Verslaat de islam het secularisme?

Secularisme beknot individuele vrijheden en is derhalve achterhaald

In onze nieuwe rubriek TULPIA-panel geven panelleden van diverse pluimage hun mening over een actueel onderwerp. Sinds enige tijd is Turkije in de ban van hoofddoek (türban). De regering-Erdoğan heeft het verbod op het dragen van de türban opgeheven. De Adalet ve Kalkınma Partisi (Partij voor rechtvaardigheid en ontwikkeling, AKP) meent dat het verbod op het dragen van een hoofddoek in strijd is met grondrechten zoals het recht op onderwijs. De Turkse justitie zag onder andere in deze opheffing een bewijs dat de AKP handelt in strijd met het secularisme, een van de grondbeginselen van de Turkse republiek. De hoogste aanklager bij het Constitutionele Hof in Ankara wil nu de AKP verbieden. De leden van TULPIA-panel geven hun mening over de stelling: “Het secularisme beknot individuele vrijheden en is derhalve achterhaald.”

Monique NurdoğanFerwerda, advocate en antropologe: “In seculiere staten zoals Nederland tracht de staat zich neutraal op te stellen tegenover alle religies voor zover die de burgerlijke wetgeving integraal erkennen en respecteren. In radicaal seculiere ofwel secularistische staten echter worden de meeste vormen van religie geheel verbannen uit het staatsleven. Religieuze overtuiging mag alleen binnen de private levenssfeer geuit worden. Turkije is hier een goed voorbeeld van.

Deze radicale uitwerking van het secularisme kan individuele vrijheden beperken. Te denken valt hier aan het verbod op het dragen van een hoofddoek in publieke instellingen. Het secularisme echter is vanuit mijn (westerse) optiek - anders dan het radicale secularisme - juist een voorwaarde voor het effectueren van individuele vrijheden. Dit behoeft geen betoog indien we kijken naar staten waar religie en staat niet gescheiden zijn, zoals Iran en Saoedi-Arabië. Individuele vrijheden, zeker die van vrouwen, worden in deze staten niet of nauwelijks gerespecteerd.

Scheiding van kerk en staat heeft mede geleid tot de emancipatie van veel vrouwen. Zij hebben het kiesrecht verkregen, recht op onderwijs, toegang tot de arbeidsmarkt en meer gelijkwaardigheid (volgens de wet) in familierechtelijke situaties. Als het aan de imam of de dominee zou hebben gelegen, was dit nooit gebeurd. Met name vrouwen dienen zich dan ook te realiseren dat, indien het secularisme wordt losgelaten en religie haar weg terug zal vinden in de staatsapparaten, het in de eerste plaats vrouwen zullen zijn die hun nieuw verworven individuele vrijheden zullen dienen op te geven.”

Ahmet Olgun, journalist “De meeste democratische rechtsstaten zijn in de praktijk seculier zonder dat dit expliciet in de grondwet is geregeld. Die landen houden zich niet verre van de religie of gelovige burgers. Integendeel. Een van de taken van de staat is het leven van zijn burgers aangenaam te maken, ook dat van de gelovigen. Dat zijn immers ook kiezers en belastingbetalers. Turkije is wat secularisme betreft roomser dan de paus. Het land vraagt (een deel van) zijn burgers tijdens kantooruren hun geloof af te zweren. Wanneer mensen vanwege hun uiterlijk of religieus vertoon geen toegang krijgen tot overheidsdiensten en onderwijsinstellingen is dat in strijd met de individuele grondrechten. Je mag mensen niet discrimineren of achterstellen vanwege hun geslacht, ras, geloof enzovoorts. Wanneer dat wel gebeurt, is er sprake van ‘staatsracisme’, apartheid. Een groep potentiële vrouwelijke studenten is structureel ‘dom’ gehouden. Hun is de mogelijkheid ontnomen zich verder te ontwikkelen. Als agnostische democraat betreur ik hoe sommige ‘secularisten’ hun regime verdedigen. Net als de bekrompen fundamentalistische islamisten menen zij dat hun ideologische religie onveranderlijk is, terwijl in democratieën niets eeuwig is. Als de meerderheid een koerswijziging wil afdwingen via parlementaire wegen, in welke richting dan ook, dient dat ook te geschieden. Dat is tevens ook de sterke kant van de democratie die als enig systeem niemand uitsluit, zelfs de eigen vijanden niet. Het is dan ook zeer betreurenswaardig dat de hoogste Turkse aanklager nu probeert de AKP verboden te laten verklaren. In de parlementaire democratieën worden politieke geschillen beslecht in het parlement, niet in rechtszalen. Met deze stap ontneemt justitie de Turkse samenleving de kans zich democratisch verder te ontwikkelen. Een democratie gedijt juist bij pluriformiteit.

Sadık Yemni, schrijver “Je ziet dat er de laatste jaren wereldwijd een terugkeer en een herwaardering van de godsdienst is. Dit is niet alleen in islamitische landen het geval, maar ook in het Westen. Door deze maatschappelijke ontwikkelingen komt de strikte scheiding tussen godsdienst en staat onder druk te staan. Laïcisme is in zijn oorspronkelijke betekenis een ideaal en kan alleen plaatsvinden in volwassen democratieën. Maar zelfs in Frankrijk, toch de wieg van het laïcisme, staat laïcisme op gespannen voet met de maatschappelijke ontwikkelingen en wordt dus niet strikt toegepast. De wereld verandert in razend tempo en samenlevingen wor-

den steeds complexer. Het secularisme in zijn huidige vorm beantwoordt kennelijk niet aan de behoefte van de massa’s. Er moet daarom wereldwijd een nieuwe definitie en omschrijving komen voor het fenomeen laïcisme in deze moderne tijden.

In Turkije staat het laïcisme al sinds de stichting van de republiek onder druk. En nu weer. Dat er in Turkije jonge vrouwen door hun kleding niet toegelaten worden op de universiteiten, omdat dit het laïcisme zou ondermijnen, vind ik onacceptabel. Zo ontneem je individuen een democratisch recht, namelijk het recht op onderwijs. Laïcisme beperkt zich niet louter tot kledingvoorschriften. Ook al gebruikt iemand zijn/haar kleding als politiek symbool. In volwassen democratieën moet dat kunnen. In Turkije staan democratische rechten en individuele vrijheden aan de ene kant en de staatsideologie met laïcisme als vaandel aan de andere kant op zeer gespannen voet met elkaar. Dit is een impasse in de Turkse politiek die op de een of andere manier opgelost moet worden.”

Uğur Pekdemir, voorzitter van de Turkse netwerkorganisatie Tannet: “Ik ben het oneens met de stelling, want de staat moet in dit geval neutraal zijn. Het Franse woord laïcité is een uitzonderlijk moeilijk te vertalen begrip. Het beperkt zich niet simpelweg tot secularisering (scheiding van kerk en staat, van geloof en openbare macht). Laïcité verwijst ook naar het idee van neutraliteit ten opzichte van alle meningen en religies. In Turkije wordt getracht de religie te politiseren; dit kan het democratische proces in Turkije juist verstoren.”

Famile Fatma Arslan, advocaat te Den Haag: “Secularisme hoeft niet te botsen met godsdienstvrijheid. Godsdienstvrijheid houdt in dat individuen vrij zijn om een religie te kiezen, te uiten en te prediken. Secularisme behelst een terughoudendheid van de overheid in geloofzaken. De staat heeft geen religie en zal daarom geen religie prediken of opleggen. Zoals altijd zijn er meerdere interpretaties mogelijk van beide begrippen. Het Franse model voor secularisme behelst het weren van religie en religieuze symbolen uit het publieke leven, terwijl Groot-Brittannië een staatskerk heeft. Het Turkse secularisme is vergelijkbaar met het Franse. Aan de ene kant is Turkije zeer strikt, zo heeft het jarenlang de emancipatie van vrouwen beperkt door haar de toegang tot scholen, universiteiten en andere opleidingen te ontzeggen ingeval zij een hoofddoek dragen. Ook mogen ambtenaren geen religieuze symbolen dragen. Niet alleen op het gebied van de intellectuele ontwikkeling is de Turkse moslimvrouw beperkt, ook haar kansen op de arbeidsmarkt zijn zo goed als nihil. De Turkse regering beriep zich op behoud van het seculiere karakter. Het seculiere karakter verzet zich daarentegen niet tegen het hebben van een ministerie voor geloofszaken (Diyanet). Secularisme zou een waarborg kunnen zijn voor godsdienstvrijheid, maar dan moet je wel consequent zijn.”

Mustafa Ayrancı, Turkse Arbeidersvereniging in Nederland HTIB Het laïcisme in Turkije is onhoudbaar en onverdedigbaar geworden. Al sinds de oprichting van de republiek in de jaren twintig van de vorige eeuw houdt een elitegroep in naam van de staat de touwtjes strak in handen. En die gebruikt het secularisme hierbij als schild. Dat was in de beginjaren van de republiek misschien nog hard nodig om de scheiding tussen staat en religie mogelijk te maken. Maar de tijden zijn veranderd en het nageslacht van diezelfde elite, waaronder de oppositiepartij CHP (Republikeinse Volkspartij), gedraagt zich nu ineens alsof dat het monopolie op de verdediging van het laïcisme heeft.

Turkije bevindt zich op dit moment in een spagaat. Aan de ene kant volgen democratische hervormingen elkaar in hoog tempo op en aan de andere kant nemen ondemocratische maatregelen, zoals het verbieden van politieke partijen, merkbaar toe. Heel verwarrend allemaal. Politieke partijen zijn onmisbare spelers in een democratie. Nu de huidige staatselite merkt dat haar macht afbrokkelt, klampt zij zich des te sterker aan het laïcisme vast om de macht maar niet te hoeven delen. Er zijn nu eenmaal meerdere spelers die, legitiem gekozen door het volk, op het politieke toneel verschijnen, zoals de alevieten, islamisten en Koerden. Dit benauwt die elite en daarom grijpt zij naar ondemocratische middelen. Meer dan 16 miljoen kiezers hebben gestemd op de AKP van Tayyip Erdoğan en 2,5 miljoen op de Koerdische DTP. Met een verbod van deze partijen red je de ondergang van het laïcisme echt niet. Er moet een brede discussie in Turkije op gang komen om het laïcisme en de democratische rechten en vrijheden opnieuw te definiëren. Dit lijkt mij de enige manier om uit de huidige politieke en maatschappelijke impasse te geraken.

De panelleden spreken op persoonlijk titel en dragen de verantwoordelijkheid van hun mening. Zij verkondigen zeker niet de mening van TULPIA. Als blad proberen we ons zo objectief mogelijk op te stellen. Wij geloven in de kracht van het debat en de dialoog en zijn daarom de mening toegedaan dat wij als blad onpartijdig dienen te zijn om het discours zuiver te houden. Lezers die zich geroepen voelen om ook hun mening te delen met ons en andere lezers worden verzocht om vooral te reageren en wel door een e-mailbericht te sturen naar: opinie@tulpia.nl De reacties zullen vervolgens worden geplaatst op de nieuwe website van TULPIA. Binnenkort kunt u ook online reageren. De redactie behoudt zich wel het recht voor de ingezonden reacties te bekorten en de inhoud volgens de regels van fatsoen en journalistiek te beoordelen.