V4
DE VOLKSKRANT DINSDAG 3 OKTOBER 2023
Architectuur REPORTAGE NIEUW LEEUWENVERBLIJF ARTIS
Thijs de Zeeuw, AvB alumnus and teacher, designed a residence for the lions in Artis
,~ , , ·_,·,-•'·_--
'tM
•(14--ti -~'Lle ~ .
0 voorae en lome mannetjesleeuw ligt languit in de nazomerzon die het Kerbertterras van dierentuin Artis overvloedig beschijnt.Achter de begroeiing, op een betonnen verhoging een paar meter verderop, overzien twee vrouwtjes de zanderige vlakte al even onbeweeglijk. Slechts de voedselresten midden op het terras verraden dat het er hier soms minder vredig aan toegaat. Het zijn niet de restanten van hetvleesmaal dat Artis hen geregeld voorschotelt, maar de poten en veren van een blauwe reiger die na zijn spontane bezoek aan het open verblijf een dag eerder eindigde tussen de leeuwenklauwen. De drie roofdieren hebben op deze vroege septemberdag geen idee wat hen boven het hoofd hangt. Wij toeschouwers wel: hun verhuizing van het monumentale terras uitt928 -vernoemd naar de tweede directeur van Artis-naar een veel grotere vlakte, even verderop in de oostelijke hoek van het park. V mocht meekijken bij de voorbereidingen. Hoewel de verhuizing al Jaren gele-
den stond gepland, dienden zich tijdens de coronacrisis problemen aan. Door geldgebrek zouden de leeuwen worden afgestoten en verhuizen naar een dierentuin in Zuid-Frankrijk. Twee anonieme filantropen sprongen in de bres voor Artis, zodat de leeuwen behouden bleven en de bouw van het complex alsnog kon doorgaan. De kosten van het nieuwe verblijf zijn geen staatsgeheim. Maar omdat met de twee weldoeners is afgesproken dat er geen bedragen worden
genoemd, zal dat niet gebeuren. Toen de leeuwen uit Artis dreigden te verdwijnen, werd een bedrag genoemd van 4 miljoen euro. Inmiddels wordt een bedrag van rond de 6 miljoen gefluisterd. En zo konden we ons op een voorjaarsdag vrij begeven in het nieuwe hol van de leeuw, het domein waar enkele maanden later de koning der dieren zal regeren. Waar landschapsarchitectThijs de Zeeuw tussen de bouwwerkzaamheden door vertelt dat het een raadsel blijft hoe de leeuwen hun nieuwe plek zullen ervaren. 'We weten veel, de verzorgers hebben veel ervaring met de dieren, maar het blijft belangrijk om verschillende gedragsopties aan te bieden', zegt hij. Zie het grote olifantenverblijf, vlak naast de nieuwe Ieeuwenplek. Sinds 2017 staan daar Aziatische olifanten, die het grootste deel van hun leven al in Artis hadden doorgebracht. De Zeeuw: 'We hebben hieroptimaal gezocht naar manieren om de dieren een zinvol bestaan te geven. Geur, tijd, ruimte en beschikbaarheid van voedsel spelen een grote rol in hun leven. Daarom ontwierpen we een plaatstructuur van beton, met rotsen waartegen de olifant zijn huid kan schuren. We verstoppen er soms wortels tussen. Negen voederinstallaties gaan willekeurig open en dicht, zodat de dieren worden gestimuleerd over het terrein te lopen. Eris zon en schaduw, de rotsen breken de wind. Onlangs was ik ontroerd:een olifant had voor het eerst's nachts Duiten geslapen. Dat betekent nogal wat: dat dier heeft waarschijnlijk als kalf in Vietnam veel aan de ketting gestaan en heeft lang %ge
499 qr
9.
-
l
1
Read the whole text in English pPA. -
-
$
Na bijna honderd jaar verlaten de leeuwen van Artis in Amsterdam het monumentale Kerbertterras. Hun nieuwe ruimte is tienmaal zo groot en wordt vandaag officieel geopend. V volgde de operatie, van de voorbereiding tot de onwennige eerste dagen op de nieuwe plek Door Jean-Pierre Geelen Foto's Natascha Libbert
gehad om zich hier verE... nodig trouwd te voelen.'
'
, .J.i,
-- -
. , 1
~~.WU~.~_-,, 4£%3%
F+
A·'~ - ..-._.%4.fsq# - - 4~ .- ,,_,
'
-
,
E.# 2. 4.5°" 4
es. hr •
:
,1
'
z"
fl'-~:'!-· .:\j. ip g$ 8-~-- •
'
- -
4ge+."
,3g. fr,34-y
ss. 't;; it 2, tftf»$g s 1
»,+ii,
'«/-44
5...°°
«<<"É1,7%s
"8# 9s
_ le
,I
»
Zo moet het ook de leeuwen vergaan, is de hoop. Door hun verhuizing krijgen ze beschikking over een terrein van zo'n 1.800 vierkante meter, tienmaal meer dan het Kerbertterras. Het is er gevarieerder, met hoogteverschillen. 'Een vanzelfsprekend landschap vol aanleiding tot natuurlijk gedrag', aldus De Zeeuw. Dat zal wennen worden voor de leeuwen. 'Ze zullen hun spieren misschien wat meer moeten ontwikkelen om de ruimte te benutten.' Tegelijk moeten we ons niet blindstaren op meer vierkante meters, zegt De Zeeuw. 'Het gaat om kwaliteit. Een hectare grasveld kan heel onaantrekkelijk zijn voor dieren. Het gaat
ons erom dat alle plekken betekenis krijgen en alle seizoenen aantrekkelijk zijn. Dat doe je door variatie aan te brengen: plekken met zon, schaduw en uitzicht, en waar het dier zich kan terugtrekken.' In het nieuwe binnenverblijf wordt op deze voorjaarsdag nog volop geboord, gezaagd en gesleept. Caspar van Baal, projectmanager ontwikkeling en bouw bij Artis, kijkt met bouwhelm en verstevigde laarzen toe. Eigenlijk, zegt hij, worden hier niet één, maar twee leeuwenverblijven gebouwd. Op het dak van het binnenverblijf zal een separate buitenruimte komen. 'Dat is nodig voor alsweeen te dominant dier tijdelijk moeten scheiden van de rest.' Dat dakterras kan voorde leeuwen een andere basisbehoefte vervullen:
vs
DE VOLKSKRANT DINSDAG 3 OKTOBER 2023
Ontdek de warme rots voor het publiek moeten vergroten. Geheimpje: ergens buiten het nieuwe verblijf ligt nog één verwarmde rots. Voor bezoekers die zich even leeuw willen wanen.
Op het nieuwe leeuwenterrein in Artis liggen vier rotsen die enkele graden worden verwarmd. Aantrekkelijke rustplaatsen voor de leeuwen, die tegelijkertijd hun zichtbaarheid
"!
.5
i ,
si.
pp±á...-. £.nyji # #III.
ä
nu[i üiii iiiil
i
"+
--'f'••
"7
-..
"
. .JI;·
.
» ?
ll"ii
..
i
\,. :.~" '.·:i./:t~ ~-\~ .:
à'
....... ',i Ii;~
}]
..
-,~
pg N , ylf
_?ii!i.Is
A
==~·
e
i
-z _ ,
5?q t . a s
·-.::::..~--- ?;}t~•:.'
gé$
h,
. ."
h
., 3"@giga@-l.= T
"H
"-':!iri1
;
-~-;-~ >!!( -:·.' ~";~~ aait. R"
"£.
1
5, a#
dk ;a _h jt
-
%9
iy
. ?s , %@ '=3 ET 3% t'
a
e' s
ét3
%se
"! ie
¥
•
"
.Tl" in sis_is
id4% i
3T
%fs¢
-3
em -.,
S
m$ T s 5 é $" ST #get
os3
hé?
~
MA
1
m:11::1
s.aage-
aa
.
·.,:....
g
p
CIT'TIT'TT;EI2
3j itz,
PE
r
Wat weten we van de drie leeuwen?
Dat ze namen hebben, die Artis liever niet gebruikt. De hedendaagse dierentuin wil 'het verhaal van een soort' vertellen, niet van een vermenselijkt individu. De namen zijn vaak opgedoken in de publiciteit, dus is het geen geheim dat de enige man Dembé heet. Een Afrikaanse leeuw, afkomstig uit de dierentuin van Kopenhagen, waarvandaan hij in 2018-toen1,5 jaar oud- naar Artis kwam. 'Jong, bleu en soms wat naief', zo beschrijft Peter Bleesing, nu 23 jaar verzorger van de grote zoogdieren in Artis, de leeuwenman. 'Hij heeft hier heel wat moeten leren. Waarschijnlijk omdat hij uit een familiegroep kwam en hier piepjong haremleider werd.' De twee oudere zussen zijn Kianga (12)en Kacela (11). Hun vader, Ceasar, overleed vijf jaar geleden in Artis. Het was 'natuurlijker' geweest wanneer de nieuwe man ouder was dan deze zussen, maar in het internationale uitwisselingsprogramma van dierentuinen werd Dembé aanbevolen. Tijdens de eerste kennismakingssessies, twee jaar geleden, gingen de zussen de nieuwe man flink te lijf. Onder het toeziend oog van bezoekers, aan wie werd uitgelegddatde agressie leeuwen taal betrof. Inmiddels is het pais en vree. De vrouwen doen het zware werk van de 'jacht', de man zocht onlangs, voor het eerst, seksuele toenadering. Dembé heeft lichtere manen dan
E==
'. ~.
±
Hun nieuwe verblijf, naar ontwerp van Thijs de Zeeuw en Alexander Lefebvre, biedt ruimte aan meer dan drie leeuwen, maar een nieuweling toevoegen wordt moeilijk. Mannen dulden geen andere man in hun harem, de vrouwen geen vreemde leeuwinnen. Een nieuwe groep kan pas ontstaan wanneer alle oude leden zijn gestorven ( of verhuisd). Gezinsuitbreiding is de enige optie.
die aan overzicht. 'Vanaf deze top kunnen ze ook de zebra's en giraffen zien', aldus landschapsarchitect De Zeeuw. Hun oude verblijf bood slechts zicht op mensen die hen bekeken.
IV!
#a t £7
zijn voorganger, wat in theorie kan duiden op een lager testosterongehalte, maar het zou evengoed de eigenschap van een ondersoort kunnen zijn, zegt Bleesing. Dembé is inmiddels op gewicht: met zijn 225 kilo is hij fors zwaarder dan de vrouwen van 150 kilo. De zussen verschillen van karakter: de een is wat rustiger dan de ander. Ze zijn in hun eerste jaar 'bijgeflest', omdat hun groei achterbleef. Bleesing: 'Dat doet ook altijd wat met het karakter.' Inmiddels zijn ze allang op gewicht en gewend aan het voedingsritme: zes dagen een volle maaltijd, donderdag vastendag. 'Dat geeft ze de gelegenheid om lang uit te buiken en net als in de natuur hun hele maag-darmkanaal te legen.'
Minder dieren, grotere ruimten - het is een trend in de dierentuinwereld
--
-=. - ---·~--
Op de zomerse julidag waarop we Artis opnieuw bezoeken, staan we voor het water waar nog een hek geplaatst gaat worden. Alweer zo'n opgave. Projectleider Caspar van Baal: 'leeuwen zwemmen niet graag, maar kunnen het wel. Ze kunnen straks de gracht in, maar ze mogen er niet aan de overkant uit. Dus hebben we er zwarte hekken in gezet, die anderhalve meter boven het water uitsteken. De spijlen verdwijnen een beetje tussen het riet. Zo wordt het een soort landschappelijke vorm van een hek, maar toch een serieus hek.' Binnen staan we voor de twee luiken die de leeuwen naar buiten zullen leiden. Beide zullen altijd open blijven staan, zegt landschapsarchitect Thijs de Zeeuw. 'Het is voor een leeuw makkelijk om een ingang te blokkeren. Dan is er dus altijd een andere toegang.' Klassieke tralies zijn niet meer van deze tijd, dus golft nu een 4,5 meter hoog 'net' van gevlochten rvs met het terrein mee. Van Baal: 'Vanaf ieder punt is de maximale sprongafstand van een leeuwberekend vanafde grond.Zo lijkt het hekwerk losjes over het landschap te golven en krijgthet haast iets vriendelijks vergeleken met tralies.'
G.7Ness
Minder dieren, grotere ruimtenhet is een trend in de dierentuinwereld. Artis ontwikkelde mee, en volgde een model dat Maarten Reesink helder beschreef in zijn boek Dieren
mens - De band tussen ons en andere dieren(2021). De mediawetenschapper, die aan de Universiteit van Amsterdam in mens-dierstudies doceert, beschrijft onder meer de opkomst van de dierentuin sinds de 19de eeuw. Voor het eerst stond de 'gewone'westerse mens oog in oog met mensapen, olifanten en ander groot wild. Fotografie opende later de ogen van de eerste kritische geesten, die zagen hoe de dieren erbij stonden: eenzaam en verveeld opgesloten in kleine hokken. De massale komst van dagjesmensen werd er niet minder om, maar in de loop van anderhalve eeuw is het denken over dierenwelzijn en inrichting in dierentuinen fors veranderd. Zo liep de bezoeker in de latere dierentuin van continent naar continent; exotische locaties vol (imitatie) rotsen en begeleid door tropische muziek en dierengeluiden. Echt wild zijn de dieren steeds minder, sinds in de jaren zeventig het Cites-verdrag de handel in wilde dieren aan banden legde. Dierentuindieren van nu zijn vaak in gevangenschap geboren en onderdeel van internationale fokprogramma's die het voortbestaan van bedreigde soorten moeten garanderen. De dierentuin werd volgens Reesink intussen steeds meer 'een visueel spektakel'. Dat gold al voor het Kerbertterras uit1928, waar een brede
o
LEES VERDER OP PAG V6
0
VERVOLG VAN PAG VS
gracht hekken overbodig maakte. Mens en dier werden 'natuurlijk' gescheiden door water, rotspartijen en kuilen. De afstand werd om veiligheidsredenen vergroot, evenals de zichtbaarheid en de illusie van enige vrijheid. In HetArtisboek, een klassiek Verkade-album uit1939, was auteur A.F.J. Portielje lyrisch over het verblijf van de leeuwen: 'In de schemeravond kun je hun liggende of sluipende gestalten tussen de rotsblokken en tegen de ondergrond van zand nauwelijks onderscheiden. Ze steken niet bij de omgeving af, ze vertonen een schutkleur; zelfs midden overdag bij stralende zon, liggend tussen de stenen, geven ze een duidelijk beeld van camouflage en je kunt je met enige verbeeldingskracht indenken, hoe ze met hun geelbruine kleur en donkere manen teloorzuilen gaan in een Afrikaans landschap.' De archaïsche tekst zou zo over het nieuwe verblijf kunnen gaan. Portielje rekende trouwens in 1939 ook al af met critici die vooral verveling zagen: 'Alsof roofdieren zich de hele dag als duivelse wreedaards zouden moeten aanstellen! Dat komt ervan, als we, in plaats van in leeuwen reusachtige, in sociaal verband levende steppenkatten te zien, ons een al te theatrale voorstellen over den 'koning der dieren' maken. We moesten eens kunnen kijken, hoe het in Afrika de leeuwen en luipaarden vergaat.' Portielje had 'ten delegelijk',zegtverzorger Bleesing nu. 'Leeuwen slapen 80 procentvan de tijd, maar je kunt en moet ze echt meer afleiding en variatie beden danin het Kerbertterras kon.De inzichten zijn de laatste twintig jaar snel veranderd en dat is goed.'
Nee, de operatie, die uren vóór openingstijd gepland stond, was verboden voor pottekijkers, zelfs voor Artispersoneel. Alleen de meest direct betrokkenen mochten erbij zijn. Kon er iets misgaan? Nauwelijks. 'Onze dierenarts, die de verdoving toedient, heeft ruime ervaring in Afrika en heeft vaak op deze manier dieren verplaatst. Zij heeft gekozen voor een uiterst veilig verdovingsmiddel. Maar in principe is elke verdoving een risico, hoe klein ook. Net als bij mensen', zegt verzorger Blees ing. ls het denkbaar dat de leeuwen hun nieuwe ruimte niet zullen accepteren? Dat verwacht hun verzorger niet. Wat wel kan: 'Dat de dames posities gaan ondermijnen. In het Kerbertterras had de man overzicht. In het nieuwe verblijf zijn genoeg plekken waarde dames uit zijn aandacht kunnen verdwijnen.' Zijn lange ervaring leert dat dierentuindieren een verhuizing meestal opportunistisch en onbevangen ondergaan. 'Ze gaan af op intuïtie en nieuwsgierigheid. Sommige dieren blijven de eerste dag binnen, maar deze leeuwen zijn alle drie zeer ondernemend en nieuwsgierig, dus ikverwachtdatzesnel hun nieuwe wereld zullen verkennen.' Daar zullen ze oude speeltjes herkennen: een bal en andere 'geurvlaggen' moeten hun vertrouwdheid aanwakkeren. De nacht van maandag 18 september sliep Bleesing wat onrustig, geeft hij enkele dagen later toe. Om 5 uur werd hij wakker, een uur later stond hij in Artis voorde langverwachte verhuizing. Die verliep volgens het draaiboek: de dieren werden van hun terras naar binnen gehaald en verdoofd volgens het lesboekje. Met zes man werden ze met een draagzak in kisten gelegd. Auto in, langzaam naar het nieuwe verblijf gereden. De medische check-up gaf 'geen bijzonderheden: gebit, bloed, nagels waren in orde'.
Maandag 18 september was De Gro-
te Dag. De operatie vergde twee jaar voorbereiding, legt Bleesing uit. Te beginnen met trainingen voor de verdovingsinjectie. Behalve voor de veiligheid en hanteerbaarheid heeft verdoven volgens Bleesing het voordeel dat de dieren meteen aan een gezondheidscheck kunnen worden onderworpen. 'Dat was al een paar jaar niet meer gebeurd. Deze verhuizing kunnen we mooi aangrijpen om te zien hoe het met hun ogen, tanden en bloedwaarden staat.' Met beloningsstrategieën leerden de verzorgers de leeuwen in het binnenverblijf hun achterste richting de tralies te draaien. Volgende stap: het aanraken van die staart. Toen de dieren ook dat toelieten, kregen ze wekelijks een prik in de staart. Dat alles voor De Grote Dag, wanneer 5 mililiter van een stevig verdovingsmiddel hen gegarandeerd in slaap moet houden. Lang genoeg voor de medische inspectie en de verplaatsing. Uren later ontwaken ze, onder toeziend oog van een dierenarts en vaste verzorgers, in een binnenverblijf waar ze -zonder publiek- minstens een paar dagen zullen bijkomen. Bij elkaar, zodat direct onderling contact mogelijk is. 'Zo hopen we zoveel mogelijk stress te vermijden', aldus verzorger Bleesing.
Om 10 uur werden de drie verdwaasd wakker in hun nieuwe wereld. Omringd door het beton van de binnenverblijven, tijdelijk afgeschermd voor publiek. Op dinsdag mochten ze op eerste verkenning, op de vierde dag naar het separeerdeel boven. Ietwat onzeker trad een van de twee zussen naar buiten, gevolgd door de man en de andere zus. Sinds donderdag lopen ze door het hele nieuwe buitenverblijf. Bleesing toont op zijn telefoon een filmpje, waarin opvalt hoe rustig de drie de boel inspecteren. 'Ze zijn comfortabel, ontspannen. De man maakte zelfs weer voorzichtige seksuele avances', zegt Bleesing tevreden. De dieren zijn nu 'vrij' om te gaan en staan waar ze willen, binnen of buiten. Spannend zal het nog wel even blijven, zegt Bleesing: 'Ze zullen alle drie wel gaan kijken hoe dat hek in het water in elkaar zit, en gaan zwemmen. Het kan nog weken duren, maar het is zeer waarschijnlijk. Alles is getest en voldoet aan internationaal uitgewisselde veiligheidscriteria, toch wil ik het allemaal even zelf gezien hebben.' Het oude terras ligt er intussen verweesd bij. Blauwe reigers zagen snel na het verdwijnen van de leeuwen hun kans om risicoloos te vissen bij de gracht.Als Rijksmonument mag het terras niet worden gesloopt, naar een nieuwe invulling wordt nog gezocht. Minder dieren betekent meer ruimte. Peter Bleesing juicht het toe: 'Artis was ooit een postzegelverzameling. Ik ken oude foto's van twaalf volwassen leeuwen op dit terras. Ik vraag me echt af hoe mijn voorgangers dat in vredesnaam voor elkaar hebben gekregen.'