aitor Abiok (PiLT, Matxura) sortu ditu abestien “eskeletoak”, eta Iker Aginagak eta Iker Villak horien letrak. Entsegu-gelan gitarrak txertatu ditu Mikel Becerrak eta oraingoan, euren historian lehenengoz, bateria astinal-

ZUZENEKO IKUSMIRA Aurki hasiko dira zuzenekoekin. Lehen kontzertua Oreretan izango dute, azaroaren 30ean, Niessen Kultur Gunean. Ahotsenean ere izango dira, abenduaren 8an, Durangoko Azokaren baitan. Beste hitzordu batzuk ere itxita dituzte eta aurki iragarriko dituzte sare sozialetan. “Energia” eta “elektrizitatea” aipatu ditu Aginagak Revolta Permanenten kontzertuak definitzeko, eta gero eta gehiago dira euren zuzenekoetara bertaratzen direnak: hip-hoperoak, metalzaleak, rockeroak, elektronika mundutik datozenak… “Gure musika gustatu edo ez, zuzenekoak ez zaitu axolagabe utziko. Publikoa harritzen saiatzen gara, musikalki eta bisualki, eta helburua lortzen dugula uste dugu”, nabarmendu du barakaldarrak. Revoltarren espektakuluak ikusmira piztu du Euskal Herritik kanpo ere, euskaraz abesten duten arren: “Hizkuntza ez da arazoa. Rammsteinek milaka pertsona biltzen ditu kontzertuetan eta horietako zenbatek ulertzen dute alemaniera? Poztekoa da kontzertuak antolatzen dituzten pertsonek muga hori gainditzen dutela ikustea, gu bezalako euskal taldeei egiten diguten lekutxoa izugarri garrantzitsua da guretzat”, dio Aginagak. Etxean ere ari dira pixkanaka mugak apurtzen: “Barakaldokoak gara eta jakin badakigu hau ez dela euskal paradisua”, onartzen du Aginagak. “Hala ere, uste baino jende gehiagok egin du hemen euskararen aldeko apustua, ez bakarrik musikan, beste hainbat arlotan ere bai. Guk hip-hopa, elektronika eta rock industriala egiten dugu euskaraz, eta erakutsi dugu posible dela, nahiz eta Barakaldokoak izan. Guk bezala beste askok ere egiten dute. Euskal giroa hedatzea posible da. Harro diogu: Barakaldokoak gara eta euskaldunak gara”.

08 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 16a

Euskararen Herri Hizkeren Atlasa

Euskaltzaindiaren Euskararen Herri Hizkeren Atlasak (EHHA) ahozko euskararen aldaerak mapetan jasotzea du helburu. Egitasmoa 1984an jarri zen abian, galdeketa puntuen sarea, galdesorta eta lan metodologia finkatu zirelarik. Galdesorta horrek hizkuntzaren datu guztiak biltzen

ditu: lexikoa, fonetika, morfologia eta sintaxia. Datuak biltzeko Euskal Herri osoko 145 herri hautatu ziren: Araban herri 1, Bizkaian 36, Gipuzkoan 36, Nafarroako Foru Erkidegoan 27, Lapurdin 15, Nafarroa Beherean 18 eta Zuberoan 12 herri.

61050. mapa: ‘desnudo’ / ‘nu’

biluzik buluzik bilaizik biloxik biluzgorri buluzgorri larrugorritan / narrugorritan larrubixik / narrubixin larrutsik / narrutzean larru(h)as pik(h)arrai pikarraigorri amak / jainkoak eginda moduan amak emandako atorrakin mundura etorritako moduan bestelakoak

- Inolako jantzirik gabe egoteari nola esaten zaion galdetu da. - Bestelakoak: arropa kenduta (Ikaztegieta), eantzita (Ikaztegieta), erropi’gabe (Donostia), erropi’pe (Donostia), sollik (Amezketa). Arrasate: “Narrutzien” da esebe gabe. Amak indeko letxe, bardin-bardin. Arroa: Zénbaitten aurrián, askóen aurrián, “nárrugorrík” esatén ígual ézta atrébitzen, bákizú, ta “billútsik” esáte a, baña bestéla “nárrugorrík” dána, normála óri dána. Ataun: Jáinkok éindako... bezelá zeoán ué. Jáinkok éinda bezelá... Donostia: “Larrubixik geatu da”, bate be geatze anian. Pasaia: Arropik gabe zaudenian, “larrugorriddan”... “ikusi ddat playian o arroketan ta larru bixik zioken!”. Bestela, berriz, “larrugorriyan”... gizona “larrugorriddan” geyo esate deu; emakumia, “larrubixik”.

Jasotako formetan bi elementu har daitezke oinarritzat: larrua / narrua eta biloa. Baina intentsitatea ekartzen duen elementua gehitzen du euskarak, nagusiki hutsik eta gorri hitzei esker.

Narrugorri eta larrugorri nagusi dira Gipuzkoako herri gehienetan; baita Nafarroan ere. N-dun forma, narrua, Gipuzkoako sartaldean ikusten da gehiago eta, aldiz, l-dun forma, larrua, Nafarroa aldean eta Gipuzkoako ekialdean. Narru edo larru hitzari gehienetan bigarren elementua gehitzen zaio: -gorri. Gipuzkoan han-hemenka bildu ditugun larrubizi, larrobixirik, narrubixin hitzetan, -bizi elementuak intentsitatea ere adierazi nahi du. Narruutsik eta larruutsik formak ere ageri dira.

Beruete: Báte gabé báitao; ámak émandakó lárrú, gorpútzé; “ámak émandakó atórrá”. Uharte Garazi: Larruas errain da gaina kendia delaik, gerriti gora... ai zen ta baatzian edo belarretan larruas... gizonek batuzte ‘tricot de peau’ erten denak, eh! Bena leen etzuten xaharrek bezik ori ta flanelaz ta “larruasekoa” erten zen harendako... “larruasekoa” erten zen. Gamarte: Arropak kentzen ai delaik, “buluzgorri yarri uk”. “Yende buluzia da”, berdin zerbait ttipi, slipa ttipi batekilan e “buluzia da”, “buluzia”, arropa gutiikilan delaik erten aal da “buluzia”, ta “buluzgorri”, deus eztu soinean. “Egon nauk pikarrai” erran nai du komunzki gañeko arropa gutiikin, ukaiten aal tu berdin pantalonak soñean ta pikarrai iduzkitaat. Behorlegi: Errain dixiu “pikarrai” gauza guziak kendia’balin batu, eh? “Pikarrai ikusi diat Piarrex”. Urdiñarbe: “Pikarraigorri, sortzeko ni bezala”. Esaera.

Erdialdetik kanpo bilo ikusten da eremu handi batean. Bilo latinezko “pilus”-etik dator.

Bilo hitzak “hutsik” hitzarekin du lotura batez ere. Bilo+gorri konposatua ageri da Lapurdiko eta Nafarroa Behereko herri frankotan; baita Urdiain inguruan ere. Semantikaren aldetik, huts hitza polisemikoa da, eta hemen “guztiz”, “osoki”, “xoilki” adierazi du “ortotsik”, “untutsik” formetan bezala. Zubereraz eta Nafarroako Behereko herri mugakideetan guztiz desberdina da erantzuna: pikarrai. Hitz bera erabiltzen da, bestalde, norbaitek bere ondasun guztiak galdu dituenean.