ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ (SKETBE MAGAZINE - SPRING / SUMMER 2012)

της σύνταξης ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ

περιοδική έκδοση τέχνης και πολιτισμού Τεύχος 4 Θεσσαλονίκη Ιούνιος 2012 Ιδιοκτησία ΣΚΕΤΒΕ Σύλλογος Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών Βορείου Ελλάδος Εκδότης Γιώργος Πολίτης Συντακτική ομάδα Ζέφη Αθανασοπούλου Σοφία Αμπερίδου Θάνος Καρώνης Γιάννης Μονογυιός Νίκος Μπεντίλας Σούλη Μπούσιου Κωνσταντίνος Παλιάν Έλενα Τονικίδη Επιμέλεια κειμένων Νίκος Μπεντίλας Σούλη Μπούσιου Σχεδιασμός / σελιδοποίηση Άρις Γεωργίου Εξώφυλλο φωτογραφία Στέργιος Τσιούμας Οπισθόφυλλο Το χαρακτικό της Γωγώς Γρηγοριάδου που διανέμεται με το τεύχος Επικοινωνία sketbe@gmail.com Φλέμινγκ 10 546 42 Θεσσαλονίκη Απόψεις που διατυπώνονται στις συνεργασίες που δημοσιεύονται δεν απηχούν αναγκαστικά και τις απόψεις του ΣΚΕΤΒΕ Δ.Σ. του ΣΚΕΤΒΕ Γιώργος Πολίτης Πρόεδρος Κωνσταντίνος Παλιάν Αντιπρόεδρος Ιωάννα Ασσάνη Γραμματέας Σοφία Αμπερίδου Ταμίας Αφροδίτη Καραμανλή Χρύσα Σταύρεβα Γιάννης Αδαμαντίδης Μέλη

Αφήστε τα ίχνη σας στο περιοδικό μας! Γράψτε μας σχόλια, παρατηρήσεις, προτάσεις για άρθρα στο texnisixnisketbe@gmail.com

Έρχεται επιτέλους το καλοκαιράκι, εκεί που λέγαμε ότι ο καιρός δεν θα φτιάξει ποτέ, κάτι σαν τη χώρα μας δηλαδή. Ωστόσο, όλα αλλάζουν, έχουν τους κύκλους τους και εμείς ετοιμάσαμε το νέο τεύχος που θα σας συντροφεύει στην αναζήτηση δροσιάς και αισιοδοξίας, μεταφορικά και κυριολεκτικά. Αρκετά καιγόμαστε από την ακυβερνησία, το ξεχαρβάλωμα του τόπου, τα προεκλογικά «θα» που δεν ξέρω τί αντίκρισμα έχουν. Όλοι εμείς στον Σ.Κ.Ε.Τ.Β.Ε., κόντρα στα δυσοίωνα ρεύματα της εποχής, προσφέρουμε συστηματικά και συνειδητά το μόνο που διαθέτουμε, δηλαδή μια πνευματική συνεισφορά και την αλληλεγγύη μας σε όσους αγωνίζονται να κρατήσουν Τέχνη, Πολιτισμό, Αξίες. Γι΄ αυτό με μεγάλη χαρά και ικανοποίηση οργανώσαμε και φέτος τη δεύτερη έκθεση – Διαγωνισμό με τίτλο «Παράλληλοι Δρόμοι» που αφορά όλους εκτός από τα μέλη μας. Θέλουμε να δημιουργήσουμε έναν θεσμό – βήμα της Τέχνης, μια προσπάθεια που φυσικά ενισχύει το περιοδικό μας και όχι μόνο. Επιλέξαμε ένα εξαιρετικό αφιέρωμα για τη σχέση του καλλιτέχνη με την πόλη του και τις αλληλεπιδράσεις τους στη διαδικασία της δημιουργίας. Ερεθίσματα για σκέψη και στοχασμό, όχι άσχετα με τους καιρούς που ζούμε. Επίσης, στα κείμενα του περιοδικού, μεταξύ άλλων σημαντικών, περιλαμβάνονται άρθρα για τη χαρακτική – ένα πολύ καλό κλείσιμο για το πολυεπίπεδο Συμπόσιο Χαρακτικής που οργάνωσε ο Σ.Κ.Ε.Τ.Β.Ε. πρόσφατα. Τέλος, αυτό το τεύχος περιλαμβάνει ως δώρο ένα ακόμα πρωτότυπο χαρακτικό. Τη σκυτάλη από τον Γιάννη Μονογυιό παρέλαβε τώρα η επίσης χαράκτρια Γεωργία Γρηγοριάδου. Ο στόχος είναι για όλα αυτά ο ίδιος. Να απλωθεί η Τέχνη. Τόσο απλά !

Κωνσταντίνος Παλιάν ζωγράφος – αρχιτέκτων αντιπρόεδρος του Σ.Κ.Ε.Τ.Β.Ε.

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 3

1

Ξενίας εκλεκτοί Μιλώντας με τον ζωγράφο Μάρκο Καμπάνη συνέντευξη στον Γιάννη Μονογυιό

Ο Μάρκος Καμπάνης γεννήθηκε το την ηλικία των 12, «παιδικά» βέβαια, 1955 στην Αθήνα. Σπούδασε ζωγραή, αν θέλετε, πιο ολοκληρωμένα από φική στο Λονδίνο, όπου έζησε ως το τα 16-17 μου. Με άλλα λόγια, ήταν 1980. Ασχολείται με τη ζωγραφική, πολύ σαφής για μένα ο δρόμος που τη χαρακτική, την εικονογράφηση θα ακολουθούσα. Για κάποιο διάΤοιχογραφώντας στην Κορνοφωλιά βιβλίων, την τοιχογραφία και αγιοστημα φλερτάρισα με το θέατρο, γράφηση ναών, ενώ παλαιότερα είχε όχι τη σκηνογραφία, την οποία αρκαταπιαστεί με τη σκηνογραφία. Έχει γότερα εξάσκησα ευκαιριακά, αλλά κάνει πολλές ατομικές εκθέσεις κι έχει λάβει μέρος σε πλήθος σύντομα είδα ότι δεν ήταν αυτός ο χώρος μου. Είναι, νομίζω, ομαδικών στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ το 1984 έλαβε ενδιαφέρον ότι τώρα τελευταία κοιτώντας πίσω προς τα μέρος στην 15η Biennale Αλεξανδρείας. Η δουλειά του μπορεί νεανικά μου έργα, βλέπω κάποια νήματα εικαστικής σκέψης να χαρακτηριστεί ως ρεαλιστική με ποικίλες όμως τεχνικές που υπήρχαν ως ψήγματα από τότε. Για παράδειγμα, μια παραλλαγές. αγάπη στη γεωμετρία και την τάξη πού τα χαρακτηρίζουν, Το έντονο, σχεδόν φετιχιστικό, ενδιαφέρον του για τα ένα ενδιαφέρον για τα υλικά και ό,τι λέμε «κουζίνα» της ζωυλικά και τις τεχνικές της ζωγραφικής και της χαρακτικής λει- γραφικής, όπως και ένα από τότε αυξημένο ενδιαφέρον για τουργεί παράλληλα με το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την την αισθητική της χαρακτικής και ιδιαίτερα για τη μονοτυπία. ιστορία της τέχνης, το οποίο τον έχει οδηγήσει σε επιμέλειες βιβλίων και εκθέσεων. Η θεματογραφία του είναι εκτενής με Χρησιμοποιείτε διάφορα μέσα εικαστικής έκφρασης, τι κυρίαρχα τα τοπία, τις νεκρές φύσεις, τα δέντρα, αλλά και την το διαφορετικό σας προσφέρει το καθένα από αυτά; ίδια τη διαδικασία της ζωγραφικής και τον κόσμο του εργαΔεν είναι θέμα διαφορετικού, μου αρέσουν πολύ οι παστηρίου του. Τα τελευταία χρόνια η δουλειά του είχε επικεν- ραλλαγές, οι ποικίλες δυνατότητες να εκφράσει κανείς το ίδιο τρωθεί στο Άγιον Όρος, με αποτέλεσμα τη μεγάλη αναδρομική πράγμα με τρόπο διαφορετικό ή με άλλα υλικά, όμως η ουσία έκθεση στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών και να παραμένει η ίδια. Συχνά ασχολούμαι με ένα συγκεκριμένο την Αγιορειτική Εστία στη Θεσσαλονίκη. θέμα και μου αρέσει να το αποδίδω χρησιμοποιώντας διαφοΠαραλλήλως η αγάπη του για τη Βυζαντινή ζωγραφική ρετικούς τρόπους, ένα τοπίο επί παραδείγματι δουλεμένο με τον οδήγησε στον τομέα της εκκλησιαστικής τοιχογραφίας. Η ακρυλικά, με σχέδιο σε μορφή μονόχρωμη, με χαρακτική ή τελευταία του έκθεση, «Το Μουσείο των Δέντρων», που πα- νωπογραφία, με αυγοτέμπερα ή με λάδι. Έχω ένα φετίχ με τα ρουσιάστηκε στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών και στο Μορφωτικό υλικά, αυτό είναι αλήθεια. Από την άλλη, και σε θεματογραφίες Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης στη Θεσσαλονίκη, πραγματεύεται που μπορεί εκ των προτέρων να μοιάζουν αντιθετικές μεταξύ την ίδια τη διαδικασία της ζωγραφικής πράξης, με αφορμή το τους, με ενδιαφέρει το ψάξιμο για κοινές συνιστώσες και ειΔέντρο και το πώς αυτό έχει παρουσιαστεί κατά τη διάρκεια καστικές λύσεις, για παράδειγμα μεταξύ της θρησκευτικής της ιστορίας της τέχνης (www.markoskampanis.gr). ζωγραφικής μου και μιας πιο «κοσμικής» θεματογραφίας, όπως ένα απλό τοπίο ή μια νεκρή φύση. Βλέποντας τα ζωγραφικά έργα της νεανικής σας ηλικίας η ως τώρα πλούσια εικαστική πορεία σας μοιάζει μια εν- Έχετε κάποια αγαπημένη θεματολογία στα έργα σας; τελώς φυσική εξέλιξη. Πώς ξεκινήσατε με την τέχνη; Δεν θα το έλεγα. Υπάρχουν βέβαια κάποια συχνά επαναH αλήθεια είναι ότι ζωγράφιζα από μικρός, έχω έργα από λαμβανόμενα θέματα που επανέρχονται με διάφορες μορφές.

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

2

Εργο από το Μουσείο των Δέντρων

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

3

Τέτοια είναι το τοπίο και η φύση εν γένει, τα δέντρα, οι νεκρές φύσεις, και μάλιστα αυτές που συνδέονται με τη ζωγραφική διαδικασία και το χώρο του εργαστηρίου. Ιδιαίτερη θεματολογία βέβαια αποτελεί το κομμάτι της δουλειάς μου που συνδέεται με την εκκλησιαστική τέχνη και τις εικονογραφήσεις βιβλίων. Γενικά δεν θα έλεγα ότι ελκύομαι από κάποιο θέμα ιδιαιτέρως, πιο πολύ με ενδιαφέρει ο τρόπος απόδοσης κι όχι το θέμα αυτό καθαυτό. Η τελευταία μου δουλειά, επί παραδείγματι, που εκτέθηκε προσφάτως και στο Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας στη Θεσσαλονίκη, ασχολείται με ένα προσφιλέστατο μου θέμα, το δέντρο, αλλά το πραγματικό θέμα των έργων δεν έχει σχέση με τα δέντρα αλλά με την Ιστορία και τη διαδικασία της ζωγραφικής.

Φυλλώματα, Κολλαγραφία

Εργαστήρι Χαρακτικής, Καρυές 2008

Ποια είναι η επίδραση της Βυζαντινής παράδοσης στο έργο σας και γενικότερα, τι πιστεύετε ότι έχει να προσφέρει στον σύγχρονο καλλιτέχνη η παράδοση αυτή; Υπάρχει η παγίδα μιας στείρας μίμησης; H Βυζαντινή ζωγραφική πάντα με συνάρπαζε, αλλά όχι μόνο αυτή, όλη η προαναγεννησιακή Ευρωπαϊκή τέχνη, όπως και η σύγχρονη τέχνη. Αυτά τα δύο είναι ιδιαιτέρως συγγενικά, αν κάποιος τα δει με ανοιχτά μάτια, και καθόλου εχθρικά, όπως θέλουν να τα εμφανίζουν κάποιοι αδαείς φανατικοί. Το έδειξε ο Παπαλουκάς που προσπάθησε να βρει στη Βυζαντινή ζωγραφική τις απαντήσεις για αισθητικά ερωτήματα που έθετε η σύγχρονη τέχνη, το βλέπουμε στη σχέση των πρωτοποριακών Ρώσων ζωγράφων των αρχών του 20ου αι. με τις Βυζαντινές Ρωσικές εικόνες. Η αισθητική μου παιδεία διαμορφώθηκε στη Δυτική Ευρώπη, σπουδάζοντας στο Λονδίνο, εκεί όμως πρωτοασχολήθηκα με Βυζαντινή ζωγραφική. Αυτό δεν είναι καθόλου αντιφατικό, το θεωρούσα απολύτως φυσικό να εντρυφώ στη Βυζαντινή αισθητική και να λατρεύω ταυτοχρόνως και τον Rothko ή τον Lucian Freud. Όσον αφορά το ερώτημα για μια στείρα μίμηση, προφανώς αναφέρεστε στον τομέα της εκκλησιαστικής ζωγραφικής. Εκεί υπάρχει όντως μεγάλο θέμα, αλλά τότε πια δεν μιλάμε για ζωγραφική, η λέξη ζωγραφική δεν μπορεί ποτέ να εμπεριέχει την έννοια της στειρότητος. Υπάρχει βέβαια και γενικότερα ένα τέτοιο θέμα, όσον αφορά τη στάση μας απέναντι στην παράδοση, ή και ακόμη τον ορισμό της παράδοσης. Η παράδοση δεν έχει νόημα μόνο ιστορικό ή ρομαντικό, έχει νόημα μόνο, αν μας βοηθά να δημιουργήσουμε το μέλλον. Αν όχι, τότε αποκτά λαογραφικό μόνο ενδιαφέρον και οδηγεί στην κατάντια αυτού που λέμε φολκλόρ. Η επιμέλεια της έκθεσης «Το Άγιον Όρος στην νεοελληνική τέχνη» πρέπει να ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία… Είναι μια όντως ενδιαφέρουσα ιστορία. Ίσως δεν είναι πολύ συνηθισμένο για έναν καλλιτέχνη να έχει ταυτοχρόνως και ασχολίες επιμέλειας εκθέσεων ή ενασχόληση με ακαδημαϊκά θέματα, όπως έρευνας σε θέματα ιστορίας της τέχνης. Υπάρχει η Αγιορειτική Πινακοθήκη της

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

4

Ι.Μ. Σίμωνος Πέτρας, η οποία ασχολείται με το εικαστικό έργο καλλιτεχνών που εμπνέονται ή συνδέονται ποικιλοτρόπως με το Άγιον Όρος. Στα πλαίσια αυτού του ενδιαφέροντος, ασχολήθηκα κατ’αρχάς με το Αγιορειτικό έργο του Σπύρου Παπαλουκά, με σχετική έκδοση που κυκλοφόρησε το 2003. Αργότερα, το 2007, ανέλαβα εκ μέρους της Αγιορετικής Πινακοθήκης την έρευνα για μια μεγάλη έκθεση που οργάνωσε το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας με θέμα τη σύγχρονη Ελληνική τέχνη και το Άγιον Όρος. Όντως μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία που απαίτησε μια μακρότατη έρευνα σε μουσεία και ιδιωτικές συλλογές για τον εντοπισμό των σχετικών έργων. Ο κύριος κορμός της έκθεσης αφορούσε μια πολύ γόνιμη περίοδο της σύγχρονης Ελληνικής τέχνης, και ήταν ιδιαιτέρως ενδιαφέρον όχι μόνο η σύγκριση των διαφορετικών προσεγγίσεων στο θέμα, αλλά και ο εντοπισμός έργων από ζωγράφους που δεν συνδέονται άμεσα με τη Βυζαντινή παράδοση ή το Όρος. Πείτε μου, αλήθεια, πώς είναι το να ζωγραφίζει κανείς στο Άγιον Όρος; Πολύ ευχάριστο, φυσιολογικό, δεν έχει σχέση με θαύματα, βαρύ, γιατί περιστοιχίζεσαι από αριστουργήματα, ανάλαφρο, γιατί υπάρχει η φύση και οι μοναχοί. Χρόνια πάω εκεί, στην αρχή ως επισκέπτης, αργότερα για δουλειές που μου ανατέθηκαν και μέσα σ’αυτά άρχισα να ζωγραφίζω και τα δικά μου έργα, πολύ φυσιολογικά, σαν στο σπίτι μου… Σχετικά με το εργαστήρι χαρακτικής στις Καρυές του Αγίου Όρους και τα παλιά «σταμπαδούρικα»… Το εργαστήριο δημιουργήθηκε στα πλαίσια των δραστηριοτήτων της Αγιορειτικής Πινακοθήκης της Ι.Μ. Σίμωνος Πέτρας. Υπάρχει ένας μεγάλος πλούτος χαρακτικής στο Άγιον Όρος, οι λεγόμενες «χάρτινες εικόνες», με μια παραγωγή εκατοντάδων χαρακτικών και δεκάδων εργαστηρίων που ήκμασαν ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Ο πλούτος αυτός τώρα μελετάται, συγκεντρώνεται και προβάλλεται κατάλληλα. Γι’ αυτή την προσπάθεια φτιάχτηκε στις Καρυές ένα εργαστήριο εκτυπώσεων, όπου τυπώνονται σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων πολλές από τις σωζόμενες χάλκινες μήτρες. Τέτοια εργαστήρια ήταν τα παλιά σταμπαδούρικα. Στο εργαστήριο έχω τυπώσει και κάποια δικά μου έργα και ευχής έργο θα ήταν να ενδιαφερθούν και άλλοι συνάδελφοι που θα ήθελαν να κάνουν κάτι σχετικό εκεί. Κάποια στιγμή έχετε αναφερθεί στο «ήθος της ζωγραφικής», θέλετε να πείτε κάτι για αυτό; Είχα πει, σε μια παρουσίαση στην εφημερίδα «Αυγή», ότι προτιμώ το ήθος από το ύφος. Αναφερόμουνα στην ιδιαιτερότητά μου να μην έχω ένα σαφές στυλ απολύτως αναγνωρίσιμο, αλλά κυρίως για την προσπάθεια πολλών να «κατασκευάσουν» ένα προσωπικό στυλ με τρόπο φορτικό, που συνήθως καταλήγει να επανα-

Μονή Διονυσίου

λαμβάνεται συνεχώς, δηλαδή να αντιγράφει τον ίδιο του τον εαυτό. Το ήθος αναφέρεται στην ειλικρίνεια, την αλήθεια, την επιδίωξη της ποιότητας, έναντι της προσωπικής γλώσσας και, τελικώς, την πεποίθηση ότι αυτή η προσωπική γλώσσα, το αναγνωρίσιμο στυλ, θα έρθει με αυτόν τον τρόπο, εάν υπάρχει πραγματικό βάθος και όχι βεβιασμένα… και στο κάτω κάτω εάν αυτό δεν επιτευχθεί, τουλάχιστον μένει η προσπάθεια για ποιοτική ζωγραφική. Στην αντίθετη περίπτωση μένει μια λαοφιλής φούσκα.. Πως προέκυψε ως ιδέα η πρόσφατη έκθεση σας «Το μουσείο των δέντρων» ; Το δέντρο, είτε αυτόνομο είτε ως μέρος του τοπίου, ήταν πάντα ένα από τα κυρίαρχα θέματα στη ζωγραφική μου. Στη συγκεκριμένη έκθεση το πλησιάζω μέσα από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία, τόσο από εννοιολογικής πλευράς, όσο και αισθητικής. Βρίσκω την ευκαιρία να εκφράσω την αγάπη μου για την ιστορία της τέχνης καθιστώντας την το πραγματικό θέμα των έργων. Τα πραγματικά δέντρα ιδωμένα εκ του φυσικού δίνουν τώρα τη θέση τους στα δέντρα της ιστορίας. Το δέντρο ζωγραφισμένο στις διάφορες περιόδους της τέχνης γίνεται το «μοντέλο» για νέα έργα. Ταυτόχρονα, με ενδιαφέρει ο τρόπος που βλέπω σχέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους ή συγγένειες ανάμεσα σε φαινομενικά διαφορετικές αισθητικές προσεγγίσεις. Ξαναζωγραφίζω τα δέντρα τονίζοντας κάποια από τα στοιχεία τους ή αποσιωπώντας άλλα. Με άλλα λόγια πραγματεύομαι την ίδια τη διαδικασία της ζωγραφικής πράξης που αποτελούσε πάντα ένα από τα αγαπημένα μου θέματα. Είναι μια έκθεση «λόγια», αν θέλετε αρκετά εννοιολογική, σε αντίθεση με την προηγούμενη δουλειά μου, αλλά θεώρησα πρόκληση την δυνατότητα να πραγματευτώ ένα εννοιολογικό θέμα με τρόπο όμως που να μην απομακρύνεται από τις πιο παραδοσιακές αισθητικές αξίες της αρμονίας, της σχεδιαστικής ποιότητας, του κάλλους, αν θέλετε.

Τελειώνοντας, πως βλέπετε την είσοδο της ψηφιακής τεχνολογίας στην χαρακτική αλλά και στην τέχνη γενικότερα (video art κλπ); Η ψηφιακή τεχνολογία, όπως και κάθε τι καινούργιο, δεν με φοβίζει, ίσα ίσα που το θεωρώ μια χρήσιμη πρόκληση. Είναι άλλο θέμα το αν ταιριάζει σε κάποιον και αν θέλει να το χρησιμοποιήσει. Η χαρακτική είχε και έχει σχέση με την εκτύπωση και τις τεχνικές της τυπογραφίας ως εκ της φύσεως της τέχνης αυτής, άρα είναι απολύτως φυσιολογική η είσοδός της ψηφιακής τεχνολογίας σ’αυτό το χώρο. Τώρα, αυτό που συνήθως συζητιέται, και που προφανώς έχετε κατά νου κάνοντας την ερώτηση, είναι το αν πρέπει να δεχτούμε ως αυθεντικά χαρακτικά αυτά που δημιουργούνται ψηφιακά. Νομίζω πως η απάντηση έχει σχέση με τον ορισμό του αυθεντικού χαρακτικού, και τέτοιο είναι το χαρακτικό που δεν είναι αναπαραγωγή ενός προϋπάρχοντας έργου, τότε μιλάμε για αντίγραφο έργου και όχι για πρωτότυπο χαρακτικό, ασχέτως αν αυτό έχει δημιουργηθεί με μέθοδο ψηφιακή ή μεταξοτυπική ή λιθογραφική. Στο πρωτότυπο χαρακτικό δεν υπάρχει έργο που αναπαράγεται, τα ίδια τα αντίτυπα είναι όλα πρωτότυπα έργα, ασχέτως της μεθόδου κατασκευής της «μήτρας» τους. Έτσι κι’αλλιώς, στην ελληνική ορολογία η λέξη χαρακτική, είναι συχνά διφορούμενη. Αναφερόμαστε στη χαρακτική γενικώς υπονοώντας αυτό που στα αγγλικά ορίζουμε ως «printmaking», με άλλα λόγια τη δημιουργία έργων που βασίζονται σε κάποια εκτυπωτική διαδικασία και όχι αναγκαστικώς σε «χάραξη». Όσον αφορά την video art, πιστεύω ότι είναι σχεδόν μια διαφορετική, μια νέα μορφή εικαστικής έκφρασης, και δεν πρέπει να τη συγχέουμε με την παραδοσιακή ζωγραφική. Αν και προσωπικά δεν μου ταιριάζει, υπάρχουν καλλιτέχνες που τη χρησιμοποιούν με τρόπο ευφάνταστο και με συγκινούν, όπως έργα του Kendridge η του Viola. Αυτό πού ενοχλεί είναι η συχνά πιεστική απαίτηση ορισμένων να την θεωρούν ως απαραίτητη μέθοδο για να είναι κανείς «μοντέρνος».

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

5

Οι δικοί μας Θοδωρής Λάλος Ο πολύπλευρος εικαστικός Συνέντευξη στην Έλενα Τονικίδη

Συναντηθήκαμε με τον Θοδωρή στον εκπαιδευτικό χώρο του «Ψυχολογία-Τέχνη», με έντονη δόση χιούμορ, για το αν θα καταφέρναμε να κάνουμε μια συζήτηση περισσότερο σε επίπεδο τέχνης ή αν θα πέφταμε στην παγίδα της ψυχολογίας. Για να το αποφύγουμε, ξεκινήσαμε με το θέμα των ημερών, την κρίση φυσικά! Ε.Τ. Θοδωρή, επηρεάζει η κρίση το έργο σου; Έχει αντίκτυπο στο καλλιτεχνικό σου αποτύπωμα; Θ. Λ. Όλους μας επηρεάζει η κρίση, είναι σίγουρο, όμως άμεσα δε φαίνεται στο δικό μου έργο. Εγώ έχω κάποια θέματα, τα οποία τα δουλεύω και τα διαπραγματεύομαι και κάποια πράγματα βγαίνουν έμμεσα, δηλαδή όχι αμέσως τώρα αλλά λίγο αργότερα. Δε θα καθήσω, δηλαδή, να ζωγραφίσω κάτι της επικαιρότητας, αλλά κάτι ευρύτερο, κάτι το οποίο θα μείνει και θα το κατανοεί κάποιος και μετά από χρόνια. Το σημερινό θα έχει ξεχαστεί, νομίζω, αλλά η σκέψη και το έργο θα έχει μείνει. Έτσι, τα θέματα που επιλέγω και η ματιά που επιλέγω να τα δω έχει να κάνει κυρίως με όλον αυτόν το φόρτο που παίρνουμε με την πίεση, με όλο αυτό που νιώθουμε εμείς και οι γύρω μας, συμπεριλαμβανομένης και της κρίσης. Ε.Τ. Θεωρείς ότι η γραφή σου είναι μια συλλογική γραφή δίνοντας έμμεσα μηνύματα; Θ.Λ. Κάθε καλλιτέχνης έχει μια προσωπική γραφή. Το ειλικρινές ίσως γίνεται και συλλογικό. Εγώ δουλεύω πράγματα που πρωτίστως αρέσουν σε μένα. Ε.Τ. Η συνειρμική εικόνα δηλαδή γεννάει εικαστικές εικόνες;

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

6

Θ.Λ. Ναι, αλλά δίχως να είναι απαραίτητο ότι με προβληματίζει, απλά εστιάζω. Όπως αυτή τη στιγμή π.χ. που δουλεύω ένα θέμα για την Ιαπωνία. Μου αρέσουν πολλά πράγματα της. Οι γραφές της, τα χαρτιά της, τα κόμικς της, η φιλοσοφία της, η τεχνική των χαρακτικών τυπωμάτων μου κίνησαν το ενδιαφέρον και ασχολούμαι με αυτό. Δεν είναι επίκαιρο, αλλά ίσως μετά από δέκα χρόνια να είναι, δεν έχει και σημασία. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι είναι εκτός τόπου και χρόνου, αλλά είναι πιο φυσικό για μένα να αντλώ τα ερεθίσματα από αυτά, παρά από την τρέχουσα καθημερινότητα. Δεν είναι ένα θέμα από την επιφάνεια, αλλά από ένα βάθος. Παίρνω δηλαδή το θέμα ως αφορμή, ώστε να δουλεύω τους προβληματισμούς μου και τις αγωνίες μου πάνω στη ζωγραφική. Μαθαίνω έναν κόσμο και συγχρόνως πλάθω ένα κόσμο, γιατί συγχρόνως κάθομαι και διαβάζω για τον τρόπο τους και τις σκέψεις τους. Ε.Τ. Θεωρείς λοιπόν ότι αυτή η συλλογική γραφή γίνεται συλλογικό ασυνείδητο, συλλογική μνήμη που φτάνει στην εικαστική γραφή σου; Θ.Λ. Αυτή η συλλογική μνήμη έχει πολύ ενδιαφέρον, γιατί, αν υποθέσουμε ότι θα έρθει κάποιος από άλλο γαλαξία και με δει, δε θα με δει ως κάτι διαφορετικό από έναν Ιάπωνα, θα με δει σαν ένα ανθρώπινο ον. Οπότε, εγώ το βλέπω πιο συνολικά. Όπως κατά καιρούς που διαβάζω για την ελληνικότητα. Ελληνικότητα δεν είναι, πιστεύω, να ζωγραφίσει κάποιος μια θάλασσα κι έναν ήλιο, αυτό είναι επιφανειακό και στερεότυπο. Το θέμα είναι πως μέσα από την απεικόνιση ενός, εκ πρώτης όψεως άσχετου θέματος, όπως αυτό της Ιαπωνίας, μέσα από τα συναισθήματα του στρες που

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

7

βιώνουν ως λαός, να έρθει στην καθημερινότητα τη δικιά μας και, τελικά, να βγει μια ιδιάζουσα ελληνικότητα. Οπότε, έχει ενδιαφέρον από ένα απλό (και μακρινό) θέμα να μπορώ να βγάλω προβληματισμούς και συναισθήματα,τελικά τοπικά. Ε.Τ. Στη διαδικασία παραγωγής, δουλεύεις παράλληλα ερεθίσματα; Θ.Λ. Όχι. Κυρίως δουλεύω το ερέθισμα που έχω, αλλά το δουλεύω πολύπλευρα. Πολλά έργα και πολλές τεχνικές με την ίδια ιδέα. Δηλαδή, θα κάνω πολλά σχέδια, αλλά και χαρακτική, κολλάζ, βιβλία, μουσαμάδες, άλλες φορές και γλυπτά. Πειραματίζομαι σε τεχνικές, προκειμένου να πάρει μορφή το έργο. Θα διαβάσω ποίηση, λογοτεχνία, θέατρο. Θα μελετήσω εικαστικούς σύγχρονους, θα δω γραφιστικά έργα. Αντλώ οποιαδήποτε οπτική ή πνευματική γνώση, προκειμένου να δώσω τη δική μου. Ακόμα και την κίνηση στους δρόμους θα δω, την αισθητική των κτιρίων από το you tube ή οπουδήποτε μπορώ να αντλήσω πληροφορίες. Ε.Τ. Ο χρόνος της διαδικασίας; Ακολουθείς τον Πικάσο που μας λέει ότι η τέχνη θέλει πειθαρχία; Θ.Λ. Ναι. Πειθαρχία, αλλιώς δεν παράγεις. Πειθαρχία και οργάνωση, για να πετύχεις το στόχο σου. Όσο περισσότερο δουλεύεις, τόσο περισσότερο έχεις αποτέλεσμα. Από τα απλά σχεδιάκια που θα κάνεις, δέκα, είκοσι την ημέρα, μέχρι να τελειώσεις ένα μουσαμά. Πολλές ώρες καθημερινά. Με χάνουν οι φίλοι μου, τα καφέ, τα γήπεδα. Αφιερώνομαι ολοκληρωτικά. Ευτυχώς η γυναίκα μου με καταλαβαίνει. Ε.Τ. Κάτι που μου αρέσει στα έργα σου, Θοδωρή, είναι τα κολλάζ. Θέλω να μου πεις περισσότερα γι’ αυτά, δεδομένου ότι θεωρoύνται μέσο έκφρασης του ασυνειδήτου. Θ.Λ. Ναι, δεν είναι τυχαίο που το χρησιμοποίησαν και οι σουρεαλιστές, για το λόγο ότι βγάζει το ασυνείδητο. Σε ένα σχέδιο, μπορείς να δομήσεις το έργο. Στο κολλάζ δεν μπορείς να το κάνεις αμέσως και σε ξαφνιάζει. Δουλεύω πολύ γρήγορα τα κολλάζ και ξαφνικά βλέπω πράγματα πέραν της ορθολογιστικής πλευράς. Δεν είναι η συστηματική κατεύθυνση που θα έκανες σε ένα σχέδιο. Με το σχέδιο δε θα πήγαινες σε όλους αυτούς τους δρόμους. Ε.Τ. Γίνεται η επίτευξη του στόχου και η παραγωγή του έργου μετά; Η προ-

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

8

ώθηση ή προσέγγιση με το κοινό; Θ.Λ. Έρχεται κόσμος στο εργαστήριο από τη γένεση του έργου ακόμα. Δουλεύω και θέλω να δείχνω τη δουλειά μου. Πηγαίνω σε εκθέσεις συναδέλφων και έτσι φαίνεται η εξέλιξη, ανταλλάσσονται ερεθίσματα, απόψεις. Έχω ανάγκη να βλέπω έργα άλλων και να βλέπουν τη δουλειά μου. Θέλω να δέχομαι κριτική και να κάνω κριτική. Στη Θεσσαλονίκη, έχω τρεις γκαλερί (Ρωμανού, Vlassis, Tettix), οι οποίες με στηρίζουν απόλυτα. Ουσιαστικά είμαστε φίλοι και υπάρχει διάθεση να δώσουμε κάτι καλό στον κόσμο, και από τη μεριά τους και από τη μεριά μου. Ε.Τ. Θα ήθελα να μου πεις για τη συμμετοχή σου στο ΚΜΣΤ Θεσσαλονίκης. Θ.Λ. Με πρότειναν για το workshop μαζί με άλλους εικαστικούς, γραφίστες, γλύπτες, όπως ο Μιχαηλίδης, ο Πασχαλίδης, ο Σταματογιάννης που προτάθηκε και για το βραβείο ΔΕΣΤΕ 2012. Προηγήθηκαν για αυτό το workshop σεμινάρια, ξεναγήσεις. Κατεβήκαμε για ώρες στις αποθήκες του μουσείου και είδαμε πρωτότυπα έργα από τη συλλογή Κωστάκη, (περιοδικά της εποχής, σχέδια, κολλάζ) ένα υλικό το οποίο δεν έχει βέβαια εκτεθεί. Με αυτό λοιπόν το υλικό που είδαμε, είχαμε το ελεύθερο να παραγάγουμε έργο με κοινή συνισταμένη τη Ρωσική Πρωτοπορία. Παρουσίασα δύο έργα μετά από πέντε μήνες εντατικής δουλειάς. Στο πρώτο (μια μεγάλη γωνιακή εγκατάσταση με σχέδια, μονοτυπίες και κατασκευές), εστίασα στη δουλειά και στη σκέψη του Tάτλιν και του Μάλεβιτς. Στο δεύτερο έργο, παρουσίασα τέσσερα χειροποίητα βιβλία, τα οποία ήταν επηρεασμένα από τους Ρώσους κυβοφουτουριστές, όπως ο Μαγιακόφσκι (ήταν λίγο πιο πριν από τον Τάτλιν και Μάλεβιτς αλλά και παράλληλα). Όλο αυτό το κλίμα των κυβοφουτουριστών με ενέπνευσε. Σύγχρονοι ποιητές και ζωγράφοι, οι οποίοι συνεργάζονταν και τύπωναν τα βιβλία τους σε περιορισμένο τιράζ (εκατό κομμάτια π.χ.). Τα τέσσερα βιβλία περιείχαν σχέδια με μελάνι, χαρακτικά τυπώματα, κολλάζ και ποιήματα του Μαγιακόφσκι. Βρήκα επίσης χαρτονομίσματα, εφημερίδες της εποχής, καθώς και φωτογραφίες και έτσι τα βιβλία δημιούργησαν ένα είδος ντοκουμέντου, συγχρόνως όμως ένα σύγχρονο έργο. Άλλωστε, αυτό ήθελε να πετύχει το ΚΜΣΤ, να εμφυσήσει δηλαδή στους νέους καλλιτέχνες, στους σύγχρονους δημιουργούς της πόλης τον πλούτο της συλλογής Κωστάκη. Πιστεύω πως είμαστε πολύ τυχεροί που έχουμε αυτή τη συλλογή. Μετά από αυτό φυσικά

γνώρισα καλύτερα τη Ρωσική Πρωτοπορία, αλλά και νέους εικαστικούς. Ε.Τ. Η αλήθεια είναι ότι έχουμε εγκλωβιστεί στο «εγώ» και ο καθένας παράγει μόνος του. Η Ρωσική Πρωτοπορία μας διδάσκει το ακριβώς αντίθετο και δείχνεις να σε ενθουσιάζει αυτό. Θ.Λ. Ναι πολύ, είναι το στοιχείο μου! Είσαι ζωγράφος; Είσαι ποιητής; Κάνεις χαρακτικά; Κάνεις θέατρο; Θα κάνουμε κάτι όλοι μαζί, μία δύναμη, μια γροθιά. Αυτό το έχουμε χάσει εμείς στο τώρα. Στην Καλών Τεχνών εν μέρει το κάναμε. Είναι καλό να επηρεάζομαι εγώ από έναν άλλον και κάποιος άλλος από μένα. Ε. Τ. Είσαι αυστηρός με τα έργα των άλλων; Θ. Λ. Είμαι πολύ αυστηρός πρώτα με μένα. Γενικά, όταν με ρωτήσει κάποιος, θα του πω αυτό που βλέπω σαν να το δούλευα εγώ. Βέβαια, υπάρχουν οι ζωγράφοι που βιοπορίζονται από την τέχνη και τώρα που τα πράγματα είναι ζορισμένα μπορούμε να δούμε μια υπερεκτίμηση στην τέχνη, η οποία δε συμβαδίζει με το έργο. Εγώ απλώς θα τα πω με το όνομά τους. Ε.Τ. Στον καλλιτέχνη που δέχεται κριτική και κάνει κριτική σίγουρα του αρέσουν οι συνεργασίες, να υποθέσω και σε σένα; Θ.Λ. Μου αρέσουν οι συνεργασίες και τρελαίνομαι για ομαδικές εκθέσεις, ειδικά όταν τις διοργανώνουμε καλλιτέχνες μαζί. Αυτή τη στιγμή οργανώνουμε με το Βλάσση (της γκαλερί Vlassis-art) μια ομαδική έκθεση στη Στοκχόλμη και στη Λιθουανία. Θα είμαστε επτά καλλιτέχνες. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι δε θα πάμε εκεί σαν τουρίστες, για αναψυχή, αλλά θα πάμε να στήσουμε μια έκθεση. Τώρα δε που είμαστε και της μόδας στο εξωτερικό ως Έλληνες, είναι ενδιαφέρον ότι πέρα από το αρνητικό κλίμα ενημερώθηκα ότι τους ενδιαφέρει η σύγχρονη λογοτεχνία μας, θέλουν να δουν τι κάνουμε στα εικαστικά. Πρόκειται λοιπόν για μια καλή συγκυρία: εκεί που πιάσαμε πάτο, εμφανίστηκε το ωραίο πρόσωπο του Έλληνα. Σε άσχημες μέρες θα δεις ωραία πράγματα. Ε.Τ. Παραγωγικός και ενεργητικός αφενός, τι γίνεται όμως με τα συμβόλαια και τη δέσμευση, αφετέρου; Θ.Λ. Όχι δεν συμμετέχω, το θεωρώ υπερβολή. Είμαι ενάντια σε καθετί που μπορεί να σε περιορίσει. Εγώ θέλω να έχω το ελεύθερο π.χ. να πάρω τους φίλους μου καλλιτέχνες, εσένα, συναδέλφους και να πάμε σε ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο και να κάνουμε εικαστικά δρώμενα. Φαντάζεσαι να μας περιορίζει κάτι και να μην μπορούμε; Είναι απελευθερωτική η δυνατότητα πολλών δραστηριοτήτων. Αν και νομίζω ότι έχουν βάλει αρκετό νερό στο κρασί τους οι γκαλερίστες πια. Ε.Τ. Ποια είναι η άποψή σου για τους αυτοβαπτιζόμενους καλλιτέχνες; Θεωρώ απαραίτητο το κομμάτι της ελεύθερης έκφρασης, αλλά να κάνουν και εκθέσεις σε εκθεσιακούς χώρους, καφέ κλπ; Ποια είναι η γνώμη σου; Θ.Λ. Θα συμφωνήσω με το δικό σου κομμάτι ελευθερη έκφραση, δηλαδή Art therapy, αλλά δε με ενοχλεί τελικά τόσο να ασχολούνται περισσότεροι με την τέχνη και να αυτοβαπτίζονται. Θα προτιμούσα σαφώς περισσότερους χώρους τέχνης κι ας εκθέτουν και αυτοί. Στην τελική, όλοι εκφραστές είμαστε. Από τη στιγμή όμως που αναζητούν τη δημόσια εμφάνιση, θα δεχτούν και την αυστηρή κριτική που λέγαμε. Ε.Τ. Χάρηκα ιδιαίτερα, Θοδωρή, που εστιάσαμε στη συλλογικότητα της τέχνης και το εικαστικό αποτύπωμα σου! Θ.Λ. Κι εγώ σ'ευχαριστώ, που με υποδέχτηκες σε αυτόν τον υπέροχο χώρο.

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

9

ΕΙΚ― ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Ελένη Πολυχρονάτου-

Βασίλης Ιωαννίδης

Δέσποινα Δ. Ζαβράκα

Βασίλης Βαφειάδης

Μανόλης Γιανναδάκης

Άρις Γεωργίου

Ντίνος Παπσπύρου

Στο 4ο τεύχος του περιοδικού Τέχνης Ίχνη και μέσα από τη δισυπόστατη ερμηνεία του τίτλου, Εικ-Αστικές Αλληλεπιδράσεις, αναζητήσαμε την αμφίδρομη σχέση μεταξύ εικαστικών και πόλης και το πώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αφήνοντας τα ίχνη τους. Μια σχέση που με την πρώτη ματιά φαίνεται εύκολο να αποτυπωθεί, ωστόσο οι παράμετροι είναι εκείνες που καθορίζουν το αποτέλεσμα. Αδιαμφισβήτητα, το τοπίο επιδρά στη διαμόρφωση της ψυχοσύνθεσης του ανθρώπου, πόσο μάλλον του καλλιτέχνη, δίνοντας του αιτίες και αφορμές για έκφραση και μετουσίωση του βιώματος σε καλλιτεχνική δημιουργία. Από την άλλη πλευρά, ο άνθρωπος-καλλιτέχνης έχοντας, θέλω να πιστεύω, ένα υψηλό επίπεδο ιδεών και έκφρασης για τη ζωή επιδρά στην πόλη του κάνοντάς την πιο όμορφη. Συνδετικός κρίκος ανάμεσα στα δύο είναι η πολιτεία. Αν μιλάμε για την κρατική αρωγή, σίγουρα ο πολιτισμός δεν υπήρξε ποτέ στα πρωτεύοντα ζητήματα της, αλλά και η οικονομική επιχορήγηση από τον κρατικό προϋπολογισμό ήταν πάντα ένα ελάχιστο ποσοστό του ΑΕΠ. Με μια πολιτεία λοιπόν που εθελοτυφλεί και λαμβανομένης υπόψη και της οικονομικής δυσπραγίας των τελευταίων ετών, δημιουργήθηκε ένα αρνητικό κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο οι καλλιτέχνες μοιάζουν έρμαια της τύχης τους. Επαφίεται, ωστόσο, στο προσωπικό όραμα του κάθε δημιουργού να εξιδανικεύσει τις συνθήκες του καθημερινού του βίου. Να εξορύξει τα μέταλλα που υπάρχουν εντός του και να προσπεράσει κάθε ανασταλτικό παράγοντα που γίνεται τροχοπέδη στην εξέλιξη του. Κάθε τόπος προσφέρει πνευματική και αισθητική αγωγή, σε συνάρτηση με το ιδεολογικό πλαίσιο και την ιστορικότητα του περιβάλλοντος χώρου. Αντλώντας ενέργεια και δύναμη απ’ αυτή τη συνύπαρξη ο καλλιτέχνης θα μπορούσε να μετατρέπει το γκρίζο και βρώμικο αστικό τοπίο σε καλλιτεχνικό πεδίο δράσης δημιουργώντας τοιχογραφίες και εικαστικά events σε γκαλερί και γειτονιές. Κι αυτό, επειδή η τέχνη, κατά γενική ομολογία, αποτελεί μια διεθνή γλώσσα αναζήτησης και επικοινωνίας. Ο ΣΚΕΤΒΕ, ένας πολιτιστικός πυρήνας με τριακονταετή παρουσία στα πολιτιστικά δρώμενα της Θεσσαλονίκης, για δεύτερη συνεχή χρονιά δημιουργεί και παράγει πολιτισμό, τώρα πλέον και μέσα από τη δική του στέγη, με την εθελοντική συμμετοχή των μελών του. Οργανώνοντας εκθέσεις και συμπόσια, μέσα από τα οποία εκφράζονται οι εκάστοτε δημιουργοί και οι φίλοι της τέχνης συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής εξέλιξης και πορείας στην πόλη, μακριά από κάθε παθητικότητα και αδιαφορία και παρά το αντιφατικό και βαρύ κλίμα της εποχής μας. Οι εικ-Αστικές δράσεις κάθε φορά πλέκουν τα νήματα του μύθου που θα παρηγορήσει και θα διδάξει, με κοινή συνισταμένη την ελευθερία της έκφρασης και την αγάπη για τη ζωή. Η πόλη είναι ο καθρέφτης των ανθρώπων που την κατοικούν και συμβιώνουν και φυσικά επηρεάζει δυνητικά το σύνολο τους. Δεν μένει παρά να κοιτάξουμε βαθιά στο βλέμμα της και να συναντήσουμε κάτω από τον ουρανό της τις ανάγκες και τα θέλω μας, μέσα από την κληρονομιά του παρελθόντος και την παράδοση του παρόντος για τη μακροημέρευση της καλλιτεχνικής δημιουργίας στο μέλλον. Με καλό σχεδιασμό, δημιουργική ενέργεια και θετική ψυχολογία, πάντα μέσα από το συλλογικό αλλά και το προσωπικό όραμα κάθε εικΑστικού δημιουργού.

Κωνσταντίνος Παλιάν Σοφία Αμπερίδου Ζωγράφος ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

10

Η νέα θέση του καλλιτέχνη στον πολεοδομικό σχεδιασμό

Το παράδειγμα του Dani Karavan

Αρκετοί από τους καλλιτέχνες που έφτιαξαν έργα Land Art συνδέθηκαν και με τον αστικό χώρο, όπως στην περίπτωση των Christo και Jeanne-Claude, οι οποίοι στα πακεταρίσματα των δημοσίων κτιρίων και στις επεμβάσεις των τοπίων επέλεξαν τις ήδη υπάρχουσες αρχιτεκτονικές ή γεωλογικές μορφές, με σκοπό να αναμορφώσουν το νοηματικό πλαίσιό τους και να κάνουν ορατό το άδηλο και κρυμμένο.

Dani Karavan, White Square, (μια γεωμετρική κατασκευή που αποτελείται από κλίμακες πάνω και κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και φορμαλιστικά στοιχεία, τα οποία καταλήγουν σε μια κοιλότητα), 1977-88. Tel Aviv.

Ο Isamu Noguchi, με τα λιτά, σχεδόν μινιμαλιστικά, γλυπτά και τις πλατείες που σχεδίασε, άνοιξε νέους ορίζοντες τόσο στους καλλιτέχνες ,όσο και τους αρχιτέκτονες, αφενός, στον τρόπο προσέγγισης των ιδιαιτεροτήτων του περιβάλλοντος και, αφετέρου, στην ανάδειξή τους. Ξεκινώντας από την αντιμετώπιση του Constantin Brancusi να χρησιμοποιεί ως υλικό εργασίας την πέτρα στο φυσικό της χώρο, το έδαφος από το οποίο προήλθε, ο Noguchi επεξέτεινε και διερεύνησε τις σχέσεις του συγκεκριμένου συμπαγούς υλικού με το φυσικό χώρο, σχεδιάζοντας με αρχιτεκτονικές αρχές το έδαφος. Επηρεασμένος από τις προτάσεις αρχιτεκτονικού σχεδιασμού του Noguchi, ο Dani Karavan αντιλήφθηκε το περιβάλλον ως ένα γιγάντιο καλλιτεχνικό αντικείμενο, στο οποίο επιχείρησε να διερευνήσει τις διαλεκτικές σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία του (ανατολήδύση, οι τρόποι που το νερό εμφανίζεται πάνω και κάτω από το έδαφος κ.λπ.). Το έργο του βασίζεται σε ένα πρόγραμμα υλοποίησης σχεδίων μεγάλης κλίμακας σε άμεση και στενή επαφή με τον εργολάβο, τους μηχανικούς, τους τεχνικούς, τους αρχιτέκτονες και τους πολεοδόμους. Αυτή η πρακτική βάση τού επέτρεψε να αναλάβει έργα μεγάλης κλίμακας και χρονοβόρα. Τo 1980, ο Dani Karavan ανέλαβε το έργο Μεγάλος Άξονας του Cergy-Pontoise, (Axe Majeur, έναρξη μελέτης το 1980, αποπεράτωση της πρώτης φάσης του έργου το 1986) στο Παρίσι, το οποίο αποτελεί το σύμβολο της περιοχής και σημαντικό παράδειγμα εφαρμογής των αντιλήψεων του Karavan περί αρμονικής συνεργασίας με τους αρχιτέκτονες και τους πολεοδόμους. Για την πραγματοποίηση ξεπεράστηκαν οι όποιες οικονομικές, τεχνικές και διοικητικές δυσκολίες καθιστώντας το ένα από τα μεγαλύτερα σύγχρονα έργα αστικού σχεδιασμού, ιδιαίτερα πρωτοποριακό για τη δεκαετία του 1980. Περιλαμβάνει διαφορετικούς τομείς, όπως τη γλυπτική σύλληψη, την αρχιτεκτονική τοπίου, την αστική οργάνωση, το συγκερασμό ποικίλων αρχιτεκτονικών στοιχείων, τη μεταφυσική και την εφαρμογή των πιο προχωρημένων τεχνολογιών.

Εικ. 1. Dani Karavan, Axe Majeur Cergy-Pontoise, (μακέτα του έργου), 1980 -1999.

Στόχος του έργου για τον Karavan υπήρξε εξαρχής η πολιτιστική σύνδεση των ανθρώπων με την πόλη τους. Η επιλογή του από την πολεοδομική ομάδα που θα υλοποιούσε το project πάνω στην πεδιάδα του Παρισιού καθορίστηκε από το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης θεωρήθηκε ικανός στο να εντοπίζει τις διασυνδέσεις φυσικού και τεχνητού τοπίου, αντιπαραθέτοντας το μνημειακό μέγεθος με το πνευματικό στοιχείο. Συνεργάτες του καλλιτέχνη ήταν οι πολεοδόμοι Bertrand Wamier και Michel Jaouen. Η πρόταση του καλλιτέχνη αναπτύχθηκε γύρω από το συμβολικό και αναφορικό μεγαλείο των αριθμών που αποδίδουν τη δύναμη του ανθρώπου αλλά και του χρόνου. Σε μήκος τριών χιλιομέτρων περιλαμβάνει δώδεκα σταθμούς, γιατί το δώδεκα είναι ένας συμβολικός αριθμός με μεταφυσικό νόημα: δώδεκα είναι οι μήνες του έτους, δώδεκα oι

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

11

ΕΙΚ ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Dani Karavan, Axe Majeur Cergy-Pontoise, Ο πύργος ανάμεσα στα κτίρια.

Dani Karavan, Axe Majeur Cergy-Pontoise, ακτίνες λέιζερ που προέρχονται από τον πύργο.

Dani Karavan, Axe Majeur Cergy-Pontoise, Οροπέδιο Esplanade de Paris, CergyPontoise.

ώρες της μέρας και της νύχτας, δώδεκα και οι φυλές του Ισραήλ. Οι σταθμοί αυτοί, που αναφέρονται στο εσωτερικό και εξωτερικό ταξίδι του ανθρώπου, έχουν για τον Karavan την έννοια των σταθμών της ψυχής και δίνουν ζωή μέσα στο φυσικό χώρο με την ύλη και τη μορφή. Μέσα σε αυτή την πνευματική αντίληψη πρέπει να δούμε και την πιο πρακτική διάσταση, δηλαδή τη δημιουργία ενός χώρου κίνησης, ψυχαγωγίας, ανάπαυσης και τουριστικού πόλου έλξης. Το Axe Majeur είναι ένας συμμετρικός άξονας, ένας περιβαλλοντικός σχεδιασμός που δίνει μια ταυτότητα στην πόλη. Όπως αναφέρει ο καλλιτέχνης: «Όταν πήγα να δω το μέρος και είδα πόσο όμορφο είναι, άρχισα να καταλαβαίνω τι ήθελαν οι άνθρωποι. (…) Υπήρχαν, φυσικά, πολλές εναλλακτικές λύσεις γι’ αυτό το μέρος. Η ιδέα μιας γραμμής που θα σχημάτιζε τη σπονδυλική στήλη του συγκεκριμένου φυσικού περιβάλλοντος υπήρχε ,πριν αναλάβω την πραγματοποίηση του σχεδίου. Φυσικά αυτή η ιδέα με επηρέασε. Όλες οι λεπτομέρειες προήλθαν από αυτή τη βασική ιδέα και χαρακτηρίζονται από τη συμμετρία. Ωστόσο, έχουν γίνει και κάποιες αναγκαίες εναρμονίσεις. Υπάρχουν μικρά κομμάτια που αψηφούν τη συμμετρία, για παράδειγμα το σημείο όπου υπάρχει μια σειρά από δέντρα». Αρχικά, οι αρμόδιοι ήθελαν να φτιάξουν στην περιοχή του Axe Majeur ένα μεγάλο στάδιο. Ο φυσικός χαρακτήρας της τοποθεσίας ήταν ελαφρώς κεκλιμένος προς το ποτάμι (Oise River) και αυτό πρόβαλλε ένα ζήτημα. Κατά τη γνώμη του Karavan, το στάδιο θα ήταν καταστροφικό, καθώς ένα τέτοιο κτίριο θα εμπόδιζε τη θέα. Έτσι, κατέληξε σε ένα σχέδιο πολύ ανοικτό, σε ένα υπερυψωμένο επίπεδο. Η επιλογή του αυτή ωστόσο συνάντησε πολλές αντιρρήσεις και αντιδράσεις από τους αρμοδίους, γιατί χρησιμοποιήθηκαν πολλά λεφτά για να φτιαχτεί κάτι που κατά τη γνώμη τους υπήρχε ήδη. Ο Karavan διαμόρφωσε ένα επίπεδο έξι με οκτώ μέτρα ψηλότερο από

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

12

Dani Karavan, Axe Majeur, Place de la Tour.

Dani Karavan, Axe Majeur, Πανοραμική εικόνα.

Dani Karavan, Μακέτα του Axe Majeur, Έναρξη μελέτης το 1980, αποπεράτωση της πρώτης φάσης του έργου το 1986.

Cergy-Pontoise κοντά στο Παρίσι.

το υπόλοιπο περιβάλλον, γιατί το έργο κατ’ αυτόν τον τρόπο εναρμονιζόταν καλύτερα με το φυσικό περιβάλλον. Ο θεατής έπρεπε πρώτα να διασχίσει τη μεγάλη γεωμετρική πλατφόρμα, πριν φτάσει στο σημείο, από το οποίο θα μπορούσε να δει και να θαυμάσει το απέραντο μεγαλείο της φύσης. Το Cergy είναι μια καινούργια πόλη που χτίστηκε δίπλα στην παλιά πόλη Pontoise. Οι πόλεις που βρίσκονταν στην περιφέρεια του Παρισιού είτε αναπτύσσονταν πολύ αργά, είτε εξαπλώνονταν πολύ γρήγορα. Οι σχεδιαστές του Cergy-Pontoise επιχείρησαν να διαμορφώσουν αυτή την εξάπλωση με έναν άξονα μήκους τριών χιλιομέτρων. Το έτος έναρξης της μελέτης (1980) ήταν μια κρίσιμη εποχή στην ιστορία των «Νέων Πόλεων», (Villes Nouvelles). Νέες πόλεις δημιουργήθηκαν, για να ανακουφίσουν τη συμφόρηση του Παρισιού και των περιχώρων. Οι περιοχές που ορίσθηκαν για ανάπτυξη καταλάμβαναν μια ακτίνα είκοσι μιλίων από την πρωτεύουσα. Η ιδέα ήταν να ευνοηθούν οι υπάρχουσες κοινότητες, να αλληλοσυνδεθούν οι δρόμοι και να επεκταθεί η δημόσια μεταφορά. Στον Axe Majeur Cergy-Pontoise στόχος του καλλιτέχνη δεν ήταν να ληφθούν υπόψη μόνο καθοριστικά στοιχεία μιας πόλης του 20ού αιώνα, αλλά να διεισδύσει στην ουσία της κοσμολογικής και μεταφυσικής οργάνωσης του σύμπαντος, διαμορφώνοντας ένα τοπίο 12 σημείων και αρμονικών αξιών.

1 . Παράλληλα συνέχισε να εκπονεί και άλλα έργα μεγάλης κλίμακας όπως η Λευκή Πλατεία στο Τελ Αβίβ (1977-78), ο Δρόμος του Φωτός στο Ολυμπιακό Πάρκο της Σεούλ, (Νότια Κορέα, 1986-88) και το γλυπτό Tzafon, στην είσοδο του Κοινοβουλίου του Ντύσελντορφ (Γερμανία 1990).

2 . Udo Weilacher, Between Landscape Architecture and Land Art, σ. 78.

3 . Piere Restany, Dani Karavan, σσ.92-100.

Ελένη Πολυχρονάτου Εικαστικός, Δρ. Ιστορίας της Τέχνης

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

13

Ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΗ

ΕΙΚ ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Σύντομη ιστορική αναδρομή

Οριοθετώντας το θέμα μας, τίθενται εξαρχής κάποια βασικά ερωτήματα: ποια η σχέση του καλλιτέχνη με την πόλη, πώς επιδρά πάνω του το αστικό περιβάλλον και ποιος διάλογος αναπτύσσεται ανάμεσά τους; Είναι μια σχέση δυναμική, δημιουργική, αμφίδρομη; Η πόλη είναι ένας εκτεταμένος οικισμός, μια μεγάλη, πολυδύναμη πληθυσμιακά κοινωνική μονάδα με διοικητική, λειτουργική και οργανωτική δομή που αντανακλά δειγματοληπτικά, σε μικρογραφία, το επίπεδο μιας χώρας ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά, πολιτειακά. Το στίγμα της είναι διαφορετικό στο χρόνο και στο χώρο και σε πλήρη αντιστοιχία με τις ξεχωριστές ιστορικές περιόδους και τη γεωγραφική θέση. Σε αυτήν την οργανωμένη κοινωνία εντάσσεται και λειτουργεί ο άνθρωπος και σαν μονάδα και σαν σύνολο. Δέχεται επιδράσεις από τους άλλους και το περιβάλλον, συνδιαλέγεται μαζί τους, διαμορφώνει και συνδιαμορφώνει τον ατομικό και κοινωνικό χώρο. Μέσα σ΄αυτό το πλαίσιο κινείται κι ο καλλιτέχνης. Με τις ευαίσθητες κεραίες του προσλαμβάνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, το χρώμα και την ατμόσφαιρα της κοινωνίας και της εποχής, τα ερμηνεύει, τα αποκωδικοποιεί και τα μετασχηματίζει σε τέχνη. Υπάρχει ανάμεσα στο άτομο και στην κοινωνία μια λειτουργία συγκοινωνούντων δοχείων, ένα εκκρεμές που κινείται διαρκώς από το ατομικό στο συλλογικό και το ετεροπροσδιορίζει. Σ΄όλες τις ιστορικές περιόδους, η τέχνη ήταν ολοκληρωτικά εξαρτημένη από την πολιτική ή τη θρησκευτική εξουσία που ασκούνταν από μοναρχικά, απολυταρχικά ή ολιγαρχικά καθεστώτα. Ακόμα και η Αθηναϊκή Δημοκρατία του 5ου και 4ου π.Χ. αιώνα ήταν μια ιμπεριαλιστική δημοκρατία (Arnold Hauser) και οι πνευματικοί ηγέτες ήσαν με την πλευρά της αριστοκρατίας και της αντίδρασης, με εξαίρεση τους σοφιστές και τον Ευριπίδη. Ο Πίνδαρος, ο Αισχύλος, ο Ηράκλειτος, ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής, ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης είναι οι ίδιοι αριστοκράτες και οι προερχόμενοι από την μεσαία τάξη Σοφοκλής και Πλάτων ταυτίζονταν με τους ευγενείς. Μόνο μετά τη βιομηχανική επανάσταση, τη Γαλλική επανάσταση και το Διαφωτισμό, η αστική τάξη, και κυρίως η μεσαία, εμφανίζεται

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

14

δυναμικά στο προσκήνιο, ισχυροποιείται και σταδιακά αρχίζει να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Αυτή θα αποτελέσει ένα διευρυμένο αγοραστικό κοινό για τους καλλιτέχνες που στο εξής ανεξαρτητοποιούνται και διαμορφώνουν οι ίδιοι το πλαίσιο της εκφραστικής τους λειτουργίας. Τα θέματά τους διαφοροποιούνται και προσαρμόζονται στις ατομικές τους ανάγκες, στην προβολή του υποκειμένου, στον τονισμό της προσωπικότητάς τους. Οι αλλαγές αυτές επιταχύνονται στα μέσα του 19ου αιώνα και κορυφώνονται στον 20ο με την εγκαθίδρυση δημοκρατικών πολιτευμάτων. Ωστόσο, και στην πιο φιλελεύθερη δημοκρατία, ο καλλιτέχνης δεν κινείται με τέλεια ελευθερία και η αισθητική ποιότητα των έργων του σε μεγάλο βαθμό είναι ανεξάρτητη από την προσωπική του ελευθερία. Μέχρι τότε όμως, με εξαίρεση την πρώιμη Αναγέννηση σε πόλεις της Ιταλίας, κυρίως στη Φλωρεντία και Βενετία, όπου ο καλλιτέχνης αποκτά μια σχετική οικονομική αυτοδυναμία και μια συνακόλουθη περιορισμένη εκφραστική ελευθερία, καθώς και στην Ολλανδία τέλη του 16ου αιώνα που ήκμαζε οικονομικά και πολιτιστικά και η τέχνη της είχε έναν αστικό χαρακτήρα λόγω του προτεσταντικού περιβάλλοντος, οι καλλιτέχνες λειτουργούσαν ως παραγγελιοδόχοι της κρατικής ή της εκκλησιαστικής εξουσίας, των ηγεμόνων, των ευγενών, της αριστοκρατίας και με συμβόλαια που καθόριζαν τα θέματα, τους όρους αμοιβής και εκτέλεσης των έργων. Η εποχή και οι κοινωνικές συνθήκες μαζί με τους θεματολογικούς περιορισμούς και τους δεσμευτικούς όρους των συμβολαίων ήταν αυτοί που επηρέαζαν καθοριστικά την εκτέλεση και την εκφραστική απόδοση των έργων και ελάχιστα η πόλη ως περιβάλλων χώρος και ως κυρίαρχο οπτικό ερέθισμα. Τα έργα παρίσταναν εκτεταμένες συνθέσεις επιτοίχιες, μεγάλων διαστάσεων, είτε τοιχογραφίες είτε σε τελάρα, ήταν ανθρωποκεντρικά, με αφηγηματικό χαρακτήρα και με θέματα θρησκευτικά ή μυθολογικά προορισμένα να κοσμήσουν ναούς, παλάτια, πύργους, αρχοντικά επαύλεις και δημόσια κτίρια. Η πόλη αντανακλώνταν έμμεσα μέσα από τις διάφορες σκηνές με ανθρώπους, με φόντο τη φύση ή στοιχεία

του αστικού χώρου. Ο όρος τοπιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1598, εκφράζοντας το Ολλανδικό τοπίο, και αναπτύχθηκε στην Ολλανδία σαν ανεξάρτητο ζωγραφικό είδος τον 17ο αιώνα, λόγω των ευνοϊκών πολιτικών συνθηκών, του προτεσταντισμού και της δημοκρατίας. Απόδοση του αστικού τοπίου (veduta) εμφανίζεται τον 18ο αιώνα στη Βενετία, σημαντικό εμπορικό λιμάνι και καλλιτεχνικό κέντρο της εποχής. Στα μέσα του 19ου αιώνα η προϊούσα βιομηχανοποίηση, η πρόοδος της τεχνολογίας, ο οικονομικός ορθολογισμός, ο πολιτικός ρεαλισμός, η πολιτικοποίηση της κοινωνίας και η ισχυροποίηση και η νίκη της μεσαίας τάξης και του καπιταλισμού, ενισχύουν την οργάνωση των πόλεων και του αστικού τρόπου ζωής και διαμορφώνουν νέες συνθήκες για τη θέση, τον ρόλο και τη λειτουργία του καλλιτέχνη. Η καλλιτεχνική θεώρηση της εποχής είναι εν μέρει αστική εν μέρει σοσιαλιστική. Η εξέλιξη των πολιτιστικών κέντρων στις μεγάλες πόλεις αποτελούν το έδαφος όπου ριζώνει η καινούρια τέχνη που μαζί με τη σύγχρονη τεχνολογία εισάγει έναν έκδηλο δυναμισμό για τη στάση απέναντι στη ζωή, καθώς και ένα έντονο αίσθημα της ταχύτητας και της αλλαγής που βρίσκει έμφαση στον ιμπρεσιονισμό. Η στιγμή κυριαρχεί πάνω στη διάρκεια και στη συνέχεια, τα φαινόμενα είναι φευγαλέα και ανεπανάληπτα, υπάρχει το αεικίνητο της ύπαρξης της Ηρακλείτειας πρότασης, η πραγματικότητα είναι ένα «γίγνεσθαι» παρά ένα «είναι». Ο ιμπρεσιονισμός μεταφέρεται από την ύπαιθρο του φυσικού τοπίου, στην πόλη, είναι τέχνη της πόλης, όχι μόνο γιατί ανακαλύπτει τον τοπιακό χαρακτήρα της, αλλά και επειδή βλέπει τον κόσμο με τα μάτια των κατοίκων της πόλης και αντιδρά στις εξωτερικές εντυπώσεις με τα τεντωμένα νεύρα του σύγχρονου ανθρώπου. Από μια τέχνη καθοδηγούμενη επί αιώνες από τις εκάστοτε εξουσίες, ο καλλιτέχνης προβάλλει και αναπαράγει την υποκειμενική πράξη και λειτουργεί στο εξής ως αυτοτελής μονάδα. Ο ιμπρεσιονισμός αποτελεί την πηγή, τη δεξαμενή και τις ρίζες ολόκληρης της μετέπειτα σύγχρονης τέχνης και των καλλιτεχνικών ρευμάτων που συνεχίζονται μέχρι τις μέρες μας. Απ΄αυτόν και μετά ενισχύεται η σχέση της πόλης και του καλλιτέχνη κι ένας ισχυρός και διαρκής διάλογος αναπτύσσεται μεταξύ τους. Η πόλη αποτυπώνεται και βρίσκει την έκφρασή της στα έργα των καλλιτεχνών, όχι μόνο σαν οπτικό ερέθισμα στο αστικό τοπίο, αλλά και σαν εντύπωση, καταγραφή και απόδοση της συγκίνησης και των συναισθημάτων που επιφέρουν τα βαθύτερα στοιχεία της, η ατμόσφαιρα, ο ρυθμός, η ένταση, η ταχύτητα, η κίνηση, η αλλαγή, η αποσπασματικότητα και η αποξένωση μέσα στο πλήθος και τα οποία θεματολογικά παρουσιάζονται ποικιλότροπα είτε ανθρωποκεντρικά, με τις διάφορες ανθρώπινες εκδοχές, είτε με τα εσωτερικά ή τις νεκρές φύσεις είτε, τέλος, με το πέρασμα αργότερα στην ανεικονική ζωγραφική, που κι αυτή όμως μεταφέρει μετασχηματισμένα τα οπτικά ερεθίσματα σε αντίστοιχη προς αυτά μορφοποιημένη αισθητική συγκίνηση. Η δυναμική παρέμβαση του καλλιτέχνη στον κοινωνικό χώρο και στον πολεοδομικό ιστό για συνδιαμόρφωση, μετασχηματισμό και αισθητική αναμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος θα επέλθει αργότερα, από τις αρχές του 20ου αιώνα και έπειτα, μέσα από κινήματα, δράσεις, σύμπραξη και συμπόρευση με άλλες μορφές τέχνης, άλλα αισθητικά πεδία, τέχνες ή τομείς της οπτικής πραγματικότητας όπως η αρχιτεκτονική, η διακοσμητική, οι γραφικές τέχνες, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, το βίντεο αρτ, η διαφήμιση, οι αφίσες, οι γιγαντοαφίσες, τα γκράφιτι. Η Art Nouveau, ή Jugendstil, ή modern style των τριών

τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, κίνημα που αποτελούσε περισσότερο μανιέρα παρά ύφος, με έμφαση στα διακοσμητικά στοιχεία και πεδίο εφαρμογής κυρίως στις εφαρμοσμένες τέχνες (αρχιτεκτονική, εσωτερική διακόσμηση, τυπογραφία, γραφικές τέχνες) και δευτερευόντως στα εικαστικά. Ο Ντανταϊσμός (1915-1923), κίνημα εικαστικό και λογοτεχνικό, γενικής κοινωνικής διαμαρτυρίας, διεθνιστικό, ακτιβιστικό, αντισυμβατικό, εναντίον κάθε παράδοσης, με τάσεις επαναστατικές και πολιτικά μηδενιστικές, με δράσεις επιθετικές και προκλητικές έχοντας ως στόχο την αστική τάξη. Το De stijl, ή Νεοπλαστικισμός, που εμφανίζεται το 1917, όπου ανήκει και ο Mondrian με τη γεωμετρική του αφαίρεση, σαν κίνημα δεν περιορίστηκε μόνο στη ζωγραφική, αλλά βρήκε ισότιμη εφαρμογή στην αρχιτεκτονική, στο έπιπλο, στις διακοσμητικές τέχνες, στην τυπογραφία, μέσα από ένα πνεύμα συνεργασίας. Το Fluxus, που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ένα είδος προέκτασης του Αμερικανικού Χάπενινγκ με χαρακτήρα επαναστατικό, αντιεξουσιαστικό και διεθνιστικό, όπως το Νταντά, που στόχευε στην απαλλαγή του ατόμου από κάθε αναστολή, φυσική, διανοητική και πολιτική και στη μη διάκριση ανάμεσα στην τέχνη και στην ζωή. Η ποπ αρτ, η οπ αρτ, η ζωγραφική της κίνησης, η εννοιακή τέχνη, η άρτε πόβερα, το κολλάζ, οι κατασκευές, το βίντεο αρτ και τέλος τα Γκραφίτι, ένα είδος ζωγραφικής του δρόμου, μια πηγαία, παρεμβατική, ανώνυμη και σύγχρονη λαϊκή τέχνη, με εκτεταμένη κοινωνική διαστρωμάτωση, όλα αυτά κινήματα από τα τέλη του 19ου αιώνα και έπειτα, δίνουν μια νέα ώθηση στην καλλιτεχνική δημιουργία με χαρακτήρα εξωστρεφή, ακτιβιστικό, παρεμβατικό και ανατρεπτικό σε όλους τους τομείς λειτουργίας της πόλης και της κοινωνικής ζωής, όπου η τέχνη μεταφέρεται στο πεδίο δράσης και ζητά να έχει ισότιμο και πρωταγωνιστικό ρόλο στα τεκταινόμενα. Ο καλλιτέχνης αποκτά μια έκδηλη κινητικότητα, δράση, επινοητικότητα και συνεχή διάθεση για αλλαγή, απελευθερώνεται από τη στατική αντίληψη αιώνων, διερευνώντας και αναζητώντας τα όριά του μέσα από ποικίλους και ανεξάντλητους πειραματισμούς με μια επιθυμία ακόρεστη για ανίχνευση και ανακάλυψη ανεξερεύνητων πεδίων. Πρόκειται για την κορύφωση της εξατομικευμένης πραγματικότητας, το πέρασμα από την εξωτερική στην εσωτερική πραγματικότητα για τη διερεύνηση του πυρήνα του υποκειμένου. Είναι αυτό που πολύ χαρακτηριστικά διατύπωσαν ο Πεσσόα «Τα ταξίδια είναι οι ίδιοι οι ταξιδιώτες. Αυτό που βλέπουμε δεν είναι αυτό που βλέπουμε αλλά αυτό που είμαστε», ο Ίταλο Καλβίνο «Τα βήματά σου κυνηγούν όχι αυτό που βρίσκεται έξω από τα μάτια αλλά μέσα, θαμμένο και σβησμένο» στο βιβλίο του «Αόρατες πόλεις» και ο δικός μας Καβάφης στο ποίημά του «Η πόλις» «Καινούριους τόπους δεν θα βρεις… /…/ Η πόλις θα σε ακολουθεί…/πάντα στην πόλη αυτή θα φθάνεις …/. Τα κινήματα διαδέχονται το ένα το άλλο με ιλιγγιώδη τρόπο ακολουθώντας την ίδια φρενήρη πορεία της τεχνολογίας. Σταδιακά ο πραγματικός χώρος, ο φυσικός και ο αστικός, παραμερίζεται και αντικαθίσταται από έναν εικονικό χώρο, τον κυβερνοχώρο. Η βιωματική σχέση του καλλιτέχνη με την πόλη, με το αστικό και το φυσικό τοπίο ατονεί και συρρικνώνεται. Μεταπηδάμε σε μια άλλη ιδιότυπη μορφή ακινησίας, σε μια εικονική κίνηση, που καταργεί τη λειτουργική μας σχέση με τον πραγματικό χώρο. Στον αντίποδα, πληθωρικό αντιστάθμισμα στην εικονική πραγματικότητα, κινείται η δυναμική και ελπιδοφόρα ζωγραφική των δρόμων, τα γκράφιτι, που διεισδύει στην καθημερινότητά μας, βρίσκει απήχηση και κερδίζει έδαφος ολοένα.

Βασίλης Ιωαννίδης

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

15

Αστικά τοπία επαυξημένα με το φαντασιακό του θανάτου. Η περίπτωση του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας.*

ΕΙΚ― ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

02

01

Εισαγωγή στις σύγχρονες απόψεις για τα νεκροταφεία Υπάρχουν πολλοί τρόποι να προσεγγίσει κανείς τους χώρους ταφής και πολλά γνωστικά πεδία άπτονται της μελέτης των σύγχρονων και όχι μόνο νεκροταφείων. Πέρα από θέματα βιωσιμότητας του υπαίθριου χώρου της πόλης, επανέρχονται στο προσκήνιο ζητήματα που σχετίζονται με υπαρκτές, αγνοούμενες ή ακόμα και «ξεχασμένες» ποιότητες των αστικών χώρων ταφής. Οι ποιότητες αυτές μπορούν να επανεξεταστούν στο πλαίσιο της συνεχούς μεταβλητότητας του αστικού περιβάλλοντος και να αναδειχτούν μέσα από νέες εικαστικές, και όχι μόνο, τάσεις. Ποικίλες διατυπώσεις και αναγνώσεις της διαθέσιμης βιβλιογραφίας αποκαλύπτουν τη συνθετότητα του θέματος και τα νοήματα που την ακολουθούν. Οι σύγχρονες διατυπώσεις μπορούν να συγκεντρωθούν στα παρακάτω σημεία:

του «φαντασιακού», αποτελούν δημόσιους χώρους που ανακλούν την αντικειμενική και υποκειμενική πρόσληψη του χώρου της πόλης (Κουμαριανού 2008). Στο πλαίσιο μιας ανθρωπολογικής προσέγγισης, το νεκροταφείο μπορεί να εξεταστεί ως «πραγματικός» χώρος, τμήμα του αστικού περιβάλλοντος, με συγκεκριμένη γεωγραφική θέση, όρια, προσανατολισμό, δομή και οργάνωση. Ταυτόχρονα, προσλαμβάνεται και ως «μη-πραγματικός» χώρος, ως έκφραση ενός συνόλου σημασιών και ιδιοτήτων που συνδέονται με το φαντασιακό του θανάτου. Η διπλή αυτή προσέγγιση εξετάζει το νεκροταφείο ως «πολιτισμική εικόνα» (cultural image) (Κουμαριανού 2008), ως προβολή της κοινωνικής και συμβολικής διάστασης του δημόσιου χώρου. Με ποιο τρόπο όμως επηρεάζει η φυσική θέση την «πολιτισμική εικόνα» του χώρου ταφής;

α. Ο διάλογος της φύσης και της πόλης μέσα από τους δημόσιους χώρους ταφής Το νεκροταφείο ως λειτουργικός χώρος, «αποδιωγμένος» από τον κεντρικό αστικό πυρήνα, εκφράζει ένα όριο στο αστικοποιημένο πεδίο, τόσο φυσικό όσο και «μεταφυσικό», που προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό τη σχέση μεταξύ του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον.

Η συμβολική διάσταση των χώρων ταφής Οι ιστορικές μεταβολές της ανθρώπινης απόκρισης στην ιδέα του θανάτου συνδέονται άμεσα με το ευρύτερο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο. Έτσι, αλλαγές στη φιλοσοφία για το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης και τη μεταθανάτια ζωή επιφέρουν αλλαγές και στη δομή των χώρων ταφής. Η ανάγκη για μεταθανάτια «κατοικία» εκφράζει την αδυναμία του ανθρώπου να ξεπεράσει τη θνητή του υπόσταση. Για το λόγο αυτό, τα νεκροταφεία αποτελούν την «προσομοίωση» ενός άλλου κόσμου, αυστηρά οριοθετημένου στον κόσμο των ζωντανών. Οι χώροι ταφής αποτελούν μια «πόλη μέσα στην πόλη», με παρόμοια χαρακτηριστικά. (βλ. Εικόνα 01)

β. Τα αστικά μνημειακά συμπλέγματα ως σημεία αναφοράς στον ιστό της πόλης Μέσα από αυτή την οπτική, ο δημόσιος χώρος ταφής εξετάζεται ως αστικό «μνημείο», ως καθρέφτης της ιστορίας της πόλης. Πρόκειται για ισχυρά σημεία αναφοράς βαθιά χαραγμένα στη μνήμη των κατοίκων της πόλης. γ. Τα νεκροταφεία ως έκφραση νοημάτων που ακολουθούν τη σύνθετη και μεταβαλλόμενη φύση της κοινωνίας και της πόλης Πρόκειται για την ατομική αλλά και συλλογική έκφραση του «φαντασιακού» του θανάτου. Σταδιακά, συγκροτείται μια ισχυρή τάση που καθιστά τα νεκροταφεία δημόσιους χώρους που υπερβαίνουν τις θρησκευτικές πρακτικές και εκφράζουν ένα νέο όριο αναμεσα στην τέχνη και την αρχιτεκτονική. Το νεκροταφείο ως χώρος «πραγματικός» και ως χώρος «μηπραγματικός» Τα νεκροταφεία, ως χώροι συνύπαρξης του πραγματικού και

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

16

Η συγκάλυψη των χώρων ταφής στον ελληνικό αστικό χώρο Μια σύντομη ιστορική και σημειολογική αναδρομή στην εξέλιξη του νεκροταφείου στον ελληνικό αστικό χώρο, ιδιαίτερα από τα μέσα του 19ου αιώνα, φανερώνει τη διαμόρφωση μιας τάσης «συγκάλυψης των χώρων ταφής» (Κουμαριανού 2008). Κατά τη βυζαντινή περίοδο εγκαταλείπονται οι μεγάλες νεκροπόλεις στις εισόδους των πόλεων (π.χ. Κεραμεικός, κτλ). Τα ταφεία, ή νεκροταφεία, ή κοιμητήρια βρίσκονταν ως τότε έξω από τις πόλεις, στην ύπαιθρο. Ενώ ο Ιουστινιανός, με σχετική νομοθεσία καθιστά παράνομες τις ταφές εντός της πόλης, τον 8ο αιώνα αίρεται η απαγόρευση και επιτρέπονται πια οι ταφές εντός των πόλεων. Σταδιακά η πρακτική αυτή εγκαταλείπεται και οι περίβολοι αλλά ακόμη και το εσωτερικό δάπεδο των εκκλησιών συγκεντρώνουν όλες τις ταφές. Το νεκροταφείο έχει πια τη

03

04

μορφή ενός ανοιχτού χώρου γύρω από μια εκκλησία, στην οποία βρίσκονται τα λείψανα αγίων και μαρτύρων, αποτελώντας χώρο συνάντησης, αγορά και τόπο λατρείας των νεκρών. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, το ελληνικό κράτος επιβάλλει πια την εγκατάσταση νεκροταφείων, τα οποία περιλαμβάνονται στις αρμοδιότητες της τοπικής διοίκησης και όχι της εκκλησίας. Έτσι, επιβάλλεται η ανέγερση τοίχου που οριοθετεί, συγκαλύπτει και οργανώνει τους νέους χώρους ταφής. Επίσης, εξασφαλίζεται η προστασία τους από πλημμύρες και χωροθετούνται σε συγκεκριμένη απόσταση από περιοχές κατοικίας. (βλ. Εικόνα 02)

φάσισε το 1973 να σταματήσουν οι ταφές, με μόνη εκκρεμότητα τους οικογενειακούς τάφους και το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας αντικαθίσταται από το νεκροταφείο Αναστάσεως του Κυρίου. Από το 1980 και έπειτα το νεκροταφείο είναι «μνημειακός» αστικός τόπος και καμία ταφή δεν λαμβάνει χώρα σε κοινό ή οικογενειακό τάφο. Από το 1985 και έπειτα συντάσσονται μελέτες για τη δημιουργία ενός «πάρκου ταφικών μνημείων» το οποίο - σε συνδυασμό με τον αρχαιολογικό χώρο που περιλαμβάνεται στον περίβολο του νεκροταφείου - έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών, χώρο εκδηλώσεων - συμβατών με το χαρακτήρα του «τόπου» - και δυναμικό σημείο αναφοράς στον σύγχρονο αστικό ιστό που αναδεικνύει την ιστορική φυσιογνωμία της πόλης. (βλ. Εικόνα 04) Το σύνολο των ταφικών μνημείων που υπάρχουν σε αυτό αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της πόλης. Επιπλέον, μπορεί κανείς, με αφορμή τις εικαστικές αυτές αναπαραστάσεις του φανατασιακού του θανάτου, να αναφερθεί σε χαρακτηριστικά κοινωνικοπολιτισμικά στοιχεία μιας άλλης εποχής. Η σημερινή του εικόνα, παρά τις προσπάθειες αποκατάστασης τμημάτων του, είναι μια εικόνα εγκατάλειψης. Το δαιδαλώδες και χωρίς επαρκή σήμανση δίκτυο διαδρόμων, σε συνδυασμό με τις καταστροφές στα μνημεία δεν το καθιστούν δημοφιλή τόπο επίσκεψης, παρά το γεγονός ότι η θέση του είναι ευνοϊκή για τη δημιουργία ενός συμπλέγματος (βλ. Εικόνα 05).

Τα ταφικά μνημεία του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας Το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας είναι το παλαιότερο διατηρημένο ορθόδοξο χριστιανικό νεκροταφείο της πόλης και κατέχει έκταση περίπου 33 στρεμμάτων. Το ιστορικό της ίδρυσής του ξεκινά το 1891 και οφείλεται σε μια τάση εκσυγχρονισμού της οθωμανικής κυβέρνησης με τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, οπότε και θέσπισε νόμο που αφορούσε τα νεκροταφεία όλης της επικράτειάς της (Κακουλίδου 1985). Σύμφωνα με το νόμο αυτό, οι ταφές έπρεπε να γίνονται σε τόπους οργανωμένους, εγκεκριμένους από τις υγειονομικές αρχές. Έτσι, η ταφή θα ρυθμιζόταν πια από πολιτειακές διατυπώσεις και όχι από κοινωνικο-θρησκευτικά καθήκοντα. Το ζήτημα της ίδρυσης και διαχείρισης ενός νέου εκσυγχρονισμένου νεκροταφείου στη Θεσσαλονίκη ανέλαβε η νεοσύστατη Φιλόπτωχος Αδελφότητα Ανδρών της πόλης και το 1880 έγινε η πρώτη ταφή στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας. (βλ. Εικόνα 03) Με τη μεγάλη επέκταση της πόλης, έξω από τα τείχη, η Ευαγγελίστρια βρέθηκε σχεδόν στην καρδιά της πόλης. Ο δήμος Θεσσαλονίκης απο-

Δέσποινα Δ. Ζαβράκα Αρχιτέκτων μηχανικός, Αρχιτέκτων τοπίου, Εικαστικός Dip. Arch., Mackintosh G.S.A., Μ.Δ.Ε. Αρχ. Τοπίου Α.Π.Θ., Υπ. Διδ. Α.Π.Θ. ddzavraka@gmail.com

05 Βιβλιογραφία: - Aries, P., (1977). L’ Homme devant la mort. Παρίσι: Editions du Seuil.

- Kienast, D., (2002). Kienast Vogt. Parks und Friedhöfe. Parks and Cemeteries. Βασιλεία: Birkhauser.

- Κουμαριανού, Μ., (2008). Το φαντασιακό του θανάτου στη σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Δωδώνη.

- Κακουλίδου, Ε., (1985). Νεκροταφείον της Ελληνικής ορθοδόξου κοινότητας Θεσσαλονίκης Ευαγγελίστρια. Μέρος Α’. Θεσσαλονίκη: Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας.

- Κακουλίδου, Ε., (1991). Νεκροταφείον της Ελληνικής ορθοδόξου κοινότητας Θεσσαλονίκης Ευαγγελίστρια. Μέρος Β’. Θεσσαλονίκη: Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας. * Τμήματα του άρθρου αυτού έχουν δημοσιευτεί στα πρακτικά συνεδρίου με τίτλο: «Δημόσιος χώρος... αναζητείται» που διοργάνωσε το ΤΕΕ/ΤΚΜ, Θεσσαλονίκη, 2011 Αρχεία & πηγές εικόνων: Εικόνα 01. Μνημείο σε νεκροταφείο της Κοπεγχάγης (πηγή εικόνας: ‘Avant-gardeners’, Thames & Hudson, 2008) Εικόνα 02. Περίβολος του νεκροταφείου Διαμαρτυρομένων στη Θεσσαλονίκη (πηγή εικόνας: Αρχείο γράφουσας) Εικόνες 03 & 04. Οικογενειακά μνημεία του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας. (πηγή εικόνας: Αρχείο γράφουσας) Εικόνα 05. Λεπτομέρειες κατεστραμμένου εξοπλισμού του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας (πηγή εικόνας: Αρχείο γράφουσας)

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

17

Σέρρες

ΕΙΚ― ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Προβληματική η διαχείριση των πολιτιστικών χώρων ….κάποτε δεν είχαμε χώρους…τώρα αποκτούμε υποδομές και αδυνατούμε να τις διαχειριστούμε!

Οικία Παπαβασιλείου

Οικία Σχοινά

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

18

Ακούω συχνά από συμπολίτες μου, αλλά και κινήσεις πολιτών, ότι λείπουν από τις Σέρρες υποδομές πολιτισμού και επομένως η όποια υστέρηση εντοπίζεται στην παραγωγή πολιτισμού ενδεχομένως να οφείλεται και σε αυτό. Πράγματι, αν κάναμε μια λίστα από χώρους και θεσμούς που θα θέλαμε να λειτουργούν στην περιοχή μας, θα διαπιστώναμε εύκολα ότι έχουμε να κάνουμε ακόμη πολλά για την πολιτιστική αναβάθμιση των Σερρών. Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο, Πινακοθήκη, Λαογραφικό Μουσείο, Ιστορικό Αρχείο Σερρών, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Θερινό Θέατρο, Πολιτιστικό Πάρκο κ.ά, αναμένουν καιρό τώρα τη δρομολόγηση τους. Δικαιολογημένα επομένως, θα μπορούσε να πει κανείς ότι έχουμε μια σοβαρή υστέρηση, για την οποία θα πρέπει να ενδιαφερθεί η Δημοτική Αρχή, η αιρετή Περιφέρεια, οι Πολιτιστικοί φορείς και οι άνθρωποι του πολιτισμού. Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά σε αυτή την υπόθεση! Μια πλευρά που, αν παραβλεφθεί, αν δεν αντιμετωπισθεί με σοβαρότητα, θα οδηγήσει σε εξωπραγματικούς σχεδιασμούς, σε κινήσεις αυτοϊκανοποίησης όσων, με καλές προθέσεις, τα θέλουν όλα εδώ και τώρα. Ας δούμε λοιπόν και την άλλη όψη της πραγματικότητας! Ορισμένοι σημαντικοί χώροι, υποδομές και θεσμοί που λειτουργούν ή λειτουργούσαν μέχρι πρόσφατα στις Σέρρες, όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο Σερρών (Μπεζεστένι), το Δημοτικό Θέατρο ΑΣΤΕΡΙΑ, η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών, το κτήριο του Ορφέα (πρ.ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.), το Μουσείο Σαρακατσάνων, τα αμφιθέατρα του ΤΕΙ και του Μουσικού Σχολείου, το θερινό θέατρο του ΤΕΙ, οι «Οικίες» Σχοινά, Μάλιου και Παπαβασιλείου, το κτήριο της ΔΕΠΚΑ κ.ά, σήμερα γίνεται αγώνας να συνεχίσουν να λειτουργούν με εξασφαλισμένες τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις. Ενδεικτικά μόνο, θα αναφέρω ορι-

σμένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν κάποιοι από αυτούς τους χώρους. Το Μπεζεστένι, από τα μοναδικά στο είδος του μνημεία, περιμένει εδώ και κάποια χρόνια τη συντήρηση και επανέκθεσή του αρχαιολογικού υλικού. Αυτή τη στιγμή οι συνθήκες στο Μνημείο και στην έκθεση είναι απαράδεκτες, αν και παραμένει προς το παρόν ακόμη επισκέψιμο. Η λειτουργία του Δημοτικού Θεάτρου Αστέρια προϋποθέτει την σταθερή κάλυψη του υψηλού λειτουργικού του κόστους, πράγμα που ο Δήμος δείχνει να αντιμετωπίζει με δυσκολία. Αυτό, σε συνδυασμό με την μειωμένη χρηματοδότηση του ΔΗΠΕΘΕ, λειτουργεί ανασταλτικά στην πλήρη αξιοποίηση του χώρου. Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη εδώ και καιρό δε μπορεί να ανταποκριθεί στα πολύ βασικά έξοδα λειτουργίας της, πολύ περισσότερο μάλιστα στις προϋποθέσεις πλήρους αξιοποίησης όλων των χώρων και των προβλεπόμενων σε αυτούς πολιτιστικών χρήσεων (παιδική βιβλιοθήκη, εκθετήριο, παιδαγωγικά εργαστήρια, λογοτεχνικά σεμινάρια κ.α.). Ο διευθυντής της βιβλιοθήκης, Γιάννης Σαπουντζής, κάνει πραγματικό αγώνα για την συνέχιση της ομαλής λειτουργίας της, αφού το υπουργείο, ειδικά φέτος, μείωσε ακόμη περισσότερο την επιχορήγηση. Το αμφιθέατρο του Μουσικού Σχολείου παραμένει χωρίς σταθερά καθίσματα, ενώ αποδεδειγμένα είναι ο χώρος με τις καλύτερες προδιαγραφές ακουστικής, κατάλληλος για σοβαρές μουσικές εκδηλώσεις . Η λειτουργία του εικαστικού εργαστηρίου «ΑΡΤΙΟ» στην οικία ΣΧΟΙΝΑ αντιμετωπίζει προβλήματα κάλυψης στοιχειωδών αναγκών, παρά τη μερική ανταποδοτικότητα των προγραμμάτων, ενώ η εξαιρετική παιδική βιβλιοθήκη της πρ. ΔΕΠΚΑ, που επρόκειτο να στεγασθεί στην οικία ΜΑΛΙΟΥ, έχει τεθεί εκτός λειτουργίας και το συγκεκριμένο κτήριο μένει αναξιοποίητο. Το Μουσείο Σαρακατσάνων κινδυνεύει να κλείσει, αν δεν ανταποκριθεί άμεσα το Υπουργείο Πολιτισμού στις υποχρεώσεις του, ενώ το συντηρημένο, ευτυχώς, ιστορικό κτήριο του Ορφέα, ανα-

Οικία Σχοινά

μένει το σχέδιο επαναλειτουργίας του. Κραυγαλέο ίσως παράδειγμα αδυναμίας διαχείρισης χώρου αποτελεί η περίπτωση της Οικίας Παπαβασιλείου. Η οικογένεια Γρηγόρη Νότα και Έφης Παπαβασιλείου παραχώρησε δωρεάν τον εξαιρετικό χώρο του νεοκλασικού κτηρίου στο Δήμο Σερρών. Το πρόγραμμα εκδηλώσεων ανέλαβε ομάδα εθελοντών συμπολιτών μας, η οποία και φρόντισε με πολύ μεράκι τα προηγούμενα χρόνια να διοργανώσει σπουδαίες εικαστικές, λογοτεχνικές και μουσικές εκδηλώσεις. Παρά τον πολύ χαμηλό ετήσιο προϋπολογισμό δαπανών, που σε καμιά περίπτωση δεν υπερέβαινε τις δέκα χιλιάδες ευρώ, φτάσαμε από το 2010 να μη πληρώνονται τα κοινόχρηστα, να μη καλύπτονται οι βασικές ανάγκες διοργάνωσης και να αναγκάζεται η δωρήτρια να καλύπτει τα έξοδα, λόγω της ασυνέπειας του Δήμου. Τέλος, πώς να μη αναφερθεί κανείς στην κατάντια του κτηρίου της ΔΕΠΚΑ που δεν θυμίζει σε τίποτα τον χώρο που φιλοξένησε μια κάποτε δημιουργική επιχείρηση και πλήθος σημαντικών εκδηλώσεων πολιτισμού. Και να σκεφτεί κανείς ότι αυτά δεν είναι όλα τα παραδείγματα! Τίθενται λοιπόν κάποια ερωτήματα. Θα συνεχίσουμε να διεκδικούμε χώρους πολιτισμού και θεσμούς χωρίς τη διασφάλιση των απαραίτητων πόρων για τη συντήρηση και λειτουργία τους; Μήπως θα πρέπει να λογαριάσουμε καλύτερα τις δυνατότητές μας και να επαναξιολογήσουμε τις πραγματικές μας ανάγκες σύμφωνα με αυτές; Θα στηρίξουμε κάποτε αποφασιστικά αυτά που αξίζουν και ήδη έχουμε, πριν πάμε για άλλα, χτίζοντας στον αέρα, ενδιαφέρουσες κατά τα άλλα ιδέες, που με ευκολία και χωρίς τεκμηρίωση, εμφανίζουν τελευταία πολιτικοί και μη; Λαμβάνοντας υπόψη τα νέα οικονομικά δεδομένα που δημιουργήθηκαν στη χώρα και ειδικά στην τοπική αυτοδιοίκηση, πιστεύω ότι εύκολα μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα. Καμία πρόταση πολιτιστικής ανάπτυξης δεν μπορεί να θεωρείται πλέον σοβαρή, αν δεν συνδέει άμεσα το περιεχόμενό της με αυστηρή κοστολόγηση και περιγραφή των πηγών χρηματοδότησης. Οι πολιτιστικοί θεσμοί, για να είναι βιώσιμοι, χρειάζεται εκτός από

τη σταθερή δημόσια χρηματοδότηση, να έχουν ανταποδοτικά έσοδα και κατά το δυνατόν συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα (χορηγίες). Η ανάγκη σύμπραξης των Δήμων με την Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση, η συμμετοχή πολιτιστικών φορέων και πολιτών και η σύνδεση με την τοπική οικονομία, αποτελούν μονόδρομο, αν θέλουμε να προχωρήσουμε. Με τον τρόπο αυτό αθροίζουμε πόρους, αξιοποιούμε ανθρώπινο δυναμικό, αποφεύγουμε τον κατακερματισμό σε πολλά μικρά και πολλές φορές ασήμαντα, δημιουργούμε δυναμική και εξωστρέφεια. Είναι κρίσιμο να κατανοήσουμε ότι δεν μπορούν να γίνουν σημαντικά πράγματα στον πολιτισμό χωρίς συμπράξεις, χωρίς σχέδιο βιωσιμότητας. Δεν γίνεται να ρίχνουμε λεφτά σε κτήρια και μετά να μη μπορούμε να σηκώσουμε το βάρος λειτουργίας τους! Είναι πολυτέλεια να θέλουμε να συμβούν τα πάντα, λίγο από όλα, να επιδιώκουμε ο καθένας τα δικά του κινούμενοι από αντιλήψεις λαϊκισμού που σε κάθε γωνιά βλέπουν και ένα Λαογραφικό Μουσείο ή ένα φεστιβάλ. Ας αναβαθμίσουμε αυτά που πρέπει να διατηρηθούν γιατί αξίζουν και ας σχεδιάσουμε με σοβαρότητα τους μελλοντικούς μεγάλους θεσμούς συγκεντρώνοντας τις δυνάμεις μας σε επιλεγμένους στόχους! Υπάρχει μεγάλη ανάγκη επανασχεδιασμού της πολιτικής για τον πολιτισμό, όχι μόνο κεντρικά αλλά και στην περιφέρεια, με τρόπο που να δημιουργεί βιώσιμους θεσμούς και υποδομές. Αυτό δεν είναι υπόθεση μόνο της πολιτείας, αλλά και των ανθρώπων του πολιτισμού σε κάθε περιοχή, που θα πρέπει να δραστηριοποιούνται καταθέτοντας τεκμηριωμένες και ρεαλιστικές προτάσεις. Στις Σέρρες, φαντάζομαι και αλλού, θα πρέπει επιτέλους τα πράγματα να μπουν σε μια σειρά και κυρίως να μη αφεθούν στην τύχη τους, γιατί και τα λίγα που χτίσαμε σύντομα θα καταρρεύσουν. Αυτά!..με την ευθύνη του εικαστικού που βιώνει από μέσα τη σχέση του με την πόλη. ... Ας είμαστε αισιόδοξοι … και θα δούμε! Βασίλης Βαφειάδης Ζωγράφος

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

19

ΜΕΡΟΣ Ι

Γιώργος Μόσχος

ΕΙΚ― ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Παράγοντες δημιουργίας κλίματος ανάπτυξης της καλλιτεχνικής δημιουργίας στη χαρακτική στη Βόρεια Ελλάδα και ειδικά στην Μακεδονία

Θα εκθέσω σε αυτό το κείμενο, περιληπτικά, όλα, όσα ανέφερα στην ομιλία μου στο Συμπόσιο Χαρακτικής του ΣΚΕΤΒΕ την Κυριακή 20 Μαΐου του 2012. Κατά τα λεγόμενα, σε κάποιο συνέδριο εδώ στη Θεσσαλονίκη του Φιλίππου Ηλιού, όπου κατέθεσε μια έρευνα που κατέπληξε, ουσιαστικά μελετώντας καταλόγους παραγγελιών από εκδοτικούς οίκους της Ευρώπης από το 1749 έως το 1922, είδε ότι σε αυτές τις προεγγραφές παραγγελιών 444 πρόσωπα με τα ονόματά τους και την περιοχή τους, είχαν την ανάγκη να δουν εικονογραφήσεις, να επηρεασθούν, να μιμηθούν τα δυτικά πρότυπα. Η Χαρακτική όμως ήδη γίνεται για πρώτη φορά στο Άγιο όρος, όπου υπάρχει κατ’ αρχήν η ρωσική επίδραση στην περιγραμματική ζωγραφική, κάτι που βολεύει τη σχεδιαστική μετάπλαση πάνω στην πλάκα. Βέβαια, αργότερα επηρεάζει και τη δυτικής καταγωγής αντίληψη σχεδιαστικής απεικόνισης μορφών, με την Τεχνική της Χαλκογραφίας. Έτσι, μετά από τους μοναχούς, η φιλοτέχνηση του πλέον δημοφιλέστατου εικαστικού είδους, οι περίφημες χάρτινες εικόνες, τα λεγόμενα Μονόφυλλα προσκυνητάρια, γίνονται λόγω της υψηλής ζήτησης τους και από κοσμικούς τεχνίτες–καλλιτέχνες. Τέτοια αξιοσημείωτα και αντιπροσωπευτικά έργα έγιναν στη μεταβυζαντινή περίοδο μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή. Όμως, όπως γνωρίζουμε, την ακμή διαδέχεται η παρακμή, αλλάζουν οι λατρευτικές ανάγκες ως προς το εικαστικό αυτό είδος και από την έλλειψη ζήτησης σταματά και η προσφορά. Είναι αδιανόητο να σκεφτούμε τι απέγιναν αυτοί οι σταμπαδόροι, ξυλογλύπτες και χαλκογράφοι και γιατί όλος αυτός ο πλούτος ήταν άγνωστος στις νεότερες γενιές. Έπρεπε να περάσουν σχεδόν εκατό χρόνια, ώστε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της πόλης μας να δείξει με υποδειγματικό τρόπο όλον αυτό τον πλούτο που η συλλέκτρια Ντόρις Παπαστράτου δώρισε στο Μουσείο. Μετά από όλα αυτά, επήλθε όντως μία διακοπή της συνέχειας. Το κέντρο των δραστηριοτήτων φυσικά μεταφέρεται στην πρωτεύουσα της χώρας μας, την Αθήνα, όπου στον πρόδρομο της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας, τη Βασιλική Σχολή Καλών Τεχνών, ξεκινάει η διαδικασία της διδασκαλίας της Χαρακτικής, φυσικά από γνώστες, π.χ. τον Ιερομόναχο Αγιορείτη Αγαθάγγελο Τριανταφύλλου από τη Νιγρίτα.

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

20

Όμως, από την Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και την ένταξη της Μακεδονίας στην Ελλάδα μέχρι και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η καλλιτεχνική δημιουργία της χαρακτικής στην περιοχή ήταν άτονη και αφανής, εκτός λίγων παραδειγμάτων. Αυτή λοιπόν η δυνατή παράδοση, ως επιρροή και συνέχεια, περιορισμένως φαίνεται να επηρεάζει κάποιους καλλιτέχνες στα πρώιμα χρόνια του 20ου αιώνα. Έτσι γίνεται μια επαναπροσέγγιση της περιοχής για αναζήτηση θεματολογίας, π.χ. οι Λυκούργος Κογεβίνας, Πολύκλειτος Ρέγκος, Γιώργος Μόσχος χαράζουν πλάκες, τυπώνουν χαρακτικά με θέμα Μοναστήρια του Άθω ή σκηνές της καθημερινής ζωής των μοναχών. Αυτονόητο ήταν λοιπόν, όσοι ήθελαν να διδαχθούν τις τεχνικές να βρεθούν εκτός Ελλάδος, στη Γαλλία, ο Γαλάνης, ο Κεφαλληνός, στη Γερμανία ο Ζαβιτσιάνος, Γιαννουκάκης, Οικονομίδης που επιστρέφουν στην χώρα και στοιχειοθετούν την ιστορία της ανάπτυξης και της αυτονομίας της τέχνης αυτής. Η ανανέωση και το ενδιαφέρον πλέον για αυτήν την τέχνη στη χώρα μας σχετίζεται από τους πυρήνες της εκπαιδευτικής της διαδικασίας και συνδέεται άμεσα με τη λειτουργία εργαστηρίων στις σχολές Καλών Τεχνών, όπως θα δούμε παρακάτω. Έτσι, το 1931 έφεραν από το Παρίσι τον Κεφαλληνό. Όλα αυτά συμβαίνουν όμως στην Αθήνα, ενώ στη Θεσσαλονίκη δεν διαφαίνεται μια άλλη διάθεση για τέτοιου είδους καλλιτεχνική δημιουργικότητα. Δεν υπάρχει κατάλληλο περιβάλλον. Μπορεί να πέρασε περιστασιακά ο Γαλάνης, αλλά επηρέασε ένα μικρό κοινό, το ίδιο και ο Πολύκλειτος Ρέγκος, αλλά και ο Γιώργος Δούκας, μαθητής του Κεφαλληνού, αξιολογότατος τεχνίτης και αυτός κατά την γνώμη μου, που επιστρέφοντας βρήκε κλειστές πόρτες. Ήρθα στη Θεσσαλονίκη το 1985, αποφασισμένος να εργαστώ, να ερευνήσω να μάθω, για όσα αναφέρθηκα, αλλά και για την πλούσια χαρακτική παράδοση των γειτονικών Ευρωπαϊκών χωρών. Η Θεσσαλονίκη τότε φάνταζε σαν ένα ερημικό εικαστικό τοπίο. Όπως γνωρίζετε, η πόλη έζησε για αρκετό καιρό μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τις αντιφάσεις της. Από τη μια η αστυφιλία και ο μονόδρομος της αντιπαροχής και του εύκολου κέρδους, από την άλλη οι πυρήνες ελεύθερης σκέψης και αναζήτησης, μέσα και έξω από το Πανεπιστήμιο.

Πολύκλειτος Ρέγκος

Πρώτοι πυρήνες καλλιτεχνών δημιουργούνται γύρω από τον δάσκαλο των Εικαστικών στην Αρχιτεκτονική Σχολή, Ν. Σαχίνη αλλά και στη Φιλοσοφική με την προσφορά Ιστορικών Τέχνης, όπως του Χρύσανθου Χρήστου και του Νίκου Μικονάνου. ΄Ετσι αρχίζει ένας γόνιμος διάλογος Τέχνης και Θεωρίας. Με τους πανεπιστημιακούς αυτούς δασκάλους, τους εξαίρετους λογοτέχνες, ποιητές, τους φιλότεχνους που θέλουν να εκφραστούν, να μεσολαβήσουν, να πληροφορήσουν, να χαρούν οι ίδιοι αισθητικά, απέναντι σε ένα αντιφατικό κλίμα πολιτικοοικονομικών παραγόντων, τίθεται η ανάπτυξη νέων πολιτισμικών εγγραφών με νέο ενθουσιασμό. Αξιομνημόνευτη η προσφορά της Πανελλήνιας Πολιτιστικής κίνησης (ΠΑ.ΠΟ.Κ) με τις εκθέσεις χαρακτικής, αλλά και τον υποδειγματικό τρόπο λειτουργίας της «Τέχνης» (Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία) και αργότερα του παραρτήματός της στο Κιλκίς που με τις συλλογές τους διαδίδουν σε πάρα πολλές πόλεις της Μακεδονίας και της Βόρειας Ελλάδας την τέχνη της χάραξης και εκτύπωσης. Υπογραμμίζω μια ιστορική έκθεση έργων χαρακτικής Θεσσαλονικέων καλλιτεχνών που έγιναν από την «Τέχνη» πρώτα στην Αθήνα και μετά στη Θεσσαλονίκη με ονόματα όπως: Γαβριηλίδου Λούση, Γιανναδάκης Μανόλης, Δούκας Γιώργος, Ζωγράφος Βασίλης, Καψιδάκης Γιάννης, Μόσχος Γιώργος, Ruud Matthes, Μπαχαρίδης Νίκος, Μπότσογλου Χρόνης, Νεδέλκου-Σερεμέτη Αναστασία, Ρέγκος Πολύκλειτος, Σαχίνης Ξενής, Σιάμκουρη Μάγδα, Τσακίρης Γιώργος, (σπουδές στην Ιταλία) Φράγκος Δημήτρης (σπουδές στην Γαλλία). Ήμασταν τότε μετρημένοι στα δάχτυλα των χεριών, όπως λέμε. Η έλλειψη ανώτατης καλλιτεχνικής παιδείας πριν το 1984 στη Θεσσαλονίκη αναγκάζει τους νέους της περιοχής να διδαχθούν από άλλους και να αποδώσουν. Έτσι, συμπληρώνω τον κατάλογο: Μαίρη Σχοινά και Γκρέκας με σπουδές στην Αθήνα, Κράλλης (στη Στοκχόλμη), Νίκος Τερζής στην Πολωνία, που τώρα ζει στη Στοκχόλμη, Τάκης Τσεντεμαΐδης από Ιταλία, Σταύρος Παναγιωτάκης από Γερμανία, Μάριος Ελευθεριάδης από Γαλλία, Νάνσυ Εξάρχου και Βίκτωρ Κοέν από Νέα Υόρκη.

Στη δραστηριοποίηση της προσφοράς στην καλλιτεχνική δημιουργία μπήκε παράλληλα και η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών με τη συλλογή χαρακτικών και την ίδρυση και λειτουργία της Πινακοθήκης της, αλλά και το Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, όπως και η Δημοτική Πινακοθήκη στη Β. Όλγας, με ανάλογες εκθέσεις χαρακτικής. Η ανάπτυξη αυτή κρατικών φορέων του Δημοσίου και άλλων μη κερδοσκοπικών κέντρων συμπληρώνεται και από φορείς του ιδιωτικού τομέα, όπως το Βελλίδειο Πολιτιστικό Κέντρο, με διευθυντή τότε τον Κώστα Λαχά, αλλά και τις πρώτες γκαλερί της πόλης. Σ’ αυτό το γόνιμο έδαφος έρχεται να προστεθεί: 1. Η ίδρυση και λειτουργία της Σχολής Καλών Τεχνών με το εικαστικό τμήμα και ειδικά, πολύ αργότερα, με τη δημιουργία του εργαστηρίου χαρακτικής.

2. Η ίδρυση του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.

3. Η ίδρυση του Συλλόγου Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών Βορείου Ελλάδος, το 1983. Στο ίδιο πεδίο της ανάπτυξης του πολιτιστικού τοπίου κινούνται τόσο το Γαλλικό Ινστιτούτο, όσο και το Γερμανικό, πολύ λιγότερο το Ιταλικό. Αλλά και η Εθνική τράπεζα και το Πολιτιστικό Κέντρο της (ΜΙΕΤ), στην Βίλα Καπαντζή. Το 1991 μάλιστα, σ’ αυτόν τον χώρο, και με δική μου πρωτοβουλία, γίνεται η πρώτη έκθεση Ελληνικής Χαρακτικής του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας. Επίσης, η λειτουργία της Πανεπιστημιακής Πινακοθήκης, καθώς και η αξιομνημόνευτη προσφορά του ζεύγους Τέλλογλου προστίθενται στην αλματώδη ανάπτυξη γύρω από τις τέχνες. Έτσι, λοιπόν, ένα σημαντικά μεγάλο αριθμό εκθέσεων Χαρακτικής φιλοξένησαν όλοι αυτοί οι φορείς, κάτι που ποτέ άλλοτε δεν είχε ξαναγίνει στη Θεσσαλονίκη.

Μανόλης Γιανναδάκης Καθηγητής Χαρακτικής του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

21

ΕΙΚ― ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Άρις Γεωργίου U r b a r t ?

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

22

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

23

ΕΙΚ― ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Ποια σχέση άραγε με δένει μ’ αυτήν την πόλη; Νιώθεις ένα πρωτόγνωρο συναίσθημα όταν σεργιανάς σ’ αυτήν την πόλη νωρίς τα ήρεμα κυριακάτικα πρωινά και περιδιαβαίνεις το κέντρο της αντάμα με αγουροξυπνημένους αλλοδαπούς και άστεγους. Σαν νεοφερμένος στην ίδια σου γενέθλια πόλη, βλέπεις αυτά που σου διαφεύγουν στις καθημερινές ρουτινιάρικες διαδρομές, πνιγμένα στον ορυμαγδό της κίνησης, πεζής και εποχούμενης. Ανοιξιάτικο οδοιπορικό στην Πάνω Πόλη και στο ιστορικό κέντρο, τέμπερα, 38Χ48 εκ.,2011

Παραλία, Τσιμισκή, Εγνατία, Πολυτεχνείου, Βαρδάρι. Κτίρια παλιά και νέα, με προσωπικότητα και χωρίς, εκκλησιές, πάρκα, αγάλματα, αρχαία, προβάλλουν, λες, για πρώτη φορά μπροστά σου σ’ αυτό το αλλιώτικο κοίταγμα. Σηκώνεις το κεφάλι να τ’ αγναντέψεις. Χώνεσαι σ’ έρημα δρομάκια και στοές, στρίβεις γωνιές, ενώ η πόλη κοιμάται τον γλυκό ύπνο της Κυριακής. Αυθόρμητη η κίνηση στο κλικ της φωτογραφικής μηχανής και στο μολύβι πάνω στο χαρτί, για διπλή αποτύπωση της ηρεμίας και αιωνιότητας όγκων και τοπίων . Ποια σχέση άραγε με δένει μ’ αυτήν την πόλη; Να’ ναι αγάπη, έρωτας, πάθος; Δεν ξέρω. Αυτό πάντως προσπαθώ να εκφράσω με τις ζωγραφιές μου.

Τοπιογραφία Θεσσαλονίκης-1, Πόλη της Άνοιξης, Τέμπερα 38Χ48 εκ., 2011

Ντίνος Παπασπύρου Μάιος 2012

Τοπιογραφία Θεσσαλονίκης-3, Χειρ Αγίου σκέπει την Πόλη, Τέμπερα 48Χ38 εκ., 2011

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

24

Πάνος Παπανάκος

Η φυσιογνωμία της πόλης και του καλλιτέχνη

Τι είναι άραγε η φυσιογνωμία; Η ισορροπία ανάμεσα σε μάζα, βάρος και γραμμές μιας μυϊκής δομής ή μήπως κάτι που πραγματικά παραμένει αμετάβλητο παρά τις συνεχείς επιστρώσεις του χρόνου; Είτε πρόσωπο είτε πόλη η «ερευνώμενη μορφή» διατηρεί μια προσωπικότητα που συχνά παραμένει εν πολλοίς αναλλοίωτη. Έτσι, στην περίπτωση της πόλης η τοπογραφία, το κλίμα, οι άνεμοι, τα νερά, η θέα παραμένουν πάντα σταθερά. Ακόμα και αν η αρχιτεκτονική μεταβληθεί, αν οι συνήθειες ή οι θρησκείες των ανθρώπων αλλάξουν, αν η οικονομία δεν είναι ανάλογη με πριν, η πόλη παραμένει ίδια. Φυσικό είναι οι καλλιτέχνες, με την ευαισθησία που τους διακρίνει, να οσμίζονται το κλίμα και να επηρεάζονται άμεσα. Τα στέκια, οι τόποι συνάντησης, οι χώροι συγκέντρωσης-απομόνωσης, οι κοινωνικές-πνευματικές ζυμώσεις και συναναστροφές αποκαλύπτουν το πνεύμα μιας πόλης, την ατμόσφαιρα και το άρωμά της. Η υποδόρια σχέση πόλης-καλλιτέχνη είναι ουσιαστικότερη από κάθε συνηθισμένη επιφανειακή δράση που, έτσι κι αλλιώς, προκύπτει από διαθέσεις, ευκαιρίες, βιώματα και εμπειρίες, δηλαδή πράγματα προσωπικά. Όμως, και εκείνα πλάθονται από το κλίμα της πόλης, όπου ζει ο καθένας μας. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο οι καλλιτέχνες δημιουργούν και επηρεάζονται θετικά ή αρνητικά. Ενδόμυχα ή συνειδητά, οι καλλιτέχνες αναζητούν εκείνο το πλαίσιο που τους ταιριάζει περισσότερο για να δημιουργήσουν. Πρόκειται επομένως για μια δυναμική αλληλεπίδραση σαν να είναι η πόλη – η κάθε πόλη – ζωντανό πλάσμα με ψυχή και προσωπικότητα, όπως και οι άνθρωποι που την κατοικούν. Αν μάλιστα θεωρούμε φυσικό να επηρεαστούμε στην πορεία της ζωής μας από κάποιον άνθρωπο, πόσο δυναμικότερα θα συμβεί αυτό από την πόλη που μέσα της ζούμε. Όμως, για ποιους επηρεασμούς μιλάμε; Σε ποιο επίπεδο ακουμπούν την ψυχή των δημιουργών; Οι αλληλεπιδράσεις είναι ταυτόχρονα πολυεπίπεδες και σχετίζονται όχι μόνο με το λεγόμενο στυλ των καλλιτεχνών, αλλά και την ψυχοσύνθεσή τους. Για παράδειγμα, η αλλαγή της Αθήνας με τις αντιπαροχές και τις πολυκατοικίες δείχνει να τραυματίζει την αισθητική του Σπύρου Βασιλείου. Μετά το 1960 όλο και περισσότερες σκαλωσιές ζωγραφίζει στις συνθέσεις του, όλο και περισσότερο χάνεται ο ουρανός. Θεματολογικά ζωγραφίζει περισσότερα καράβια και παραλίες, εμβληματικά σύμβολα φυγής και αναζήτησης ορίζοντα. Στη Θεσσαλονίκη, ο Κώστας Γούναρης στις αριστοτεχνικές του ακουαρέλες αγνοεί πλήρως τη σύγχρονη Θεσσαλονίκη ―είναι σα να μην υπάρχει― και σταχυολογεί μνημεία και νεοκλασικά κτίρια μέσα από το πλήθος των πολυκατοικιών. Ο Φώνης Ζογλοπίτης στα έργα κτιρίων της

Θεσσαλονίκης ή του Πολυγύρου που φιλοτεχνεί στέκει περισσότερο στο ψυχογράφημά τους, στην αύρα που αποπνέουν διαποτισμένη με τη δική του προσωπική μελαγχολία. Ο άνθρωπος που εισάγεται θεματολογικά στα έργα του εμφανίζεται στριμωγμένος σε λεωφορεία, σε μια ατμόσφαιρα πλήξης και αναμονής. Κορωνίδα των έργων της τελευταίας εποχής είναι μια αυτοπροσωπογραφία του σε προφίλ μπροστά σε ένα άδειο τελάρο με τίτλο «Και τώρα τι;». Αντίστοιχη τάση φυγής με του Σ. Βασιλείου εμφανίζουν τα γυμνά του σε παραλίες, ζωγραφισμένα με εξπρεσιονιστικά χρώματα που αποπνέουν μια «πέτρινη στερεότητα». Λίγο παλαιότερος ο Π. Παπανάκος χρησιμοποιεί στοιχεία της πόλης, για να εκφράσει την προσωπική του υπαρξιακή αγωνία με επιλεκτικό και ιδιαίτερο τρόπο και εξπρεσιονιστική διάθεση. Τολλ από στρατόπεδα, σπίτια της πόλης ιδωμένα από ψηλά χωρίς λεπτομέρειες, άλλοτε με διάθεση αφήγησης παραμυθιού και άλλοτε ονείρου, όπου όμως ο άνθρωπος πρωταγωνιστεί, δεν χάνεται. Στο τέλος πάντως απομένει μια αίσθηση σκοτεινού, σαν ένα πλησίασμα σε κάτι αναπότρεπτο. Οι νεότερες γενιές καλλιτεχνών, όπως για παράδειγμα οι «Νέοι Έλληνες ρεαλιστές», εστιάζουν στα αντικείμενα της καθημερινότητας που σηματοδοτούν έναν καταναλωτισμό. Ζωγραφίζουν διαφημίσεις, αφίσες, προϊόντα και συσκευασίες τροφίμων, ανθρώπους σε κλειστούς χώρους, χωρίς ορίζοντα. Η έντονη κοινωνική κριτική καταλήγει συχνά σε πολιτική διαμαρτυρία. Εμφανίζονται εικαστικές κατασκευές με πληθώρα υλικών και χρωμάτων, όλα αστικής προέλευσης. Οι σύγχρονες τάσεις τείνουν στη δημιουργία χώρων που εμπνέονται από μια σύγχρονη πόλη. Όπου εμφανίζεται φύση ή επαρχία, έχει περισσότερο τη μορφή διαμαρτυρίας. Σωροί σκουπιδιών, επιγραφές «νέον», επιφάνειες με επάλληλες στρώσεις από αφίσες και επιγραφές, όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία της πόλης χρησιμοποιούνται, για να εκφράσουν ό,τι αποκομίζει εσωτερικά ο καλλιτέχνης. Συχνά, αντιλαμβάνεται κανείς μια απεγνωσμένη προσπάθεια αναζήτησης για κάτι που θα ονομάζαμε ωραίο. Αντιλαμβανόμαστε με σαφήνεια μια όλο και πιο εσωστρεφή, όλο και πιο αποσπασματική και ίσως αδιέξοδη αγωνία θεμελίωσης μιας νέας αισθητικής. Η πόλη και οι καλλιτέχνες της συνεχίζουν άρρηκτα δεμένοι μια αβέβαιη πορεία προς το μέλλον. Κωνσταντίνος Παλιάν Ζωγράφος-Αρχιτέκτων magmad@gmail.com

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

25

­

Η τέχνη στις βιτρίνες

Όταν η τέχνη επικοινωνεί Στις προθήκες των ισόγειων χώρων του Κεντρικού Τηλεπικοινωνιακού Μεγάρου του ΟΤΕ Θεσσαλονίκης επί της Καρόλου Ντηλ λειτουργεί, χωρίς διακοπή από το 2008, το «Πρατήριο Επικοινωνίας ΟΤΕ», ένας εκθεσιακός χώρος εικαστικών, και όχι μόνο, έργων καταξιωμένων καλλιτεχνών, σε μια προσπάθεια να γνωρίσει το ευρύτερο κοινό της πόλης δημιουργούς, αλλά και ειδικά τους δημιουργούς που δρουν εντός της, να εντάξει τα έργα τους στην καθημερινότητά του, να παιδευτεί με τις προτεινόμενες προσεγγίσεις έξω από στερεότυπα και τους δεδομένης σημειολογίας χώρους που προσφέρουν ανάλογες δυνατότητες. Ο χώρος είναι μια στενή λωρίδα ακριβώς στην πρέπουσα απόσταση εστίασης που προκαλεί το ενδιαφέρον και έχει την ιδιαιτερότητα να είναι λειτουργικός μόνο από το εγγύς πεζοδρόμιο του δρόμου που καθρεφτίζει. Λειτουργεί αδιάκοπα όλο το εικοσιτετράωρο προσφέροντας αφορμές σε πρόθυμους αποδέκτες, προκαλεί αντιδράσεις και τελικά αιφνιδιάζει και ενεργοποιεί τους περαστικούς στα διαλείμματα μεταξύ των αγορών τους και της απλής διέλευσής τους. Στο «Πρατήριο Επικοινωνίας ΟΤΕ» παρουσιάστηκαν εργασίες, η αναφορά με τυχαία σειρά, των: Νίκου Σαχίνη, Χρήστου Λεφάκη, Γιάννη Γaΐτη, Θόδωρου, Απόστολου Γεωργίου, Άρι Γεωργίου, Γιώργου Απότσου, Γιώργου Μόκαλη, Τάσιου Κυριαζόπουλου, Μιχάλη Κατζουράκη, Κλειώς Νάτση, Γιάννη Τζοβανάκη, Δημοσθένη Σωτηρούδη, Κώστα Ξανθόπουλου, Αιμιλίας Ξανθοπούλου, Νατάσσας Βογιατζόγλου, Κώστα Καράνου, Κυριάκου Καμπαδάκη, Απόστολου Κιλεσσόπουλου, Ξάνθιππου Βύσσιου, Στέλιου Σκούλου, Γιώργου Λαζόγκα, Λουκά Βενετούλια, Θανάση Μπακογιώργου, Δημήτρη Ξόνογλου, Γιάννη Φωκά, Σταύρου Παναγιωτάκη, Γιάννη Μαβίδη, Κώστα Λαχά, Θανάση Χονδρού, Αλεξάνδρας Κατσιάνη και άλλων. Ακόμη, εξέθεσαν δράσεις τους σημαντικοί φορείς πολιτισμού της

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

26

πόλης, όπως το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και η Σχολή Καλών Τεχνών Θεσσαλονίκης. Το όλο εγχείρημα, που είναι μια πρόταση εξωστρεφούς διάχυσης δράσεων πολιτισμού, έχει γίνει πραγματικά αποδεκτό από τους πολίτες και έχει ωριμάσει πλέον την πεποίθηση πως ο ΟΤΕ με το κύρος και την ισχυρή θέση του στις τηλεπικοινωνίες μπορεί να συνεισφέρει στην εμβάθυνση του νοήματος της επικοινωνίας και δια των Τεχνών. Θα προσέφερε πολλά στην πόλη να «ανοιχτεί» και όλος ο υπόλοιπος ισόγειος χώρος τού κτιρίου, (νεότερο μνημείο της πόλης του Άγγελου Σιάγα, σημαντικού αρχιτέκτονα δημιουργού), ώστε με άξονα διάφορες μορφές τέχνης να προβληματίζει, να δέχεται και να μη διώχνει, να είναι ευμετάβλητος, μορφοποιημένος, ώστε να προσφέρεται για αλληλουχίες δράσεων πολιτισμού, ανοιχτός σε πειραματικά γυμνάσματα και αφορμές διέγερσης, να προκαλεί παρεμβάσεις εγρήγορσης, να παρέχει κάτι ενδιαφέρον και όχι τετριμμένο, να έχει μια ιδιαίτερη παρουσία στην καθημερινή ζωή. Θα μπορούσε ακόμη να γράψει κανείς στους τοίχους μηνύματα μιας ημέρας, να διαβάσει, να ενημερωθεί, να ακούσει μουσική, να προτείνει δράσεις, να βάλει αγγελίες, να μουτζουρώσει, να σχολιάσει, να καταθέσει ιδέες, να κοινωνικοποιηθεί, να διασκεδάσει, να ξεκουραστεί, να προβληματιστεί για την πόλη, να κάνει Τέχνη, να έχει δωρεάν διαδίκτυο, να χαμογελάσει, να γράψει βιβλίο, να συνθέσει, να ψαχτεί για μια επικοινωνία που ενώνει, που προάγει, που συμφιλιώνει. Μια επικοινωνία ζωντανή, σημερινή, με τους τρόπους και τα μέσα της εποχής μας. Επιμέλεια: Θάνος Καρώνης

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

27

­

Η τέχνη στον κόσμο ΤΕΡΑΣΤΙΑ ΜΠΟΦΟΡ ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΣΤΟ ΒΕΛΓΙΟ

ΤΡΙΑΝΤΑ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ ΔΙΑΣΚΟΡΠΙΣΜΕΝΕΣ ΣΕ ΕΝΝΕΑ ΔΗΜΟΥΣ ΤΩΝ ΒΕΛΓΙΚΩΝ ΑΚΤΩΝ: De Panne - Koksijde/Oostduinkerke - Nieuwpoort - Middelkerke / Westende Oostende-Bredene-De Haan/Wenduine - Blankenberge - Zeebrugge

Jan Fabre, Αναζητώντας την Ουτοπία, 2003

Η εγκατάσταση του Γιάννη Κουνέλη στη φετινή διοργάνωση

Ενώ στην ημεδαπή το Art Athena παραμένει παγωμένο, λόγω κρίσης, μέχρι νεωτέρας, στο Βέλγιο άρχισε και πάλι να φυσά ο άνεμος των «μποφόρ» με την τέταρτη Triënnale Σύγχρονης Τέχνης, Beaufort 04, που είναι πλέον γεγονός σε όλο σχεδόν το μήκος των μόλις 65 χλμ. Βελγικών ακτών, από τις 31 Μαρτίου έως τις 31 Σεπτεμβρίου 2012. Η Triënnale αυτή έχει εξελιχθεί τα τελευταία δώδεκα χρόνια σε ένα άκρως επιτυχημένο πολιτιστικό γεγονός ανοιχτού χώρου. Οι Φλαμανδικές ακτές και η σύγχρονη τέχνη συναντιούνται και πάλι φέτος μέσω μνημειακών εγκαταστάσεων και αξιοσημείωτων έργων που έχουν ενταχθεί μέσα στον μοναδικό βιότοπο των δυναμικών Δήμων που συμμετέχουν στα Βελγικά παράλια. Μεγάλη εντύπωση είχε προκαλέσει πριν από δώδεκα χρόνια, στην πρώτη διοργάνωση του Beaufort, η συμμετοχή του Jan Fabre με την τεράστια χελώνα που καβαλικεύει ο ίδιος, και η οποία βρίσκεται ακόμη εκεί, αφού αρκετά από τα έργα των προηγούμενων εκδηλώσεων έχουν παραμείνει στους χώρους, όπου είχαν αρχικά τοποθετηθεί, αποκτώντας πλέον το σημειολογικό τους κύρος ως αναπόσπαστο κομμάτι του περιβάλλοντος χώρου. Για το Beaufort 04, μια καλλιτεχνική επιτροπή υπό την εποπτεία του επιμελητή Phillip Van den Bossche και του καλλιτεχνικού διευθυντή Jan Moeyaert έκανε μια πολύ προσεκτική επιλογή σύγχρονων Ευρωπαίων καλλιτεχνών. Η επιλογή των έργων αποτελεί μια αντανάκλαση των όσων διαδραματίζονται αυτή τη στιγμή στη σύγχρονη Ευρωπαϊκή καλλιτεχνική πλατφόρμα. Οι καλλιτέχνες παίζουν ένα παιχνίδι με νέα ή υφιστάμενα έργα τους σε ένα μη μουσειακό περιβάλλον καθιστώντας έτσι τους επισκέπτες μέρος ενός φανταστικού και φαντασιακού κόσμου. Έτσι, φέτος επιλέχθηκε και ο Γιάννης Κουνέλης που χωρίς φόβο δέχεται την πρόκληση να εκθέσει δίπλα στο άγαλμα του Βασιλιά Λεοπόλδου Β΄, στην Οστάνδη. Η εσοχή δίπλα στην περιοχή drie gapers κοντά στο λιμάνι γέμισε τελείως με στοίβες πράσινες φιάλες κρασιού μπορντώ. Μπροστά από τα μπουκάλια κρέμεται ένα τσουβάλι γεμάτο με κάρβουνα που λικνίζεται με τον θαλάσσιο άνεμο. Κι εφόσον πρόκειται για την τέταρτη διοργάνωση, μπορούμε πλέον να μιλούμε για ενηλικίωση του θεσμού. Δεν πρόκειται δηλαδή μόνο για έκθεση κάποιων γλυπτών στις Βελγικές ακτές, αλλά για έναν καινούργιο τρόπο χρήσης του δημόσιου χώρου. «Το Beaufort τραβάει πλέον εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες. Για το λόγο αυτό, προσπαθούμε τώρα να κατεβάσουμε λίγο τον πήχη. Πρόκειται για ένα γεγονός που πρέπει να μπορούν να απολαμβάνουν όλοι. Η σύλληψη της ιδέας είναι μοναδική: 65 χιλιόμετρα, όπου για έξι μήνες εκτίθενται έργα τέχνης στο κοινό, μεγάλα και μικρά σε μέγεθος, έργα με άμεση εικαστική γλώσσα που αρέσουν κι άλλα που ενοχλούν… Τι να γίνει; Μέσα στο πρόγραμμα είναι κι αυτό!»,σύμφωνα με τον επιμελητή Phillip Van den Bossche. Για περισσότερες πληροφορίες και υλικό, επισκεφθείτε τον επίσημο ιστότοπο στο: http://www.beaufort04.be Σούλη Μπούσιου – ζωγράφος, μεταφράστρια souli.boussiou@hotmail.com

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

28

Ένας άλλος, πρωτότυπος, τρόπος για να αφήσουν οι καλλιτέχνες τα ίχνη τους στην πόλη είναι το project TRACK στη Γάνδη του Βελγίου Το TRACK είναι μια αστική έκθεση μεγάλης κλίμακας που πραγματοποιείται στην πόλη της Γάνδης, στο Βέλγιο, από τις 12 Μαΐου ως τις 16 Σεπτεμβρίου 2012. Τριάντα διεθνείς καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων κι ένας Έλληνας, ο Γιώργος Σαπουντζής, που γεννήθηκε στην Αθήνα και μένει στο Βερολίνο, αφήνουν τα μόνιμα ίχνη τους στην εσωτερικότητα της πόλης, σε ιδιωτικά περιβάλλοντα και σε δημόσιους χώρους της πόλης.

Ελληνική συμμετοχή Yorgos Sapountzis, Fast Cast Past, 2011.

Video still.*

Το TRACK (ίχνος) είναι μια μοναδική καλλιτεχνική εμπειρία στο δημόσιο και ημιδημόσιο χώρο της πόλης της Γάνδης. Προσφέρει απροσδόκητες συναντήσεις με την πόλη, την ιστορία της και τους κατοίκους της που εμπλουτίζουν και εκπλήσσουν και προσφέρει στους ανθρώπους την ευκαιρία να σκεφτούν και να δουν με διαφορετική προοπτική την αστική πραγματικότητα, αλλά και την καθημερινή κατάσταση του ανθρώπου (condition humaine) στην ευρύτερή της έννοια. Σαραντατέσσερις διεθνείς καλλιτέχνες προσκλήθηκαν να δημιουργήσουν νέα δουλειά, η οποία να έχει βαθιά τις ρίζες της στον αστικό ιστό της Γάνδης, αλλά και να συνδέει το τοπικό πλαίσιο με θέματα που έχουν μια οικουμενική σχετικότητα. Οι δύο επιμελητές, ο Philippe Van Cauteren και η Mirjam Varadinis, επέλεξαν με μεγάλη προσοχή χαρακτηριστικές τοποθεσίες στον ευρύτερο χώρο του κέντρου της πόλης. Προσκάλεσαν καλλιτέχνες που έχουν στενή σχέση με το θεματικό πλαίσιο των τοποθεσιών αυτών. Οι καλλιτέχνες που επιλέχθηκαν χρησιμοποίησαν την τοπική πραγματικότητα ως καρποφόρα πηγή έμπνευσης. Τα αποτελέσματα της εκτεταμένης τους έρευνας δεν είναι απλώς παραδοσιακά έργα τέχνης, αλλά καλλιτεχνικά projects με διάφορα μέσα που διαπλέκονται με τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές και πολιτικές περιστάσεις τόσο της πόλης, όσο και της εποχής που ζούμε. Τα έργα καλούν σε συμμετοχή, λειτουργούν διαδραστικά με διάφορους τρόπους στις διαφορετικές κοινότητες και αφήνουν μόνιμα ίχνη πίσω τους. Η σύλληψη του TRACK λειτουργεί ως ένα σύμπαν παράλληλων διηγήσεων, συμβάντων, ιστοριών και μύθων. Χωρίζεται σε έξι ομάδεςσυμπλέγματα που πραγματοποιούν μια ιστορική, πολιτισμική, αρχιτεκτονική και διανοητική τομή της Γάνδης, αλλά και της ιδέας της σύγχρονης πόλης. Η κάθε ομάδα-σύμπλεγμα διαθέτει τη δική της ατμόσφαιρα και αγγίζει ένα συγκεκριμένο θέμα, όπως η κινητικότητα, η θρησκεία, η μετανάστευση, η οικονομία, η γλώσσα, η επιστήμη και οι αλλαγές στην πόλη. Το TRACK προσκαλεί το κοινό να ανακαλύψει την έκθεση με διάφορους τρόπους. Οι επισκέπτες δεν χρειάζεται να ακολουθήσουν ένα καθορισμένο εκ των προτέρων ευθύγραμμο ίχνος, αλλά είναι ελεύθεροι να επιλέξουν το δικό τους προσωπικό TRACK μέσα από τις ομάδες-συμπλέγματα της πόλης. Με τον τρόπο αυτό δημιουργεί ο κάθε επισκέπτης μια διαφορετική ιστορία που βασίζεται στο προσωπικό του υπόβαθρο και στον τρόπο, με τον οποίο προσεγγίζει την έκθεση. Αυτή η ελεύθερη και άνευ οδηγιών θέαση της έκθεσης συμβαδίζει με τον κόσμο της παγκοσμιοποίησης και με την ιδέα των πολλαπλών πραγματικοτήτων που λαμβάνουν χώρα την ίδια στιγμή. Το TRACK είναι μια πρωτοβουλία του S.M.A.K (του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Γάνδης). Συνεχίζει τη φιλοσοφία των εκθέσεων μεγάλης κλίμακας Chambres d’Amis που πραγματοποιήθηκε το1986 και Over the Edges που έγινε το 2000, οι οποίες τοποθετούν τη σύγχρονη τέχνη σε ένα αστικό πλαίσιο αρχίζοντας έτσι έναν άμεσο διάλογο με το κοινό. Σούλη Μπούσιου – ζωγράφος, μεταφράστρια souli.boussiou@hotmail.com

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

29

κινηματο-γράφω Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Ο ασυμβίβαστος αναζητητής της ελευθερίας και της αγάπης Το μεγάλο τέκνο της Ελλάδας γεννήθηκε στην Κρήτη το 1541 και αρχικά μαθήτευσε στην αγιογραφία. Καθώς το νησί αποτελούσε μέρος της ενετικής επικράτειας, οι αγιογράφοι της εποχής ενέτασσαν στα έργα τους στοιχεία με δυτικές επιρροές. Ο Θεοτοκόπουλος, που από το 1563 ασκούσε επαγγελματικά την τέχνη του ζωγράφου, εξοικειώθηκε από νωρίς με έργα καλλιτεχνών της Αναγέννησης που κυκλοφορούσαν στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Έτσι, δεν άργησε να έρθει κι η μετεγκατάσταση του στη Βενετία, όπου έμεινε περίπου μέχρι το 1570 επιχειρώντας να ακολουθήσει τα καλλιτεχνικά πρότυπα της πόλης, μεταξύ των οποίων και ο Τισιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής. Είναι η εποχή που ο μεγάλος δημιουργός εγκαταλείπει το ξύλο και την αυγοτέμπερα και πλέον ζωγραφίζει ελαιογραφίες σε μουσαμάδες. Το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1614, και δημιούργησε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα του. Η ταινία του Γιάννη Σμαραγδή ξεκινάει από τη γενέθλια γη του Θεοτοκόπουλου προβάλλοντας τα ηχοχρώματα του νησιού, αλλά και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγάλωσε και ανδρώθηκε. Ιδιαίτερα συγκινητική είναι η σκηνή, όπου οι Κρητικοί τιμούν τους νεκρούς της αντίστασης κατά της ενετοκρατίας, αναδεικνύοντας έτσι το μεγαλείο της ελληνικής ψυχής, για τη θυσία των ηρώων, με τη ρίψη του κρασιού στο χώμα. Μπορούσε, ωστόσο, να σταθεί περισσότερο στο κομμάτι Ελλάδα για τον μεγάλο καλλιτέχνη και να μεταφέρει στο μεγάλο πανί σκηνές από τα εργαστήρια της εποχής στο νησί, αλλά και λεπτομέρειες από τις πρώτες καλλιτεχνικές δημιουργίες του. Στάθηκε μονάχα στη δημοπρασία που τον έφερε πιο κοντά στη Φραντσέσκα και πολύ σύντομα στην Βενετία. Ο διορατικός πατέρας του ζωγράφου, εξάλλου, τον εμψύχωνε λέγοντας του: «Τα δικά σου όπλα είναι η ζωγραφική, να είσαι έτοιμος για άλλου είδους αντίσταση!» Μια αντίσταση που δεν είχε να κάνει με ένα συγκεκριμένο κατακτητή, αλλά με την αντίσταση του φωτός ενάντια στο σκοτάδι, καθοδηγούμενη

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

30

από μια ανώτερη εντολή! Από τις πιο δυνατές στιγμές της ταινίας η συνεύρεση του Γκρέκο και του Τισιάνο στο εργαστήριο του δεύτερου και ο πολύ σημαντικός διάλογος που έμελλε να είναι καθοριστικός για την ζωή και τη φιλοσοφία του πρώτου. «Οι άνθρωποι ζητάνε την αλήθεια, αλλά θέλουν πραγματικά να την δουν; Άκουσε τη συμβουλή μου, συνέχισε να λέει ο Τισιάνο, ρόλο που ενσάρκωσε εκπληκτικά ο Σωτήρης Μουστάκας. «Ποτέ μην τους τα δείχνεις όλα! Γιατί δεν θα στο συγχωρήσουν ποτέ!» Ο ακούραστος καλλιτέχνης ζωγράφιζε πέρα από τα συνηθισμένα θρησκευτικά θέματα της εποχής. Σκίτσαρε και μελετούσε πράγματα που αναφέρονταν στις ελληνικές ρίζες και τη μυθολογία. Ποθούσε να απεικονίσει την ψυχή, το θεϊκό στοιχείο που κάθε άνθρωπος κρύβει μέσα του. Ήθελε να μετατρέψει τους ανθρώπους σε αγίους, γιατί ήθελε να μετατρέψει τις ψυχές τους σε άγιο φως. Μόνο το φως θα νικήσει το θάνατο κι εγώ ζωγραφίζω, για να νικήσω το θάνατο, λέει ο ηθοποιός Nick Ashdon που ενσαρκώνει το ρόλο του Γκρέκο. Η τέχνη του Γκρέκο συγκινούσε τους ανθρώπους κι έμπαινε αβίαστα στην καρδιά και το μυαλό τους. Μια τέχνη που δεν περνούσε απαρατήρητη από κανέναν. Υπήρξε, εξάλλου, ο πιο πνευματικός ζωγράφος της εποχής, όχι μόνο με το έργο του, αλλά και με τη στάση του απέναντι στην Ιερά Εξέταση, η οποία σκαρφίστηκε δεκάδες γελοίες κατηγορίες, τόσο ως προς τα έργα του, όσο και προς τη ζωή του. Πως τάχα είναι βλάσφημα, με τη διαστρέβλωση των γραφών αλλά και με την απεικόνιση των προσώπων, ως έκφυλων και τρελών. Πως τάχα τα φτερά των αγγέλων είναι μεγάλα. Κατηγορήθηκε ακόμη και με προσωπικές επιλογές για τη γυναίκα και το παιδί του. Όλα αυτά, βέβαια, στιγμή δεν άγγιξαν και δεν πτόησαν ένα ταμπεραμέντο σαν αυτό του Γκρέκο που χαρακτηριστικά αναφέρει: Κανείς δεν μπορεί να με κάψει, γιατί μέσα μου καίγομαι μια ζωή. Καίγομαι μια ολόκληρη ζωή, όχι όμως στη φωτιά, αλλά στη φλόγα του φωτός.

Και μόνο για την τελευταία σκηνή της, η μυθιστορηματική ταινία αξίζει τον κόπο και την προσοχή όλων. Ταινία χρήσιμη σε πολλά επίπεδα, άσχετα με το ότι ασχολήθηκε ελάχιστα με το ελληνικό κομμάτι του Γκρέκο και εμβάθυνε περισσότερο στις κόντρες και διαμάχες του με την Δυτική εκκλησία και κυρίως με την Ιερά Εξέταση. Ταινία με χαρακτήρα εκπαιδευτικό για ένα μοναδικό και παγκόσμιο αγωνιστή, το μεγάλο ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Έναν αθεράπευτο αναζητητή της ελευθερίας και της αγάπης που δεν έπαψε να πολεμά για τα ιδανικά του. Βιογραφική ταινία, παραγωγής του 2007, σε σκηνοθεσία Γιάννη Σμαραγδή και σενάριο Jackie Pavlenko. Παίζουν οι ηθοποιοί: Nick Ashdon, Juan Diego Botto, Laia Marull, Λάκης Λαζόπουλος, Δήμητρα Ματσούκα, Σωτήρης Μουστάκας, Ντίνα Κώνστα, Γιώργος Χριστοδούλου, Δημήτρης Καλιβωκάς, Γιώργος Χαραλαμπίδης, Θοδωρής Ζουμπουλίδης, Λήδα Πρωτοψάλτη, Κατερίνα Χέλμη, Fermi Reixach, Roger Coma. Διάρκεια Ταινίας: 119 λεπτά Σοφία Αμπερίδου Ζωγράφος

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

31

Τέχνη και τέχνες Πράσινη Χαρακτική Υπάρχει ένα παγκόσμιο ρεύμα στα εργαστήρια χαρακτικής και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα να αλλάξουν τις παλιές και βλαβερές για την υγεία και το περιβάλλον τεχνικές και να εφαρμόσουν νέες καινοτόμες μεθόδους, τα λεγόμενα «Green prints». Οι νέες αυτές μέθοδοι μειώνουν κατά πολύ τα βλαβερά τοξικά που εισχωρούν στον οργανισμό και το περιβάλλον. Για πολλούς καλλιτέχνες και χαράκτες οι βλαβερές επιπτώσεις αυτών των χημικών είναι άγνωστες. Στο παρακάτω άρθρο θα προσπαθήσω να ενημερώσω τον αναγνώστη για τους κρυμμένους κινδύνους που πιθανόν να επηρεάζουν την υγεία του καλλιτέχνη ή και των μαθητών του. Ας δούμε πρώτ΄ απ’όλα ποιες είναι οι επιδράσεις των χημικών ουσιών της χαρακτικής στον ανθρώπινο οργανισμό. Όλα τα υλικά που χρησιμοποιούμε στη χαρακτική περιέχουν κάποια χημική ουσία. Αρκετά από αυτά μπορούν να μας βλάψουν σοβαρά μέχρι και να μας σκοτώσουν, εάν εισβάλουν στον οργανισμό μας σε σημαντικές συγκεντρώσεις. Τα χημικά αυτά εισέρχονται στον οργανισμό, είτε μέσω της εισπνοής, είτε ωσμωτικά από το δέρμα μας, είτε επίσης μέσω των τροφίμων καταλήγοντας στο πεπτικό μας σύστημα. Ποια είναι όμως τα αποδεικτικά στοιχεία ότι ο οργανισμός μας έχει μολυνθεί από τα χημικά που χρησιμοποιούμε; Δυσφορία, αλλεργίες, δερματικές παθήσεις ίσως να είναι κάποιες πρώτες ενδείξεις. Άλλα, πιο σοβαρά συμπτώματα χημικής δηλητηρίασης, μπορεί να είναι: πονοκέφαλοι, κατάπτωση, ζαλάδες, έντονες αλλαγές στην ψυχολογική διάθεση, δερματίτιδα, εκζέματα, κοκκινίλες, πόνος στα κόκκαλα και στους μύες, επίσης δυσφορία ή δύσπνοια την ώρα του ύπνου και την ώρα της άσκησης. Πριν αναφερθώ σε συγκεκριμένες τεχνικές και χημικά που μπορεί κάποιος να εφαρμόσει το εργαστήριο του ή στο μάθημα του, ας δούμε τι μπορεί να αλλάξει κανείς εύκολα και γρήγορα, ώστε να βελτιώσει το περιβάλλον του εργαστηρίου. Απλό και φτηνό λάδι είναι πολύ καλό, για να καθαρίσει κανείς μελάνι από επιφάνειες, κυλίνδρους, μήτρες, κλπ. Σαπούνι πιάτων, ξύδι και σόδα μαγειρικής είναι εξίσου αποτελεσματικά στο καθάρισμα, αλλά η χρήση τους μπορεί να εφαρμοστεί και σε κάποιες τεχνικές της χαρακτικής. Για πιο λεπτομερείς

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

32

πληροφορίες η παρακάτω σελίδα στο διαδίκτυο μπορεί να βοηθήσει: http://www.nontoxicprint.com/safesolvents.htm. Πέρα, λοιπόν, από της απλές αλλαγές που μπορούν να γίνουν, υπάρχουν κάποια χημικά και τεχνικές που έχουν δώσει ένα χαρακτηριστικό στίγμα στην Πράσινη Χαρακτική, ειδικά στις δύο πιο τοξικές τεχνικές της χαρακτικής, τη χαλκογραφία και τη μεταξοτυπία. Το 1997 εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά δύο νέες οξειδώσεις για το χαλκό, το «Edinburgh Etch», που χρησιμοποίει χλωριούχο σίδηρο και κιτρικό οξύ και το «Saline Sulfate Etch» που χρησιμοποίει θειικό χαλκό ή χλωριούχο νάτριο για την οξείδωση αλουμινίου. Αν και πολύ λιγότερο τοξικά χημικά από το κλασικό νιτρικό οξύ, ωστόσο θέλουν προσοχή στη χρήση τους. Στην μεταξοτυπία η μεγαλύτερη αλλαγή είναι η χρήση ακρυλικών υλικών που διαλύονται με νερό. Όλες οι τεχνικές της μεταξοτυπίας, από την πιο απλή χρήση του στένσιλ μέχρι την πιο σύνθετη τεχνική της φωτομεταφοράς, χρησιμοποιούν απλά και εύκολα στην χρήση υλικά. Στη λιθογραφία μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές είναι η τεχνική της άνυδρης λιθογραφίας, «waterless lithography», όπου

μια λεπτή στρώση σιλικόνης αντικαθιστά την ανάγκη για νερό στην επιφάνεια της πέτρας ή του τσίγκου. Εξίσου σημαντική είναι η χρήση του «Pronto Plate», ή «Polyester Plate», ενός χάρτινου λιθογραφικού τσίγκου που δεν χρειάζεται οξείδωση. Υπάρχουν πολλές αλλαγές και καινοτόμες ιδέες στην χαρακτική, και από μας εξαρτάται να μάθουμε περισσότερα για το τι συμβαίνει και πώς μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτές τις αλλαγές στο δικό μας εργαστήριο. Ως εκπαιδευτικός, το θεωρώ άκρως σημαντικό να προσφέρω στους φοιτητές μου ένα καθαρό και ασφαλές περιβάλλον, στο οποίο μπορούν να δουλέψουν και να τους μάθω με ποιο τρόπο μπορούν να εφαρμόσουν τις τεχνικές της Πράσινης Χαρακτικής. Για όσους ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για τη μη-τοξική χαρακτική υπάρχει μια μεγάλη γκάμα βιβλίων, και κατά κόρον στις αγγλικές εκδόσεις που είναι πλούσιες σε λεπτομερείς εξηγήσεις και φωτογραφικό υλικό. Στο διαδίκτυο, μία από της σημαντικότερες ιστοσελίδες για την μητοξική χαρακτική είναι το: www.nontoxicprint.com που προσφέρει πάρα πολλά στοιχεία για όλες τις τεχνικές της χαρακτικής. Μπορείτε επίσης να δείτε μια παρου-

σίαση για την Πράσινη Χαρακτική που έχω ετοιμάσει: α http://prezi.com/accftkwx3x_b/presentation/ Ελπίζω ότι το άρθρο που διαβάσατε να σας παροτρύνει να ψάξετε για περισσότερες πληροφορίες και πιθανόν να εφαρμόσετε κάποιες από αυτές και να μπορέσετε έτσι μεταφέρετε αυτά που μάθατε σε συναδέλφους, φοιτητές και μαθητές, ώστε το ρεύμα της Πράσινης Χαρακτικής να αγγίξει και την Ελλάδα. Καλά και υγιεινά τυπώματα! Έρρικα Γκουτενσβάγκερ Ζωγράφος/ Χαράκτρια TMP Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Αρχιτεκτονικής

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

33

Εκπαίδευση και τέχνη Μουσείο και παιδί

Απο το εκπαιδευτικό πρόγραμμα "Ζωντανεύοντας τα αρχαία μας" στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Είναι γενικά παραδεκτό ότι στην πλειονότητά τους τα παιδιά μαθαίνουν το Μουσείο μέσα από το Σχολείο, και μάλιστα με πρωτοβουλία των κύριων φορέων του εκπαιδευτικού συστήματος, των δασκάλων. Σημαντικό και πρωταρχικό, επομένως, ρόλο στη γνωριμία με το χώρο του Μουσείου διαδραματίζει το Σχολείο. Μάλιστα, κατά την πρώιμη παιδική ηλικία, από 5 έως 11 ετών, οπότε και το παιδί είναι πιο εύπλαστο, το Σχολείο πρώτο είναι αυτό που διδάσκει την εκδήλωση ενδιαφέροντος προς το χώρο του Μουσείου, που εκπαιδεύει μελλοντικούς επισκέπτες σε αυτούς τους χώρους πολιτισμού, αλλά και που συμμετέχει μαζί με το Μουσείο στην προσπάθεια να κερδίσει τις εντυπώσεις του μαθητή, ώστε να μην προσκρούσει το σχολικό εγχειρίδιο στην εναλλακτική αγωγή της μουσειακής εκπαίδευσης. Στην ηλικία από 12 μέχρι 20 χρόνων το παιδί φαίνεται να αντιλαμβάνεται το μουσείο ως σχολική δραστηριότητα και να καταγράφεται έτσι στη μνήμη του σε σύγκριση με μια μικρή μειοψηφία που στην ηλικία αυτή επισκέπτεται το μουσείο με την οικογένεια. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα θεωρούνται ο καλύτερος δυνατός τρόπος για να επισκεφθούν τα παιδιά το μουσείο, γιατί εισάγουν ένα νέο τρόπο διδασκαλίας για την πολιτιστική μας κληρονομιά, δίνοντας έμφαση στην περιέργεια του παιδιού, τη δίψα για παιχνίδι και την ανακάλυψη συσχετισμών. Η δημιουργία παιδαγωγικού περιβάλλοντος μέσα στο μουσείο είναι η νέα τάση, σύμφωνα με την οποία πειράματα και πρακτικές εργασίες δίνουν τη δυνατότητα στο μαθητή να εξετάσει, να μελετήσει και να χειριστεί αντικείμενα. Το παιδί μπορεί να μην επιλέγει αυτοβούλως και οικειοθελώς στις περισσότερες των περιπτώσεων να πάει στο μουσείο, από τη στιγμή όμως που περάσει τις πύλες του, μυείται στην εκπαίδευση του βλέμματος και τη συμμετοχική μόρφωση. Το ζητούμενο είναι οι μικροί επισκέπτες να καταλάβουν ότι το μουσείο δεν είναι κουραστικό και αυστηρό, απόμακρο και εσωστρεφές και η επίσκεψη σε αυτό δεν ισοδυναμεί με μια φευγαλέα ή βεβιασμένη πράξη Όπως εύστοχα υπογραμμίζει ο Μεξικανός ανθρωπολόγος Ignacio Carcia, «το μουσείο είναι το σπίτι του παρελθόντος, αλλά και η πόρτα του μέλλοντος». Ο ναός των μουσών λειτουργεί σαν τόπος αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου και του έθνους ολόκληρου που έχει ανάγκη να πατάει γερά στις ρίζες του για να συνεχίζει την πορεία του στο παρόν και το μέλλον. Οι μαθητές του σήμερα και πολίτες του αύριο χρειάζεται να αναπτύξουν από μικρή ηλικία θετική στάση απέναντι στο μουσείο και να το αγαπήσουν όπως του αξίζει, σαν ακούραστο θεματοφύλακα μνήμης και γνώσης. Χωρίς καμία αμφιβολία, μικροί και μεγάλοι, ιδιαίτερα στις μέρες μας, οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε και να βιώνουμε το μουσείο ως ένα χώρο κοινωνικής όσμωσης και διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Με αυτή τη συλλογιστική, ανέκαθεν το μουσείο συνιστά ένα ζωντανό πολιτιστικό κύτταρο με ατέρμονη δράση και ιστορική συνέχεια. Σταυρούλα Σηφάκη ιστορικός, δημοσιογράφος

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

34

Σύγχρονα Έργα Σκακιού Δυο διαφορετικές ματιές στο ίδιο παιχνίδι Στον φίλο μου Dr. Owafik Omar El Dalil Καθηγητή Σχολής Καλών Τεχνών Helwan Καϊρου. Ο Frédéric Martos και ο Pierre Raser είναι δυο σύγχρονοι ζωγράφοι από διαφορετικές σχολές, οι οποίοι διακρίνονται τόσο για την υψηλή τους τεχνική, όσο και για τη μεγάλη έμφαση που δίνουν στη λεπτομέρεια. Ο πρώτος γεννήθηκε το 1968 στο Μπορντό και ζει στο Βέλγιο, όπου συνήθως εκθέτει. Εργάζεται ως ζωγράφος και έχει ασχοληθεί με σκηνογραφία θεάτρου. Τα θέματά του τα αντλεί κυρίως από τον χώρο που τον περιβάλλει δίνοντας ιδιαίτερη προτίμηση στη σωματική διάπλαση, την οποία προβάλλει με γραφιστικό τρόπο. Αυτές οι φιγούρες είναι οι μεταφορείς των μεταφυσικών εννοιών και τονίζουν τις επιρροές που έχει δεχθεί από τα έργα του βέλγου Magritte. Ο δεύτερος, ο Γάλλος Raser, που έχει γεννηθεί το 1954, ακολουθεί την απόλυτη αληθοφάνεια του υπερρεαλισμoύ. Οι πίνακές του, όχι μόνο ως προς το θέμα, αλλά και ως προς την αντίληψη, παραπέμπουν στα μπαρόκ έργα με Νεκρή φύση με σκακιέρα, που γεννήθηκαν τον δέκατο έβδομο αιώνα στη Γαλλία, για να προβάλλουν αλλού το ζενίθ της ματαιότητας (vanitas) και αλλού της αισιοδοξίας. Ο ζωγράφος στους τρεις από τους πίνακές του προσθέτει δίπλα στη σκακιέρα και κομμάτια, όπως άλλωστε συνήθιζαν και οι κυβιστές. Με αυτόν τον τρόπο τονίζει το μήνυμα των Γάλλων δασκάλων ότι οι επιλογές των καθημερινών κινήσεων υπαγορεύουν και τον τρόπο ζωής. Συγκρίνοντας τους δυο αυτούς καλλιτέχνες, παρατηρούμε αρκετές διαφορές. Ο Martos χρησιμοποιεί στα έργα του φιγούρες που απουσιάζουν από τον Raser και εργάζεται με μικρότερη χρωματική κλίμακα χρησιμοποιώντας, όχι μόνο στα σκακιστικά έργα του, ως βάση το άσπρο και το μαύρο. Οι λυγερές γραμμές του Martos αποτελούν ομώνυμους μαγνήτες που καθηλώνουν τον παρατηρητή, σε αντίθεση με την πλούσια χρωματική απεικόνιση των αντικειμένων του Raser που σαν ετερώνυμοι μαγνήτες τον υποχρεώνουν να μετακινεί διαρκώς το βλέμμα του. Τα θέματα του Raser βρίσκονται στο επίπεδο του ματιού, ενώ ο Martos χρησιμοποιεί συνήθως την προοπτική, για να εντάξει το δάπεδο–σκακιέρα στα έργα του. Και οι δυο φωτίζουν έντονα το θέμα τους, ο πρώτος με σκηνογραφικό τρόπο και ο δεύτερος από το παράθυρο, με τον γνώριμο τρόπο των Ολλανδών συνεχιστών του Caravaggio. Σε όλα τα έργα των ζωγράφων απλώνεται μια σιγή. Οι επόμενες κινήσεις στην πλούσια χρωματική παλέτα του Raser φαίνεται να περιλαμβάνουν θαυμαστικά, ενώ στο δραματικό σκηνικό του Martos υπονομεύει ένας αιφνίδιος κρότος. Νικόλας Σφήκας Dr. Fine Arts Το συγκεκριμένο άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Σκάκι για Όλους.

Μεσάνυχτα ΙΙΙ

Δυο άνδρες δίπλα στη σκακιέρα

Λάμπα πετρελαίου και παιχνίδι σκακιού Pallas, Lahire et Caisa

Παιχνίδι

Κατάλογος φωτογραφιών André Fracq και Jan Pieter Ballegeer, Lineart, Gent – Gand – Ghent - Gante, (Κατάλογος έκθεσης), Belgium, 2004.

F. Martos http://www.frederic-martos.com/ (Πρόσβαση 23032009).

Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/ pages/055.htm (Πρόσβαση 23032009).

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

35

Οι παρουσιάσεις της Δευτέρας Christine Lansdale Willis (12.05.2012) Ο ΣΚΕΤΒΕ και η ανάπτυξη κοινωνικών δεσμών μέσω της τέχνης H κεραμίστρια Christine Willis αναφέρθηκε στον τρόπο με τον οποίο η ίδια δημιουργεί ομάδες εργαστηρίων κεραμικής, στις οποίες συμμετέχουν άνθρωποι από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Πρότεινε ακόμη στα μέλη του ΣΚΕΤΒΕ, και μάλιστα στα πλαίσια των ομαδικών εκθέσεων του Συλλόγου, τη δημιουργία εργαστηρίων ως ένα τρόπο ανάπτυξης κοινωνικών δεσμών. Ύστερα από μία σύντομη αναδρομή στην ιστορία της, μίας Αμερικανίδας τρίτης γενιάς που εξακολουθεί να ζει στην Ελλάδα, η Christine έκανε μια προβολή διαφανειών από την πρώιμη καριέρα της ως κεραμίστριας με εικόνες από τη Σίφνο, όπου είχε μαθητεύσει κοντά σε έναν παραδοσιακό αγγειοπλάστη. Προβλήθηκαν επίσης διαφάνειες με κεραμικά του Μουσείου του Κεραμεικού στην Αθήνα, όπως και έργων Μοντέρνας Κεραμικής Τέχνης. Μετά την παρουσίαση ακολούθησε μια πολύ εποικοδομητική συζήτηση σχετικά με την πρότασή της για τη δημιουργία καλλιτεχνικών εργαστηρίων με τη δυνατότητα χρήσης του χώρου του εργαστηρίου της στην Λακκιά.

Αφροδίτη Καραμανλή (26.03.2012) H oικουμενικότητα της τέχνης και μετακινήσεις των καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας στην Ευρώπη (Σουπρεματισμός – Κονστρουκτιβισμός)

Kandinsky, Forme

Η Αφροδίτη Καραμανλή παρουσίασε την πορεία των Ρώσων καλλιτεχνών, μετά τη φυγή τους από τη Ρωσία στην Ευρώπη και κατόπιν στην Αμερική. Αρχικά, αναφέρθηκε στην ίδρυση του κινήματος ''Γαλάζιος Καβαλάρης'' στη Γερμανία από τον Καντίνσκυ και στη μετέπειτα ίδρυση της σχολής του Μπάουχαους στη Βαϊμάρη από καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Στη συνέχεια, έγινε αναφορά στη φυγή πολλών καλλιτεχνών από τη Γερμανία, μετά το κλείσιμο της σχολής από τον Χίτλερ, και τη μετοίκηση τους στην Αμερική, όπου συνέβαλαν στη δημιουργία πολλών κινημάτων που στιγμάτισαν την πορεία της τέχνης του 20ού αιώνα, όπως η Οπ Αρτ, η Ποπ Αρτ και η εξέλιξη της σύγχρονης διαφήμισης, κ.λ.π.

Kandinsky, Composition

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

36

Δημήτρης Βλάσης (07.05.2012) Συντήρηση Εικόνων

Νίκος Μπεντίλας (13.02.2012) Ψηφιδωτό

Ο Δημήτρης Βλάσης παρουσίασε συνοπτικά και με κατανοητό τρόπο τη διαδικασία συντήρησης μιας επιζωγραφισμένης βυζαντινής εικόνας. Πρόκειται για την εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας, η οποία βρίσκεται στο ναό του Αγίου Δημητρίου στην Άθυτο της Χαλκιδικής και είναι επισκέψιμη. Τα στάδια της συντήρησης περιλάμβαναν την ακτινογράφηση της με ακτίνες Χ, μαγνητική ακτινογράφηση, κατόπιν τον καθαρισμό (με χρήση μικροσκοπίου) και τέλος την αισθητική της αποκατάσταση. Η εικόνα που αποκαλύφθηκε μετά τη συντήρηση, χρονολογήθηκε στο πρώτο τέταρτο του 14ου αιώνα, εποχή της ακμής των Παλαιολόγων, και αποτελεί έργο εκπληκτικής τεχνικής και αισθητικής αξίας. Ο Δ. Βλάσης έκλεισε την ενδιαφέρουσα παρουσίαση του με διαφάνειες που πρόβαλλαν τα στάδια συντήρησης μιας ελαιογραφίας σε καμβά του Ρότσενκο, της Συλλογής Κωστάκη, από τον καιρό που συνεργαζόταν με το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Ακολούθησε συζήτηση σχετική με τους τρόπους συντήρησης εικόνων, κατόπιν ερωτήσεων που τέθηκαν από το κοινό.

O ψηφιδογράφος Νίκος Μπεντίλας, αφού αναφέρθηκε συνοπτικά στην ιστορία του ψηφιδωτού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, παρουσίασε πτυχές του έργου του. Αυτοδίδακτος καλλιτέχνης ο ίδιος, άρχισε να δημιουργεί από το 1994 αποφεύγοντας από την αρχή την ιστορίζουσα ψηφιδογραφία και χρησιμοποίησε εκφραστικούς τρόπους της μοντέρνας τέχνης. Στις συνθέσεις του, που συχνά διακρίνονται για την αυστηρή γεωμετρικότητα και συμμετρία τους, παρεμβάλλει «όστρακα» αγγείων, που ο ίδιος έχει ζωγραφίσει, (ερυθρόμορφου ή μελανόμορφου ρυθμού) με παραστάσεις από την ελληνική αρχαιότητα, καθώς επίσης φυσικά πετρώματα, δενδρίτες ή απολιθώματα ζωικά και φυτικά που από μόνα τους θεωρούνται θαυμαστά έργα τέχνης της φύσης. Στα φορητά έργα του, που τα δημιουργεί επάνω σε κοντραπλακέ θαλάσσης, χρησιμοποιεί όχι τα κλασικά κονιάματα (με ασβέστη ή τσιμέντο, θηραϊκή γη ή γύψο), αλλά εποξειδικές κόλλες δύο συστατικών. Στα επιτοίχια ψηφιδωτά, εξωτερικού χώρου, αντιθέτως, κολλά τις ψηφίδες μεταξύ τους δουλεύοντας κάθετα στο δάπεδο, αφήνοντας μεταξύ των ψηφίδων και του τοίχου κενό δύο έως τριών εκατοστών, το οποίο στη συνέχεια το γεμίζει με σχετικά αραιό κονίαμα άμμου με τσιμέντο. Το αποτέλεσμα είναι μία συμπαγής κατασκευή απρόσβλητη από τις καιρικές συνθήκες. Περιστασιακά ασχολείται και με τη γλυπτική σε μέταλλο ή πέτρα. Επίσης ασχολήθηκε με την κατασκευή αντιγράφων (κοσμήματα, όπλα, αντικείμενα καθημερινής χρήσης της αρχαιότητας), τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως εκπαιδευτικό υλικό στο μάθημα της Ιστορίας, καθόσον εργάστηκε στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ως φιλόλογος. Η βραδιά έκλεισε με συζήτηση πάνω στην παρουσίαση, αλλά και σε ευρύτερα θέματα της τέχνης.

Κάτια Κιλεσσοπούλου (30.04.2012) "Οι Καλές Τέχνες στη Θεσσαλονίκη, κατά την περίοδο 1912-1967" Η Κάτια Κιλεσοπούλου παρουσίασε το βιβλίο της με τον ομώνυμο τίτλο που εκδόθηκε πρόσφατα και αναφέρεται στο σύνολο των Καλών Τεχνών στη Θεσσαλονίκη για την περίοδο 1912-1967. Όπως αναφέρει η ίδια: “Ερευνήθηκαν και απαντήθηκαν τα ερωτήματα που αφορούσαν στην πορεία των εικαστικών τεχνών πρωτίστως, οι οποίες πάντως εξετάστηκαν μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των τεχνών ―αρχιτεκτονικής, λογοτεχνίας, μουσικής, θεάτρου, κινηματογράφου―, λόγω των αλληλεπιδράσεων που παρατηρήθηκαν, διαμορφώνοντας αισθητικές τάσεις και κριτήρια κατά τη διάρκεια της πιο πολυκύμαντης περιόδου της ιστορίας της Θεσσαλονίκης 1912-1967”. Η παρουσίαση της ήταν μια σύντομη αναδρομή σε χρονολογίες-σταθμούς της καλλιτεχνικής ζωής της Θεσσαλονίκης του 20ου αιώνα με έμφαση κυρίως στην εικαστική ζωή της πόλης. Δόθηκε έμφαση στους καλλιτέχνες της γενιάς του τριάντα με ιδιαίτερη αναφορά στη συμβολή του Ν. Γ. Πεντζίκη στη διαμόρφωση της λογοτεχνικής και εικαστικής σκηνής της Θεσσαλονίκης, καθώς και στον κύκλο των καλλιτεχνών που συσπειρώθηκαν κοντά του. Η διήγηση της Κάτιας Κιλεσσοπούλου ταξίδεψε το κοινό σε άλλες εποχές με ζωντανό και άμεσο τρόπο. Νοσταλγία για το παρελθόν αλλά και προβληματισμοί γύρω από την εικαστική ζωή της πόλης σήμερα, ήταν η κυρίαρχη ατμόσφαιρα στη συζήτηση που ακολούθησε.

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

37

ανα-γνώσεις

Η ωμότητα των πραγμάτων Συζητήσεις με τον Francis Bacon Εκδόσεις: Αύρα ISBN: 9789603250295 232 σελίδες Συντελεστές: Sylvester David, Παντελάκης Σπύρος

Βιβλία για την τέχνη: γνώση για τον εικαστικό ή τον εραστή της τέχνης. Πηγή έμπνευσης, πληροφόρησης και πολλές φορές έργα τέχνης από μόνα τους. Σε κάθε τεύχος του «Τέχνης Ίχνη» παρουσιάζουμε βιβλία που ξεχωρίσαμε είτε από παλαιότερες είτε από καινούργιες εκδόσεις. Η επιλογή γίνεται με προσωπικά κριτήρια.

Η “Ωμότητα των πραγμάτων”, δηλαδή οι ήρεμες και κάποιες φορές ενοχλητικές συνεντεύξεις του Francis Bacon στον David Sylvester για τους πίδακες και τα δαιμόνια της τέχνης του, επανεκδίδεται από την Άγρα, έντεκα χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία.

Επιλέγει, γράφει, παρουσιάζει η Σούλη Μπούσιου, ζωγράφος, μεταφράστρια souli.boussiou@hotmail.com

ΓΙΑΝΝΗΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ Το πιο τίμιο - την μορφή του Πρόσωπα της ποίησης: 118 πορτρέτα Εκδόσεις: Μεταίχμιο ISBN: 9789604550364 267 σελίδες Κείμενα: Χριστίνα Ντουνιά, Στρατής Πασχάλης. “Τα πορτρέτα αυτά γεννήθηκαν στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, χωρίς ακολουθία και ειρμό, ανάμεσα στα διαβάσματα και ξαναδιαβάσματα ποιημάτων και στίχων, σε στιγμές περισυλλογής ή εξωστρέφειας, χαλάρωσης ή αναταραχής, έντασης, νοσταλγίας ή ρεμβασμού. Και πάντα ως αντίδωρο, μια κρυφή ανταπόδοση στους εικονιζόμενους και στα ζωντανά, βαθιά αυθεντικά αισθήματα που μας χαρίζει το τόσο διαφορετικό ποιητικό τους σύμπαν”. Γιάννης Ψυχοπαίδης Στην έκδοση αυτή περιλαμβάνονται 118 πορτρέτα νεοελλήνων και ξένων λογοτεχνών που φιλοτέχνησε ο Γιάννης Ψυχοπαίδης. Το βιβλίο συμπληρώνεται από κείμενα των Στρατή Πασχάλη και Χριστίνας Ντουνιά. Πρόκειται για μια πινακοθήκη των σημαντικότερων μορφών της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας που απέδωσε ο Ψυχοπαίδης με 118 πρόσωπα – πορτρέτα, όπως οι ποιητές Σολωμός, Κάλβος και Βαλαωρίτης από τον 19ο αι., στη συνέχεια οι Παλαμάς και Καβάφης, για να προστεθούν στην πορεία οι Βάρ-

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

38

ναλης, Λαπαθιώτης και Σικελιανός, όσο προχωρούμε στον 20ό αι. Δεν λείπουν βέβαια οι Καρυωτάκης, Πολυδούρη, αλλά ούτε κι ο Σεφέρης, Ρίτσος, Εγγονόπουλος, Εμπειρίκος, Γκάτσος, Βρεττάκος, Καββαδίας και Σκαρίμπας. Ο κύκλος κλείνει με τους μεταπολεμικούς Σαχτούρη, Αναγνωστάκη, Καρούζο και Λειβαδίτη. Φυσικά δεν παρέλειψε να προσθέσει στην ελληνική παρέα και τους πεζογράφους Ροϊδη, Παπαδιαμάντη, Καζαντζάκη, Σκαρίμπα και Τσίρκα. Περνώντας στους ξένους, εδώ έχουμε πάλι επιλογές με κριτήριο την ανανέωση, την ρήξη και την πρωτοπορία, που αντιπροσωπεύονται από τους Μπάιρον, Ρεμπώ, Mαγιακόφσκι, Eλιοτ, Λόρκα, Πάουντ, Nερούδα, Προυστ και Tζόις, ενώ έχουμε και τους Kάφκα, Mπρεχτ και Mπέκετ.

O Γιάννης Ψυχοπαίδης τολμά επίσης να αποδώσει το πορτρέτο του Kάλβου, για τον οποίο δεν έχει διασωθεί καμία φωτογραφία. Aκόμη και το πρόσωπο του Pεμπώ, αν και έχει σωθεί, παραμένει ρευστό, όπως παρατηρεί σε εισαγωγικό κείμενό του ο Στρατής Πασχάλης. Όμως, «ο αληθινός ποιητής είναι κυρίως μια Aύρα», συνεχίζει ο ποιητής και καταλήγει: «Oι ζωγράφοι που πασχίζουν να αποτυπώσουν με το χρωστήρα τους τις μορφές μεγάλων νεκρών ποιητών, όχι ρεαλιστικά, αλλά «ποιητικά», αποτυπώνουν ουσιαστικά το γνώρισμα αυτής της Aύρας, με τους όρους της δικής τους τέχνης».

“Εκστασιαζόταν μπροστά στα σφαγεία, κατέγραφε την πραγματικότητα με τις κακοποιήσεις και όμως εφορμούσε από την ποίηση. “ Θεωρείται παγκοσμίως ως ένα από τα σημαντικότερα κείμενα περί ζωγραφικής. ... Το αν οι παραμορφώσεις, που εγώ πιστεύω πως μερικές φορές βοηθούν να βγει η εικόνα προς τα έξω με πιο βίαιο τρόπο, είναι καταστροφές, μου φαίνεται πολύ αμφισβητήσιμο. Δεν νομίζω ότι πρόκειται για καταστροφή. Μπορεί να θεωρηθεί ως καταστροφή στο εικονογραφικό επίπεδο. Πάντως,όχι σ’ αυτό που εγώ θεωρώ ότι είναι τέχνη. Καθένας φέρνει στην επιφάνεια την αντίληψη και την αίσθηση της ζωής με τον μοναδικό τρόπο που μπορεί. Δεν λέω ότι αυτός είναι καλός τρόπος, όμως ο καθένας προσπαθεί να πείσει με τον οξύτερο δυνατό τρόπο ... (Francis Bacon) Όταν πρωτοεκδόθηκε αυτό το βιβλίο, πριν αρκετά χρόνια, έγινε δεκτό ως μια μοναδική συνεισφορά στη βιβλιογραφία της σύγχρονης τέχνης. Ο Stephen Spender υποστήριξε σ’ ένα κύριο άρθρο του στο Times Literary Supplement ότι “ίσως επηρεάσει τη ζωγραφική του τελευταίου τέταρτου του αιώνα μας τόσο, όσο επηρέασαν την ποίηση του ‘20 και του ‘30 τα κριτικά κείμενα του Ezra Pound και του T.S. Eliot“. Ο Graham Greene, που το επέλεξε ως το βιβλίο της χρονιάς εκείνης, έγραψε στον Observer: “...Ένα συναρπαστικό ντοκουμέντο που μπορεί να θεωρηθεί

ανάλογο των Ημερολογίων του Delacroix και των επιστολών του Gauguin“. Ο Michel Leiris έχει παρατηρήσει: “Η δουλειά του Bacon κουβαλάει τα ίχνη των πράξεών του, όπως η ανθρώπινη σάρκα φέρει τα τραύματα ενός δυστυχήματος ή μιας επίθεσης”. Αυτές οι εξαιρετικά αποκαλυπτικές συνεντεύξεις του ζωγράφου Francis Bacon στον διάσημο κριτικό της τέχνης David Sylvester έγιναν στο διάστημα 1962-1986. Σ’ αυτές βρίσκεται συμπυκνωμένη μια μοναδική κατάθεση του Bacon πάνω στην τέχνη του και την τέχνη γενικά. Με μια σπάνια και σπινθηροβόλα χρήση της γλώσσας ο Bacon μιλά για τους στόχους του ως ζωγράφος, τον τρόπο που δουλεύει, τη ζωή του, απαντώντας με κέφι και ειλικρίνεια στις διερευνητικές ερωτήσεις του Sylvester. Η έμμονη προσπάθεια του Bacon να επαναδημιουργήσει την ανθρώπινη φόρμα, η δουλειά του πάνω σε έργα παλιών ζωγράφων και σε φωτογραφίες, η εξάρτησή του από το τυχαίο, οι απόψεις του για τους τρόπους με τους οποίους έχει ερμηνευθεί η δουλειά του, είναι μερικά από τα θέματα που συζητήθηκαν και διερευνήθηκαν σε βάθος κατά τη διάρκεια αυτών των συναντήσεων. Οι συνεντεύξεις έχουν ξαναμονταριστεί δημιουργικά από τις πρωτότυπες μαγνητοφωνήσεις. Το αποτέλεσμα είναι ένα επίτευγμα της τέχνης του μοντάζ: ένα βιβλίο που δεν διακρίνεται μόνο για τη συνεκτικότητα και μοναδικότητά του, αλλά διατηρεί συγχρόνως το ενδιαφέρον, τη φρεσκάδα και την ατμόσφαιρα της συζήτησης ανάμεσα σε δύο ανθρώπους ανάλογου πνευματικού επιπέδου, που όμως οι διαφορετικές ευαισθησίες τους αναπτύσσονται ελεύθερα. Τα κείμενα συνοδεύονται από 146 φωτογραφίες. Την ελληνική έκδοση συμπληρώνουν ένα χρονολόγιο, ένα δοκίμιο του Andrew Durham για την τεχνική του Bacon, καθώς και 14 έγχρωμες εικόνες (8 μονά έργα και 2 τρίπτυχα).

(από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Τα καθ’ημάς 1ος ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ ΔΡΟΜΟΙ – 2011 Επιμέλεια: Γιώργος Πολίτης

Ο πρώτος διαγωνισμός του ΣΚΕΤΒΕ με τίτλο Παράλληλοι Δρόμοι πραγματοποιήθηκε το 2011. Συμμετείχαν πολλοί καλλιτέχνες, από όλη την Ελλάδα, με έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και αγιογραφίας. Η έκθεση των έργων που επιλέχθηκαν πραγματοποιήθηκε στο Συνεδριακό Κέντρο της Τράπεζας Πειραιώς 23/5 – 3/6/2011. Η έκθεση προβλήθηκε στα μέσα ενημέρωσης και πολλοί φιλότεχνοι την επισκέφθηκαν, τόσο στα εγκαίνια, όσο και κατά τις επόμενες μέρες. Τα έργα διακρίθηκαν από υψηλή αισθητική και η έκθεση κρίθηκε ως ιδιαίτερα επιτυχημένη. Για τις ανάγκες της έκθεσης, ο ΣΚΕΤΒΕ εξέδωσε κατάλογο, όπου παρουσιάζονταν όλοι οι εκθέτες με έργα τους. Βραβεία δόθηκαν σε κάθε κατηγορία. Μεταξύ των πρωτευσάντων, μετά από νέα κρίση, επελέγη ο Γιώργος Τουλκερίδης, χαράκτης, για το 1ο βραβείο της Έκθεσης. Ο Γιώργος Τουλκερίδης με αυτόν τον τρόπο έγινε μέλος του ΣΚΕΤΒΕ. Οι τέσσερις πρωτεύσαντες (στις τέσσερις κατηγορίες του διαγωνισμού) ήταν οι: Ειρήνη Βαζούκου, Ζωγραφική Ολυμπία Λέτσιου-Μανταλέρη, Γλυπτική Γιώργος Τουλκερίδης, Χαρακτική Δημήτρης Τσιάντας, Αγιογραφία Για τους παραπάνω καλλιτέχνες, ο ΣΚΕΤΒΕ διοργάνωσε τον Ιανουάριο του 2012 ομαδική έκθεση, σε συνεργασία με την Αντιδημαρχία Πολιτισμού Δήμου Θεσσαλονίκης στην Casa Bianca, έναν από τους σημαντικότερους εκθεσιακούς χώρους της πόλης μας. Για τις ανάγκες της έκθεσης των βραβευθέντων εικαστικών εκδόθηκε τον Ιανουάριο 2012 και πάλι κατάλογος, στον οποίο παρουσιάστηκαν οι τέσσερις καλλιτέχνες με βιογραφικό, κριτικό σημείωμα και όλα τα έργα της έκθεσης. Ο Σύλλογος Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών Βορείου Ελλάδος εκτιμά ότι είναι πολύ σημαντική αυτή η διοργάνωση. Πέρα από το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι δίνει βήμα σε εικαστικούς από όλη τη χώρα, έτσι ώστε να εκθέσουν δείγματα της δουλειάς τους, τους φέρνει πιο κοντά τόσο στον ΣΚΕΤΒΕ, όσο και σε ιστορικούς τέχνης και γκαλερί και δίνει ευκαιρίες για το μέλλον. Οργανωτικά, γίνεται ό,τι είναι ανθρωπίνως δυνατό, για την προβολή της έκθεσης και των εικαστικών, ενώ η έκδοση των δύο καταλόγων δεν πέρασε απαρατήρητη και συγκέντρωσε ιδιαίτερα θετικά σχόλια.

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

39

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕΛΩΝ ΣΚΕΤΒΕ | Φεβρουάριος ― Μάιος 2012 | Επιμέλεια Αντιγόνη Τσατάλα

• Την Τρίτη 21 Φεβρουαρίου 2012, έγινε η παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Βούρου στον IANO, Αριστοτέλους 7. Για το έργο μίλησαν οι: Θωμάς Κοροβίνης συγγραφέας τραγουδοποιός, Μαρία Κουγιουμτζή, πεζογράφος.

• Στις 24/2/2012, η Ζέφη Αθανασοπούλου και η Αφροδίτη Καραμανλή πήραν μέρος στις ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΟΙΗΣΗΣ στο Βαφοπούλειο, όπου ποιητές της Θεσσαλονίκης διάβασαν έργα τους μπροστά σε εικαστικά έργα ζωγράφων της πόλης.

• Την 1/3/2012, εγκαινιάστηκε στη γκαλερί «ΑΤΡΙΟΝ» στη Θεσσαλονίκη (Τσιμισκή 94) η ατομική έκθεση του Κώστα Λούστα που περιελάμβανε παλαιότερα και νέα έργα του καλλιτέχνη. Διάρκεια ως 27/3.

• 1/3/2012: Συμμετοχή της Ιωάννας Ασσάνη στον ιντερνετικό λογοτεχνικό χώρο «ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΣΑΒΒΑΤΟ» για τρίτη φορά, με θέμα τα «ΠΟΛΥΤΙΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ» • Στις 8 Μαρτίου 2012, η Μαρία Κομπατσιάρη συμμετέχει σε έκθεση στην Γκαλερί LOLA ΝIKOLAOU • Η Αγγελική Παπαγεωργίου, από τις 13 έως 31 Μαρτίου, παρουσιάζει έργα της σε ατομική έκθεση στην Αίθουσα Τέχνης «Καπλανών 5», στην Αθήνα.

• Στις 13 Μαρτίου, πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου «Κονσέρβα μαργαριτάρι» της Έλσας Κορνέτη στο βιβλιοπωλείο IANOS, Αριστοτέλους 7.

• Την Τετάρτη 14 Μαρτίου 2012, έγιναν τα εγκαίνια της έκθεσης της Μαίρης Κυριαζοπούλου στην Αίθουσα Τέχνης της ΦΑΑΘ.

• Εξώφυλλα των τεσσάρων τόμων που εξέδωσε η F.I.D.E.Fédération Internationale des Echecs (Διεθνής

ΤΕΧΝΗΣ ΙΧΝΗ 4

40

Σκακιστική Ομοσπονδία) το 2919 και 2912, των οποίων τα κείμενα υπογράφουν οι μεγαλύτεροι προπονητές παγκοσμίως,, οι οποίοι φέρουν και τον τίτλο senior, εικονογραφήθηκαν από τον Νικόλα Σφήκα.

• Την Πέμπτη 15 Μαρτίου, στην Γκαλερί “ MYRO” πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την ψυχολόγο, εικαστικό και art-therapist Έλενα Τονικίδη (μέλος του ΣΚΕΤΒΕ) ένα πρωτότυπο finissage για την έκθεση “Το πρόσωπο του καλλιτέχνη”.

• Στις 16 Μαρτίου 2012, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης του Άρι Γεωργίου, με τίτλο ΒΑΘΜΗΔΟΝ και έγινε η παρουσίαση του ομότιτλου βιβλίου στο Βιβλιοπωλείο ΜΙΕΤ (Τσιμισκή 11).

• Συνέντευξη της Αθηνάς Τάχα με την Ελένη Πολυχρονάτου δημοσιεύεται στο περιοδικό Sculpture (τεύχος Απριλίου).

• Διάλεξη του Ξενή Σαχίνη πραγματοποιήθηκε στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο την 29η Μαρτίου, στο πλαίσιο της έκθεσης χαρακτικής: «Από τον Καλλό στον Πικάσο: ορόσημα της χαρακτικής στην Ευρώπη».

• Στις 5 Απριλίου, έγιναν τα εγκαίνια της έκθεσης του Κώστα Βαρώτσου και της Ρένας Παπασπύρου στην γκαλερί χΩρος 18, «ΧΡΟΝΟΣ-ΥΛΗ».

• Σε έκθεση για τα 5 χρόνια λειτουργίας της Γκαλερί ARTIS CAUSA, στις 5 Απριλίου, συμμετείχαν μεταξύ άλλων οι καλλιτέχνες του ΣΚΕΤΒΕ Μανόλης Γιανναδάκης, Γιώργος Τσακίρης, Άρις Γεωργίου και Αλεξάνδρα Μαράτη.

• Η γκαλερί Myrό παρουσίασε στο χώρο “Κόγχη” έκθεση χαρακτικών έργων της εικαστικού Γεωργίας

Γρηγοριάδου, Πέμπτη 12 Απριλίου 2012.

• Η γκαλερί Myrό παρουσίασε νέα έργα της Φωτεινής Χαμιδιελή. Εγκαίνια, Πέμπτη 12 Απριλίου στις 20.00 • Διάλεξη και παρουσίαση της έκθεσης «ημερολόγια-λόγος και εικόνα σε μικρές διαστάσεις» της Έλενας Πολυχρονάτου στο πολιτιστικό Στέκι του προγράμματος απεξάρτησης ΚΕΘΕΑ ΔΙΑΒΑΣΗ, Σταυροπούλου 29, πλατεία Αμερικής, Αθήνα. Εγκαίνια: Τετάρτη 25 Απριλίου 2012.

• Την Τετάρτη 25 Απριλίου, έγινε η βράβευση των μαθητών της Αφροδίτης Καραμανλή στη Χ.Α.Ν.Θ., σε μια από τις εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια της επίσημης επίσκεψης της αντιπροσωπείας του Δήμου της Αγίας Πετρούπολης στη Θεσσαλονίκη.

• Παράσταση στο Βαφοπούλειο με τίτλο ΑΛΩCΙC στις 27-28 και 29 Απριλίου. Τα σκηνικά και κοστούμια έχει σχεδιάσει ο Κώστας Αρώνης, εικαστικός, μέλος του ΣΚΕΤΒΕ.

• Έκθεση της Μαργαρίτας Λυπιρίδου στην Γκαλερί Blanche στο Μόντρεαλ, από 26 Απριλίου έως και 13 Μαΐου.

• «Ένας δεινόσαυρος στο… Τελλόγλειο» και μια ταινία της Ζέφης Αθανασοπούλου: “Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης εν κινήσει” την Τετάρτη 25 Απριλίου 2012.

• “Εγκαίνια της Πινακοθήκης των Χρωμάτων, 2 Μαΐου 2012, και Δράσεις για την καθιέρωση της Παγκόσμιας Ημέρας Χρώματος, στο χώρο του Παλιού Τυπογραφείου (Αλιάκμονος 1 και Χρ. Πίψου. Υπεύθυνη της διοργάνωσης ήταν η εικαστικός, Αφροδίτη Καραμανλή.