Op de brug: de nieuwe Turkse cinema

op de brug

De Turkse cinema is in opkomst, met als onbetwist middelpunt Istanbul. Tijdens de 28ste editie van het Internationaal Istanbul Filmfestival werd in april de nieuwe oogst gepresenteerd. Een impressie.

Het uitgebreide Turkse aanbod weerspiegelt de toenemende populariteit van Turkse films in Turkije, inmiddels goed voor meer dan de helft van alle verkochte bioscoopkaartjes. Ook over de grens groeit de belangstelling voor de Turkse Arthouse film. Die interesse beperkt zich al lang niet meer tot het werk van de Turkse grootmeester Nuri Bilge Ceylan (Uzak/Distant, 2002; Iklimler/Climates, 2006; Üç Maymun/Three Monkeys, 2009). Rotterdam, het festival voor opkomende filmmakers, wijdde in januari een apart programmaonderdeel aan de zogeheten Young Turkish Cinema. Een signaal dat er iets aan de hand is.

Jonge, of eigenlijk Nieuwe (yeni) Turkse Cinema - het is een verzamelnaam zowel voor gevestigde als voor beginnende, onafhankelijke filmmakers die Turkse thema’s op eigen wijze interpreteren. Bilge Ceylan bijvoorbeeld en Yeşim Ustaoğlu (Güneşe Yolculuk/Journey to the Sun, 1999), maar ook nieuwkomers als Semih Kaplanoğlu (Yumurta/Egg, 2008; Süt/Milk, 2009) en Mahmut Fazıl Coşkun (Uzak Ihtimal/Wrong Rosary, 2009). De films die onder deze noemer vallen zijn zeer verschillend in stijl, genre en thematiek. Geen wonder. Sommige filmmakers debuteren na een tv-carrière, anderen komen rechtstreeks van de filmacademie. Toch lijkt er een grootste gemene deler te zijn: de kwestie van identiteit. Die wordt verbeeld door tegenstellingen, vaak die tussen stad en platteland, tussen man en vrouw, tussen generaties en in het verlengde daarvan tussen moderniteit en traditie.

In het afgelopen decennium heeft deze nieuwe Turkse cinema zich in rap tempo ontwikkeld, mede dankzij overheidssteun en, gek genoeg, de bloei van de Turkse televisie-industrie in de jaren ’90. Cameralui en producenten te over immers. De invloed van TV levert ook veel veredelde soaps op over misdaad en gedoemde liefdes die qua beeldtaal weinig van elkaar verschillen. Er is echter wel degelijk iets aan de hand, en uiteraard is Istanbul the place to be.

Caleidoscoop Istanbul

Istanbul maakt zich op voor haar jaar als Culturele Hoofdstad van Europa (2010). Oude Osmaanse huizen worden opgeknapt en prestigieuze plannen gesmeed om de stad op haar voordeligst te doen uitkomen. ‘2010’ is een omvangrijk project dat de identiteit van Istan-

“Wrong Rosary's Istanbul is een veilige, lichte haven van rustige achteraf straatjes en spaarzaam ingerichte oude, hoge kamers ”

bul als smeltkroes van culturen en als stad van onbegrensde artistieke mogelijkheden moet onderstrepen. In de aangename voorjaarszon op en rond Istiklal Caddesi, het bruisende hart van de stad, zou je dat zomaar willen geloven, maar door de lens van de huidige generatie Turkse filmmakers komt de ongepolijste kant van Istanbul, plaats van handeling in de meeste films, soms op verontrustende wijze tot leven.

Het resultaat is niet altijd even subtiel of origineel. Competitiefilm Kara köpekler havlarken/Black Dogs Barking bijvoorbeeld over de ambitieuze jonge parkwacht Selim, heeft veel weg van een conventionele Turkse misdaadfilm, al is de rauwe energie aanvankelijk goed getroffen. Stereotype zware jongens, Turkse trots, dreigende taal en een dito einde. Het moge duidelijk zijn, Istanbul is een hardvochtige dame. Juist in de beste films van het filmfestival zetten de filmmakers echter de caleidoscoop die Istanbul is trefzeker in om hun bewondering en ontzag voor de stad vorm te geven.

woelige bosporus

Regisseuse Aslı Özge was aanvankelijk van plan een documentaire te maken over Fikret, Umut en Murat, drie jonge mannen wier dagelijks leven zich grotendeels afspeelt op de Bosporus Brug. Uiteindelijk werd het min of meer fictie, want ze spelen zichzelf: rozenverkoper, taxichauffeur en politieagent. Het experimentele Köprüdekiler/Men on the Bridge won terecht de Gouden Tulp voor beste Turkse film. Fikret, Umut en Murat tonen een Istanbul dat dromen en ambities aanwakkert, maar weinig hoop geeft op de verwezenlijking ervan. “Hier komt dan een grote TV te hangen”, zegt Murats vrouw Cemile tevreden als ze een mooi, ruim appartement bezichtigen, maar Murat moet haar teleurstellen: onbetaalbaar voor een taxichauffeur. Verlegen politieagent Umut, nieuw in de stad, gaat op internet op zoek naar een vriendin. Fikret is zoals zoveel jongens in Istanbul die zich het leven op de de straat eigen hebben gemaakt, maar er nooit van af zullen komen. Men on the Bridge biedt een fascinerend perspectief op een ongrijpbaar Istanbul dat hun levens voortstuwt.

In het verontrustende Hayat var/My only sunshine lijkt de veertienjarige Hayat (een indrukwekkende rol van Elit Iscan) zich al te hebben neergelegd bij de treurige feiten van haar leven. Gescheiden ouders, een bedlegerige grootvader, een eenzaam leven dat zich op de rafelige rand van Istanbul en de onpeilbare dieptes van de Bosporus afspeelt. Hayats solitaire vader brengt haar dagelijks over het water naar school, tussen de immense vrachtschepen op de Bosporus door laverend. Dat levert prachtige beelden en een bijzonder ritme op, maar het water symboliseert tegelijkertijd het onontkoombare lot van Hayat: ze wordt een vrouw. Regisseur Reha Erdem, een van de interessantste Turkse filmmakers, verkende eerder de overgang naar adolescentie in Beş Vakit/Times and Winds (2006). Die film haalde de Nederlandse bioscopen en hopelijk zal Hayat Var ook in Nederland te zien zijn.

Veilige haven

In Uzak Ihtimal/Wrong Rosary en 11’e 10 kala/10 to 11 is Istanbul op haar charmantst. Wrong Rosary, over een muezzin die verliefd wordt

“Het water symboliseert tegelijkertijd het onomkoombare lot van Hayat, ze wordt een vrouw ”

op zijn katholieke buurvrouw, won in Rotterdam al een Tiger Award en kreeg in Istanbul de prijzen voor beste regie, beste script en beste acteur. Het is een innemende film, vooral dankzij het goede spel van Nadir Saribacak als muezzin Musa, vers uit Ankara. De engelachtige Clara komt niet echt tot leven, maar dat doet er niet zo toe. Musa’s lieve verliefdheid dient vooral als zijn introductie in de historische stad waar hij Clara behoedzaam achtervolgt. Wrong Rosary’s Istanbul is een veilige, lichte haven van rustige achterafstraatjes en spaarzaam ingerichte oude hoge kamers. Ook in 10 to 11, het speelfilmdebuut van regisseuse Pelin Esmer, is Istanbul in de eerste plaats het thuis van de zonderlinge bejaarde Mithat Esmer – Esmers eigenzinnige oom en een gouden greep als onderwerp voor een film. Mithat is een verwoed verzamelaar en Istanbul is de onuitputtelijke bron voor zijn immense collectie. Conciërge Ali uit Anatolië daarentegen komt nooit verder dan het einde van de straat. De mannen komen nader tot elkaar als het gebouw gesloopt dreigt te worden. 10 to 11 is geslaagd als een kleurrijk portret van een uitstervende soort – de oorspronkelijke Istanbullu – die het stokje overdraagt aan de volgende generatie.

waar is mijn berg?

Zowel voor als achter de camera vind je in Turkije overigens teleurstellend weinig vrouwen – regisseuses Pelin Esmer en Aslı Özge zijn daarom een welkome toevoeging. De tweedimensionale Clara in Wrong Rosary is bovendien geen uitzondering. Vrouwen worden vaak geobjectiveerd en gereduceerd tot hulpeloze wezens. Wél een uitzondering is het werk van inmiddels oud-gediende regisseuse Yeşim Ustaoğlu: de zussen in haar meest recente film Pandora’nın Kutusu/Pandora’s Box zijn geloofwaardig als krachtige vrouwen die zich een weg banen in de grote stad. Ustaoğlu snijdt altijd nadrukkelijk de kwestie van identiteit aan, een complex thema in Turkije en Istanbul, waar de meeste inwoners nog geen generatie wonen. Ook in Pandora’s Box. “Waar is mijn berg?”, vraagt de demente Nusret als ze vanuit het raam van haar dochters huis niet haar vertrouwde uitzicht ziet, maar stad, zo ver het oog reikt.

Istanbul is onontkoombaar, ook in de nieuwe Turkse cinema en vooral in de films van dit jaar, maar de stad biedt filmmakers tevens de vrijheid om een eigen verhaal te vertellen waarin de aloude Turkse thematiek veel minder nadrukkelijk een rol speelt. Een belangrijke ontwikkeling die werd beloond door de jury voor de nationale competitie. Vorig jaar nog won het pastorale, lome Summer Book en dit jaar koos de jury voor de internationale competitie voor het poetische Süt/Milk van Semih Kaplanoğlu. De winst van Men on the Bridge en Wrong Rosary markeert de volwassenwording van de nieuwe Turkse cinema. Op de brug, op zoek naar een nieuw evenwicht. Ik kijk nu al uit naar volgend jaar.