pod redakcją Agnieszki Wiśniewskiej i Piotra Mareckiego
W y d aw nic t w o K r y t y k i P ol i t y c znej
AGNIESZKA WIŚNIEWSKA WSTĘP HISTORIA KRYTYCZNA, CZYLI CO TY WIESZ O POLSKIM KINIE?
Kino polskie 1989–2009. Historia krytyczna Warszawa 2010 © Copyright for the Preface by Agnieszka Wiśniewska, 2010 © Copyright for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2010 Wydanie pierwsze Printed in Poland ISBN 978-83-61006-15-2
Książka ukazuje się przy wsparciu Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej
Historię kina zwykle pisze się po to, by uporządkować pewne zjawiska: ułożyć fi lmy w chronologiczne ciągi, wyliczyć twórców, sklasyfikować tematy, fabuły i bohaterów. Kino polskie 1989–2009 również jest propozycją syntetycznego spojrzenia na rodzimą kinematografię – tyle że spojrzenia krytycznego wobec utrwalonych rozpoznań i interpretacji. Odwracamy porządki, mieszamy ciągi, rozkładamy obraz i układamy go na nowo. Wybraliśmy dwadzieścia filmów zrealizowanych w latach 1989–2009, najbardziej reprezentatywnych dla tego okresu. Są wśród nich obrazy okrzyknięte arcydziełami i odrzucone przez krytykę. Filmy najczęściej recenzowane i te zupełnie pominięte. Popularne kinowe hity i awangarda. Kiler, Psy czy Cześć, Tereska został y niegdyś opatrzone etykietkami, które na dobre się z tymi filmami zrosły. Zaproponowane przez krytyków interpretacje zostały zaakceptowane i teraz już tylko się je powtarza. Świetnie wiemy, o czym są te fi lmy, który jest „dobry” „ważny”, „poruszający”, a którego nie warto oglądać. Nikt już się nie zastanawia, kto te etykiety przyklejał i na jakiej podstawie. Widz zna „obowiązujące” interpretacje na pamięć i oglądając fi lmy, odruchowo je przywołuje. Krytyka na nowe rozpoznania się nie porywa – bo niby co można jeszcze napisać o Długu czy Quo vadis? U źródeł książki Kino polskie 1989–2009. Historia krytyczna leży jednak przekonanie, że napisać o nich można bardzo dużo. 5
Historia krytyczna
1. Bożena Keff pisze, że filmy te są „znaczącym elementem coraz bardziej konserwatywnego, coraz bardziej nieświadomego własnej realnej tożsamości i coraz bardziej zakłamanego polskiego wizerunku własnego. Ktoś to ogląda, ktoś się tym karmi”, zob. też, Psy Władysława Pasikowskiego, czyli Polska jest twardzielem, w tym tomie, s. 34.
Sięgnęliśmy po dwadzieścia filmów ostatniego dwudziestolecia po to, by odczytać je na nowo. Dostrzegliśmy w nich dwadzieścia kluczowych zagadnień i pytań, na które próbowano odpowiedzieć, diagnozując polską rzeczywistość po transformacji. Pozycja kobiety w społeczeństwie, dominujący obraz męskości, prawa mniejszości, miejsce religii i duchowości w życiu publicznym i prywatnym, bieda, rola inteligencji, problemy wsi... Dlaczego jednak w ogóle warto patrzeć z tej perspektywy na polską kinematografię? Profesjonalne kino to potężna machina, angażująca mnóstwo osób i środków. Wielki kulturalny przemysł, za którym stoi dominująca ideologia – zestaw wyobrażeń o świecie i jego mechanizmach traktowanych jako oczywiste i naturalne. To ona kształtuje społeczne gusta, podpowiada, co jest aktualnie problemem społecznym i kto jest wielkim Polakiem. Z jakiegoś powodu problemem tym nie jest podziemie aborcyjne, wykorzystywanie seksualne kobiet przez znanych polityków czy niepłacenie alimentów. Z jakiejś przyczyny za wielkich Polaków uznawani są księża i zabici żołnierze, a rzadko naukowcy czy aktywiści ruchów społecznych. Oglądając na nowo – i krytycznie – filmy powstałe po 1989 roku, obserwujemy proces utwierdzania przez kino takich banalnych, zmistyfi kowanych, a nierzadko zupełnie fałszywych diagnoz dotyczących polskiego społeczeństwa 1. Czy Tereska z filmu Roberta Glińskiego naprawdę miała jakiekolwiek szanse zostać projektantką mody czy choćby krawcową? Czy rewolucyjne idee wolności, równości i braterstwa rzeczywiście zdewaluowały się w kapitalistycznej rzeczywistości, co sugeruje Biały Kieślowskiego? Historia krytyczna to szukanie odpowiedzi na takie właśnie pytania. To również zadawanie nowych pytań, takich, których nikt dotąd nie chciał bądź nie czuł potrzeby formułować: niewygodnych, niepotrzebnych. A skoro nikt nie pytał, to nikt też nie odpowiadał. Kino reprodukuje dominującą ideologię, zarządzając społecznymi lękami, tworząc iluzję harmonii, w której cudownie rozwiązują się wszelkie prywatne i publiczne konfl ikty. Ale nie tylko. Cechą kinowej fantazji, nierzadko przecież tak fascynującej i sugestywnej, jest bowiem pewna nieciągłość. Ta „luka” w obrazie zakłóca pracę fi lmowej ideologii, wyzwala widza spod jej władzy. Wystarczy tylko ją odnaleźć. Szukamy więc głębiej, patrzymy pod innym kątem – i trafiamy na homoerotyczne relacje łączące bohaterów gangster6
skich filmów Władysława Pasikowskiego czy paradoksalną pochwałę antybohaterstwa i bierności w Katyniu Andrzeja Wajdy. Jak więc wygląda polskie społeczeństwo ostatnich dwudziestu lat? Jakie wyobrażenia na swój temat wizualizuje w zrealizowanych po transformacji filmach? Czy rozlicza się z przeszłością? Zachłystuje teraźniejszością? Co polskie kino mówi o Polsce? Do napisania krytycznej historii rodzimego kina zaprosiliśmy pisarzy, literaturoznawców, socjologów, artystę sztuk wizualnych, dramaturga, historyczkę, teologa, politologa, fi lozofa, psychologa i kulturoznawcę. Sebastian Duda, Bożena Keff, Julian Kutyła, Jakub Majmurek, Piotr Marecki, Zbigniew Masternak, Kuba Mikurda, Paweł Mościcki, Łukasz Orbitowski, Joanna Ostrowska, Jarosław Pietrzak, Igor Stokfiszewski, Michał Sutowski, Kazimiera Szczuka, Eliza Szybowicz, Krzysztof Tomasik, Agnieszka Wiśniewska, Michał Zygmunt oraz Artur Żmijewski to autorzy, którzy na co dzień nie zajmują się krytyką filmową lub zajmują się nią sporadycznie, sięgając po różne narzędzia badawcze i metody. Często czytają dany film poprzez inne obrazy, nakręcone przez tego same reżysera bądź też reprezentujące ten sam gatunek, temat czy region. Otrzymujemy w ten sposób narzędzia do interpretacji także innych tytułów zrealizowanych po 1989 roku. Teksty uzupełniają dodatkowe informacje, które dopełniają analizę filmów. Kino polskie 1989–2009 to historia, która odchodzi od spetryfikowanych interpretacji, zadaje niewygodne pytania i umieszcza filmy w nowych, zaskakujących kontekstach. Dzięki temu wyłania się z niej świeży i pełniejszy obraz zarówno rodzimej kinematografii, jak i polskiej rzeczywistości po 1989 roku.
7
Spis treści
Agnieszka Wiśniewska Wstęp. Historia krytyczna Piotr Marecki Nad rzeką, której nie ma Andrzeja Barańskiego, czyli przyliteracki status kina Bożena Keff Psy Władysława Pasikowskiego, czyli Polska jest twardzielem Paweł Mościcki Biały Krzysztofa Kieślowskiego i ideały rewolucji Kuba Mikurda Przypadek Pekosińskiego Grzegorza Królikiewicza, czyli ćwiczenia z historii Zbigniew Masternak Jańcio Wodnik Jana Jakuba Kolskiego, czyli u Pana Boga za piecem Julian Kutyła Szamanka Andrzeja Żuławskiego, czyli kto komu zjadł mózg Łukasz Orbitowski Kiler Juliusza Machulskiego, czyli dlaczego polskie kino gatunkowe nie jest gatunkowe Igor Stokfiszewski Dług Krzysztofa Krauzego, czyli etyka długu i etyka Długu Jakub Majmurek Egoiści Mariusza Trelińskiego, czyli lęk przed uwiedzeniem Jaroslaw Pietrzak Cześć Tereska Roberta Glińskiego, czyli defraudacja poetyki kina społecznego
5
11
25
35
47
59
71
81
91
101
115
Sebastian Duda Quo vadis Jerzego Kawalerowicza, czyli premiera u papieża
129
Michał Sutowski Dzień świra Marka Koterskiego, czyli to nie jest kraj dla starych inteligentów
143
Joanna Ostrowska Pianista Romana Polańskiego, czyli Holocaust Story po polsku
157
Michał Zygmunt Ubu król Piotra Szulkina, czyli kino reaguje na politykę
171
Krzysztof Tomasik Kochankowie z Marony Izabelli Cywińskiej, czyli homoseksualny anachronizm
181
Kazimiera Szczuka Plac Zbawiciela Krzysztofa Krauzego i Joanny Kos-Krauze, czyli kobieta jako parias
191
Artur Żmijewski Katyń, Karole, Świadectwo, czyli praca ideologii
205
Agnieszka Wiśniewska 33 sceny z życia Małgorzaty Szumowskiej, czyli kino 1:1
217
Eliza Szybowicz Wojna polsko-ruska Xawerego Żuławskiego, czyli zerwanie z realizmem
229
Bożena Keff Rewers Borysa Lankosza, czyli chłop, diabeł, wice-Żyd
243
Autorzy
256
Indeks nazwisk
260
Indeks tytułów
267
Projekt okładki i łamanie: Karolina Kotowska Redakcja: Agnieszka Wiśniewska, Piotr Marecki Korekta: Emilia Walczak, Joanna Dzik Indeks: Dominika Jędrzejczyk, Jaś Kapela Współpraca: Zespół Druk i oprawa:
ul. Niedziałkowskiego 8-12, 45-085 Opole www.opolgraf.com.pl Wydrukowano na papierze ekologicznym Wydawnictwo Krytyki Politycznej ul. Nowy Świat 63 00-042 Warszawa redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl