Imaginary Landscape. Nieuwe muziek uit Silezië by Service culturel de l'Ambassade de Pologne

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

Deze publicatie kwam tot stand naar aanleiding van het concert Contemporary Sounds of Poland van het Orkiestra Muzyki Nowej (omn) onder leiding van Szymon Bywalec op 4 juli 2015 in arsonic in het kader van het programma Mons-Culturele Hoofdstad van Europa 2015. Mons-Culturele Hoofdstad van Europa 2015 ontvangt het Orkiestra Muzyki Nowej met een programma dat is gewijd aan de nieuwe muziek uit Silezië. Wrocław-Culturele Hoofdstad van Europa 2016 ontvangt het ensemble Musiques Nouvelles met een programma gewijd aan nieuwe muziek uit de Federatie Wallonië-Brussel

Brussel 2015

imaginary landscape. nieuwe muziek uit sileziĂŤ

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

Brussel 2015

Inhoudstafel Waarom speel ik hedendaagse muziek?, door Szymon Bywalec 3 Innovatie en continuïteit: Het Muziekconservatorium van Katowice en zijn erfenis, door Henryk Cierpioł 6 Een jonge componist vandaag met een steen in de hand, door Przemysław Scheller 11 Enkele Poolse festivals van nieuwe muziek 15

dankwoord Onze dank gaat uit naar de auteurs van de artikels voor hun beschikbaarheid en minzaamheid. Alicja Molitorys van het Orkiestra Muzyki Nowej, Fabienne Wilkin van het ensemble Musiques Nouvelles en Anna Iwanicka van het Pools Centrum voor Muziekinformatie (Polskie Centrum Informacji Muzycznej, polmic) waren van belangrijke waarde voor het tot stand komen van dit project, waarvan deze brochure een element is. Hierbij onze dank. Eveneens willen we de Muzikale Vereniging van Silezië (Śląskie Towarzystwo Muzyczne) bedanken, dankzij wie deze publicatie het daglicht kon zien. Ook Przemysław Scheller verdient onze dank om ons toe te laten de titel van zijn werk Imaginary Landscape te gebruiken als boventitel. Wij willen ook in het bijzonder Jean-Paul Dessy bedanken, directeur van het ensemble Musiques Nouvelles, evenals Szymon Bywalec, directeur van het Orkiestra Muzyki Nowej, voor hun initiatieven op het gebied van hedendaagse muziek en meer bepaald voor het opzetten van de concerten in Bergen (2015) en Wrocław (2016).

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

Waarom speel ik hedendaagse muziek? Het simpelste antwoord op de vraag uit de titel dat mij te binnen schiet, is: omdat dit muziek is die het meeste gemeen heeft met de realiteit die mij omringt. Ze houdt verband met maatschappelijke en politieke gebeurtenissen, met nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen, met een nieuwe blik op de wereld. Deze wereld wordt hierdoor beïnvloed, en door oorlogen, aanslagen, vervolgingen, maar evengoed door altruïsme, toewijding en zelfopoffering. Ik ben een mens die hier en nu en bewust wil leven. Ik kan en wil niet onverschillig blijven tegenover alles wat zich rond mij afspeelt. Het is deze wereld die de nieuwe muziek probeert weer te geven, of tenminste toch een deel. Ze creëert hiervan een beeld dat wordt gekenmerkt door de individuele blik en sensibiliteit van zijn schepper, de componist. Een beeld dat wordt verrijkt met emoties, persoonlijke overwegingen, een eigen interpretatie. En dit alles wordt tot uiting gebracht in de meest abstracte taal – klanken, geluiden, gekraak – kortom alle mogelijke akoestische fenomenen. Het aantrekkelijke van die muzikale materie is haar non-verbaliteit. Ze laat je toe te werken met een grote hoeveelheid beelden, associaties en gewaarwordingen. Maar ze brengt ook het gevaar met zich mee dat de gecreëerde taal onbegrijpelijk zal zijn voor het publiek, en dat de mededeling bijgevolg onleesbaar wordt. En dat is iets wat me aantrekt in de hedendaagse muziek. Het ontdekken van nieuwe muzikale werelden, die onzekerheid en tegelijk de kick van de ontdekkingsreiziger, het besef dat juist voorbij deze bocht, achter deze berg een nieuw, fascinerend onbekend gebied kan opduiken, dat ik zal kunnen onderzoeken, waarover ik zal kunnen vertellen en er misschien zelfs gaan wonen. Tegelijk brengt elke uitvoering, en meer bepaald de creatie van een nieuw werk, onzekerheid met zich mee. Het instuderen van een nieuw werk heeft wel iets van een oude alchemistische bewerking. Er is zogenaamd een nieuwe receptuur (de partituur van het werk), er is een doel (het uitvoeren ervan, dus het geven van een reële klankvorm aan wat enkel in zijn ideale staat aanwezig is, in de noten op papier), er zijn de vereiste ingrediënten (in de vorm van klanken voortgebracht door uitmuntende muzikanten), er is tenslotte een ruimte waar de

creatie zal plaatsvinden (de concertzaal), en er is de ontvanger (de luisteraar), en in de hedendaagse muziek treedt er vaak nog een mede-uitvoerder op. Maar het uiteindelijke effect zal afhangen van vele andere – zowel pure fysieke als psychische – factoren, en is dus niet volledig voorspelbaar. Een andere vergelijking die ik vaak maak en die in me opkwam toen ik bezig was met een van die ‘moeilijke werken’, wanneer na de eerste dagen van individuele studie de spelers de partituur teruggeven met de korte opmerking ‘dit is onspeelbaar’, wanneer het op de eerste orkestrepetities moeilijk is om de structuur van het werk weer te geven en te vatten, wanneer we na één of twee weken repeteren nog steeds de indruk hebben dat we nog maar aan het begin staan – dat is de vergelijking met het beklimmen van de Himalaya’s. Het doel is de top te bereiken, met eigen ogen iets te aanschouwen wat slechts enkelen gegeven is te zien, de eigen futloosheid en zwakte te overwinnen, tot de grenzen van je eigen fysieke en intellectuele mogelijkheden te gaan. En dan begint vaak plots iets te ‘kloppen’, de groep begint het stuk intuïtief te begrijpen, onmogelijke en onvatbare zaken worden eenvoudiger en voegen zich tot een logisch geheel: we komen uit op een hoge bergpas en voor ons strekt zich een adembenemend uitzicht uit. Het loonde dus toch de moeite! Maar wat als we die horde niet kunnen nemen en het moment van ‘openbaring’ niet aanbreekt? Tja, zoals in alle andere vakgebieden lopen hier ook niet alle pogingen uit op een succes, maar wil je enige vooruitgang boeken, nieuwe plekken ontdekken, dan moet je een inspanning doen. Het programma dat we in arsonic (Bergen) voorstellen omvat werken van Poolse componisten die internationaal erkenning genieten en die jaar na jaar hoge ogen gooien op de unesco Tribune internationale des compositeurs – 3 for 3 (3 voor 13) van paweł mykietyn en Not I van agata zubel – maar ook Małe requiem dla pewnej Polki (Klein requiem voor een zekere Poolse) van henryk mikołaj górecki, de nestor van de Poolse muziek, een van de toegankelijkste Poolse scheppers van de 20e eeuw, en twee werken van jonge Silezische componisten: Jarosław mamczarski en przemysław scheller. We hopen dat het programma een representatief beeld biedt van hoe Poolse componisten naar de werkelijkheid van hun vaderland kijken, dat zich na de

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

communistische jaren openstelde voor de wereld, een dynamische ontwikkeling doorliep en alles absorbeerde waartoe het achter het IJzeren Gordijn geen toegang had gekend, maar dat tegelijk zijn eigen culturele verworvenheden wil delen. Maar evengoed de realiteit van ons ‘kleine vaderland’, Silezië – een regio van zware industrie, mijnen, hoogovens, elektriciteitscentrales, die vanwege een veranderend economisch klimaat een maatschappelijke aardbeving doorstond vergelijkbaar met die in Engeland ten tijde van Margaret Thatcher (1982–84), een streek die er alles aan doet om zich om te toveren van zware-industriegebied tot een pleisterplek voor hoge cultuur… Ik hoop dat dit concert u in staat stelt ‘muzikaal’ contact te maken met de ons omringende werkelijkheid – in al haar heterogeniteit en complexiteit, met haar moeilijkheden en problemen, eentonigheid en leegte, maar af en toe ook met een geniale flits van innovatie, esprit, vreugde – kortweg, met haar schoonheid. Szymon Bywalec Orkestmeester, directeur van het Orkiestra Muzyki Nowej, artistiek directeur van het festival Musica Polonica Nova en lid van het programmatieteam van het festival Warszawska Jesień. Afgestudeerd aan het Muziekconservatorium Karol Szymanowski van Katowice, waar hij docent is.

Innovatie en continuïteit : Het Muziekconservatorium van Katowice en zijn erfenis Het Karol Szymanowski Muziekconservatorium van Katowice, hoofdplaats van de provincie Opper-Silezië, verdient bijzondere aandacht voor zijn verworvenheden op vlak van hedendaagse muziek. Van uitwendig standpunt is het orgelpunt van de verworvenheden van deze musici het werk van wereldfaam: de Derde symfonie, ‘Symfonie van treurliederen’, van Henryk Mikołaj Górecki (1933–2010). Vanaf medio jaren ’70 werd deze symfonie een hit met een verkoop van meer dan een miljoen platen, in o.a. een opname met de Britse sopraan Dawn Upshaw en het London Sinfonietta onder leiding van David Zinman. H. M. Górecki’s oeuvre bevat veel inspiratiebronnen die kenmerkend zijn voor de nog steeds intrigerende werken van Silezische toondichters, ook die van de jongste generatie. H. M. Górecki’s leermeester was de getalenteerde Poolse symfoniecomponist en organist Bolesław Szabelski (1896–1979). Nog voor de Tweede Wereldoorlog werd B. Szabelski aanbevolen bij het Muziekconservatorium van Katowice door Henryk M. Górecki Karol Szymanowski zelf, bij wie hij in Warschau compositie had gestudeerd als een van diens weinig talrijke en gewaardeerde studenten. In de meester–leerlingrelaties van H. M. Górecki Karol Szymanowski (1882–1937) is de componist die de Poolse muziek neemt Eugeniusz Knapik (°1951), die bij hem compositie binnenloodste in de algemene stro- studeerde, een bijzondere plaats in. E. Knapiks artistieke ming van de artistieke tendensen van en pedagogische werk wordt sterk geassocieerd met de de twintigste eeuw. Nadat Polen zijn Silezische compositorische school. onafhankelijkheid herwon in 1918, Een andere componist van B. Szabelski’s generatie ijverde deze grote voorstander van die verbonden was met het Conservatorium van Katowice, hedendaagse muziek voor een mowas symfoniecomponist Bolesław Woytowicz (1899– dernisering van muzikale producties 1980). Als leerling van Nadia Boulanger in Parijs loodste en de onderwijzingsmethodes van hij echte Europese impulsen binnen in de vooroorlogse muziek. Hij stond aan het hoofd van het Conservatorium van Warschau Silezische muziekmilieus. Als een groot kenner van tussen 1927 en 1932, en hij besloot in de compositorische techniek en uitstekend pianist – 1936 om aan het werk te gaan in het laureaat van de eerste editie van het Fryderyk Chopin De Muziekacademie Karol Szymanowski in Katowice is één van de centrale punten op de muziekkaart in Silezië. Rectors waren onder andere Bolesław Woytowicz (1946), Henryk Mikołaj Górecki (1975–1979), Jan Wincenty Hawel (1981–1987, 1990–1996) en Eugeniusz Knapik (2002–2008). Deze functie wordt nu uitgeoefend door Tomasz Miczka. De Poolse naam is Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. www.am.katowice.pl

Conservatorium van Katowice. Zover kwam het helaas niet wegens ziekte. Ter ere aan zijn werk en daden draagt het Conservatorium van Katowice zijn naam.

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

Pianoconcours in Warschau in 1932 – leidde B. Woytowicz een hele componistengeneratie op. Opper-Silezië was voor de Tweede Wereldoorlog een bijzonder geïndustrialiseerd en geürbaniseerd gebied waar Eugeniusz Knapik ook het muzikale leven sterk floreerde. Tijdens de jaren 1920 stonden hier meer dan 300 koren en orkesten geregistreerd. In 1929 ontstond hier de eerste hogeschool die niet een technisch of geesteswetenschappelijk, maar een muzikaal profiel had, het Muziekconservatorium van Katowice. Zelfs op Europese schaal was dit een gebeurtenis. Nog voor de Tweede Wereldoorlog verschenen op de hogeschool in Katowice de muzikale persoonlijkheden B. Szabelski en B. Woytowicz, hetgeen in korte tijd leidde tot een ware explosie van talenten, waarvan de werken zich een weg begonnen te banen naar de Europese podia. De muzikale uitstraling van het Conservatorium van Katowice heeft de moeilijke periode van de Tweede Wereldoorlog overleefd. Bij de oude componistenclub voegde zich nu de Wojciech Kilar jonge generatie die kort voor de oorlog uit de startblokken was geschoten. In de vroege jaren ’50 kwam Wojciech Kilar (1932–2013) naar Katowice om er bij B. Woytowicz compositie te studeren. H. M. Górecki studeerde af bij B. Szabelski met de hoogste cijfers. Hun voor die tijd avant-gardistische stukken werden uitgevoerd onder leiding van de meest bedreven Poolse dirigenten, nl. van het Nationaal Symfonieorkest van de Poolse Radio (Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach, nospr) in Katowice: Het Nationaal Symfonisch Orkest Witold Rowicki (1914–1989), de eerste naoorlogse van de Poolse Radio – nospr (in het artistieke leider ervan, Grzegorz Fitelberg (1879–1953), Pools: Narodowa Orkiestra �� Sym- een vriend van Karol Szymanowski, die na zijn terugkeer foniczna Polskiego Radia – nospr) naar Polen in 1947 aan het hoofd kwam te staan van het zag het licht in 1935 in Warschau. orkest van Katowice, na hem volgden Jan Krenz (°1926), Het werd opgericht ena geleid door Bohdan Wodiczko (1911–1985), Kazimierz Kord (°1930), Grzegorz Fitelberg tot aan de uitbraak Jerzy Semkow (1928–2014), Jerzy Maksymiuk (°1936), van de Tweede Wereldoorlog. Zijn Gabriel Chmura (°1946) e.a. verdiensten wat betreft de hedenDeze dirigenten plaatsten geregeld werken daagse Poolse muziek kunnen niet van Silezische componisten op het repertoire van het overschat worden. Op dit moment is de artistieke directeur en dirigent van nospr en speelden die niet alleen in Polen maar ook op het nospr Alexander Liebreich. Hij hun vele tournees door Europa, de vs en Japan. wordt ondersteund door Poolse muAndere componisten uit de reeds jongere naoorsici van topklasse (grote namen in de logse generatie verbonden hun artistieke ambities en Poolse muziek) zoals Jerzy Semkow als artistieke raadgever, Stanisław Skrowaczewski als gastdirigent, Jan Krenz als eredirigent. www.nospr.org.pl

verwachtingen aan de artistieke en pedagogische persoonlijkheden zoals B. Szabelski en B. Woytowicz. Hieronder zijn figuren te vinden die belangrijk zijn voor de Poolse muziek in haar geheel: Tadeusz Baird (1928–1981), bekende symfonist uit het Warschause kunstmiWitold Szalonek lieu en componist van zijn bejubelde Derde symfonie (1968) en zijn Concerto lugubre (1976), en Witold Szalonek (1927–2001), professor compositie aan de Berlijnse Hochschule der Künste, die voor zijn rijke en veelzijdige oeuvre gelauwerd werd met de titel doctor honoris causa aan een van de oudste en grootste universiteiten in Duitsland – de Wilhelms-Universiteit van Münster. Józef Świder Nog een ex-leerling compositie van B. Woytowicz was Józef Świder (1930–2014), pianist en muziektheoreticus, en tevens één van de geliefdste Poolse schrijvers van koor- en operamuziek. Ook volgende afgestudeerden uit de klas van B. Szabelski, kunnen we moeilijk over het hoofd zien: de tot op heden actieve Zbigniew Bargielski (°1937) en Jan Wincenty Hawel (°1936), verder Edward Bogusławski (1940–2003) en Aleksander Glinkowski (1941–1991). Laatstgenoemde volgde compositie bij Iannis Xenakis in het Parijse conservatorium. Het Internationaal Festival van De stukken van Silezische componisten, in uitvoeHedendaagse Muziek Warszawska ringen van het nospr en kamerorkesten uit Katowice, Jesień (De Warschause Herfst) werd figureerden op de programma’s van Poolse en buitenlandse boven de doopvont gehouden in muziekfestivals, zoals Warszawska Jesień (Warschause 1956 dankzij de hevige inspanningen Herfst), het Poolse internationale festival voor hedendaagse van Tadeusz Baird en Kazimierz muziek, en dit sinds het begin van zijn ontstaan. Serocki. Dit grote culturele succes In de overgangsjaren van de jaren 1960 naar de jaren is sinds deze datum een evenement 1970 weren deze componisten actief in het muziekonderrijk aan actuele informatie over de huidige stand van de muzikale zaken wijs van Katowice en werden ze gezien als een informele op wereldvlak en een springplank kunstenaarsbent. Ze verankerden in het bewustzijn van voor talenten in Polen. Na de val het hedendaagse muziekpubliek het herkenbare idioom van het communisme kwam er van een eigen akoestische articulatie. Kenmerkend hiereen lawine aan informatie over de voor waren vooreerst de directe emotionaliteit en de hedendaagse trends en muzikale spontane, ongegeneerde uitdrukking ervan in muziek die stromingen af en vooral voor jonge geschreven werd volgens de in die tijd opkomende muzikale componisten gaf dit een impuls conventies in Europa. Dit kwam vaak tot uiting in een sterk om te componeren. De werken van geaccentueerde klanksfeer. Het waren de hoogdagen van Poolse componisten zoals Witold Lutosławski (1913–1994), Krzysztof de avant-garde, van het vrij verkennen van het klankruim Penderecki (°1933), Henryk Mikołaj over zijn hele spectrum; dit gebeurde op een manier die brak Górecki (1933–2010) en Bogusław met vele tot dan geldende principes, waarvan sommige zelfs Schaeffer (°1929) baanden hun weg naar het repertoire van de internationale avant-garde en begonnen eveneens hun invloed op hem uit te oefenen. www.warszawska-jesien.art.pl

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

door individuele Silezische componisten in zwang waren gebracht. Maar ook nu ging het om kunstenaars die niet aflatend op zoek waren naar hun eigen stijl, geestelijk en intellectueel onafhankelijk maar wel onderhevig aan het politieke klimaat waarin ze moesten leven en werken. Overal in Oost-Europa kon men echte vrijheid slechts innerlijk ervaren. De drang om de interne vrijheid te behouden, dreef hen al heel vroeg tot een herijking van hun sensibiliteit, tot een herwaardering van hun waardensysteem, die zich doorzette tot in hun componeertaal. H. M. Górecki zocht in zijn Tweede symfonie ‘Copernicaanse symfonie’ (1972) aansluiting bij de diepgewortelde tradities en bronnen van zijn eigen cultuur, door in het stuk motieven te verwerken uit de gregoriaanse koralen. Aan deze inspiratie bleef hij trouw tot in zijn laatste werken. Tot gelijkaardige conclusies kwam W. Kilar, de schepper van Bergtetraptiek: Krzesany-Kościelec-Orawa-Siwa mgła (1974–1976), waarin hij, in het spoor van K. Szymanowski, folkloristisch materiaal verwerkte. In zijn muziek, bv. in de muzikale poëmata Exodus (1981) en Angelus (1984), trad een sterke religieuze oriëntatie aan de dag. Daarnaast stortte W. Kilar zich op zijn passie voor film: hij leverde soundtracks bij meer dan 130 titels, waaronder Dracula van Francis Ford Coppola (1992), The Portrait of a Lady van Jane Campion (1996), The Pianist van Roman Polański (2002) en Andrzej Wajda’s Katyń. W. Szalonek, de ontdekker van de door houten blaasinstrumenten gegenereerde ‘gecombineerde klanken’, maakte in zijn laatste werken een bijzondere esthetische ommekeer door een grote nadruk te leggen op de factoren traditie en continuïteit. Het concert Hautbois mon amour voor hobo, twee harpen, pauken en strijkers (1999) is daarvan het beste voorbeeld. Het duurde niet lang of er doken in het muziekonderricht van Katowice vele getalenteerde compositiestudenten op, aangetrokken door het succes van de oudere generatie en de bestendiging van hun artistieke positie. Dit geldt in het bijzonder voor de pupillen in de klassen van H. M. Górecki en J. Świder. Onder de studenten van de eerstgenoemde bevindt zich de onvermijdelijke E. Knapik, die op vraag van Gerard Mortier, toenmalig directeur van het Koninklijk Theater De Munt, de muziek componeerde voor de trilogie The Minds of Helena Troubleyn, op een libretto van Jan Fabre. Het eerste deel hiervan ging in première in de Antwerpse Vlaamse Opera in 1990. E. Knapiks opera-oeuvre telt nog een ander groot werk: Moby Dick, naar Herman Melvilles roman

(2012). Andrzej Krzanowski (1951–1990) kwam ook uit de compositieklas van H. M. Górecki. Deze accordeonspeler bracht vernieuwing op vlak van nieuwe muziek. Aleksander Lasoń (°1951) was een compositiestudent van J. Świder. Hij sleepte heel wat Europese prijzen in de wacht, waaronder de Ludwig van Beethovenprijs van de stad Bonn voor zijn Tweede ‘concertante’ symfonie voor klavier en orkest. Hun compositorische successen, gemeten aan talrijke presentaties in de prestigieuze muziekscholen van Europa en Amerika, en hun pedagogische activiteit die stoelt op het principe van de ‘generatie-estafette’, droegen bij tot de vorming van een volgende – de jongste – golf Silezische componisten. Sommigen onder de jongste artiesten van de Generatie ’70, zoals Aleksander Nowak (°1979), bleven verbonden met hun thuishaven, de Karol Szymanowski Muziekacademie in Katowice. Anderen trachten hun dromen en ideeën op Amerikaanse bodem te verwezenlijken, zoals bv. H. M. Górecki’s zoon, Mikołaj Górecki (°1971), die op creatief en esthetisch vlak nadrukkelijk in de voetsporen van zijn vader treedt. Zo ook Krzysztof Wołek (°1976), een vertegenwoordiger van de stroming Live electronics music, eerst leerling in de compositieklas van E. Bogusławski in de Muziekacademie van Katowice, en nadien in het Koninklijk Muziekconservatorium van Den Haag. K. Wołek is de huidige directeur van de elektronische muziekstudio aan de Universiteit van Louisville (VS). Piotr Radko (°1957), eveneens uit de klas van E. Bogusławski, werkt in Düsseldorf. Gelet op de onmiskenbare successen van Silezische componisten en de onverminderde aanwezigheid van hun werken op de grote festivals voor ‘Nieuwe Muziek’, lijkt het er sterk op dat de componisten uit Katowice en Opper-Silezië vandaag nog steeds uitgaan van Karol Szymanowski’s creatieve impulsen, die zich hebben ingeschreven in de grote artistieke Europese stromingen van de eerste helft van de 20e eeuw, en die zeker de laatste jaren bijzondere waardering genoten van mensen als Pierre Boulez en Sir Simon Rattle. Al deze muziek zal ons niet meer verlaten, ze zal blijvend aanwezig zijn voor luisteraars in vele landen van de Oude Wereld.

De Silezische compositieschool wordt vooral in verband gebracht met het artistieke nalatenschap van de ‘Stalowa Wolageneratie’, die in de jaren 1975-1976 debuteerde op het festival ‘Jonge Musici voor een Jonge Stad’ (‘Młodzi Muzycy Młodemu Miastu’) in Stalowa Wola. Ze staan ook bekend onder de noemer Generatie van 51 verwijzend naar het geboortejaar van enkele debuteerders uit Stalowa Wola zoals Andrzej Krzanowski, Eugeniusz Knapik en Aleksander Lasoń. Ze braken met de esthetiek van de avant-garde en werd de moderniteit harmonieus gekoppeld aan de traditie.

Aleksander Lasoń

Aleksander Nowak

Mikołaj Górecki

Henryk Cierpioł Muziekjournalist, hoofd van de muziekredactie van Radio Katowice. Hij studeerde aan het Karol Szymanowski Muziekconservatorium van Katowice waar hij doceert.

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

Een jonge componist vandaag met een steen in de hand Het gebeurde op een Poolse skihelling. Ik had mijn groep reeds ver achter mij gelaten, dus ik ging er van uit dat ik alleen de berg zou opgaan. Een onbekende man kwam echter naast mij op het skistoeltje plaatsnemen. Na enige tijd de sneeuw van onze jas geklopt te hebben onder begeleiding van het monotone gezoem van de skiliftmotor, begon hij te reutelen, gaf een soort geloei ten beste... en viel stil. Gewiegd door de wind raakten we verwikkeld in een spontaan gesprek: Wat doet u voor de kost? – begon het heerschap, toen we door de in zulke gevallen gebruikelijke onderwerpen heen waren, als de kwaliteit van het skiliftmechanisme, de prijzen van de beurtenkaartjes en de ongunstige weersomstandigheden. – Ik componeer – antwoordde ik laconiek. – U componeert? Wat, bloemen?1 – antwoordde de oprecht verwonderde skiër. – Nee, muziek. Ik ben componist – zei ik, waarbij ik een lichte lach verhulde. Ik voelde al welke richting deze conversatie uit ging. – O! Ik heb me altijd al afgevraagd waartoe die componisten dienen. De mensen in het orkest hebben toch een partituur, ze weten wat ze moeten spelen, en zíj staan daar maar te zwaaien... – Excuseer, maar in de regel is dat de taak van de dirigent – antwoordde ik mijn plezier verbergend. – Ik schrijf muziek, en nadien voert zo’n orkest die uit. – Echt? Wordt dit nog steeds gedaan na Beethoven? Dit is niet het enige, maar toch wel het meest spectaculaire voorbeeld van hoeveel verwondering mijn werkzaamheid kan opwekken. Immers, wát drijft een jonge mens ertoe zijn leven te wijden aan iets zo moeilijks en hermetisch, als de wereld van de hedendaagse muziek? Om al was het maar een gedeeltelijk antwoord te vinden, moeten wij de vraag in twee splitsen. Ten eerste: waarom componeren mensen?; ten tweede: waarom beslissen sommigen voor het beroep van componist? 1. Het Poolse werkwoord voor ‘com- De drang tot scheppen is zo oud als de mensheid. Zelfs poneren’, komponować, wordt de neanderthaler maakte kunst, dat kun je nagaan in ook gebruikt in de betekenis van Spaanse grotten van Nerja. Mag het dus verbazen dat er, ‘samenstellen’, zoals bv. in ‘een los van de vele meesterwerken, waarvan de geschiedeboeket samenstellen’. (voetnoot nis ons voorziet – van Machault, Ockeghem, Palestrina, van de vertaler, ap)

Bach, Mozart, Beethoven of Chopin – nog steeds mensen te vinden zijn die de nood tot artistieke schepping voelen? Er zijn mensen die blijkbaar geen genoegen kunnen nemen met wat er tot nu toe is gecreëerd en die pogen om in eigen naam een steentje bij te dragen aan de bouw van de Tempel van Alle Menselijke Verwezenlijkingen, hoewel die reeds lang lijkt te zijn voltooid. Trachten we eens te kijken met de blik van de componist die met zijn steen in de hand de genoemde Tempel in ogenschouw neemt. Hij ziet het harmonische beeld van een eeuwenlange culturele evolutie. Romaanse rotondes hier, gotische hoogreikende torens daar, apsissen, kloostertuinen, portieken... bij alles vloeit het ene natuurlijk voort uit het andere, en elke kubieke centimeter bouwwerk schijnt te zijn gelegd door een meesterhand uit lang vervlogen tijden. Een adembenemend schouwspel, deze Tempel. Maar niet minder van belang is dat, wat verborgen blijft. Wat ziet onze kunstenaar niet? Al datgene, wat eeuwenlang instortte. Mislukte pogingen, riskante experimenten, ongunstige elementen... Dat alles blijft verborgen, niet enkel voor hem, maar voor iedere toeschouwer. Maar het is precies hier, op het exercitieterrein van de artistieke catastrofe, dat de boog van de uiteindelijke triomf verrees. En nu moet hij, de Kunstenaar, voor de ogen van de menigte, recensenten, critici, concurrerende scheppers, de hele aannemersploeg, een plan voorleggen dat niet alleen even mooi zal zijn, maar tevens uitzonderlijk en begrijpelijk en uitvoerbaar. Bovendien wordt elk falen vlijtig genoteerd in de vaktijdschriften... Niet zo lang terug kwamen er de mooie bijgebouwtjes van de spectralisten2 bij – ze zien er wat organisch, plantaardig, welhaast 2. Het spectralisme is een muziek- levend uit. Er zijn ook de meditatieve, met het clair-obscur stroming die voor harmoniek, spelende kapellen van de minimalisten3. Er is de kamer van melodiek, vorm en ritme ver- George Crumb, vol geometrische symbolen op de vloer, zoals trekt vanuit het klankenspecop het toneel; een Olivier Messiaen-ruimte, zwanger van trum. Begonnen in Frankrijk in de echte vogelzang; of die van Fausto Romitelli, schijnbaar uit jaren ‘70. De belangrijkste vertegesmolten was vervaardigd... Al deze kamers bestaan nog genwoordigers zijn Tristan Murail maar kort, toch worden ze algemeen erkend en is er niemand en Gérard Grisey. die eraan denkt ze te slopen. 3. Een informele benaming voor Er is echter ook bouwgrond voor de jongste generatie. componisten die zich beroepen op een breed opgevatte spiritua- Toch heerst de indruk dat er steeds maar een bulldozer rond liteit, maar die in klanktaal onder- de aannemersploeg cirkelt. Als ze iets meesterlijks opzetten, ling erg kunnen verschillen, zoals: wordt het dadelijk met de grond gelijkgemaakt – eindeloos, Arvo Pärt, Sofia Goebaidoelina, Henryk Mikołaj Górecki, La Monte Young.

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

en geheel synchroon. Hier staat nu de jonge componist met zijn steen, hij vraagt zich af waar hij die moet leggen om iets nieuws te bouwen en opgemerkt te worden. Misschien ‘werpen’, niet leggen? Maar waar? Op iets anders? Op iemand? Hedendaagse muziek wordt, vaak niet ongegrond, gezien als één grote wirwar van buitenissige karikaturen. Dat komt doordat in concertzalen muziek weerklinkt die de grootste proef nog niet heeft doorstaan, die van de tijd. Vandaag horen we enkel de meest volkomen scheppingen van de voorbije tijden; allemaal werden ze uitgevoerd, uitgegeven, besproken. Bij hedendaagse werken is er niet zo’n ‘filter’, en daarom krijgt de luisteraar vaak werken voorgeschoteld die niet van de hoogste kwaliteit zijn. Maar betekent het grote aantal gefaalde experimenten dan dat het niet loont om te trachten iets nieuws en moois te maken? Wat doet jonge mensen beslissen om te gaan studeren en hun leven te vullen met componeren? Dikwijls zijn ze zich, net zoals ik, in hun jeugdige onwetendheid niet eens bewust van de uitdaging die ze zichzelf gesteld hebben. Ze schrijven stukken die barsten van de door de stroom van de geschiedenis reeds uitgeschuurde uitdrukkingsmiddelen – hetzij romantische, hetzij avant-gardistische – en vinden zichzelf onterecht origineel. Of ze kunnen in de overtuiging verkeren dat ze al geniale componisten zijn, en dat hun studies enkel dienen opdat iemand hen zou oppikken en aan de wereld tonen. Een beslissing op jonge leeftijd wordt nooit volledig bewust genomen, de kennis is nog te beperkt, de levenservaring onvoldoende. Maar wie vol overtuiging beslist, laat zich door de rede van niets beroven. Uiteraard weerklinkt de vraag die verscheidene familieleden (overwegend de ingenieurstypes) mij in mijn middelbareschooltijd vaak gesteld hebben – of ik componeren dan niet als hobby kan zien, en mij beroepsmatig met iets anders bezighouden? Je kan een hobbyschilder zijn of –schrijver na de uren in het bedrijf, een zondagsbeeldhouwer, maar een componist in je vrije tijd? Er is slechts één zaak die een muziekmaker onderscheidt van andere kunstenaars, en waardoor zo’n optie bij voorbaat uitgesloten is. Dat is de nood aan bemiddelaars tussen mij en de luisteraar – nl. de uitvoerders. Wie thuis bij de haard zit te schrijven, zal daar geen 4. Ik ga voorbij aan de enkele uit- uitvoerende muzikanten vinden4. Hiervoor moet je je zonderingen en mensen die thuis in het milieu begeven. De keuze is dus eenvoudig: alles elektronische muziek compone- of niets. ren, maar hier draait het veelal om commercieel gerichte muziek.

Henryk Mikołaj Górecki, de Meester van Katowice, legde deze kwestie aan een jonge componist voor met de volgende woorden: “Als je twee, drie dagen kan overleven zonder muziek, componeer dan niet. Breng dan liever je tijd door met je vriendinnetje, of met bier drinken.” Dat is beter, zowel voor jezelf als voor de potentiële luisteraar. Maar als je écht niet kan zonder componeren, sluit dan geen compromissen. Er is immers nog veel plaats in de Tempel van Alle Menselijke Verwezenlijkingen. Przemysław Scheller Componist, kenner en verzamelaar van etnische instrumenten. Afgestudeerd aan het Karol Szymanowski Muziekconservatorium in 2014. Winnaar van prijzen en wedstrijden in Polen en buitenland.

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

Enkele Poolse festivals van nieuwe muziek Warschau

Warszawska Jesień (Herfst van Warschau), Internationaal Festival van Hedendaagse Muziek Dit is het oudste Poolse festival van hedendaagse muziek; het is ook één van de belangrijkste ter wereld in dit domein. Gedurende tientallen jaren was dit het enige evenement van dit genre in Centraal- en Oost-Europa. Meer informatie over zijn rol in de ontwikkeling van de Poolse compositieschool vindt u in de tekst van H. Cierpioł. artistieke leiding: Zbigniew Wielecki volgende editie: 18–26 september 2015 www.warszawska-jesien.art.pl

Warschau

Łańcuch (Ketting), Festival gewijd aan het oeuvre van Witold Lutosławski Dit monothematische festival werd opgericht in 2004 door de Witold Lutosławskivereniging (Towarzystwo im. Witolda Lutosławskiego). De muzikale erfenis van W. Lutosławski wordt voorgesteld in de bredere context van de hedendaagse Europese muziek. artistieke leiding: Roman Rewakowicz volgende editie: januari 2016 | www.lutoslawski.org.pl

Wrocław

Musica Polonica Nova Deze biënnale die werd opgericht in 1961, is een verzamelplaats voor Poolse componisten sinds de tijd van de ‘Tweede golf’ van de jaren ’60 tot de ‘jonge generatie’ van de 21e eeuw. De componisten van Opper-Silezië en Wrocław zijn sterk vertegenwoordigd op dit festival. De editie 2016 maakt deel uit van het muzikale programma van Wrocław als Culturele Hoofdstad van Europa. artistieke leiding: Szymon Bywalec volgende editie: lente 2016 | www.musicapolonicanova.pl

Wrocław

Poznań

Katowice

Musica Electronica Nova (men), Internationaal Festival van Elektro-akoestische Muziek Deze biënnale linkt verschillende stromingen van elektronische muziek (van etudes tot improvisatie) aan verschillende vormen van performances, theater, dans en videokunst. Het men werd opgericht in 2005 en wordt georganiseerd door het Nationaal Forum voor Muziek (Narodowe Forum Muzyki). De ringtunes gecomponeerd door de deelnemers, kan u downloaden op de website! artistieke leiding: Elżbieta Sikora volgende editie: lente 2017 | www.musicaelectronicanova.pl Poznańska Wiosna Muzyczna (Muzikale lente van Poznań) Dit gratis festival zag het levenslicht in 1961 en stelt het werk en de musici uit het muzikale milieu van Poznań voor. Zijn programma wordt gekenmerkt door de confrontatie van het nieuwe en het moderne, van lokale creaties tot internationale producties. artistieke leiding: Artur Kroschel volgende editie: lente 2016 | www.wiosnamuzyczna.pl Festiwal Prawykonań (Festival van Avant-premières) Het speciale karakter van dit festival ligt in het feit dat het werk van Poolse componisten brengt dat nog nooit eerder werd gespeeld. Deze biënnale vindt plaats in het gebouw van het Nationaal Symfonisch Orkest van de Poolse Radio in Katowice (nospr). artistieke leiding: Joanna Wnuk-Nazarowa volgende editie: lente 2017 | www.festiwalprawykonan.pl

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië

Krakau

Międzynarodowy Festiwal Kompozytorów Krakowskich (Internationaal Festival van Krakause Componisten) Sinds 1989 brengt dit festival de professionele creaties van componisten uit Krakau, van studenten tot de meest gerenommeerde artiesten. Zijn educatief programma wordt uitgevoerd in samenwerking met het Conservatorium van Krakau en de Jagiellonenuniversiteit. artistieke leiding: Marcel Chyrzyński volgende editie: lente 2016 | www.zkp.krakow.pl

Krakau

Sacrum Profanum Dit festival werd boven de doopvont gehouden in 2003 en combineert klassieke muziek met andere stromingen binnen de hedendaagse muziek. De bedoeling is om de rijkheid aan klanken van de 20e en 21e eeuwse muziek te verkennen. Elk jaar komen de werken uit een ander land. artistieke leiding: Filip Berkowicz volgende editie: september 2015 | www.sacrumprofanum.com Oostzee Rusland

Litouwen

Wit-Rusland

Duitsland

Poznań

Warschau

Wrocław Katowice Krakau Tsjechië

Oekraïne Slovakije

auteurs: Szymon Bywalec, Henryk Cierpioł, Przemysław Scheller concept en uitwerking: Maria Winiarska redactie: Jeremy Lambert, Natalia Mosor, Maria Winiarska vertaling: Jeremy Lambert, Alexandre Popowycz, Thomas Vanhauwaert grafisch project: Tomasz Bierkowski

Het Pools Instituut – Dienst Cultuur van de Ambassade van Polen in Brussel heeft als doel om de kennis van de Poolse geschiedenis, taal en cultuur te bevorderen in België, evenals het publiek op de hoogte houden van de intellectuele en artistieke ontwikkelingen in het Polen van vandaag. Zijn werk bestaat uit het aanmoedigen van uitwisselingen tussen Polen en België op gebied van cultuur, onderwijs en wetenschap (zowel de exacte als de menswetenschappen). Om dit te realiseren werkt het Poolse Instituut samen met andere instellingen en Belgische organisaties zoals festivals, vzw’s, etc. Het Pools Instituut – Dienst Cultuur van de Ambassade van Polen in Brussel is lid van eunic Brussels – Europees Netwerk van Nationale Culturele Instituten. www.poolsecultuur.eu www.facebook.com/PolishCultureBrussels twitter : @PLInst_Brussels

imaginary landscape. nieuwe muziek uit silezië