stadswildernis mark vergeer II master landschapsarchitectuur
Mark Vergeer markjvergeer@gmail.com
Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Oktober 2021
Mentor: Jorryt Braaksma Commissieleden: Ingeborg Thoral & Marieke Timmermans Toegevoegde commissieleden t.b.v. het examen: Roel van Gerwen & Pierre-Alexandre Marchevet
stadswildernis renaturalisatie van het zwarte land
Titel 4
Inhoudsopgave Aanleiding
6.
Locatie en context
8.
Opgave
24.
Onderzoek
36.
Concept en strategie
52.
Ontwerp - Masterplan
60.
- Stappenplan
84.
- Deeluitwerking Porte Ouest
86.
- Toegankelijkheid
96.
- Industrieel erfgoed
106.
Dankwoord
124.
5
Overblijfselen van turfwinning in het Nieuwkoops Plassengebied
6
Aanleiding Als kind groeide ik op in de veronderstelling
Grote delen van West-Europa kennen
dat mijn achtertuin, het Nieuwkoops
een soortgelijk cultivatieproces waardoor
Plassengebied, het meest onaangetaste
grootschalige dynamische landschappen
stukje natuur van Nederland was. Naarmate
zijn
de tijd verstreek en ik meer te weten
woeste wildernis heeft plaats gemaakt
kwam over mijn woonplaats begon ik te
voor
begrijpen dat dit landschap is gevormd
industrie. Eén van deze getransformeerde
door één van de meest ingrijpende
landschappen bevindt zich op de breuklijn
industriële processen in Nederland: de
van het Brabants en het Ardens massief in
turfwinning. Mijn achtertuin was het decor
Wallonië: dit kennen wij nu als het dal van de
van grootschalige veenontginning en trans-
Sambre en de Maas. Deze twee rivieren en
formeerde het natte veenmoeras tot een
hun omgeving zijn sterk geïndustrialiseerd
lappendeken van legakkers en petgaten.
en transformeerde het oorspronkelijk natte
Na het vetrekken van de turfindustrie
valleilandschap tot een statisch industrie-
deed de natuur een herintrede in een, op
gebied. Langs deze lineaire structuur
het eerste gezicht, verwoest landschap. De
bevindt zich de stad Charleroi. De vallei
afgelopen decennia heeft het Nieuwkoops
is hier door toedoen van de grootschalige
Plassengebied
zich
ontwikkeld
verdwenen. landbouw,
De stedelijk
oorspronkelijk netwerk
of
tot
mijn- en staalindustrie getransformeerd
hoogwaardig natuurgebied dat een grote
van een dynamisch valleilandschap tot ‘het
betekenis en waarde heeft voor omringend
Zwarte Land.’
stedelijk gebied. Deze drastisch getransformeerde landschappen, waar de natuur zich ontwikkeld naar de condities die de mens heeft achtergelaten, hebben mij altijd gefascineerd.
7
Foto door Stephan Vanfleteren 8
Locatie en context Charleroi kon, net als veel andere steden
staalindustrie was zo sterk verweven in
langs de Sambre en de Maas, uitgroeien
het stedelijk netwerk, de stadsidentiteit,
van een kleine nederzetting tot een
de bewoners en de economie dat de
welvarende
de
teloorgang van de industrie de ondergang
Industriële Revolutie groeide het stedelijk
van de Charleroi betekende. De vallei
weefsel, de economie en het bevolkings-
functioneerde jaren als industrieel centrum
aantal explosief en had Charleroi groot
maar bleef na het vertrekken van de
succes. Toch had de economische motor
industrie als relict achter in het hart van
van de mijn- en staalindustrie een sterke
Charleroi. De stad kreeg te maken met
weerslag op de ontwikkeling van de stad.
bevolkingskrimp, grootschalige leegstand
De bevolking, die grotendeels bestond
en had moeite om zichzelf staande te
uit mijn- en fabrieksarbeiders, was arm en
houden. Op dit moment is Charleroi
er werd niet geïnvesteerd in een leefbare
de op twee na grootste gemeente van
woonomgeving. Na jaren van economische
België maar het heeft nog steeds een zeer
vooruitgang kwam de industriële motor
slecht imago. In 2008 werd Charleroi zelfs
rond 1970 tot stilstand. De mijn- en
verkozen tot lelijkste stad ter wereld.
industriestad.
Tijdens
9
Een dynamisch landschap Het oorspronkelijk natte rivierenlandschap op de breuklijn was één van de zeldzame grootschalige waterstructuren van België. De vallei vormde zich onder invloed van platentektoniek en door het erosieproces dat veroorzaakt werd door de rivieren van de Maas en de Sambre. In de droge zomermaanden transformeerde de vallei van een klein stroompje tot een woest kolkende rivier in natte wintermaanden. De rivierdynamiek vormde de vallei en bracht een variërend landschap aan van diepe nauwe dalen en uitgestrekte flauwe vlaktes. Het diverse valleilandschap bestond uit verschillende rivierbeddingen, wetlands en valleibossen. Deze grote variatie aan vochtige landschappen had een zeer grote ecologische waarde.
10
Vestingsteden en nederzettingen Deze constante aanwezigheid van water vormde een grote aantrekkingskracht op de mens. Al snel vestigden allerlei nederzettingen zich aan de valleirand die de constante aanwezigheid van het rivierwater benutten als drinkwater. Het landschap van wetlands en rivieren kreeg rond 1600 een hele andere functie en werd ingezet als fysieke barrière in oorlogsgebied. De breuklijn vormde toentertijd de grens tussen de Spaanse Nederlanden en het koninkrijk Frankrijk. Deze secundaire functie transformeerde een aantal nederzettingen rondom het dal tot vestingsteden; Charleroi was één van deze steden. Na verloop van tijd ontwikkelde zich een industrie waarin de bossen uit de omgeving werden ingezet voor houtproductie.
11
Economische motor Tijdens de industriële revolutie kon Charleroi zich in korte tijd ontwikkelen tot welvarende industriestad. Door de aanwezige steenkool uit de omgeving te gebruiken ontstond er een succesvolle mijn- en staalindustrie. De Sambre werd gekanaliseerd en ingezet als infrastructurele verbinding waardoor de vele producten snel getransporteerd konden worden. De vallei was het hart van de mijn- en staalindustrie en het stedelijk netwerk groeide rondom de vallei. Jarenlang was de stad gevuld met rook en rezen talloze terrils van steenkoolafval op middenin de arbeiderswijken die zich als olievlek uitspreidden langs de valleiranden.
12
Vergane glorie Toen de industrie na 1970 in een onomkeerbaar dal terecht kwam sloten de fabrieken haar deuren en vertrokken de vele mijnarbeiders. De vallei vormde jarenlang het centrum van bedrijvigheid in de stad en was onderdeel van het dagelijks leven van vele inwoners. Na het sluiten van de deuren bleef de leegstaande vallei als krater achter in een verscheurd stedelijk netwerk. De vervuilde vallei vol immense fabrieken geeft al jaren een negatief imago aan omringend stedelijk gebied en is een niemandsland waar de oorspronkelijke landschappelijke condities verdwenen zijn.
13
14
Titel
15
Titel 16
17
18
19
20
21
Titel 22
23
Overstromingen juli 2021 24
Opgave De teloorgang van de mijn- en staalindustrie
zullen in korte tijd grote hoeveelheden
veroorzaakte, met name rondom Charleroi,
neerslag door de rivieren en kanalen van
grootschalige leegstand in de vallei. Er
België worden afgevoerd. De kanalisatie
worden op dit moment plannen gemaakt
van het oorspronkelijke watersysteem
voor een stedelijke transformatie van de
maakt het rivierenlandschap kwetsbaar
vallei waarin de Sambre als ruggengraat
en stimuleert verdere verdroging van het
voor ontwikkeling wordt benoemd. Dit
landschap. De overstromingen van juli
toekomstperspectief voor het dal valt te
2021 en de extreme droogte uit de zomers
betwijfelen. De stad kent nauwelijks groei,
van 2019 en 2020 laten de kwetsbaarheid
er is grote leegstand binnen het bestaand
van het rivierenlandschap zien ten opzichte
stedelijk weefsel en kan zich voorlopig
van het veranderend klimaat. België staat
nog ontwikkelen binnen haar huidige
zelfs op de 23e plek ter wereld als het
contouren. Waarom wordt er dan ingezet
gaat om waterschaarste. Het huidige
op een stedelijke ontwikkeling in de vallei?
gecultiveerde netwerk van België heeft
Deze afstudeeropgave is een reactie op
robuuste
de geplande stedelijke transformatie in
doen vervagen. Door de oorspronkelijk
de vallei en onderzoekt een landschap-
natte condities en de huidige leegstand
pelijke transformatie. België als geheel
in de vallei zie ik voor het dal van de
staat namelijk voor een urgente en grote
Sambre een sleutelrol weggelegd in deze
klimaatopgave waarvan de wateropgave
klimaatopgave. Dit afstudeerproject is
een belangrijk onderdeel is. De Sambre
een pleidooi voor een landschappelijke
en
de
oorspronkelijk
natte
landschappelijke
structuren
condities
transformatie dat de unieke condities van
van de vallei zouden een belangrijke rol
het dal inzet in de klimaatopgave en tegelij-
kunnen vervullen in deze klimaatopgave.
kertijd een uniek landschap introduceert in
De noodzaak van robuuste grootschalige
het hart van Charleroi.
klimaatbuffers wordt steeds zichtbaarder en kan tegelijkertijd een positieve impact hebben op omringend stedelijk gebied. Klimaatverandering
brengt
enerzijds
langere periodes van droogte, anderzijds zal de neerslagintensiteit toenemen en
25
‘Wallonië wil twee nationale parken’ ‘Oproep aan steden tegen hittestress: plant bomen waar je kunt’ ‘Charleroi verkozen tot lelijkste stad ter wereld’ Titel 26
Verleden: dal als centrum van de stad
Toekomstperspectief: stedelijke ontwikkeling in het dal
Huidig: dal als niemandsland
Opgave: landschappelijke ontwikkeling in het dal
27
‘Noodweer slaat opnieuw toe in België’ ‘De economische schade van de overstromingen loopt in de miljarden’ ‘België bij zwaarst getroffen landen door extreme droogte in Europa’ Overstromingen juli 2021 28
Wateropgave De kanalisatie van het oorspronkelijke
binnenkomt afgevoerd via het netwerk van
watersysteem maakt het rivierenlandschap
rivieren en kanalen. De stenige bodem
kwetsbaar en dit wordt steeds problemati-
en het grote reliëf van Wallonië heeft een
scher en zichtbaarder. De overstromingen
waternetwerk gecreëerd van kleine beken
van juli 2021 hebben een discussie teweeg-
en rivieren die zich samenvoegen in de
gebracht over de kwetsbaarheid van dit
lagergelegen dalen die uiteindelijk bijn
gereguleerde en gecultiveerde rivieren-
allemaal uitmonden in de grootschalige
landschap. Ook de Sambre is onderdeel
rivier de Maas. De Sambre is één van de
van deze discussie. Door kanalisering van
grotere zijrivieren van de Maas en heeft
de Sambre zijn oorspronkelijk brede rivier-
een bijdrage van ongeveer 8% aan de
beddingen versmald, zijn oevers rechtge-
totale waterafvoer per jaar.
trokken en krijgt water niet de kans om te infiltreren in de bodem. Op dit moment wordt 70% van al het water dat Wallonië
29
Huidig: lange periodes van droogte
Huidig: gematigde neerslagintensiteit
Juli 2021: periode van uitzonderlijke neerslagintensiteit
Toekomst: hevige neerslagintensiteit in korte tijd
30
Vele
sluizen
reguleren
het
waterpeil
hier zal het huidige watersysteem op
en zorgen voor de aanwezigheid van
aangepast moeten worden. De huidige
voldoende water in de zomermaanden
afvoerende werking van de kanalen zal in
voor, in eerste instantie, scheepvaart-
de toekomst het effect van droogte en de
verkeer. Tijdens natte periodes wordt het
kans op overstromingen vergroten. Het is
water razendsnel afgevoerd, krijgt het
van belang overtollig water tijdens natte
niet de kans om te infiltreren en wordt
periodes vast te houden om verdroging
er nergens zoet water vastgehouden. De
in warme zomermaanden tegen te gaan.
huidige trechterwerking van de kanalen
Ik zie hier kansen weggelegd voor het dal
heeft naast verdroging ook overstromings-
van de Sambre door de oorspronkelijke
gevaar tot gevolg. De hevige regenval uit
condities van de vallei.
juli 2021 was uniek. Toch zal West-Europa door klimaatverandering in de toekomst te maken krijgen met een grotere neerslagintensiteit in een zeer korte tijd en
1200 1100 1000
neerslag (mm)
900 800 700 600 500 400 1900
1950
2000
31
‘Zet vooral in op vochtige natuur’ ‘Met nieuwe bossen alleen redden we de natuur niet’ ‘Wetenschappers eisen dat België prioriteit maakt van bodiversiteitsbescherming’
32
Ecologie De
grootschalige
cultivatie
van
grotendeels te wijden aan de kanalisatie,
West-Europa is een grote bedreiging voor
verstedelijking en industrialisatie van de
de ecologische kwaliteit van het landschap,
Sambre en de Maas. De aanwezigheid van
zo ook in het dal op de breuklijn van het
zoet water wordt nauwelijks benut voor
Brabants en Ardens massief. Opvallend
andere doeleinden dan scheepvaart. Het
is dat de breuklijn is getransformeerd tot
herstel van deze natte landschappen is niet
scheiding tussen het ecologisch ‘stabiele’
alleen essentieel vanuit wateradaptatie
Ardens massief in het zuiden en het
en klimaatverandering maar ook vanuit
ecologisch minder waardevolle Brabants
ecologisch perspectief. Wetenschappers
massief in het noorden. Oorspronkelijk
en ecologen pleiten daarom voor het
had dit natte valleilandschap een grote
herintroduceren van natte landschappen
biodiversiteit. Water wordt ten slotte niet
in België. Het lineaire dal heeft hierin een
voor niets benoemd als de bron van al het
belangrijke rol als migratiegebied voor vele
leven op aarde. De grote oorzaak van de
diersoorten en het verbindt geïsoleerde
slechte ecologische kwaliteit in het dal is
natuurgebieden met elkaar.
Ecologische kwaliteit in Wallonië 33
‘Geen werk, maar ruimte zat’ ‘Sloop slecht gelegen woningen en bouw nieuwe dichter bij het centrum’ ‘België is één van de meest verstedelijkte landen van Europa’
34
Verstedelijking Grote delen van de waardevolle robuuste
derswoningen bleven leeg achter. Met
landschappen van België hebben plaats
name rondom het dal, het centrum van de
gemaakt voor uitgestrekte dorpen en
mijn- en staalindustrie, is de grootschalige
steden. Het stedelijk netwerk dat zich als
leegstand zeer problematisch. Jarenlang
olievlek over het landschap verspreidde
trokken inwoners weg uit de vallei om
maakt België tot één van de meest
de schoorsteenrook te vermijden en
verstedelijkte
De
om niet geconfronteerd te worden met
uitgestrekte en versteende lintdorpen zijn
het negatieve imago van de vallei dat
beeldbepalend en vormen ook de basis
als litteken achterbleef in het verloren
van het stedelijk netwerk van Charleroi.
Charleroi. Nu de druk op het landschap
Deze
stedenbouw-
en op de klimaatopgave toeneemt is het
kundige opzet heeft tot gevolg dat de stad
van groot belang om de Belgische steden
een zeer lage bevolkingsdichtheid, veel
compacter vorm te geven. Deze afstu-
laagbouw en meerdere stadscentra heeft.
deeropgave zet daarom in op verdichting
Na de teloorgang van de industrie kreeg
van het bestaande stedelijk weefsel om
Charleroi te maken met grootschalige
ruimte te bieden voor het herstel van de
leegstand. Fabrieken sloten haar deuren
zeldzame natte condities in de vallei.
‘niet
landen
ter
ontworpen’
wereld.
en arbeiders verlieten de stad op zoek naar werkgelegenheid elders en hun arbei-
1969/km2
Charleroi
5000/km2
Brussel
5040/km2
Amsterdam 35
Oorspronkelijk overstromingsgebied
Overstromingsgevaar (juli 2021)
Waterkwaliteit
Reliëf
36
Onderzoek Wanneer de vallei in de context van
De
oorspronkelijke
rivierbedding
is
Wallonië wordt geplaatst dan valt de
ingekaderd en verkleind en het natuurlijk
vallei op door een een aantal opvallende
overloopgebied is verdwenen. Van origine
feiten en bevindingen. Het bestaande
was de gehele vallei overloopgebied
reliëf van het landschap en de waterlopen
tijdens natte perioden, dit heeft plaats
laten overduidelijk zien dat de breuklijn
gemaakt voor grootschalige industrie. De
één van de weinige zones is waar de
bovenste kaartlaag laat duidelijk zien dat
grote waterlopen hun littekens hebben
de vallei rondom Charleroi van nature
achtergelaten in de aardkorst. De alluviale
een zeer groot overstroombaar oppervlak
vlakte van het dal kent zowel brede en
heeft door de brede opzet van de vallei
ondiepe dalen als diepe en smalle dalen
rondom Charleroi.
wat erop wijst dat de rivierdynamiek zeer divers was en zich voegde naar de condities van de aardkorst. Het huidige grootschalige rivierennetwerk heeft een slechte waterkwaliteit in vergelijking met de kleinere waterlopein in de omgeving. De grootste oorzaak hiervan is in eerste instantie
de
zware
industrie
en
het
verstedelijkt karakter dat zich in en rondom de vallei bevindt. Zoals eerder benoemd is
dit
grootschalige
rivierenlandschap
kwetsbaar tijdens perioden van heftige neerslag. De derde kaartlaag laat het overstromingsgevaar zien tijdens de hevige neerslag in juli 2021. De grootschalige rivieren moeten als afvoerend systeem de grote hoeveelheden water verwerken. Deze
natuurlijke
trechterwerking
van
de vallei maakt de lagergelegen delen van
de
vallei
overstromingsgevoelig.
37
38
Een tocht door het dal Om de kwaliteiten en knelpunten van het
De aanwezige natuur heeft een aantrek-
dal van de Sambre als geheel te onderzoe-
kingskracht op het landschap waardoor
ken ben ik de rivier afgefietst vanaf L’A-
een veelgebruikte recreatieve route is ont-
louette in Frankrijk tot de uitmonding in de
staan in het dal. Dorpen en steden rich-
Maas ter plaatse van Namen. Tijdens deze
ten zich naar de Sambre en profiteren van
tweedaagse tocht fotografeerde ik elke 10
deze succesvolle recreatieve economie.
minuten het landschap vanuit hetzelfde
• Het benedenstrooms dal brengt een
standpunt. Deze ‘objectieve’ fotoreeks laat
abrupt einde aan deze landschappelijke
een duidelijke variëteit in het landschap
kwaliteit. Dit deel van het dal bevindt zich
zien en definieert vier kenmerkende zones
rondom Charleroi. Het continue karakter
in het dal:
van het dal stopt door de brede en ondie-
• De bovenstroomse vlakte kent brede en
pe opzet van het dal. Hier maakt het na-
ondiepe dalen. Er wordt weinig hoogtever-
tuurlijke landschap plaats voor grootscha-
schil overbrugd waardoor de stroomsnel-
lige industrie. Omringend stedelijk gebied
heid langzaam is en er dus ondiepe dalen
keert zich letterlijk af van het dal wat het
te vinden zijn. Deze dalen worden gevuld
tot een onprettige verblijfsplaats maakt.
met veel natuurgebieden en kleinschalige
• Het benedenstrooms dal brengt veran-
agrarische gronden. Vele kleine dorpen
dering aan dit onprettige karakter rondom
en steden maken gebruik van de aanwe-
Charleroi. De lineaire structuur van het dal
zigheid van de Sambre en de recreatieve
wordt weer herkenbaar door de diepe en
waarde van de rivier.
smalle dalen. De vele sluizen en het reliëf
• Het bovenstrooms dal bevindt zich rond-
in het landschap laten duidelijk zien dat de
om de grens van België en Frankrijk. Van
rivier hier van origine een sterk eroderend
origine nam hier de stroomsnelheid toe,
effect had op het aardoppervlak. Dit deel
dit versterkte het proces van erosie waar-
van het dal heeft een aangename afwisse-
door diepe en smalle dalen zich in de
ling tussen stedelijk netwerk, natuurlijk- en
aardkorst hebben gevormd. Het begin van
agrarisch landschap en industrie. Omrin-
het bovenstrooms dal kent veel landbouw
gend stedelijk gebied maakt weer gebruik
maar transformeert geleidelijk tot een na-
van de Sambre als recreatief netwerk en
tuurlijk landschap waar de steile hellingen
het water wordt gezien als kwaliteit in de
worden bedekt door imposante bossen.
leefomgeving.
39
Bovenstroomse vlakte
Bovenstrooms dal
Benedenstroomse vlakte
Benedenstrooms dal 40
41
Benedenstrooms dal 42
Rivier- en valleimorfologie Een combinatie van het reliëf van de breuklijn,
de
stroomsnelheid
en
een
variatie aan bodemtypes hebben het dal geërodeerd tot haar huidige vorm. De vier verschillende karakters van het dal kennen elk een eigen ruimtelijke opzet en hebben van origine een karakteristieke rivierdynamiek. Opvallend is dat het gedeelte rondom Charleroi één van de weinige locaties is waar van origine een groot oppervlak overstroomde tijdens natte perioden. De ruimtelijke opzet van de vallei biedt daarom rondom Charleroi potentie voor overloopgebied en kan een belangrijke sleutelrol krijgen in de klimaaten wateropgave.
43
Sluis ter plaatse van Charleroi 44
Gereguleerd watersysteem De oorspronkelijke rivierdynamiek van België is getransformeerd tot een statisch kanaal dat wordt gereguleerd door vele sluizen. Dit maakt het mogelijk om de Sambre het gehele jaar toegankelijk te houden
voor
scheepvaartverkeer.
Dit
sluizensysteem overbrugt de grote hoogteverschillen in het dal van de Sambre. Rondom Charleroi is dit hoogteverschil relatief klein in vergelijking met gebieden meer stroomop- of stroomafwaarts. Dit geringe hoogteverschil verklaart waarom er
een
groot
overstromingsgebied
rondom Charleroi te vinden was: het water werd door het oorspronkelijk reliëf in het landschap niet snel stroomafwaarts afgevoerd en dus vond er minder erosie van het aardoppervlak plaats.
45
Steengroeven in stroomafwaarts gebied
Leegstaand industrieel erfgoed in Charleroi 46
Industrie en leegstand Het economisch succes en het type industrie kent een sterk gradiënt in het dal. De grootste economische activiteit bevond zich tijdens de industriële revolutie rondom Charleroi. Groter economisch succes is op dit moment juist te vinden rondom Namen dat de nabijheid van de Maas benut voor de winning en het transport van bouwmaterialen. De bedrijvigheid die zich op dit moment rondom Charleroi bevindt bestaat uit de restanten van de staalindustrie. Deze bedrijvigheid lijkt eindig te zijn door buitenlandse
concurrentie
óf
bestaat
uit niet-locatiegebonden functies zoals opslagloodsen. De vallei rondom Charleroi wordt vooral gevuld met uitgestrekte verlaten fabrieksterreinen.
47
Waardevol historisch erfgoed
Infrastructuur
Vervuilingsintensiteit
Overstromingsgebied
Reliëf en terrils
48
Overblijfselen uit het industrieel tijdperk Tijdens de industriële revolutie was de
lingsgraad. Door dit proces op de vallei
vallei het centrum van de mijn- en staal-
te projecteren is een inschatting te maken
industrie. Deze bedrijvigheid heeft grote
van waar de vervuilde- en minder vervuilde
sporen nagelaten in- en rondom de vallei.
plekken
De mijnindustrie liet bijvoorbeeld talloze
opslagpunten en kantoren kennen minder
bergen van mijnafval verrijzen aan de
ernstige vervuiling dan bijvoorbeeld de
valleirand. Deze terrils liggen als groene
bodem rondom de immense hoogovens.
geïsoleerde eilanden in het verharde
De grootschalige infrastructuur rondom
Charleroi en zijn beeldbepalend voor
de vallei is één van de vele relicten dat
de skyline van de stad. De lagergelegen
herinnert aan de glorie van het indus-
gronden in de vallei waren van oorsprong
triegebied.
overstromingsgebied
natte
doorkruisen de vallei via viaducten of
periodes. Door het reguleren van de
lopen parallel aan de valleirand. Deze
waterlopen en het verdwenen overstro-
aanwezige infrastructuur vormt een fysieke
mingsgevaar konden vele fabrieken zich
barrière tussen het dal en omringend
vestigen in de vallei. Toentertijd was het
stedelijk gebied. Ook het industrieel
besef van de vervuiling dat de industrie
erfgoed is een relict uit de periode van
veroorzaakte nog niet aanwezig of werd
economisch succes. De meest beeldbe-
het overschaduwd door economische
palende loodsen, fabrieken en hoogovens
belangen. De zware metalen die de bewer-
staan al jaren leeg en zijn vooral te vinden
kingsprocessen van de mijn- en staalin-
aan de westzijde van het centrum. Deze
dustrie teweegbrachten veroorzaakte een
identiteitsbepalende objecten vertellen
zeer vervuilde bodem. Deze vervuiling
het verhaal van de groei en ondergang van
verspreidt zich wanneer het in aanraking
Charleroi. Ondanks de vele protesten van
komt met het oppervlaktewater of met
de lokale bevolking is een groot deel van
de relatief hoge grondwaterstand in de
het erfgoed in de loop der jaren gesloopt.
vallei. De zware metalen zullen zich via de
De modernere en minder waardevolle
waterstromen verplaatsen en een kleine
objecten zijn nog in gebruik en bevinden
milieuramp veroorzaken. Elke specifieke
zich met name aan de zuidzijde van
stap in het bewerkingsproces van de
de Sambre of aan de oostzijde van het
mijn- en staalindustrie bepaalt de vervui-
centrum.
tijdens
zich
bevinden.
Deze
Overslag-
immense
of
netwerken
49
50
Conclusie Uit elke onderzoekslaag valt te concluderen
deel van de vallei en omringend stedelijk
dat de industrialisatie van de vallei op
gebied. De brede opzet van de vallei en
allerlei vlakken grote gevolgen heeft
de grootschalige leegstand bieden kansen
voor het huidig functioneren van het dal.
voor een landschappelijke transformatie.
Dit geldt zowel voor de landschappelijke
Er breekt als het ware een nieuw hoofdstuk
condities (water, vervuiling, ecologie, etc.)
aan voor de vallei waarin de klimaatopgave
als voor het menselijk gebruik (toeganke-
een hoofdrol zou moeten spelen bij de
lijkheid, esthetiek, beleving, etc.). Toch
nieuwe invulling.
heeft de vallei als grootschalige landschappelijke structuur de laatste jaren een grote transformatie ondergaan. Het is, stroomopwaarts en stroomafwaarts van Charleroi, een gewaardeerd recreatief landschap dat door haar lineaire structuur zeer intensief gebruikt wordt en een belangrijke ecologische corridor vormt. Slechts op één plek zijn al deze kwaliteiten van het dal ver te zoeken; dit is het gedeelte rondom Charleroi. Het dal is hier als het ware een ontbrekende schakel dat, mede door de overblijfselen uit het industrieel tijdperk, een negatief imago geeft aan dit
51
Leegstaande vallei
Scheppen van landschappelijke condities
Natuurlijke transformatie tot landschapspark
Dal verankerd in lineaire- en stedelijke structuur
Titel 52
Concept & strategie Deze
afstudeeropgave
tegenbeweging
een
de twee valleizijden waardoor het huidige
stedelijke
karakter van de vallei als barrière verdwijnt
ontwikkeling in de vallei en richt zich op een
en het landschapspark actief onderdeel
landschappelijke transformatie van het dal.
wordt van de stad. De overblijfselen uit
Door de sterke verankering in het stedelijk
het industrieel tijdperk worden ingezet
netwerk van Charleroi heeft het dal veel
als
potentie om een meerwaarde te worden
het raamwerk van de landschappelijke
voor de stad. De wateropgave is de motor
invulling bepalen. Het concept stadswil-
van deze landschappelijke transformatie
dernis kent een nieuwe landschapsiden-
en laat de noodzaak zien van het herstel
titeit toe aan de regio en stimuleert de
van de grootschalige landschappelijke
aantrekkingskracht van verval, ontdekking
structuren van België. Het introduceren
en verwildering. De vallei krijgt de rol
van overloopgebied gaat droogte en
van recreatief landschap en onderscheidt
overstromingsgevaar tegen en het herin-
zich van andere landschappen door het
troduceren van de natte condities herstelt
industrieel erfgoed in te zetten als identi-
de ecologische waarden van de vallei. Het
teitsbepalende relicten die na verloop van
mogelijk maken van deze retentiebekken
tijd als ruïnes zullen opgaan in de wildernis
vraagt om het uitgraven van bepaalde
van de vallei. Een nieuwe economie van
delen van de vallei en het vergroten van
eco- en urbextoerisme gaat gepaard
het landschappelijk reliëf. De geschapen
met het proces van renaturalisering en
condities
verwildering en maakt de vallei tot een
maken
tegen
is
onderscheid
tussen
natte overloopgebieden en permanent
identiteitsbepalende
objecten
die
unieke recreatieve bestemming.
droge gronden. Deze nieuwe artificiële topografie vormt de basis van een nieuw landschapspark dat als sluitstuk fungeert in de lineaire structuur van het dal van de Sambre. Door het dal rondom Charleroi te transformeren tot landschapspark ontstaat er een nieuwe relatie tussen het stedelijk netwerk en de landschappelijke vallei. Een nieuw wegen- en padennetwerk verbindt
53
Zware metalen verspreiden zich door contact met water
Afgraven en ophogen: concentreren van vervuiling
Introduceren van overloopgebied
Nieuwe landschappelijke condities
54
Afgraven en ophogen De vervuilde bodemconditie maakt het
het huidige sluizensysteem te gebruiken
herintroduceren van het natte valleiland-
als overloopsysteem kunnen de reten-
schap tot een lastige opgave. Wanneer
tiebekken gecontroleerd worden gevuld
zware metalen in contact komen met
met water en heeft het een gereguleerd
grond- of oppervlaktewater dan zal de
peil. Dit overloopgebied is een secundaire
vervuiling
De
waterstructuur die niet in contact staat
preventie van deze milieuramp vormt de
zich
snel
verspreiden.
met het open water van de Sambre.
basis van mijn ingreep. Door de lager
Mocht zich alsnog vervuiling voordoen in
gelegen delen en de meest vervuilde
het overloopgebied dan kan zich dat niet
delen in de vallei af te graven ontstaan
verspreiden via de Sambre. De strategie
nieuwe retentiebekken. Door het proces
van ophogen en afgraven concentreert
van de mijn- en staalindustrie te ontleden
niet alleen de vervuiling maar creëert ook
valt te achterhalen welke delen van
twee verschillende biotopen. Enerzijds zijn
de vallei de grootste bodemvervuiling
er de lagergelegen overloopgebieden die
kennen. Dit bevindt zich met name rondom
aansluiten op de lineaire natte condities
de hoogovens. De afgegraven grond
van de vallei. Anderzijds zijn er de hoge
wordt verplaatst naar hoge en minder
droge gronden die aansluiten op de
vervuilde delen in de vallei, hierdoor wordt
groenstructuur van de valleiranden. Deze
contact met grond- of oppervlaktewater
verschillende landschappelijke condities
vermeden. Door de afgegraven vervuilde
maken de vallei tot een belangrijke
grond te concentreren en te isoleren van
lineaire groenstructuur dat functioneert als
regenwater is het onschadelijk voor de
ecologische corridor in zowel noord-zuid
omgeving. Deze nieuwe terriltypologie
richting als oost-west richting.
sluit visueel aan bij de bestaande terrils van mijnafval in de omgeving. Door de vervuiling te concentreren ontstaan er vervuilde geïsoleerde zones en schone lager gelegen delen. Deze lager gelegen delen krijgen de functie van retentiebekken en worden tijdens nattere perioden gevuld met het water uit de Sambre. Door
55
Hoog en droog 56
Laag en drassig
Oorspronkelijk reliëf
Industriële activiteit
Afgraven en ophogen
Nieuwe landschappelijke condities 57
Conceptuele maquettes landschappelijk reliëf 58
59
Impressie uitzichtpunt vanaf nieuwe terril 60
Masterplan Het nieuwe landschapsreliëf, gebaseerd
forse afmetingen en lange lijnen van het
op de vervuilingsgraad en de bestaande
nieuwe artificiële reliëf zijn een ruimtelijke
hoogteliggingen ten opzichte van het
vertaling van het grootse industriële
waterpeil in de Sambre, vormt de basis van
verleden. Deze nieuwe condities zijn geen
het masterplan voor het landschapspark.
imitatie van een natuurlijk landschap maar
Door de ophoog- en afgraafstrategie toe
zijn harde contouren waarin het proces
te passen ontstaat er een landschap van
van successie haar weg zal vinden. De
overloopgebieden
gelegen
beplantingssoorten die na verloop van tijd
gronden. Het overloopgebied kent een
hun intrede zullen doen in het landschap
afwisselend landschap van waterpartijen,
hebben een verzachtende werking op het
wetlands en valleibossen. De neersla-
artificiële reliëf en transformeren de vallei
gintensiteit en de hoeveelheid water dat
tot stadwildernis.
en
hoger
binnen wordt gelaten bepaalt het karakter van het overloopgebied. Tijdens natte periodes zal er veel water aanwezig zijn in het overloopgebied. Tijdens lange periodes van droogte zal er minder water aanwezig zijn en heeft het overloopgebied een ander karakter. Het landschap van besloten bossen en open wetlands in combinatie met hoge terrils heeft een afwisselende
ruimtelijke
landschapsbe-
leving en maakt het robuuste landschapspark tot een unieke groenstructuur. De
61
Masterplan dal van de Sambre 62
0
1
2
3 km 63
Fasering
Recreatief netwerk
Stedelijk netwerk
Nieuwe terrils
Overloopgebied
64
Het landschapspark ligt sterk verankerd
geactiveerd door het te koppelen aan
in de metropoolregio van Charleroi. Door
de nieuwe verbindingen. Er ontstaat als
deze centrale positie in de stad kent de
het ware een verweving tussen actief
vallei verschillende gebruiksintensiteiten
stedelijk programma en een luw natuurlijk
en gebruikersgroepen. De luwe parkzones
landschap. Het landschapspark kent een
worden gekenmerkt door kleinschalige
gefaseerde transformatie door de huidige
avontuurlijke paden die de recreant door
bedrijvigheid in de vallei. Op dit moment
een afwisselend landschap van open
bevinden de leegstaande delen zich met
wetlands, besloten bossen en hoge terrils
name aan de westzijde van het centrum.
leidt. Langs deze routes vindt de gebruiker
De westzijde zal daarom het startpunt zijn
industriële relicten die door het proces van
van de landschappelijke transformatie
verval en verwildering elk een unieke ruïne
en verspreidt zich, afhankelijk van het
vormen. Door de vallei rondom Charleroi
verdwijnen van de huidige industriële
te
landschapspark
activiteiten, oostwaarts door de vallei.
wordt het onderdeel van de grootschalige
transformeren
tot
De nog aanwezige staalindustrie aan de
lineaire recreatieve route van het dal van
westzijde van de stad lijkt eindig door
de Sambre. Deze intensief gebruikte route
concurrentie uit het buitenland waardoor
parallel aan de Sambre zal daarom één van
de westzijde van de stad als eerste volledig
de meest intensief gebruikte parkdelen
landschappelijk getransformeerd zal zijn.
zijn. Naast deze parallelle route worden er nieuwe dwarsverbindingen gelegd tussen de twee valleizijden. Dit zijn functionele verbindingen die het stedelijk weefsel met elkaar verbindt en zullen actieve en toegankelijke routes worden binnen de vallei. Deze wegen worden begeleid door recreatief geprogrammeerd erfgoed dat een extra functie toevoegt aan het landschapspark. Op dit moment bevindt zich al succesvol recreatief programma in een aantal loodsen en dit wordt extra
65
Riet
IJsvogel
Kamsalamander
Vleermuis
Zwarte els
Gele lis
Baars
66
Gedoornd hoornblad
Grote kattenstaart
Muskusrat
Boomkikker
Aalscholver
Grote lisdodde
Zwarte ooievaar
Late guldenroede
Muskusboktor
Watermunt
Ringslang
Nachtegaal
Wilg
Reiger
Zwarte populier
Wilgenspanner
Gele plomp
Rugstreeppad
Snoek
Tongvaren
Overloopgebied De wateropgave is de belangrijkste drijfveer
het proces van successie te gebruiken
voor de landschappelijke transformatie van
zal dit natte landschap zich vrij snel tot
de vallei. Door de vallei rondom Charleroi
een eindstadium ontwikkelen door de
te behandelen als overloopgebied worden
groeisnelheid
de oorspronkelijk natte condities van de
beplantingsoorten die hun intrede zullen
vallei hersteld. Door een grote variëteit in
doen in het vochtige valleilandschap. De
het reliëf aan te brengen van het overloop-
valleibossen kennen een besloten karakter
gebied ontstaat een afwisselend landschap
en worden gedomineerd door wilgen,
van waterpartijen die permanent onder
elzen en populieren. Deze soorten groeien
water staan, wetlands met een fluctuerend
snel maar kennen ook een korte levensduur.
waterpeil
enkel
De rottende takken en stammen vormen
overstromen tijdens extreme regenval.
een belangrijke voedselbron en vesti-
Deze drie verschillende biotopen kennen
gingsplaats voor verschillende schimmel-
elk hun eigen karakteristieke soorten-
en diersoorten. Het concept stadswil-
rijkdom. Door cultivatie van het rivieren-
dernis stimuleert dit proces van verval en
landschap door heel West-Europa zijn
maakt het tot een belangrijk onderdeel
de aantallen veel van deze plant- en
van de landschappelijke kenmerken van
diersoorten drastisch afgenomen. Het
het landschapspark. De open wetlands
overloopgebied staat daarom niet alleen
kennen lagere beplanting waarin beplan-
in dienst van de wateropgave maar
tingssoorten
levert ook een belangrijke bijdrage aan
domineren. De verschillende biotopen
ecologisch herstel van deze schaarse flora
kennen elk hun eigen hoogteligging
en fauna. Het herstel van de landschap-
waarop het waterpeil wordt afgestemd.
pelijke waarden verbindt het ecologisch
Dit peil kan worden verhoogd met 50
waardevolle stroomopwaarts en stroom-
centimeter afhankelijk van de neerslagin-
afwaarts gebied waardoor er een grote
tensiteit. Deze 50 centimeter is essentieel
ecologische
de
voor de ontwikkeling van de biotopen: een
breuklijn. De grootste biodiversiteit wordt
te groot fluctuerend peil maakt het lastig
gevonden op de grens van land en water,
voor plantsoorten om goed te kunnen
dit maakt het overloopgebied tot een
ontwikkelen.
en
valleibossen
corridor
die
ontstaat
in
van
als
de
riet
kenmerkende
en
kattenstaart
zeer waardevolle ecologische zone. Door
67
68
Retentiebekken In
de
retentiebekken
is
permanent
minimaal 50 centimeter water aanwezig. Vanuit
ecologisch
perspectief
en
de
ontwikkeling van het natte valleilandschap is deze constante aanwezigheid van water cruciaal. De retentiebekken hebben een klein aandeel in de totale oppervlakte van het overloopgebied en hebben een kleine bergingscapaciteit.
Neerslagintensiteit 10 mm per uur, waterberging van 348.500 m3
Principedoorsnede retentiebekken en Sambre 69
Impressie retentiebekken 70
71
Wetlands De wetlands vormen een bufferzone waarin het waterpeil verhoogd kan worden met 50 centimeter tijdens langere periodes van reguliere neerslag. Deze biotoop kan door haar grote oppervlak grote hoeveelheden water bergen. De beplantingssoorten in de wetlands zijn gewend aan dit fluctuerende peil
en
hebben
de
permanente
aanwezigheid van zoet water nodig om te kunnen ontwikkelen. De wetlands kennen weinig tot geen boomsoorten en hebben een open karakter. Neerslagintensiteit 25 mm per uur, waterberging van 1.393.500 m3
Principedoorsnede wetlands 72
Valleibos Het valleibos kent de minst natte condities, hier wordt enkel water binnen gelaten tijdens zeer extreme neerslag. Het grote oppervlak van de valleibossen heeft een grote bergingscapaciteit dat een grote bijdrage levert aan overstromingspreventie. De beplantingssoorten in deze biotoop zijn gewend aan het fluctuerend peil. Soorten als de wilg en de els kunnen zich goed ontwikkelen in periodes van ‘droogte’ maar verdragen ook langere periodes waarin zij gedeeltelijk onder Neerslagintensiteit 40 mm per uur, waterberging van 3.135.000 m3
water staan.
Principedoorsnede valleibos 73
Impressie valleibos 74
75
Vlinderstruik
Ree
Grote kaardebol
Boktor
Wespendief
Hazelaar
Egel 76
Ruwe berk
Eekhoorn
Specht
Sprinkhaan
Boomklever
Robinia
Vleermuis
Zomereik
Bij
Korenbloem
Bosuil
Harig wilgenroosje
Pijpenstrootje
Adelaarsvaren
Boomkruiper
Vos
Meiklokje
Droge gronden Op dit moment speelt zich op de
waardoor zich binnen de komende 100
verlaten industrieterreinen, op daken van
tot 150 jaar een landschapspark ontwikkelt
leegstaande fabrieken en op de bestaande
waarin verschillende zones zich elk in een
terrils een successieproces af waarin
ander groeistadium bevinden. Het open
schrale gronden van zwart steenkool
karakter van het schraal grasland heeft
transformeren tot kruidenrijkgrasland en
grote betekenis voor insecten en zal zich
volgroeid eiken-berkenbos. Dit proces
in de loop der jaren ontwikkelen tot een
heeft
waas
eiken-berkenbos waar varens en vlieren
aangebracht in het hart van het Zwarte
domineren in de onderbeplanting. Het
Land. In het ontwerp van het landschap-
proces van successie is een essentieel
spark wordt dit successieproces omarmd
onderdeel in het concept stadswildernis en
en gestimuleerd. Dit heeft tot gevolg dat
vormt een belangrijke stapsteen tussen de
de droge gronden aansluiten op de groen-
waardevolle ecologische bossen van het
structuur van eiken-berkenbossen en open
Ardens massief en de schralere condities
velden die zich in de omgeving bovenop
van het Brabants massief.
een
voorzichtige
groene
de valleiranden bevinden. Er ontstaat dus een ecologische verbinding die de vallei doorkruist en geïsoleerde groenzones rondom de vallei met elkaar verbindt. Het
proces
van
successievegetatie
transformeert de vallei op een natuurlijke, goedkope en eenvoudige wijze tot een waardevol landschap. Afhankelijk van het vertrekken van de huidige industrie zal het landschap zich in verschillende stadia ontwikkelen. Huidige leegstaande delen zijn op dit moment al getransformeerd tot jong berkenbos, andere delen zijn slechts nog schraal grasland of bestaan uit enorme oppervlaktes
asfalt.
De
verschillende
locaties kennen elk hun eigen tijdspad
77
0 - 5 jaar: schraal grasland
78
5 - 10 jaar: struiklaag en eerste berken
10 - 30 jaar: berkenbos
> 40 jaar: eiken-berkenbos
79
Impressie jong eiken-berkenbos 80
81
Terril De landschappelijke transformatie kent een aantal essentiële details die het mogelijk maken om water toe te laten in de vallei. Allereerst is het noodzakelijk om de vervuilde afgegraven grond, die een nieuwe terriltypologie vormt, te concentreren en te isoleren. Dit gebeurt door de vervuilde grond af te dekken met een beschermende laag waardoor regenwater niet de kans krijgt om te infiltreren. Op deze wijze worden de vervuilde metalen geïsoleerd en wordt verdere verspreiding voorkomen. Bovenop deze laag afdekfolie wordt schone of minder vervuilde grond geplaatst waarop de wortels van verschillende grassen, kruiden en struiken uitspoeling van de terril zullen voorkomen.
82
Waterinlaat Het water vanuit de Sambre betreedt het overloopgebied via watertoevoerpunten. Deze bevinden zich in de bestaande oevers en kades van de Sambre. Door het waterpeil in de Sambre te verhogen zal het water via de inlaatpunten het overloopgebied betreden. Het water vanuit de retentiebekken kan niet terugkeren in de Sambre. Mocht er vervuiling optreden in het overloopgebied dan zal dit zich niet verspreiden via het oppervlaktewater van de Sambre.
Vispassage Kanalisering maakt de Sambre tot minder waardevol paaigebied voor vissen. Vanuit ecologisch perspectief is het belangrijk om wel een wederzijdse verbinding te maken tussen het overloopgebied en de Sambre. Het introduceren van vispassages in de bestaande oevers maakt vismigratie mogelijk. Door het overloopgebied te koppelen aan de Sambre ontstaat er een waardevolle paailocatie voor verschillende vissoorten.
83
De verlaten vallei
Stap 1
De vervuilde vallei is te duur om stedelijk te ontwikkelen door benodigde bodemsanering
Landeigenaren verkopen vervuilde prijs voor zeer lage prijs en krijgen geen schadeclaim voor veroorzaakte vervuiling
Stap 2
Stap 3
Het landschappelijk reliëf wordt in dienst van de wateropgave uitgegraven en concentreert de vervuilde bodem
Successieproces transformeert het nieuw aangebrachte reliëf tot biotopen in het beginstadium van ontwikkeling
Stap 4
Stap 5
Economie van urbex- en ecotoerisme gebruikt industrieel erfgoed als identiteitsdrager en onderscheidt zich daarmee van andere landschappen
Nieuwe verbindingen in de voorheen ontoegankelijke vallei betrekt het landschapspark in het stedelijk netwerk
Stadswildernis Het landschapspark heeft zich ontwikkeld tot klimaatbuffer en kent een unieke recreatieve waarde toe aan omringend stedelijk netwerk
84
Stappenplan Hoe kan deze landschappelijke transfor-
economie. Zij kunnen het geliefde erfgoed
matie in gang worden gezet? De transfor-
programmeren en als startup onderne-
matiestrategie is geënt op het doen van
ming een recreatieve invulling geven aan
zo min mogelijk ingrepen en het gebrui-
de vallei. Stroomopwaarts gebeurde dit
ken van landschappelijke processen en
met kastelen en boerderijen waar nu bij-
aanwezige relicten als parkidentiteit om
voorbeeld horeca of hotels in gevestigd
uiteindelijk tot een ultieme wildernis te
zijn. Deze strategie was succesvol en een
komen. Binnen het scenario dat is opge-
belangrijke toevoeging aan het recreatief
steld verkopen de huidige fabriekseigena-
netwerk. Maar aan dit nieuwe valleiland-
ren hun grond aan de provincie voor een
schap kan ook verdiend worden. Op dit
zeer lage prijs. In ruil daarvoor krijgen ze
moment wordt jaarlijks schone lucht in
geen schadeclaim voor de vervuiling die
het buitenland ingekocht om de Kyoto
zij in het verleden veroorzaakt hebben. De
doelstellingen te halen. Door de vallei als
wateropgave is de grote geldmotor van
natuurgebied te behandelen produceert
de landschapstransformatie en maakt het
België zelf schone lucht in de vele bos-
mogelijk de vervuilde grond te concentre-
sen en wordt CO2 opgeslagen in de wet-
ren. De overstromingen van afgelopen juli
lands. Deze schone lucht hoeft in de toe-
hebben aangetoond dat een aanpassing
komst niet meer ingekocht te worden: een
van het huidige valleilandschap noodza-
win-winsituatie dus.
kelijk is. De strategie van het ophogen en afgraven, dat in eerste instantie gericht is op de wateropgave, wordt gefinancierd door instanties als LIFE, WWF, SPW, de Green deal maar ook door gemeenten en stakeholders stroomafwaarts die hun positie veiligstellen door stroomopwaarts te investeren in overloopgebied. Voor het eco- en urbex- en recreatietoerisme bieden instanties als Rewilding Europe een startkapitaal. Ook de lokale bevolking van Charleroi kan profiteren van deze nieuwe
85
Maquette 1:1000 86
Deeluitwerking Porte Ouest Het landschapspark kent verschillende
van de terrils, retentiebekken en nieuwe
zoneringen met elk unieke karakteristieken
verbindingswegen zijn een vertaling van
en landschappelijke condities. Voor deze
het kille en immense karakter van het
afstudeeropgave wordt ingezoomd op het
industrieel verleden. Van oorsprong waren
Porte Ouest district ten westen van het
deze karakteristieken te vinden in de vele
centrum van Charleroi. Deze locatie kent
fabrieken en de overdadige infrastructuur.
op dit moment de grootste leegstand en
Door het overgebleven erfgoed in te zetten
wordt gekenmerkt door iconisch industrieel
als ruïnes zullen veel van deze grootse
erfgoed. Aan het bestaande landschap
objecten opgaan in de stadswildernis.
van terrils en spoordijken wordt een nieuw
Het bestaande reliëf van spoordijken en
landschappelijk reliëf toegevoegd waarin
het nieuwe reliëf van terrils staat door een
de bodemvervuiling uit het industrieel
intensief beheer en open karakter in sterk
tijdperk wordt ingezet als identiteitsdrager
contrast met het proces van verwildering
van het park. Ten zuiden van de Sambre
in de rest van de vallei. Een groot deel van
en op de kop van het ‘schiereiland’
het industrieel erfgoed zal in de loop der
waren
meest
jaren opgaan in de besloten bossen maar
lagergelegen gronden en vervuilende
door het reliëf te behandelen als open
industriële processen te vinden. Daar
ruimtes blijven de historische en nieuwe
waar het erfgoed verdwenen is worden
ingrepen in het landschap zichtbaar.
van
oorsprong
de
deze vervuilde gronden afgegraven en transformeert het tot overloopgebied. Het nieuwe landschapspark heeft niet als doel een natuurlijk landschap te imiteren maar wordt gekenmerkt door een
imponerende
vormentaal.
Het
en
contrasterende
landschapspark
kent
harde contrasten waar de verzachtende werking van beplanting door middel van het successieproces wordt ingezet om een nieuwe wildernis te ontwikkelen in een zeer artificieel landschap. De lange lijnen
87
Deeluitwerking Porte Ouest 88
0
100
200
300 m
Landschappelijk reliëf De lager gelegen delen van de vallei en de meest vervuilde gronden ter plaatse van voormalige hoogovens wordt afgegraven en getransformeerd tot retentiebekken, wetlands en valleibossen. De afgegraven grond vormt een nieuwe terriltypologie waarin vervuilde grond geconcentreerd wordt op de hoge en relatief schone delen in de vallei.
Infrastructuur Een nieuw paden- en wegennetwerk verbindt
de
vallei
met
omringend
stedelijk netwerk en is onderdeel van het grootschalig recreatief netwerk in de vallei. Dit netwerk kent een sterke hiërarchie van functionele verbindingswegen als onderdeel van de stad, toegankelijke fietspaden
en
besloten
kleinschalige
paden die de recreant begeleiden door de luwere delen van het landschapspark.
90
Massa en leegte In tegenstelling tot de open wetlands transformeren de droge gronden van open grasland tot een besloten eiken-berkenbos. Ter plaatse van karakteristiek reliëf, zoals de nieuwe terrils of bestaande spoordijken, krijgt het bos geen kans zich te ontwikkelen door intensief beheer. Dit beheer houdt de verschillende tijdslagen van het reliëf leesbaar in het landschap en biedt ruimte aan evenementen en festivals in de open delen van de vallei.
Vista’s De nieuwe terrils en het erfgoed zijn visueel met elkaar verbonden door verschillende vista’s in het landschapspark. Deze maken de gebruiker bewust van de historie en verscholen objecten in de wildernis. Door intensief beheer ontwikkelt zich in deze vista’s geen hoge beplanting en behouden de iconische objecten hun rol in de beleving van het landschapspark dat gekoppeld is aan het recreatieve nieuwe padennetwerk.
91
Doorsnede kop Porte Ouest
Doorsnede nieuwe terril en overloopgebied
Doorsnede erfgoedcluster en bestaande spoordijk 92
93
94
95
Maquette 1:1000 96
Toegankelijkheid De nieuwe verbindingen die worden
het landschapspark. Daarnaast is er een
aangelegd tussen de twee valleizijden
netwerk van kleinschalige paden dat
doorkruisen
de
dingswegen
overbruggen
Deze
verbin-
de luwere delen van de stadswildernis
de
huidige
doorkruist en dat de recreant begeleidt
blokkerende werking van de vallei en
door een afwisselend landschap van
voorkomen een verdere splitsing van
besloten valleibossen, hoge terrils en
het stedelijk weefsel. Dit functionele
open wetlands. Deze avontuurlijke paden
wegennetwerk
voor
bevinden zich in de luwere zones van het
autoverkeer en maakt de vallei onderdeel
landschapspark en worden gekenmerkt
van het primair stedelijk netwerk. Een nieuw
door het vele industrieel erfgoed dat
fietspadennetwerk vormt als secundaire
als ruïne verscholen ligt in de besloten
functionele structuur een verbindende
wildernis.
route
tussen
vallei.
is
bestemd
diverse
toegankelijke
parkruimtes en de valleiranden. Deze nieuwe padenstructuur volgt bestaande spoordijken en wordt begeleid door populierenlanen dat de aanwezigheid van iconisch erfgoed of nieuwe terrils benadrukt door het zicht van de gebruiker te begeleiden. Langs dit functionele autoen fietsnetwerk bevindt zich geprogrammeerd erfgoed dat het park activeert en een extra gebruikslaag toevoegt aan
97
Primair pad langs oevers Het fietsnetwerk dat begeleid wordt door de bestaande oevers en dijken van de Sambre en het Kanaal naar Brussel zijn onderdeel van het grootschalige lineaire padennetwerk in de vallei. Dit netwerk van fietspaden bevindt zich parallel aan beide oevers van de Sambre en het Kanaal naar Brussel. Dit padenstelsel is een verbindende structuur tussen het intensief gebruikte landschapspark rondom Charleroi en stroomopwaarts en stroomafwaarts gebied en bestaat uit betonnen verharding.
98
Primair pad begeleid door lanen Het fietsnetwerk begeleid door populierenlanen legt verbindingen tussen de twee valleizijden en zijn daardoor onderdeel van de stedelijke routes die de vallei doorkruisen. Deze gecultiveerde paden begeleiden de fietser, wandelaar of hardloper
door
het
landschapspark
langs
verschillende objecten zoals iconisch erfgoed, geprogrammeerd erfgoed, sportfuncties in de valleirand of nieuwe terrils. De besloten populierenlanen vormen gecultiveerde aders die in sterk contrast staan met de omringende wildernis.
99
Impressie fietspad en populierenlaan 100
101
Secundair pad Een
secundair
netwerk
van
kleinschalige
avontuurlijke paden neemt de recreant mee in de luwe wildernis van de vallei. Dit netwerk van paden bestaat uit steenkoolafval afkomstig uit de leegstaande fabrieken en de vele bergen mijnafval. Dit avontuurlijke netwerk neemt de recreant mee naar de besloten schoonheid van valleibossen, wetlands en het eiken-berkenbos. Langs deze paden vindt men industrieel erfgoed die als ruïnes opgaan in de wildernis.
102
Verhoogd pad De
grote
hoeveelheden
metalen
roosters
afkomstig uit de fabrieken worden gebruikt om de onbegaanbare delen van de vallei toegankelijk te maken. Deze verhoogde paden maken de meest ontoegankelijke delen van de vallei beleefbaar en staan in tijden van een hoog waterpeil onder water.
103
Openbaar vervoer Op dit moment bevinden verschillende trein- en metrolijnen op viaducten en spoorlichamen zich in de vallei. Dit netwerk blijft intact en vanuit de verhoogde structuren vangen reizigers een glimp op van het landschapspark. Zij zijn echter nooit fysiek onderdeel van de vallei maar beleven het erfgoed, de immense terrils en uitgestrekte wetlands vanuit een ander perspectief.
104
Stedelijke verbindingen Het autoverkeer bevindt zich in tegenstelling tot het openbaar vervoer wel op maaiveldniveau en bevindt zich enkel ter plaatse van de toegankelijkere delen van de vallei. Langs deze wegen bevindt
zich
bijvoorbeeld
geprogrammeerd
erfgoed dat door haar positie in het wegenstelsel zowel onderdeel is van het landschapspark als van het stedelijk netwerk.
105
106
Industrieel erfgoed Het architectonisch industrieel erfgoed
caties en horeca vinden hun plaats in een
vormt, naast het nieuw landschappelijk
leegstaande koeltoren, controletorens of
reliëf, een belangrijke identiteitsdrager
leegstaande loodsen. Door de nabijheid
van het landschapspark. Door het erfgoed
van bestaande metrohaltes te benutten en
in te zetten als beeldbepalende objecten
nieuwe toegangswegen te introduceren
onderscheidt het landschapspark zich van
ligt het geprogrammeerd erfgoed centraal
andere natuurparken in België en trekt het
in de stad. De bestaande topografie
een nieuw recreatief publiek. Elk relict kent
bestaande uit spoordijken en spoorcon-
haar eigen aanpak door de huidige staat,
structies begeleiden het fietsnetwerk. De
de positie in het netwerk of de iconische
voormalige spoorbruggen transformeren
waarde. Het grootste deel van het erfgoed
tot entrees van het landschapspark. Een
gaat als ruïne op in de stadswildernis
deel van de bestaande loodsen bestaat
en zal in de loop der tijd overwoekerd
uit enkel niet-duurzame materialen zoals
worden door het proces van successie toe
golfplaten. Na het verwijderen van deze
te laten. Een aantal iconische objecten
niet duurzame materialen blijft enkel de
die goed verknoopt liggen in het primaire
fundering over. Deze wordt verbrijzeld
padennetwerk, en daardoor in verbinding
binnen haar huidige contouren en vormt
staan met de leeflijnen van de stad, worden
een open ruimte dat herinnert aan de
geprogrammeerd. Op dit moment bevindt
omvang van de huidige bebouwing. Het
zich al succesvol programma in een aantal
erfgoed is door het afwisselend landschap
van deze objecten, dit wordt verder
van open en besloten ruimtes en door het
uitgebreid en voegt een extra gebrui-
diverse reliëf op verschillende manieren
kerslaag toe aan het landschapspark.
beleefbaar.
Functies als concertzalen, evenementenlo-
Ruïnes en relicten Programma Verbrijzelde fundering Hergebruik bruggen Beeldbepalende topografie Voormalige treinrails
107
Zichtbaar vanaf retentiebekken Een aantal iconische objecten en een deel van de verbrijzelde funderingen bevindt zich in het overloopgebied. Het open karakter van deze landschappen maakt het erfgoed tot zichtbaar onderdeel van het park. Uitgestrekte watervlaktes weerspiegelen de immense relicten en benadrukken
de
grootsheid
van
het
erfgoed.
Zichtbaar vanaf terril Een groot deel van het erfgoed ligt verscholen in de besloten wildernis van het eiken-berkenbos of het valleibos. Dit mysterieuze erfgoed is duidelijk zichtbaar wanneer de recreant zich op de hoger gelegen terrils of spoordijken bevindt. Het is vervolgens aan de recreant om zich een weg te banen door de wildernis om het relict te bereiken.
108
Zichtbaar door vista Het
primaire
bomenlanen
is
padennetwerk opgespannen
met tussen
iconisch erfgoed. De vista’s die door de lanen benadrukt worden maken het erfgoed actief onderdeel van de beleving van het park en zijn tegelijkertijd oriëntatiepunten voor de recreant.
Zichtbaar door verbindingswegen De meest iconische objecten die nog in goede staat zijn worden geprogrammeerd en zijn duidelijk zichtbaar en bereikbaar doordat ze zich altijd nabij de primaire paden of het openbaar vervoer- of wegennetwerk bevinden.
109
Impressie koeltoren als concertzaal 110
Geprogrammeerd erfgoed De groene prettige verblijfsomgeving
een kleinschalige recreatieve economie
van het landschapspark staat in sterk
toe aan de stad, iets wat op dit moment
contrast met het grauwe omringende
nagenoeg ontbreekt. De bewoners krijgen
stedelijk netwerk. Door de landschap-
de kans om zich eigenaar te maken van
pelijke en historische kwaliteiten in te
deze recreatieve functies door het erfgoed
zetten als identiteitsdragers ontstaat een
voor een symbolisch bedrag over te
nieuwe recreatieve economie van eco-
kopen. Zij worden nieuwe ondernemers
en urbextoerisme dat gebruik maakt van
die bijdragen aan het economisch succes
de landschapsidentiteit. Dit brengt niet
van de stad en het landschapspark. In het
alleen levendigheid en bezoekers in de
verleden heeft ditzelfde proces kleinschalig
vallei maar heeft ook een weerslag op
plaatsgevonden en deze locaties zijn nu
omringend stedelijk gebied. Denk hierbij
de hotspots van Charleroi voor zowel
bijvoorbeeld aan horeca voor toeristen
bewoners als bezoekers.
die Charleroi gebruiken als tussenstop tijdens hun tocht door het dal of als uitvalsbasis voor een wandeling door het landschapspark. Tegelijkertijd voegt een deel van het toegevoegde programma
111
Functies en programma gekoppeld aan primair padennetwerk 112
Niet alleen de nieuwe doorgaande routes
van sport- en spelfuncties. Verschillende
activeren de vallei, ook het toevoegen
sportvelden
van sport- en spelfuncties maakt de
functionele verbindingen: voetbalvelden
vallei onderdeel van het dagelijks leven
middenin het bos, een squashbaan in
van de stedeling. Gekoppeld aan de
voormalige loodsen en een skeelerpar-
primaire
padenstructuur,
de
ontvouwen
zich
langs
nieuwe
cours tussen de verbrijzelde funderingen.
autowegen en het openbaar vervoer-
In geprogrammeerd industrieel erfgoed
netwerk liggen verschillende recreatieve
bevinden zich culturele functies zoals
functies. Deze toevoegingen aan het
concertzalen
landschapspark maken bepaalde zones
en deze bereiken een groter publiek.
tot een intensief gebruikt landschap en
Nieuwe ondernemingen profiteren van de
staat in sterk contrast met de luwe en
context van het natuurlijk landschapspark
besloten wildernis in de omgeving.
Dit
maar zijn wel goed bereikbaar door de
nieuw toegevoegde programma maakt
aanwezige infrastructuur en nabijheid van
de vallei tot een bestemming voor
het stadscentrum van Charleroi.
en
evenementenlocaties
de stedeling en de bezoeker. Voor de stedeling ligt de nadruk op het toevoegen
113
Doorsnede Carsidterrein, schaal 1:250
Bovenaanzicht Carsidterrein, schaal 1:250 114
Ruïnes Het grootste gedeelte van het erfgoed
het gebruik van vista’s. Het meest centraal
zal als ruïne opgaan in de stadswildernis.
gelegen en iconische erfgoedcluster, het
Om dit proces te versnellen worden de
Carsidterrein, vormt een uitzondering op
niet duurzame materialen, bijvoorbeeld
deze ontoegankelijkheid. Hier maakt een
golfplaten en glas, verwijderd. Deze
verhoogd pad van stalen roosters het
ingreep maakt extra openingen in het
mogelijk om de ruïnes te betreden en het
erfgoed waardoor vocht en verschillende
verval van de immense bouwwerken te
plantzaden hun intrede doen in de
aanschouwen. De donkere ruimtes binnen
bebouwing. Het successieproces doet
de relicten vormen een unieke biotoop
haar intrede in de bebouwing en het
voor vleermuizen en verbrokkelde stenen
proces van verval vormt een aantrek-
wanden
kingskracht op eco- en urbextoerisme.
bijvoorbeeld de zwaluw.
bieden
nestgelegenheid
aan
Het grootste gedeelte van de ruïnes ligt geïsoleerd in de besloten bossen. Toch wordt de recreant gestimuleerd om van de paden af te wijken en de wildernis te betreden om de ruïnes te bezoeken door het zichtbaar te maken vanaf terrils of door
Verwijderen niet-duurzame materialen
Successieproces transformeert erfgoed tot landschap 115
Impressie voormalige fabriekshal tijdens vroeg successiestadium 116
117
Doorsnede: schaal 1:200
Bovenaanzicht, schaal 1:200 118
Vertaling verwijderd erfgoed Een
groot
deel
immense
wordt benadrukt door de fundering niet te
bestaande loodsen ten zuiden van de
verbrijzelen ter plaatse van de bestaande
Sambre
staalconstructies,
dak- en muurlijnen. Een landschap van
betonnen funderingen en golfplaten. Deze
schotsen en lange lijnen blijft over en is een
bouwwerken zijn immens en goed zichtbaar
herinnering aan de immense bestaande
vanuit de omgeving. Echter, de loodsen
loodsen. Dit verbrijzelde landschap wordt
hebben door hun materiaalgebruik geen
onderdeel van de padenstructuur en biedt
potentie om te transformeren tot ruïne en
tal van speelaanleidingen. In het schot-
een deel van de loodsen bevindt zich in
senlandschap zal zich, afhankelijk van de
delen van de vallei waar veel potentie is
hoogteligging, een wetland, valleibos
om overloopgebied te realiseren. Om het
of
successieproces te stimuleren worden de
vormt het landschap van schotsen een
niet-duurzame materialen verwijderd en
schuilplaats
blijft enkel de fundering van de loodsen
diverse diersoorten.
bestaan
van uit
de
berkenbos en
ontwikkelen.
Daarnaast
nestgelegenheid
voor
over. Deze wordt verbrijzeld om ruimte te bieden aan het bergen van het zoete water. De lengterichting van deze bouwwerken
Benadrukken van lengterichting in verbrijzelingsontwerp 119
120
121
Maquette 1:1000 122
123
124
Dankwoord Studeren aan de Academie van Bouwkunst doe je niet alleen. Ik wil daarom graag de volgende personen bedanken zonder wie dit afstudeerproject niet tot stand zou zijn gekomen: Allereerst
Jorryt
Braaksma,
Ingeborg
Thoral en Marieke Timmermans voor hun begeleiding, aanmoedigingen en scherpe blik tijdens de vele (online) bijeenkomsten, De betrokken experts en adviseurs voor hun kennis en enthousiasme, Oud-collega’s van Karres en Brands voor een vliegende start in het vakgebied, Collega’s van B+B met in het bijzonder Jeanette Visser, Gert-Jan Wisse, Tomas Degenaar en Hannah Schubert voor het vertrouwen, Familie en vrienden die vier jaar lang voor me klaar hebben gestaan tijdens een periode waarin ik er niet altijd voor hen kon zijn, Yvette van Bakel en Jasmijn Rothuizen voor de vele aanmoedigingen en hulp, Tot slot gaat mijn dank naar Kasper Neeleman, Sophie van Eeden en Tessa Schouten voor hun steun en vriendschap binnen en buiten de Academiemuren.
125
Mede mogelijk gemaakt door Stichting N.H. Bos
