De wederopstanding van de volksdichter

Nâzim Hikmet behoort tot de allergrootste Turkse schrijvers van de twintigste eeuw. Tijdens zijn leven werd hij verguisd en uitgemaakt voor landverrader. Hij stierf in ballingschap in Rusland. Turken sluiten hem postuum massaal in de armen.

TEKST EN BEELD mARC GUILLET

de ommuurde theetuin in Kadiköy zit vol met mensen die genieten van het fraaie lenteweer, de zon en elkaars gezelschap. Hoewel de tuin vlakbij de drukke Bahariye winkelstraat ligt, is het een oase van rust. Middelbare scholieren maken er hun huiswerk. Rokende oudere heren lezen kranten als Cumhuriyet en Hürriyet, dat nog steeds als logo ‘Turkije voor de Turken’ prominent op de voorpagina heeft. Dames van onbestemde leeftijd nippen voorzichtig hete en bitterzoete thee uit hun tulpvormige glaasjes. Groepjes jongeren zitten op gedempte toon te praten. Op meegebrachte laptops worden vooral foto’s en teksten gedeeld. Aan een andere tafel is het geluid te horen van dobbelsteentjes en het geschuif met schijven op een Tavla-bord, de Turkse variant van Backgammon. Obers lopen rond met dienbladen vol glaasjes thee, gebak en eenvoudige gerechten uit moeders pot.

Net als in alle andere Turkse theetuinen wordt hier geen alcohol geschonken. Toch zijn er ook belangrijke verschillen. De prijzen liggen aanmerkelijk lager dan elders. Dat heeft alles te maken met het feit dat een ideële stichting deze plek uitbaat die gewijd is aan de erfenis van de grootste Turkse dichter van de moderne tijd: Nazım Hikmet (1901-1963). Aan de muren van de theetuin hangen grote portretten van hem. In het boekwinkeltje zijn al zijn gedichten te koop maar ook boeken over hem en zijn Turkse en buitenlandse geestverwanten. In de tafelbladen van het informeel ingerichte restaurant is zijn beeldtenis gegraveerd, en er hangen posters en foto’s van Hikmet.

Hij neemt een belangrijke plaats in in de Turkse literatuurgeschiedenis, omdat hij een revolutionaire invloed had op de Turkse poëzie. Hij nam afstand van de Osmaanse literaire tradities en van de klassieke versschema’s. Hikmet introduceerde het vrije vers en de voor iedereen begrijpelijke alledaagse spreektaal en werd daarmee de belangrijkste grondlegger van het moderne Turkse gedicht.

Hij was een groot patriot en een romantische communist. Hikmet werd echter herhaaldelijk achter de tralies gezet en gecensureerd, omdat hij een ‘opruier’ was en zich verzette ‘tegen Atatürk en tegen de Turkse staat’, zoals de extreem-rechtse partij MHP het later verwoordde.

Hikmets werk stond in het teken van sociale kritiek, universele thema’s als oorlog en lijden, de strijd tegen onderdrukking, racisme en uitbuiting, en de drang naar vrijheid. Gewone mensen staan in zijn gedichten altijd centraal. In rechts-nationalistische kringen in zijn vaderland is hij nog steeds controversieel, omdat hij gekant was tegen het xenofobische nationalisme van de staat en in zijn tijd de enige grote schrijver was die het waagde om de massaslachtingen onder de Armeniërs in 1915 aan de kaak te stellen.

In 1915 beroofde het kemalistische regime hem van zijn burgerschap wegens zijn communistische idealen. Hij werd gebrandmerkt als een landverrader.

Een groot deel van zijn leven bracht hij in gevangenissen door. Zo veroordeelde een rechtbank hem in 1938 na een showproces tot 28 jaar gevangenis en dwangarbeid, omdat hij zou hebben ‘aangezet tot rebellie in het leger’. Van een rebellie of een komplot om een rebellie te starten was echter geen sprake. De aanklacht was louter gebaseerd op het feit dat een twintigtal jonge kadetten van een marineschool ‘betrapt’ was op het in bezit hebben van Hikmets gedicht ‘Het epos van sjeik Bedreddin’. Hierin verhaalt Hikmet op bijna sprookjesachtige manier over een volksopstand in de veertiende eeuw onder leiding van de gelovige leider Bedreddin tegen de onderdrukking van de Osmaanse heersers. Bedreddin verenigt moslims, christenen en joden met zijn utopische idealen van een samenleving gebaseerd op gelijkwaardigheid en solidariteit, maar de opstand wordt in bloed gesmoord.

Na een hongerstaking en een internationale protestcampagne komt Hikmet in 1950 bij een algemene amnestie vrij. De door ziekte verzwakte Hikmet vreest voor zijn leven. Hij wordt permanent door de geheime politie in de gaten gehouden. Om hem nog verder te vernederen en te pesten krijgt de 50-jarige dichter in 1951, een oproep om in het leger te dienen, dat terwijl hij in zijn jonge jaren bij de marine diende waar hij om gezondheidsredenen werd ontslagen. De autoriteiten weigeren hem een uitreisvisum naar Warschau te geven om daar samen met onder andere Picasso en Neruda een vredesprijs in ontvangst te nemen. Hij vlucht naar Moskou, waar hij 1963 sterft en nog steeds begraven ligt.

Lange tijd was het stil rondom Hikmet, maar nu is hij weer in het nieuws. De regering van premier Erdoğan heeft begin dit jaar besloten hem te rehabiliteren en hem posthuum in zijn burgerrechten te herstellen.

Vice-premier Cemil Çiçek, die het besluit van het kabinet bekend maakte, zei dat de ‘misdaden die de toenmalige regering dwongen hem zijn Turkse burgerschap te ontnemen nu niet meer worden gezien als misdaden’. Deze opmerkelijke stap is symbolisch voor de aan kracht winnende liberale en tolerante tendensen in Turkije. Het is een belangrijk besluit, zo schreef columnist Oral Çalışlar in de krant Radikal. Hij groeide op met de gedichten van Hikmet. Zijn vader las ze aan hem voor sinds hij op de lagere school zat, maar hij wist niet dat ze van Hikmet waren. Dat verzweeg zijn vader voor hem, omdat de ‘opruiende poëzie’ verboden bleef in Turkije tot 1965. “Door dit besluit zal Hikmet niet groter of anders worden”, aldus Çalışlar. “Maar het is belangrijk voor ons. Hierdoor worden we verlost van de schande burgers te zijn van een land waarvan de beste dichter in ballingschap overleed, beroofd van zijn burgerschap”.

Het culturele centrum hier aan de Aziatische oever van de Bosporus is een van de belangrijkste waar het gedachtengoed van Nazım Hikmet in ere wordt gehouden. Het is een initiatief van de Turkse Communistische Partij die deze voormalige Armeense school met zijn tuin sinds 2004 huurt.

Çağrı Kınık, de directeur van het centrum, vertelt dat bijna alle medewerkers vrijwilligers zijn. Er is een bibliotheek met de werken van Hikmet en een boekwinkeltje. Daarnaast organiseert het centrum ook cursussen in buitenlandse talen, dans en fotografie. Kınık zegt dat er langzaam aan meer belangstelling komt voor het werk en gedachtengoed van Hikmet, maar ook dat het niet

“Gewone mensen staan in zijn gedichten altijd centraal ”

eenvoudig is om tegen de stroom van de massamedia op te roeien. Hij geeft het voorbeeld van de populaire film Recep Ivedik, over een seksistische, Turkse macho van het platteland die niet weet hoe hij zich in de stadscultuur hoort te gedragen.

“Die film, die symbolisch is voor de culturele decadentie, heeft inmiddels vier miljoen bezoekers getrokken, en dat terwijl de communistische partij, die streeft naar vrijheid, gelijkheid en broederschap, tijdens de lokale verkiezingen van eind maart maar 80.000 stemmen kreeg. Dat is de realiteit van het hedendaagse Turkije”.

Füsun (57), die werkt als marketingadviseur en haar vriendin Yasemin, die architect is genieten in de theetuin van hun thee. “We zijn blij dat Nazım Hikmet eindelijk is gerehabiliteerd. Dat is echter niet zozeer te danken aan de regerende AKP, als wel aan de algehele sfeer van grotere tolerantie en vrijheid van meningsuiting”.

Wie weet zal Hikmets laatste wens ooit ook in vervulling gaan – te rusten op een begraafplaats van een willkeurig dorp in Anatolië in de schaduw van een plataan – zoals hij uitdrukte in zijn gedicht ‘Testament’.

Testament

Kameraden, als ik niet meer leef om de dag te zien – ik bedoel, als ik sterf voordat de vrijheid komt – Neem me dan mee En leg me te ruste op een begraafplaats van een dorp in Anatolië.

De arbeider Osman die op bevel van Hasan Bey werd doodgeschoten Kan aan de ene kant naast mij liggen, en aan de andere kant De martelares Aysha, die haar baby ter wereld bracht in het roggeveld En binnen veertig dagen stierf.

Tractors en liederen kunnen beneden de begraafplaats passeren In het ochtendgloren, nieuwe mensen, de geur van verbrande diesel, Velden die gemeenschappelijk bezit zijn, water in de kanalen, Geen droogte of angst voor de politie.

Kameraden, als ik sterf voor die dag – Ik bedoel dat dat steeds waarschijnlijker is –Leg me dan te ruste op een begraafplaats van een dorp in Anatolië, En als er een aanwezig is, Wil ik met mijn hoofd bij een plataan liggen, Een steen of iets dergelijks heb ik niet nodig.