HET ZILVEREN KIND
hapé smeele – een andere werkelijkheid
—Een collectieve woonvorm voor mensen met een ernstig meervoudige beperking in een stedelijke context
Oscar Sanders Academie van Bouwkunst
2021
Een collectieve woonvorm voor mensen met een ernstig meervoudige beperking in een stedelijke context Oscar Sanders Master Architectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam
werd geboren “ ons een zilveren kind
met heel kleine oren en de oogskens blind het ligt daar verborgen het bleke gezicht voor moeder een zorgen voor vader een plicht ons werd geschonken een zilveren schat in zichzelf gezonken en de handjes zwak o, dit te verzorgen het valt ons zo zwaar ’t waarom blijft verborgen o God, zeg het maar ons werd gegeven dit zilveren wicht door iets heiligs omgeven verspreidt het ons licht het heeft in zijn broosheid geen enkel verweer wij buigen ons hoofd en vragen iets meer
”
Opgedragen aan de ouders van gehandicapten kinderen. —Jo van de Wetering, Het Zilveren Kind (1974).
INTRODUCTIE
—ernstig meervoudig beperkt —zorgtrend —sociale context
0
0
Freek
0
In de architectuur voor een stimulerende dagelijkse omgeving van de meervoudig beperkte staat de mens centraal niet het bouwwerk.
0
Mijn oom Freek heeft een ernstig meervoudige beperking. Behalve verstandelijk is hij ook motorisch beperkt, waardoor hij volledig afhankelijk is van een ander. Freek zit in een rolstoel en wordt met behulp van een lift in zijn bed gelegd of in een zitzak neergezet. Hij kan beperkt informatie begrijpen, praat geen volledige zinnen, maar enkele woorden. Hij heeft humor en is gevoelig voor stemmingen. Hij communiceert via houding en gebaren. Freek wil elke morgen graag mensen ontmoeten, de dag samen zinvol doorbrengen. In de architectuur voor een stimulerende dagelijkse omgeving staat de mens centraal niet het bouwwerk. Daar waar sterke verbindingen tussen mensen aanwezig zijn die een eerste vangnet in de buurt vormen, die zorgen voor veiligheid, voor elkaar en voor de leefbaarheid wordt het ook voor de kwetsbare mensen in onze samenleving, zoals mijn oom Freek, mogelijk om midden in een wijk te wonen. Kleinere groepen, goede voorzieningen en behoud van privacy. Architectuur, die aansluit bij deze zorgsituatie en die vooral aansluit bij de beleving van personen met een ernstig meervoudig beperking stimuleert een zinvol bestaan binnen de maatschappij en kan zorgen voor kwaliteit van leven.
0
Huize Windekind - Van Breestraat Amsterdam
0
In de jaren 60 was er weinig tot geen opvang voor kinderen met een ernstig meervoudige beperking. De moeder van Freek, mijn Oma, heeft in deze periode een dagverblijf mogelijk gemaakt voor ‘’de geestelijk en lichamelijk gehandicapten’’ in een herenhuis in Amsterdam.
0
Personen met een ernstig meervoudige beperking ervaren een rijke diversiteit prikkels en worden hierin dagelijks met intensieve zorg ondersteund.
0
ERNSTIG MEERVOUDIG BEPERKT Personen met een ernstig meervoudige beperking zijn een kwetsbare doelgroep in onze samenleving. Ze ervaren een rijke diversiteit aan prikkels en worden hierin dagelijks met intensieve zorg ondersteund. Er zijn grote verschillen in de mate van beperkingen en ondersteuningsbehoeften, daarom spreken we van mensen met lichte, matige en ernstige beperkingen. Bij personen met een ernstig meervoudige beperking is er sprake van een specifieke zorgbehoefte. Gedurende de hele dag is ondersteunende zorg nodig. Deze zeer complexe en intensieve ondersteuningsvraag maakt dat de afhankelijkheid van de omgeving groot is. Binnen de eigen belevingswereld van een persoon met een ernstig meervoudige beperking gaat het om versterking van de persoonsgerichte dialoog. Er moet gezocht worden naar het kunnen verrichten van dagelijkse activiteiten in een stimulerende omgeving. Het gevoelig zijn voor prikkels vraagt om een ruimte die zich kan aanpassen aan een gewenste prikkel rijke of arme omgeving. De ruimte voor mensen met een ernstig meervoudige beperking is stimulerend als er de mogelijkheid is om te variëren in de beleving.
0
VEILIGHEID (contextueel) In een veilige omgeving heeft een persoon met een ernstig meervoudige beperking de vrijheid om deel uit te maken van de samenleving.
sou fujimoto – primitive architecture
0
VARIATIE (individueel) De ruimte voor een persoon met een ernstig meervoudige beperking is stimulerend als er de mogelijkheid is te variëren in de beleving.
sou fujimoto – primitive architecture
0
hapé smeele – een andere werkelijkheid
0
hapé smeele – een andere werkelijkheid
0
Technologische en maatschappelijke veranderingen vergroten het belang van het persoonlijk netwerk van personen met een ernstig meervoudige beperking.
0
ZORG TREND Op dit moment leven er naar schatting ongeveer 10.000 personen (kinderen en volwassenen) met een ernstig meervoudige beperking in Nederland. Van deze groep woont 95% intramuraal. Het aantal personen met een ernstig meervoudige beperking zal tot 2040 licht dalen en niet veel veranderen. Wel gaat volgens de zorg trend in 2030 het belang van een persoonlijke netwerk veranderen. Mensen met beperkingen moeten in de toekomst meer zelf gaan regelen en zullen meer ondersteuning nodig hebben om optimaal mee te kunnen doen in de maatschappij. Dit vraagt niet alleen veel veerkracht van de personen met een ernstig meervoudige beperking, maar ook van de directe omgeving. De zorg door professionals zal in de toekomst afnemen en zal vervangen worden door mantelzorgers uit het persoonlijke netwerk en door de technologie. Om de eigen regie en het mee participeren te stimuleren moet niet de nadruk liggen op de zorg maar op het wonen en de verschillende functies in de nabijheid. Een bijzondere manier van wonen, die de sociale interactie en relaties op verschillende schalen stimuleert.
0
0
Freek heeft op verschillende plekken gewoond, afhankelijk van het aanbod binnen de zorg. Nadat hij niet meer thuis kon wonen werd de zorg overgenomen door nonnen in een klooster op een afgesloten terrein. Later is deze woonsituatie verandert naar meer participeren in de maatschappij en woont Freek nu in een woning aan de rand van het dorp.
0
De verschillende woonplekken van Freek
5 4 3 2 1
5
GESPECIALISEERDE STEUN
4
REGELMATIGE DIENSTEN / ZORG
3
BUURT, UITGEBREIDE FAMILIE, VRIJWILLIGERS
2
HECHTE FAMILIE
1
PERSOON MET EEN BEPERKING
Binnen de toekomstige zorg trend voor een persoon met een ernstig meervoudige beperking moet er ook de mogelijkheid zijn te wonen in een stedelijke context.
0
SOCIALE CONTEXT De sociale context van een persoon met een ernstig meervoudige beperking is een belangrijk vangnet. Het wonen in dezelfde stad als de naaste familie vormt de eerste cirkel van het vangnet. De directe omgeving van een ernstig meervoudig beperkte de tweede cirkel. Behalve familie en buurtbewoners is vervolgens de zorg vanuit de dienstverlening en de specialisatie essentieel voor de ernstig meervoudig beperkte. Het stimuleren van de eerste twee vangnetten verlicht deze intensieve zorg. Momenteel wonen personen met een ernstig meervoudige beperking voornamelijk in een rurale context. Voor deze personen, maar ook voor de mantelzorgers, zoals familie, vrienden en verwanten zullen mogelijkheden gecreëerd moeten worden om in elkaars nabijheid te kunnen wonen en werken. Niet alleen ruraal, maar ook binnen een stedelijke context.
0
ONTWERPTHEMA’S 1 stad als huis, huis als stad —locatie —buurt —terrein
2 binnen-buiten —maatvoering —personages —typologieën
3 tussenruimte —variatie —veiligheid
STAD ALS HUIS, HUIS ALS STAD
1
1
1
archiefbeeld
1
1
1
De locatie ligt in de Frederik Hendrikbuurt in Amsterdam-West aan de Kostverlorenvaart op het terrein van Molen de Otter. Gelegen tussen de Kostverlorenvaart en de woningbouw van de Frederik Hendrikbuurt heeft het terrein de natuurlijke grens van het water en een straatzijde binnen de woonwijk. De buurt biedt verschillende faciliteiten die waardevol kunnen zijn voor personen met een ernstig meervoudige beperking. Zorg gerelateerde faciliteiten die elders worden opgezocht zoals een bezoek aan een gespecialiseerde arts of therapeut. Recreatieve faciliteiten die de dagbesteding buiten het terrein stimuleren zoals de speeltuinen of het zwembad. Het terrein kenmerkt zich door de open structuur van de historische molen met de bijbehorende loodsen, in tegenstelling tot de aangrenzende kavels met woningbouw en industrie. Het terrein met de molen in werking is gedeeltelijk publiek toegankelijk en stimuleert de sociale interactie met buurtbewoners.
1
luchtfoto molen de otter
1
1
woningbouw
droogloods + werkplaats ter ondersteuning van werkzaamheden houtzagerij
molen + droo rijksmonum
doorgaande weg jan van galenstraat
ka ko
1
industrie
ogloodsen mentaal terrein molen de otter
woonwijk frederik hendrikbuurt
anaal (waterweg) ostverlorenvaart
1
1
1
aanzicht vanaf fietserbrug
1
Het terrein van Molen de Otter is gedeeltelijk publiek en gedeeltelijk collectief. De werkzaamheden rond de houtzaagmolen vinden plaats tussen de droogloodsen en de centrale dagbesteding ruimte. Daaromheen is de woongemeenschap onderverdeeld in drie woongroepen, afhankelijk van de prikkelgevoeligheid van de bewoner. De organisatie verloopt ruimtelijk gezien in volgorde van buurtcentrum, wijkcentrum, stadscentrum geïnspireerd op de theorie van Herman Hertzberger. De variatie in het schakelen van de bouwvolumes zorgt voor een natuurlijke grens tussen publiek en collectief. Daarnaast geeft deze een diversiteit aan tussenruimtes waar de bewoners per individu de gewenste prikkels kunnen ervaren. Een collectieve woonvorm die de sociale controle en zelfregie van de bewoners stimuleert.
1
1
1
1
dagbesteding slapen zorgen wonen wassen
1
BINNEN-BUITEN
2
2
2
minimale maat
2
De bewoners met een ernstig meervoudige beperking wonen intramuraal, waarbij de slaapvertrekken zijn gekoppeld aan woningen voor mantelzorgers. De verschillende functies zijn opgedeeld in een privé slaapkamer met gedeelde badkamer, per woongroep een woonkamer en keuken en een algemene ruimte voor het gehele collectief. Voor de zorgmedewerkers zijn losse eenheden, waar ze zich kunnen terug trekken en waar familie/vrienden van de bewoners kunnen logeren. De verschillende binnenruimtes hebben in afmeting de minimale maat voor gebruikers met een meervoudige beperking. De volumes van de bebouwing verrijkt de buitenruimte en stimuleert de bewoners deel uit te maken van deze collectieve tussenruimte. De variatie in het schakelen van de bouwvolumes, geeft het totale plan de diversiteit van tussenruimtes waar de bewoners per individu de gewenste prikkels kunnen ervaren. De overgang van binnen-buiten is daarin essentieel, door stapsgewijs kennis te maken met nieuwe prikkels.
2
1p. slaapkamer
intramurale bewoner
binnen 2p. badkamer
buiten 8p. keuken woonkamer
2
2
slapen, wassen, wonen
ontmoeting
mantelzorger
2
dagbesteding
2
zorgmedewerker
1
1
verticaal
1
diagonaal
1
horizontaal
ruimtelijke variatie
2
2
TUSSENRUIMTE
3
3
Op het plein ontmoeten buurtbewoners elkaar in de drukte van de stad, daarachter draait de molen rustig verder in de wind.
3
3
De collectieve binnenruimtes zijn aaneen geschakeld door buitenruimtes met verschillende kwaliteiten. Afhankelijk van de prikkelgevoeligheid van de bewoner zijn er meerdere ervaringen op te zoeken tussen de volumes van de bebouwing in. Aan de straatkant is een publiek plein waar veel prikkels worden ervaren, terwijl de collectieve binnentuin zich afsluit van de omgeving en prikkels. Ieder individu is uniek en zal verschillend omgaan met de rijke diversiteit aan prikkels. De één verlangt naar een trampoline/schommel de ander naar een isolatiekamer. Voor de meesten is deze ruimte onprettig, maar voor iemand met prikkelgevoeligheid kan het een verademing zijn. Het gevoelig zijn voor prikkels vraagt om een ruimte die zich kan aanpassen aan een gewenste prikkel rijke of arme omgeving. De ruimte voor de ernstig meervoudig beperkte is stimulerend als er de mogelijkheid is om te variëren in de beleving.
3
3
de smalle doorgang tussen het drukke plein en de rustige binnentuin vormt een natuurlijke grens voor de buurtbewoners naar de woongemeenschap
3
in de binnentuin ontmoeten bewoners elkaar in alle rust, de bomen breken de wind vanaf het water en de stadsgeluiden zijn in de verte hoorbaar. 3
3
3
de randen waar het grindpad eindigt zijn de kleinste verstopplekken te vinden, in het gras onder de bomen zijn de andere bewoners nauwlijks hoorbaar 3
langs de kade loopt het grindpad van de werkzaamheden rond de molen naar het uiteinde van de steiger, waar boten in de wind langs varen. 3
3
3
in de straat is naast het drukke plein een smallere doorgang naar de binnentuin, terwijl voorbijgangers paseren vinden bewoners hier de entree. 3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
Een collectieve woonvorm voor mensen met een ernstig meervoudige beperking in een stedelijke context Oscar Sanders Master Architectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam Commissieleden Judith Korpershoek Anna Maria Fink Henri Snel Toegevoegde leden: Elsbeth Falk Lisette Plouvier Speciale dank aan: Saskia Sanders Elise Laurent Alexander Beeloo Eva van Bemmelen Zora Spook Juli 2021
+