Ingenieur van de menselijke ziel

TWee Werelden ÉÉn Blad

WWW.TUlPia.nl JrG 4 nr 14 / OKT nOv 2009 / € 4,95 OrHan PaMUK

heT MuseuM van de Onschuld naZiM HiKMeT ingenieur van de Menselijke ziel reiZen een geBedskleed Onder heT nachT kasTje

WaaR BlIjVEN DE TURKsE sCHRIjVERs?

Bejan Matur: de hoofdstad van de eenzaamheid

MeT COlUMnS van SÜleyMan van Den BrOeK, Jean Tillie, KalMan BenKÖ en verDer TUlPia aCTUeel, KiJK OP ZaKen, BrUSSelS lOF, TUlPia FOrUM en reiZen

TulPIa 14: noV-deC 2009

Ik heb het genoegen u mee te delen dat het uiterlijk van ons tijdschrift geheel restyled is en de inhoud sterk verbeterd. We hebben de vorm afgestemd op het nieuwe karakter van Tulpia. Er zijn nieuwe rubrieken bijgekomen zoals Kijk op Zaken, Tulpia Forum, Helden achter straten en Wandelen met Kyra Kuitert. Zo proberen wij de inhoud van het tijdschrift steeds rijker te maken en het niveau ervan te verhogen. Ditmaal staat de rubriek Tulpia Focus in het teken van de literatuur met hoofdletter L. We stellen een aantal vragen die dringend een antwoord behoeven en schetsen een beeld van de huidige situatie van Turken in de Nederlandse en Europese ‘Republiek der letteren’. Schrijver Sadık Yemni laat zijn licht schijnen over de vraag waarom er zo weinig Turkse auteurs van Nederlandse bodem zijn. In dit kader komen ook de schrijvers Erdal Balcı, de Nederlandse Marokkaan Hassan Bahari en Jan Brokken aan het woord. Verder hebben wij in dit nummer artikelen en columns over actuele zaken, over politiek, onderwijs, geschiedenis en vele andere onderwerpen. Wij hopen dat de nieuwe inhoud en de nieuwe vorm bij u in de smaak valt. Uw reacties en bevindingen zien wij als altijd met belangstelling en in dankbaarheid tegemoet.

nazım Hikmet werd in 1902 geboren in thessaloniki, dat destijds nog deel uitmaakte van het grote Ottomaanse imperium. zijn vader nazım Bey was ambtenaar; zijn grootvader nazım paşa, een ster in de buitenlandse dienst, schreef al poëzie. zijn moeder aişa calila, bij wie pools bloed door de aderen stroomde, was schilderes. Via hen kwam nazım Hikmet terecht in een artistiek milieu.

amper 17 jaar oud publiceerde hij zijn eerste dichtbundel. Toch leek de toekomst iets anders voor hem in petto te hebben. Nazım junior ging naar de marineacademie, maar een slechte gezondheid dwong hem zijn opleiding daar te staken. Na de Turkse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog vertrok hij naar Oost-Turkije om daar als leraar aan de slag te gaan en zich aan te sluiten bij Kemal Paşa, de latere Atatürk. In 1921 reisde Nazım naar Rusland, gefascineerd als hij was door de revolutie en het inspirerende vooruitzicht van sociale rechtvaardigheid. Aan de Lomonosov universiteit in Moskou ontmoette hij kunstenaars en studenten van over de hele wereld.

In 1924 keerde hij terug naar zijn vaderland, maar daar werd Nazım al spoedig gearresteerd omdat hij voor een links blad werkte. Hij ontsnapte in 1926 naar Rusland en werkte met Majakovsky aan het schrijven van toneelstukken en poëzie. Een algemene amnestie maakte het hem in 1928 mogelijk naar zijn geboorteland terug te keren, maar als communist werd hij voortdurend door de geheime politie in de gaten gehouden. Vijf van de tien volgende jaren bracht hij in de gevangenis door, veroordeeld op grond van allerlei valse aanklachten. Het is werkelijk verbazingwekkend dat Nazım Hikmet in die tijd maar liefst negen boeken publiceerde die een enorme invloed hadden op de Turkse poëzie.

Hij lapte de conventionele Turkse regels voor dichtkunst aan zijn laars, introduceerde het gebruik van blanke verzen en van de volkstaal. In die tijd werkte hij onder meer als boekbinder, journalist, vertaler, scenarioschrijver bij de film. Hij moest immers een grote familie onderhouden waartoe zijn tweede vrouw, haar twee kinderen en zijn moeder behoorden. Zijn vader was inmiddels overleden.

In 1938 werd Hikmet gearresteerd op beschuldiging het Turkse leger via het gedicht Het epos van Sjeikh Bedreddin te hebben aangezet tot muiterij. Deze 15de eeuwse revolutionair verzette zich tegen de overheid en Hikmets tegenstanders meenden dat hij een parallel trok met het heden. De rechtszaak had plaats op een oorlogsschip en Nazım Hikmet werd onderworpen aan allerlei vernederingen en kwellingen. Zo moest hij op de brug van het schip heen en weer lopen tot hij er bij neerviel en in een latrine in een halve meter vuil gaan staan. Hij doorstond alles door luidkeels te zingen. In de gevangenis produceerde hij onder meer zijn epische meesterwerk Menselijke Landschappen. In 1949 pleitte een internationaal comité, met daarin onder anderen

Pablo Picasso en Jean-Paul Sartre, voor zijn vrijlating. Toen de eerste Turkse democratische regering ooit aan de macht kwam, werd Nazım in het kader van een algemene amnestie vrijgelaten. In 1950 won Hikmet met de illustere Pablo Neruda de Internationale Russische Vredesprijs, maar hij kreeg van Ankara geen uitreisvisum om de prijs zelf in ontvangst te nemen.

‘Hikmet bleek een held en een schepper tegelijk’

In die periode ging het een paar keer bijna mis. Tweemaal probeerde men hem in Istanbul met een auto dood te rijden en hij werd op 51-jarige leeftijd plotsklaps opgeroepen voor militaire dienst aan de ijskoude Russische grens. Dat zou hij met zijn zwakke gezondheid niet hebben overleefd. Hikmet trachtte daarom in een storm op een bootje naar Roemenië te ontsnappen. Het kleine vaartuig dreigde te zinken en hij wuifde naar een Roemeens schip voor hulp. De bemanning, goed communistisch afgericht, moest eerst naar Boekarest bellen voor instructies en zo was het bijna te laat. Toen hij tenslotte uitgeput aan boord werd gehesen en naar

Nazım Hikmet

de officierscabine strompelde, hing daar een enorme portretfoto van hemzelf met de tekst ‘Red Nazım Hikmet’ (uit de gevangenis)... En dat terwijl hij al een jaar op vrije voeten was!

Hikmet werd naar Moskou gebracht en verbleef in het beroemde schrijversdorp Peredelkino. De Turkse regering weigerde zijn vrouw en kinderen te laten afreizen. Daarop ging hij zelf reizen en zag de wereld: Rome, Havanna, Parijs, Peking en zelfs Tanganjika. In Amerika was de communist uiteraard niet welkom. Hikmet nam de nationaliteit aan van zijn Poolse moeder, omdat de Turken hem hadden beroofd van zijn staatsburgerschap. Zijn rode haar en blauwe ogen had hij immers, naar eigen zeggen, geërfd van een 17de eeuwse revolutionaire Poolse voorvader. Nazım Hikmet stierf in 1963 in Moskou aan de gevolgen van een hartaanval. Daar werd hij ook begraven.

Zijn gedichten en toneelstukken werden in eerste instantie zeer populair in Griekenland en Frankrijk. In 1964 werd in Turkije de ban op zijn werk opgeheven en in de jaren zeventig begon zijn werk sterk aan te slaan bij een aantal Amerikaanse schrijvers. Gaandeweg verschenen er ook steeds meer vertalingen, onder meer in het Grieks, Duits, Italiaans en Russisch.

Hikmet heeft het in zijn gedichten in één adem over zijn land en over de wereld. Zijn gedichten zijn tegelijk privé en openbaar te noemen, hij spreekt niet alleen over gevoelens maar ook over feiten. Zijn werk is speels, maar tegelijk ernstig en men prijst algemeen zijn vermogen tot bijna kinderlijke blijheid met het leven. Volgens hem is kunst een gebeurtenis in zowel sociaal als literair opzicht. Dat men hem serieus genoeg nam om hem te vervolgen en gevangen te zetten, onderschrijft in zekere zin de waarheid van die visie. Hikmet profileerde zichzelf als een heroïsche figuur. Zoals de dichter schrijft, zo leeft hij ook en andersom.

Jean-Paul Sartre merkte op dat Hikmet de mens zag als iets wat door hemzelf werd gemaakt. Door vast te houden aan zijn centrale uitgangspunten bleek hij een held en een schepper tegelijk. Een paar maanden voor zijn dood schreef Nazım Hikmet een gedicht waarin hij vaarwel zegt aan zijn buren in Moskou. Een machtige mijmering over hoe zijn doodskist vanaf de vierde verdieping omlaag moet worden gebracht.

Ik bedoel je moet het leven zo serieus nemen Dat je zelfs zeventig jaar oud , bijvoorbeeld, nog olijven plant En niet opdat die achterblijven voor je kleinkinderen Maar omdat zelfs al vrees je de dood, je er toch niet in gelooft Omdat het leven, bedoel ik, ‘zwaarder’ weegt.