Tradicionalni poljoprivredni pejzaži by Expeditio

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Izdavači: EXPEDITIO, Kulturno zavičajno udruženje NAPREDAK Gornja Lastva, Maslinarsko društvo „Boka“, Fondacija Petrović Njegoš Urednice: Aleksandra Kapetanović, Marija Nikolić, Biljana Gligorić, Tatjana Rajić Fotografije: EXPEDITIO, Anton Gula Marković (naslovna), Wiwik Dharmiasih (str. 11), Fotolia (str. 4-9) Štampa: Biro Konto, Igalo, Crna Gora Tiraž: 1000 primjeraka Mjesto i godina izdanja: Kotor, 2018.

This project is funded by the European Union. This booklet has been produced with the assistance of the European Union, ORCA and partners of a regional Consortium, implementing the “Sustainable Agriculture for Sustainable Balkans: Strengthening advocacy capacities of CSOs and developing policies in the Western Balkans” project. The contents of this booklet is the sole responsibility of EXPEDITIO, NAPREDAK Gornja Lastva and Olive Growers Association BOKA and can in no way be taken to reflect the views of the European Union, ORCA or the partners of the Consortium.

Fotografija na naslovnoj strani: Gornja Lastva

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Sadržaj Poljoprivredni pejzaži

Međunarodni kontekst

Vrijednosti i značaj tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža

Poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Stanje poljoprivrednih pejzaža

Primjeri aktivnosti na proučavanju, zaštiti i obnovi tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža

Preporuke za poboljšanje okvira za zaštitu, planiranje i obnovu tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža u Crnoj Gori

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Poljoprivredni pejzaži Poljoprivredni pejzaži su svjedočanstvo duge istorije interakcije ljudi i zemljišta; to su često jedinstveni primjeri zajedničkog života ljudi i prirode i njihovog međusobnog uticaja. Oni pokazuju bogatstvo raznovrsnosti kulture i pejzaža, sisteme održivog korišćenja zemljišta i u nekim slučajevima svakodnevnu borbu ljudi za opstanak u ekstremnim klimatskim i životnim uslovima.

Batad, Filipini

Folegandros, Grčka

Yunnan, Kina

Dolina Rajne, Njemačka

Öland, Švedska

Pirineji, Francuska

(World Heritage, broj 69, 2013, https://whc. unesco.org/en/review/69/)

Ljudska kultura i razvoj neraskidivo su povezani s razvojem poljoprivrede. Prošlo je oko 12 000 godina otkad su ljudi napustili lovačko-sakupljački način života. Naučili su da čuvaju sjeme od sezone do sezone i da ga siju, što je značilo da, umjesto stalne potrage za hranom, mogu ostati na jednom mjestu. Mogli su se koncentrisati na izgradnju svojih zajednica i, istovremeno, na razvoj poljoprivrednih sistema koje su prilagođavali lokalnim klimatskim uslovima, što im je omogućilo ne samo da prežive već i da napreduju na zemlji na kojoj su se nastanili. Sa svakom generacijom koja je

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

unapređivala znanja prethode, ovi mudri sistemi nose sa sobom autohtono znanje sakupljano vjekovima. (Accenting the ‘culture’ in agriculture, FAO)

Tako su tokom vremena širom svijeta nastali specifični

poljoprivredni sistemi i pejzaži, koje su stvarale, oblikovale i održavale generacije ratara i stočara koristeći različite prirodne resurse i načine upravljanja prilagođene lokalnim uslovima.

Dolina Douro, Portugalija

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Poljoprivredna aktivnost i razvijeni poljoprivredni sistemi nijesu zaslužni samo za obezbjeđivanje hrane i egzistencije ljudima, nastanak autohtonih sistema znanja, otpornost ekosistema i očuvanje biodiverziteta, već i za stvaranje izuzetnih pejzaža. Tradicionalni poljoprivredni pejzaži, koji su nastajali tokom istorije kroz različite poljoprivredne aktivnosti ljudi na određenom prostoru, predstavljaju primarni oblik kulturnog pejzaža.

i prostora tokom vremena, kulturni pejzaž predstavlja najširu i najobuhvatniju kategoriju kulturne baštine. (Okvirna konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturne baštine za društvo, Faro konvencija, 2005)

Kulturni pejzaži predstavljaju kombinovana djela prirode i čovjeka. Oni ilustruju

razvoj ljudskog društva i naselja tokom vremena, pod uticajem fizičkih ograničenja i/ili mogućnosti njihovog prirodnog okruženja, kao i uzastopnih društvenih, ekonomskih i kulturnih snaga, kako spoljašnjih tako i unutrašnjih.

(Operativne smjernice za primjenu Konvencije o Svjetskoj baštini)

Polazeći od šire definicije kulturne baštine koja obuhvata sve vidove životne sredine nastale interakcijom čovjeka Primorske planine i Lovćen Lavaux, Švajcarska

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Međunarodni kontekst

Batad terasasta polja riže, Filipini

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu – UNESCO je još 1972. godine donijela Konvenciju o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine. Najznačajnija osobina Konvencije je da u jednom dokumentu sažima koncepcije zaštite prirode i očuvanja kulturne baštine. Konvencija prepoznaje načine na koji ljudi djeluju na prirodu i priroda na ljude, kao i osnovnu potrebu za očuvanjem ravnoteže između njih.

Konvencija o svjetskoj baštini dopunjena je 1992. godine uvođenjem pojma kulturnog pejzaža. Pojam kulturni pejzaž obuhvata raznovrsnost ispoljavanja interakcije između ljudi i njihovog prirodnog okruženja. Poljoprivredni pejzaži pripadaju kategoriji organski razvijenih pejzaža, koji su rezultat privrednih aktivnosti. Mnogi od njih su kontinuirani pejzaži, koji još uvijek imaju aktivnu ulogu, dok ima i reliktnih (ili fosilnih) pejzaža čiji je razvojni proces došao do kraja u nekom trenutku u prošlosti.

ili pastoralne karakteristike. Skoro 75% svih kulturnih pejzaža na Listi svjetske baštine imaju neke poljoprivredne ili pastoralne osobine, iako one ne moraju biti glavni razlog za upis. Analiza područja na nacionalnim listama potencijalnih dobara pokazuje da, od njihovog ukupnog broja, 10% imaju poljoprivredni ili pastoralni značaj. http://whc.unesco.org/

Danas 13% područja Svjetske baštine predstavljaju dobra koja imaju poljoprivredne i/ Yunnan, Kina

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Cinque Terre, Italija

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Da bi se sačuvali i potpomogli sistemi poljoprivredne baštine u svijetu, kao odgovor na globalne trendove koji ugrožavaju porodičnu poljoprivrednu proizvodnju i tradicionalne poljoprivredne sisteme, 2002. godine, tokom Svjetskog samita o održivom razvoju u Johanesburgu, Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija – FAO pokrenula je Inicijativu globalnog partnerstva za zaštitu i prilagođeno upravljanje Globalno važnim sistemima poljoprivredne baštine – GIAHS.

Opšti cilj GIAHS programa je da identifikuje i zaštiti Globalno važne sisteme poljoprivredne baštine i pejzaže koji su sa njima povezani, da zaštiti poljoprivredni biodiverzitet i sisteme znanja putem uspostavljanja dugoročnog programa za podšku takvih sistema i za unapređenje dobrobiti na globalnom, nacionalnom i lokalnom nivou koje proističu iz dinamične zaštite, održivog upravljanja i unapređenja održivosti ovih sistema.

GIAHS sistemi predstavljaju nastavak istorijskih tradicija i znanja koji su se razvijali tokom vjekova. Pejzaži poljoprivredne baštine nijesu samo važna znamenja od istorijske vrijednosti, oni takođe zavise od poljoprivrednih zajednica koje na njima žive i koje se razvijaju. Ove zajednice su čuvari institucionalne, ekološke i kulturne baštine koja obezbjeđuje raznovrsne dobrobiti i usluge na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou. Do sada je već oko 50 lokaliteta iz cijelog svijeta prepoznato kao GIAHS. www.fao.org/giahs/en

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Subak sistem na pirinÄ?anim poljima, Bali

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Vrijednosti i značaj tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža

Poljoprivreda oplemenjuje prostor, izdiže ga na nivo kulturnoga dobra, ali i hrani čovjeka. Tradicionalni poljoprivredni pejzaži

predstavljaju osnovne resurse teritorije i imaju veliku ekonomsku vrijednost, ali i doprinose vrijednosti ukupnog kulturnog pejzaža.

Poljoprivredni pejzaži su odraz ljudi i zajednice koja ih je stvorila, njihovih potreba i vještina. Poljoprivredni pejzaži istovremeno formiraju i odražavaju identitet i ljudi i prostora. Oni su simboli trajanja i pripadanja ljudi nekom prostoru, simboli njihovog truda i teškog rada, simboli poštovanja prirode i tla. Costiera Amalfitana, Italija

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Međa sa vertikalnim međašima, centralni dio Crne Gore

Katun Dugi doci, Boka Kotorska

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Primjeri tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža postoje, i u velikoj mjeri su očuvani, na cijeloj teritoriji Crne Gore, a karakteriše ih njihova izuzetna raznolikost na relativno malom prostoru. Primorski dio Crne Gore je tipičan mediteranski predio. Relativno oskudne površine obradivog zemljišta u okviru tog pretežno kraškog predjela nalaze se ili u okviru

Boka Kotorska

manjih polja ili su razvijene na padinama u obliku terasastih dolaca. Terasasti doci su formirani na terenu u nagibu, a njihovi poptorni zidovi su građeni u suvozidu, od lokalnog kamena bez maltera. Na docima i poljima su pretežno maslinjaci, ali i vinogradi i ostale kulture. Značajne površine pod vinogradima nalaze se na području oko Skadarskog

Crmnica

jezera, kako u poljima tako i na padinama, na terasastim docima. Centralni, kraški dio Crne Gore ispresjecan je veoma malim plodnim vrtačama i uvalama – dolovima ograđenim međama od suvozida. I u ovoj zoni se na padinama javljaju terasasti doci sa podzidima od suvozida.

Kuči

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Plodna polja i ravnice, koja se nalaze najčešće uz veće riječne tokove, veoma su rijetka. Ove zone formiraju specifičan tip poljoprivrednog pejzaža, kojeg karakterišu paralelne izdužene parcele sa obradivim površinama, postavljene upravno na riječni tok ili saobraćajnicu.

pejzaži sa selima razbijenog tipa. Kod ovog pejzaža kuće sa pomoćnim objektima se nalaze u sredini velikih imanja, koja imaju voćnjake, njive, pašnjake i dio šume.

Skoro na cijeloj teritoriji Crne Gore, u planinskom dijelu se nalazi zona katuna. Katuni su privremena, sezonska naselja U sjevernom dijelu Crne Gore, koja su nastajala u krajevima u oko plodnih riječnih dolina i na kojima se stanovništvo bavilo stočarstvom, i u kojima je padinama brda, formiraju se

Gornje polje, Nikšić

Okolina Plava

zbog problema sa ispašom u pojedinim djelovima godine bilo neophodno izmještanje u krajeve bogatije pašnjacima. Ove pejzaže, koji su često na granici šuma i pašnjaka, karakterišu katuni zbijenog tipa, sa kolibama i torovima.

Pivska planina

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Maslinjaci, Dobre vode, Bar

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

VInogradi, Crmnica

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

LjeĹĄanska nahija

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Smokovci, iznad Skadarskog jezera

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Okolina Nikšića

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Konjuhe

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Velika

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Katuni, KuÄ?ke planine

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori

Dobri do, Durmitor

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Stanje tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža

Zapušteni maslinjaci na terasastim docima, Gornji Stoliv

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Poljoprivredni pejzaž je u potpunosti uslovljen djelatnošću koja ga formira. Kada zamre poljoprivreda, pejzaž se vraća u svoje prirodno stanje. Zbog smanjenog obima poljoprivredne proizvodnje ili čak njenog potpunog zamiranja u nekim dijelovima Crne Gore, većina tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža su zarasli i postali šumsko zemljište.

Zapušteni terasasti doci, Gornji Morinj, Boka Kotorska

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Uz to, u Crnoj Gori, je veoma izražen trend prenamjene i urbanizacije poljoprivredih površina. Postojeći trendovi razvoja i dalje prijete da degradiraju autentični pejzaž i unište njegove vrijednosti.

Dobrota, 2016.

Dobrota, avio snimak, polovina XX vijeka

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Dobrota, ostaci terasastih dolaca u gornjim zonama naselja

Dobrota, urbanizacija gornje zone naselja u kojoj su se nalazili terasasti doci

Zamiranje djelatnosti, ali i novi trendovi u poljoprivredi koji autohtone vrste zamjenjuju novima, kao i prekomjerna urbanizacija, dovode do ubrzane transformacije poljoprivrednih pejzaža odnosno do nestajanja dijela kulturnog pejzaža prije nego je i prepoznat kao kulturna baština ili kulturno dobro.

Dobrota

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Primjeri aktivnosti na proučavanju, zaštiti i obnovi tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža

Mali Zalazi

Radionica obnove suvozida u Gornjoj Lastvi

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Već duži niz godina u selu Gornja Lastva, na Vrmcu, realizuju se različite aktivnosti koje se tiču zaštite i obnove ruralnog nasljeđa i poljoprivrede. U okviru projekta AGRISCAPE&ME

realizovana je pilot aktivnost s ciljem da se sagleda stanje i iskustvo iz prošlosti vezano za poljoprivredu, kako bi se dobila osnova za njenu buduću obnovu. Aktivnosti koje su sprovedene

Beračice grožđa, prva polovina XX v.

Gornja Lastva, prva polovina XX v.

tokom projekta uključivale su između ostalog: - analizu dostupne građe, uključujući arhivsku građu i istorijski kartografski materijal, prije svega Austrougarske katastarske planove iz 1838;

Ostaci terasastih dolaca

UP revitalizacije ambijentalnih cjelina

Sastanak sa vlasnicima zemlje

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

- razgovor sa vlasnicima imanja; - određivanje i analizu namjene površina i formiranje baze podataka u GIS-u. Na temelju sprovedenih istraživanja, došlo se do podataka koji omogućavaju rekonstrukciju nekadašnjih namjena obradivog zemljišta. Ova rekonstrukcija poljoprivrednog pejzaža može biti polazna osnova za obnavljanje poljoprivredne djelatnosti i njen razvoj.

Izvod iz katastarskog plana, 1838.

Rezultat pilot projekta - Analiza namjene površina

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Zapuštenost, devastacija i gubitak tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža ne dovodi samo do gubitka važnog dijela kulturnog pejzaža već i do gubitka jednog od osnovnih resursa našeg prostora.

Očuvanjem, obnovom i održavanjem postojećih poljoprivrednih pejzaža utičemo na zaštitu važnog dijela kulturne baštine ali i na očuvanje izuzetno značajnog resursa za održivu poljoprivredu i održivi razvoj.

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Preporuke za poboljšanje okvira za zaštitu, planiranje i obnovu tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža u Crnoj Gori Očuvanje tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža zavisi od stanja poljoprivrede, njenog održavanja i obnove tamo gdje je napuštena. Da bi se uticalo na poboljšanje okvira za zaštitu, planiranje i obnovu tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža u Crnoj Gori potrebno je:

• unaprijediti zakonodavni

•

i institucionalni okvir, posebno iz tri ključne oblasti koje imaju direktni uticaj na poljoprivredni pejzaž: poljoprivrede i ruralnog razvoja, planiranja prostora i zaštite kulturne baštine; sprovesti detaljnu identifikaciju, mapiranje i analizu tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža na teritoriji Crne Gore; analizirati i definisati moguće modele korištenja i upravljanja, sa posebnim fokusom na pitanje vlasništva; stimulisati ostanak/ povratak ljudi na selo i bavljenje poljoprivredom

•

i stvarati okvir za participaciju različitih aktera u očuvanju poljoprivrednih pejzaža; obezbijediti podsticajne mjere za obnovu poljoprivrede, uz očuvanje tradicionalnih poljoprivrednih pejzaža, s državnog i lokalnog nivoa; sprovoditi edukaciju, obrazovanje, promociju s ciljem podizanja nivoa znanja i svijesti o vrijednosti i značaju poljoprivrednih pejzaža; kroz prostornoplanska rješenja destimulisati prenamjenu poljoprivrednog zemljišta i podsticati očuvanje poljoprivrednih pejzaža.

Tradicionalni poljoprivredni pejzaži u Crnoj Gori

Očuvanjem poljoprivrednih pejzaža poboljšava se kvalitet života zajednica i planete i rješavaju se ključna pitanja kao što su prilagođavanje klimatskim promjenama i rizicima. Poljoprivredni pejzaži su riznice znanja prošlih generacija koje, u svojoj naizgled jednostavnosti, čuvaju ključ koji će nam omogućiti da se suočimo sa budućim izazovima... https://whc.unesco.org/en/review/69/

Risan, Mala

Obnova tradicionalnog poljoprivrednog pejzaža za održivu poljoprivredu – AGRISCAPE&ME Cilj projekta AGRISCAPE&ME je da doprinese razvoju održive poljoprivrede kroz zalaganje za obnovu, očuvanje i unapređenje tradicionalnog poljoprivrednog pejzaža kao dijela ukupnog kulturnog pejzaža.

Fotografija na zadnjoj korici: Čavori, Lovćen

Partneri: EXPEDITIO Centar za održivi prostorni razvoj Kulturno zavičajno udruženje NAPREDAK Gornja Lastva Maslinarsko društvo „Boka“ – Boka Kotorska Saradnik: Mreža za ruralni razvoj Crne Gore U partnerstvu sa: Fondacija Petrović Njegoš

CIP - Kaталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISBN 978-9940-502-28-7 (EXPEDITIO) ISBN 978-9940-684-01-3 (Kulturno zavičajno udruženje “Napredak”) COBISS.CG-ID 35936272

Projekat se finansira iz sredstava Evropske unije u okviru regionalnog projekta “Održiva poljoprivreda za održivi Balkan: jačanje kapaciteta organizacija civilnog društva za javno zastupanje i razvijanje politika na zapadnom Balkanu“, koji realizuje regionalni konzorcijum organizacija civilnog društva iz Albanije (Institut za politiku životne sredine – IEP), bivše jugoslovenske republike Makedonije (FLOROZON), Kosova* (NGO AKTIV) i Crne Gore (Centar za zaštitu i proučavanje ptica – CZIP), predvođen Organizacijom za poštovanje i brigu o životinjama – ORCA iz Srbije. *Ovaj naziv je bez prejudiciranja statusa i u skladu je sa Rezolucijom Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija 1244 i mišljenjem Međunarodnog suda pravde o deklaraciji o nezavisnosti Kosova.

Tradicionalni poljoprivredni pejzaĹži u Crnoj Gori