Amsterdam, juni 2023
Afstudeerder
Mike Wissing
Sumatrstaat 336
1095 HV Amsterdam
mikewissing@icloud.com
+31 6 36111924
Mentor
Herman Zonderland
Commissieleden
Iris Wijn
Eric van der Kooij
Toegevoegde commissieleden
Riëtte Bosch
Daryl Mulvihill
Opleiding
Academie van Bouwkunst Amsterdam
Master of Urbanism
Lichting 2022-2023
Alle rechten voorbehouden.
In de luwte van ons land ligt de stad Doetinchem. Stad aan de Oude IJssel. Stad met een zee aan onbestemde ruimte. Dit ontwerpvoorstel schets de ruimtelijke kansen die er liggen bij het verdichten van steden in de luwte. De ongekende kansen die liggen te wachten.
In de luwte van Nederland ligt de stad Doetinchem. Hoofstad van de Achterhoek, gelegen aan de Oude IJssel. Een stad met een fascinerende hoeveelheid onbestemde ruimte. Onbestemde ruimte die een steeds schraler wordend contrast vormt met de opgaven waar Nederland voor staat. Hoe kan het dat onbestemde ruimte in dit soort steden niet wordt benut? Dit ontwerpvoorstel schets de ruimtelijke kansen die er liggen bij het verdichten en verduurzamen van steden in de luwte.
De verdichting in onze grote en middelgrote steden komt steeds verder onder druk te staan. Op postzegels in de stad worden onbetaalbare woningen in een hoge dichtheid gebouwd op plekken met geluidsoverlast, matige luchtkwaliteit en infrastructuur die tegen
zijn grenzen aan loopt. Het resultaat hiervan is dat we volop hebben verdicht op lage plekken in onze rivierdelta die niet weerbaar zijn tegen de effecten van klimaatverandering. Deze verstedelijking heeft ertoe geleid dat Nederland kwetsbaar is geworden.
Om die reden pleit ik in dit ontwerp voor de verdichting van steden in de luwte. Steden die op een geborgen plek liggen en waarbij verdichting kan leiden tot een brede maatschappelijke impuls. Een bredere kijk op verstedelijking die streeft naar geborgen toekomst. Een toekomst waarin verstedelijking niet alleen gebaseerd is op economische drijfveren, maar ook op de vraag: in welke steden kun je verantwoord verdichten? Waar kan de stad nog op een duurzame manier groeien?
Steden zoals Doetinchem hebben de afgelopen jaren niet evenredig geprofiteerd van onze welvaart. In steden in de luwte van Nederland neemt het voorzieningenniveau af en staat de leefbaarheid onder druk. Bewoners voelen zich niet gehoord en keren zich langzaam af. Dit terwijl de ruimtelijke kansen voor het oprapen liggen en de behoefte aan woningen groot is.
Verdichting kan deze steden helpen om weer vitaal te worden. In steden zoals Doetinchem is nog ruimte voor natuurontwikkeling en woningbouw met een menselijk maat. Een stad waarin je gezond, klimaatbestendig en duurzaam kan leven. Waarin nog ruimte is om dingen te ondernemen en waar bewoners nog voldoende invloed uit kunnen oefenen op hun leefomgeving.
In mijn ontwerp schets ik een toekomstperspectief voor Doetinchem waarin de groei van de stad gebaseerd is klimaatrobuust worden, zuinig ruimtegebruik en brede maatschappelijke meerwaarde. Vervolgens focust het ontwerp zich op de ontwikkeling van de spoorzone. Rondom het station is door compacte stedenbouw en een slimme stapeling van functies plek voor stadsland-
bouw, natuurontwikkeling, waterberging, ondernemen, leren en recreëren. Het ontwerp toont de mogelijke kwaliteitsimpuls voor de hele stad en regio bij de verdichting van dit gebied. De transformatie van een industrieterrein in verval naar levendige groene stadswijk. In het ontwerp krijgt Doetinchem haar gezicht aan de Oude IJssel weer terug en wordt de stad goed verbonden aan het omliggende landschap. Een vitale stad waarin generaties lang op een duurzame manier geleefd kan worden.
Het ontwerp is voeding voor de dialoog over de groei van onze steden. Waar is dit verantwoord? Wat is duurzaam? Hoe kan beleid hier een bijdrage aan leveren? Daarnaast daagt het ontwerp vergelijkbare steden in de luwte uit om na te denken over hun toekomst. Durf als stad vooruit te kijken. Durf een stap in de tijd en schaal te maken om hoge ambities op de lange termijn te realiseren. De kans ligt er om koploper te worden in de ontwikkeling van een duurzame en leefbare stad. Dat we deze steden en regio’s niet langer meer zien als achterland, maar als voorland.
In de luwte van Nederland ligt mijn geboortestad Doetinchem. Het is een plek die ik altijd heb gekoesterd, vooral tijdens mijn middelbare schoolperiode, toen ik dagelijks door de straten van deze stad fietste.
Wat mij altijd heeft gefascineerd aan Doetinchem is de overvloed aan ruimte die er te vinden is. Het is een stad waar de ruimte geen schaarste kent. Grote parkeerterreinen, brede infrastructuren en braakliggende terreinen liggen verspreid over de stad.
ademt potentieel en mogelijkheden. Het is alsof de stad haar adem inhoudt, wachtend op de juiste invulling van deze onbenutte gebieden.
Op mijn zeventiende verliet ik de regio om te gaan studeren. Telkens wanneer ik terugkeer naar mijn geboortestad, lijkt het contrast met de rest van Nederland steeds groter te worden. Het viel me op dat de overvloed aan ruimte in de stad niet benut werd, en dit vormde een schril contrast met de uitdagingen waar Nederland als geheel voor staat.
Deze open plekken in de stad wachten op een nieuwe bestemming. De ruimte in Doetinchem
‘In de luwte van Nederland ligt de stad Doetinchem.
Een stad met een ongekende hoeveelheid onbestemde ruimte.’Oud fabrieksterrein Wijnbergen Oud fabrieksterrein Vredestein Brede infrastructuur
‘De opgaven vragen meer ruimte dan beschikbaar is in Nederland. Niet alles kan, niet alles kan overal.’
NationaleOmgevingsvisie
2020
Transities die om ruimte vragen
In Nederland staan we voor grote uitdagingen. We kampen met een nijpend woningtekort en een voortdurende zoektocht naar ruimte om te kunnen verstedelijken. De prognoses wijzen erop dat door migratie deze vraag alleen maar zal blijven stijgen.
Anderzijds bevinden we ons in een periode van wederombouw, waarin we streven naar een circulaire economie, een energietransitie, een landbouwtransitie en de opgave om klimaatbestendig te worden.
Deze opgaven vereisen allemaal ruimte, maar helaas is deze ruimte niet altijd beschikbaar. We staan voor de uitdaging om keuzes te maken en de ruimte die we hebben op een verstan-
dige en duurzame manier te gebruiken. Het is een complex vraagstuk waar ik me door laat fascineren: waar kunnen we te midden van al deze uitdagingen op een duurzame manier verstedelijken? Waar liggen de mogelijkheden voor de groei van onze steden?
Het vinden van geschikte locaties om te verstedelijken wordt steeds urgenter. Het gaat niet alleen om het bouwen van nieuwe woningen, maar ook om het creëren van leefbare gemeenschappen met groene ruimtes, duurzame infrastructuur en voorzieningen die aansluiten bij de behoeften van de bewoners.
Biodiversiteit
Circulaire economie
Energiestransitie
Klimaatadaptief
Waar kunnen onze steden nog verantwoord groeien?
Nederland in het jaar 2000. Uit: “Enkele gedachten over het ruimtelijk beeld van Nederland in het jaar 2000 bij een bevolking van 20 miljoen.” Door Prof. Ir. Jac. P. Thijsse, (1963)
Integratiekaart Vierde Nota over de ruimtelijke ordening (1988)
Nationale keuzes sterke en gezonde steden en regio’s
Nationale keuzes sterke en gezonde steden en regio’s Nationale Omgevingsvisie (2020)
Stedelijk netwerk Nederland (Bk 3.1)
Versterken Stedelijk Netwerk Nederland en koppelen van richting verstedelijking aan ontwikkeling (OV-)infrastructuur Stedelijke regio’s (Bk 3.2) Medeformuleren van een regionale strategie voor een samenhangende aanpak van wonen, werken, mobiliteit, gezondheid, veiligheid en leefomgevingskwaliteit in regio’s Gezonde leefomgeving (Bk 3.5)
Verbeteren luchtkwaliteit PM2,5 > advieswaarde WHO PM10 > advieswaarde WHO Mobiliteitssysteem (voor personen én goederen) in, rondom en tussen de steden (Bk 3.8)
Leveren van goede bereikbaarheid, optimaal benutten van bestaande netwerken en modaliteiten onderling verknopen en benutten op hun specifieke kwaliteiten Gebieden met een voorspelde daling in de woningbehoefte 2030 t/m 2039 (Bk 3.9)
Gezamenlijk ontwikkelen van een integrale gebiedsgerichte ontwikkelingsstrategie
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 134
De grenzeloze groei van grote steden
Wanneer we naar de geschiedenis kijken, zien we dat de vraag naar woningen vaak is beantwoord met overheidsbeleid. Na de oorlog lag de focus van het beleid op het heropbouwen van onze steden, met een belangrijke nadruk op een eerlijke verdeling. Overheidsfuncties werden eerlijk verspreid om overal werkgelegenheid en welvaart te creëren.
Echter, aan het einde van de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig veranderde dit beleid. Er
kwam een nieuwe neoliberale koers, waarbij specifiek werd ingezet op de ontwikkeling van grote steden. Deze steden moesten economisch krachtig worden en kunnen concurreren op het wereldtoneel. Dit is terug te zien in de nota’s voor ruimtelijke ordening.
Het Rijk investeerde volop in infrastructuur en er werd een krachtige netwerkeconomie opgebouwd tussen de steden. Dit alles met het idee dat de welvaart zich uiteindelijk weer gelijkmatig zou verdelen.
Uitspraak van Shell-topman Gerrit Wagner die in de jaren 1982 in opdracht van het kabinet-Van Agt als voorzitter van de adviescomissie Wagner een nieuwe economische koers voor Nederland verkende. Nederland koos voor het versterken en verdichten van de grote steden om een sterke netwerkeconomie op te bouwen.
Netcapaciteitskaart Noord-Holland (bron: CE Delft)
Milieugezondheidsrisico’s (bron: Atlas voor de Leefomgeving)
Wat ik vandaag de dag zie, is dat de grote steden steeds meer middelen moeten inzetten om verdichting en groei mogelijk te maken. Er worden enorme dichtheden gerealiseerd op kleine stukken grond in de stad. Dit roept bij mij soms de vraag op of dit wel verantwoord is.
Er staat veel onder druk: de woonkwaliteit, betaalbaarheid, menselijke maat, luchtkwaliteit, geluidsoverlast en zowel bovengrondse als ondergrondse infrastructuur. Het resultaat is dat we in onze rivierdelta volop hebben verdicht op laaggelegen gebieden die niet goed bestand zijn tegen de effecten van klimaatverandering.
We zijn enorm kwetsbaar geworden, en de manier waarop we in deze steden leven maakt ons alleen maar kwetsbaarder. Het is van groot belang om de balans te vinden tussen verdichting en duurzaamheid, zodat we een leefomgeving kunnen creëren die niet alleen veerkrachtig is, maar ook een gezonde en aangename levensstijl ondersteunt.
‘Door te blijven verdichten op lage plekken in onze rivierdelta zijn we ontzettend kwetsbaar geworden’Dreiging van de zee (bron: overstroomik.nl) Overstromingen Dreiging van de rivieren (bron: overstroomik.nl) Droogte
Stedelingen tonen in de coronatijd steeds meer interesse in wonen buiten de randstad (bron: AD)
De druk op grote steden heeft als gevolg dat het verhuizen naar steden in de luwte steeds interessanter wordt. In de periode van de coronapandemie werd er zelfs gesproken over een verhuisgolf vanuit de grote steden en de Randstad. Mensen zijn op zoek naar betaalbaarheid, ruimte en een groene omgeving om in te wonen.
In de regio Metropoolregio Amsterdam (MRA) zien we sinds 2017 een opvallende trendbreuk. Er vertrekken meer mensen uit de stad dan erbij komen. Maar waarom is dit het geval? De hoge kosten, gebrek aan woonkwaliteit, ontevredenheid over de buurt en de afnemende sociale cohesie spelen hierbij een rol.
Ik geloof dat we vandaag de dag op een andere manier kijken naar waar we willen wonen. Het is niet langer noodzakelijk om zo dicht mogelijk bij ons werk te wonen. We hebben tegenwoordig een uitstekend openbaar vervoersnetwerk waarmee we ons gemakkelijk kunnen verplaatsen. Bovendien werken we steeds vaker hybride en krijgen we gemiddeld meer vrije tijd. We zijn ons bewust van de manier waarop we deze tijd willen besteden en willen ons leven op een andere manier vormgeven.
Er is een groter bewustzijn ontstaan over hoe we willen wonen en leven. Dit is waar de kleinere steden in de luwte in beeld komen.
Hybride werken blijft naar verwachting. Hierdoor is het niet noodzakelijk om dagelijks te forenzen en is een grotere afstand tussen wonen en werken behapbaar. Dit vraagt wel om aanpassingen in de woonomgeving waar ook gewerkt moet kunnen worden (bron: CBS)
Het sterke spoornetwerk van Nederland maakt het mogelijk om grotere afstanden makkelijk te overbruggen. Werken in de grote stad en wonen buiten de grote stad is hierdoor steeds makkelijker. (bron: NS)
Verhuistrend uit de Randstad toont het effect op de leefbaarheid in grote steden.(bron: NOS)
De afname van de werktijd betekend dat er meer vrije tijd over blijft. Waar en hoe willen wij deze tijd besteden? (bron: Minerva)
Trendbreuk woningbouw Metropool regio Amsterdam. Niet alleen betaalbaarheid speelt een rol. Ook de sociale cohesie staat onder druk. (bron: Parool)
De kansen voor een bredere aanpak
Om een beter begrip te krijgen van de aantrekkingskracht van steden in de luwte, heb ik zes vergelijkbare steden, waaronder Doetinchem, geanalyseerd en met elkaar vergeleken. Deze steden hebben vergelijkbare schaal, locatie en regionale functie.
Ik heb gekeken naar de opbouw van deze steden, hun relatie tot hun omgeving, hun ontwikkeling in de afgelopen jaren en hun ambities voor de toekomst. Wat opvalt, is dat deze steden veel overeenkomsten vertonen in hun stedenbouwkundige structuur, de groei die ze hebben doorgemaakt en de uitdagingen waarmee ze worden geconfronteerd.
Echter, het is opvallend dat deze steden weinig concrete ambities uitspreken op het gebied van verstedelijking. Alleen Doetinchem geeft aan dat ze in de komende 10 jaar willen groeien met 10.000 nieuwe inwoners. Over het algemeen ligt de nadruk vooral op het behouden van leefbaarheid en tevredenheid, waarbij alle belangrijke opgaven aandacht krijgen maar met haalbaarheid als uitgangspunt.
In de visies van deze steden ligt de focus voornamelijk op de stad zelf en hoe deze bediend kan worden, in plaats van te kijken naar de kracht die ze als regio kunnen vormen. Er wordt niet gehandeld vanuit ruimtelijke
Percentage huishoudens met een inkomen onder het nietveel-maar-toereikend criterium
- huur sociaal
Eengezins- en meergezinswoning
Bevolkingsgroei prognose 2035
+1,66 (per duizend inwn.) -1,15 (per duizend inwn.) +6,37 (per duizend inwn.) +1,28 (per duizend inwn.) +0,51 (per duizend inwn.) -2,90 (per duizend inwn.)
• Groeien is niet noodzakelijk
• Voornamelijk transformeren en verbeteren, meer leefkwaliteit
• Uitbreidingswijken afmaken met industriële (standaard)bouw
• Relatief grote woningbouwopgave voor de kern Hoogeveen.
• Oude uitbreidingsplannen
uitvoeren
• Inzetten op uitbreiding
• Afronden uitbreidingswijk Station West
• Nieuw dorp in landschap (Reeve)
• Grote uitbreidingswijk Wijnbergen en Vijverberg
• Verdichting in het stedelijke groen
• Stedelijkheid aan de zee
• Minimaal groei in woningen
Vergelijking tussen 6 kleine steden in de luwte (bron: CBS en diverse omgevingsvisies)
• Beperkte verdichting, enkele plekken bij buurtcentra en rondom het centrum
• Ontwikkeling van uitbreidingswijk aan de stadsrand
• Kleinschalige transformaties rondom het centrum
• Veel betaalbare standaardwoningen in uitbreidingswijken aan de randen
• Kleine vormen van inbreiding met veel standaard eengezingswoningen
• Focus op specifieke doelgroepen
• Uitdaging om de waterhuishouding van het veen op orde te krijgen
• Meer ruimte voor water(berging)
• Verrommeling (met name de stadsranden) terug dringen
• Meer water en bos
• Energielandschap moet vooral passen bij de huidige uitstraling. Deze nieuwe functie is wel past goed bij de (turf)geschiedenis van het landschap
• CO2 reductie in de veenweidegebieden en de stikstofproblematiek
• Groen is versnipperd
• Weinig ruimte voor duurzame energie in het landschap
• Veel waardevolle en beschermde natuur. Het coulissenlandschap is nog grotendeels intact
• Landelijk gebied dwingt om keuzes te maken
• Energieopwekking grote opgave
• Achterhoek als Agro-Food gebied
• Weinig relatie met het landschap
• Focus op economische ontwikkelingen en binnenstedelijke leefomgeving
• Cultuurlijk landschap met landgoederen
• Weinig open/productie landschap
Bijzonderheden:
• Gematigde ambities in visie
• Verschillen tussen bevolkingsgroepen nemen toe (inkomen, gezondheid, welzijn) en de tweedeling werkt ook ruimtelijk door (segregatie in wijken)
• Komst Lelylaan zou veel kunnen veranderen. Er is geen ambitie om sterk te groeien.
Hoogeveen
Bijzonderheden:
• Kindvriendelijke stad, stad kent geen ontgroening
• Veiligheidsproblemen alcohol en drugs
• De samenleving lijkt meer dan ooit vatbaar voor polarisatie
• Zien een tweedeling ontstaan in de samenleving, op sociaaleconomisch gebied.
Bijzonderheden:
• Bewaren en koesteren wat er is
• De gemeente heeft primair een faciliterende rol bij ontwikkelingen
Bijzonderheden:
• Wil groeien naar 70.000 inwoners in de gemeente
• Veel fabrieken en werkgebieden in het centrum
• Matige verbinding met het landschap
• Meerdere woningbouwontwikkelingen aan de rand
Bijzonderheden:
• Vlissingen wil een echte studentenstad worden
• Meer jonge, hoogopgeleide gezinnen aantrekken
Bijzonderheden:
• Behoefte om kenniswerkers aan te trekken
• Laagste levensverwachting van Nederland
• Hoge eenzaamheid
• Zeer afhankelijk van Chemelot/ VDL
• Grote energievraag
Treinverbindingen
Intercity
Leeuwarden 2x per uur
Zwolle-Den Haag 1x per uur
Zwolle-Rotterdam 1x per uur
Sprinter
Meppel 2x per uur
Leeuwarden 2x per uur
*mogelijke lelylijn op termijn
Sprinter
Groningen 2x per uur
Zwolle 2x per uur
Sprinter Lelystad-Amsterdam 2x per uur Zwolle 2x per uur
Stoptrein Arnhem 4x per uur
Winterswijk 2x per uur
*per 2026 sneltrein Arnhem 1x per uur
Intercity Rotterdam-Amsterdam 2x per uur
Sprinter Roosendaal 1x per uur
Intercity
Heerlen 2x per uur
Maastricht 2x per uur
Utrecht-Enkhuizen 2x per uur
Utrecht-Alkmaar 2x per uur
Stoptrein
Roermond 2x per uur
Kerkrade centrum 2x per uur
Maastricht Randw. 2x per uur
Hoger onderwijs
Hbo opleidingen 0
Wo
0
Hbo opleidingen: 0
Wo opleidingen: 0
Hbo opleidingen: 0
Wo opleidingen: 2
Hbo opleidingen: 0
Wo opleidingen: 25
Hbo opleidingen: 7
Wo opleidingen: 25
Afstand tot voorzienigen
Percentage huishoudens met een inkomen onder het nietveel-maar-toereikend criterium
- huur sociaal
Eengezins- en meergezinswoning
Bevolkingsgroei prognose 2035
+1,66 (per duizend inwn.) -1,15 (per duizend inwn.) +6,37 (per duizend inwn.) +1,28 (per duizend inwn.) +0,51 (per duizend inwn.) -2,90 (per duizend inwn.)
• Groeien is niet noodzakelijk
• Voornamelijk transformeren en verbeteren, meer leefkwaliteit
• Uitbreidingswijken afmaken met industriële (standaard)bouw
• Relatief grote woningbouwopgave voor de kern Hoogeveen.
• Oude uitbreidingsplannen
uitvoeren
• Inzetten op uitbreiding
• Afronden uitbreidingswijk Station West
• Nieuw dorp in landschap (Reeve)
• Grote uitbreidingswijk Wijnbergen en Vijverberg
• Verdichting in het stedelijke groen
• Stedelijkheid aan de zee
• Minimaal groei in woningen
Vergelijking tussen 6 kleine steden in de luwte (bron: CBS en diverse omgevingsvisies)
• Beperkte verdichting, enkele plekken bij buurtcentra en rondom het centrum
• Ontwikkeling van uitbreidingswijk aan de stadsrand
• Kleinschalige transformaties rondom het centrum
• Veel betaalbare standaardwoningen in uitbreidingswijken aan de randen
• Kleine vormen van inbreiding met veel standaard eengezingswoningen
• Focus op specifieke doelgroepen
schaarste. In de meeste steden is uitbreiding nog steeds de norm. Dit terwijl er voldoende mogelijkheden zijn voor transformatie en verdichting binnen deze steden.
Daarnaast zien we dat de afstand tot voorzieningen in de meeste steden steeds groter wordt. Denk hierbij aan buslijnen, ziekenhuizen of buurtcentra.
Na de bezuinigen van de afgelopen jaren hebben gezorgd voor minder aanbod.
De steden in hun visies aan dat ze steeds meer moeite hebben om bewoners betrokken te houden. De meeste steden worstelen met hoge eenzaamheidscijfers en en tekort aan vertrouwen in de (lokale) overheid.
Bij het bekijken van deze vergelijking rijst de vraag of deze steden gelijkwaardig hebben geprofiteerd van onze welvaart. Heeft het neo-liberale beleid geleid tot een eerlijke verdeling van onze welvaart?
Doetinchem heeft als een van de weinige steden in mijn vergelijking ambitieuze groeidoelstellingen, namelijk het toevoegen van 10.000 inwoners in 10 jaar tijd. De vraag die nu rijst is: hoe en waar gaan we dit realiseren? Hoe staat deze groei in relatie tot de geschiedenis van de stad?
Doetinchem is ontstaan als handelsstad op het kruispunt van landwegen. Het bevindt zich op een zandduin dat dateert uit de IJstijd, aan de oevers van de rivier de Oude IJssel. Lange tijd was het een kleine stad, maar ongeveer 150 jaar geleden begon het te groeien langs de landwegen naar de omliggende dorpen. Deze langzame groei kwam abrupt tot stilstand tijdens
de Tweede Wereldoorlog. Doetinchem werd gebombardeerd en de binnenstad werd grotendeels verwoest.
Na de oorlog volgde in de wederopbouw van de stad een sterke groeispurt. Er werden ruime woonwijken aan de noordkant gerealiseerd, bekend als de “Naoorlogse gordel”, evenals industrieterreinen langs de Oude IJssel. Vanaf de jaren ‘80 werd er aan de zuidkant uitgebreid tot aan de snelweg A18. Het resultaat is dat er nu naoorlogse woonwijken zijn die zeer ruim zijn opgezet en nooit verdicht zijn. Bovendien is er veel ruimte beschikbaar op de oude bedrijventerreinen, waar de oudste industrie inmiddels is vertrokken.
Als we kijken naar het Doetinchem van vandaag zien we dat de stad geconfronteerd met verschillende bedreigingen. Zo zijn er personeelstekorten als gevolg van vergrijzing, ontgroening en een afname van arbeidsmigranten. De afstand tot (maatschappelijke) voorzieningen groeit en de stad kampt met sterke hitte-eilanden. In de zomerperiode kampt de gehele regio met droogte die steeds meer invloed krijgt in het dagelijkse leven van bewoners.
Verder zien we dat de stad buiten sterke stedelijke netwerken ligt. Er is een beperkt aanbod hoger beroepsonderwijs de afstanden tot universiteiten is groot. Dit maakt de stad minder aantrekkelijk voor bedrijven en kenniswerkers.
verkeer van de industrie zich door de stad verplaatst. Tot slot ontbreekt in de groenstucturen op het stedelijke niveau een groene verbinding tussen het noorden en zuiden van de stad. Ondanks de bedrijgingen en zwaktes zijn er natuurlijk ook kansen voor Doetinchem. Er is nog ruimte om te ondernemen of woningen te bouwen. Er is potentie voor een levensvatbare intercityverbinding naar Arnhem, evenals meer ruimte voor onderwijs en de mogelijkheid om te werken en te leren.
De stedelijke structuur van Doetinchem wordt gekenmerkt door dominante autostructuren met slechts één randweg. Dit zorgt ervoor dat het
Qua sterken punten kenmerkt Doetinchem zich door “noaberschap”, een sterke gemeenschapszin en een levendig verenigingsleven. Bovendien biedt de stad een hoge kwaliteit op het gebied van cultuur en horeca, en ligt het in de nabijheid van prachtige natuur.
Doetinchem en het grote voorzieningsgebied (regio)
U itg e breidehoreca en culturelevoorzi e n i gn ne
N oaberschap(nabuurschap)
Kansen
B u dgetvoorbeter zorg enmaatsch a p p e jilek negnineizroov
S terk verenigingsleven
D ominanteautostructurendoord e st a d
U n ieke natuur nabij
SWOT-analyse van Doetinchem
M eer aanbodin onderwijs
L evensvatbaarheid intercityverbind i n g raan mehnrA
R u imte omte ondernemen
G r o te afstandtot hoger beroepsonder wi j s P ersoneelstekorten
H itte eilandenin de stad
V a lt buitenhet net werkvansteden D roog teinde regio
G roeneschakel tussen noorden zuid o n t tkeerb
G roeiendeafstand tot (maatschapp e l i j )ek negnineizroov
Hittekaart met sterke hitte-eilanden op de bedrijventerreinen (bron: klimaatatlas Doetinchem)
Grondwaterstanden zomerperiode (bron: klimaatatlas Doetinchem)
Groenstructuur Doetinchem met ontbrekende schakel
Potentiekaart verdichting
Hoofdverkeersstructuur die dwars door de stad loopt
Minimaal industrieel gebruik van de Oude IJssel
In dit project pleit ik voor een geborgen toekomst met een bredere kijk op verstedelijking. Het is belangrijk om niet alleen te focussen op economische drijfveren bij het de ontwikkeling van steden, maar ook te kijken naar de vraag: waar kunnen we op een verantwoorde en duurzame manier verstedelijken? Verdicht alleen in steden waar dat op een verantwoorde, duurzame en goede manier kan.
Ik geloof dat dit mogelijk is in steden zoals Doetinchem. Deze kleinere steden bevinden zich meer in de luwte van Nederland, waar nog volop ruimte is om een aangename stad te creëren. Steden die op een geborgen plek liggen en waarbij verdichting kan leiden tot een brede maatschappelijke impuls.
Steden zoals Doetinchem hebben de afgelopen jaren niet evenredig geprofiteerd van onze welvaart. In steden in de luwte van Nederland neemt het voorzieningenniveau af en staat de leefbaarheid onder druk. Bewoners voelen zich niet gehoord en keren zich langzaam af. Dit terwijl de ruimtelijke kansen voor het oprapen liggen en de behoefte aan woningen groot is.
Verdichting kan deze steden helpen om weer vitaal te worden. In steden zoals Doetinchem is nog ruimte voor natuurontwikkeling en woningbouw met een menselijk maat. Een stad waarin je gezond, klimaatbestendig en duurzaam kan leven. Waarin nog ruimte is om dingen te ondernemen en waar bewoners nog voldoende invloed uit kunnen oefenen op hun omgeving.
‘Verdicht alleen in steden waar dat op een verantwoorde, duurzame en goede manier kan’
Bij de verdichting van steden van in de luwte is wel een nieuwe denkwijze. Een nieuw paradigma, om een geborgen toekomst te kunnen realiseren. Een paradigma waarin steden worden uitgedaagd om een sprong te maken in tijd en schaal, met ambitieuzere doelstellingen op het gebied van verstedelijking.
Dit omvat ambitieuze verdichting in plaats van uitbreiding. Het vereist een langetermijnvisie waarbij het voorkomen van tijdelijke oplossingen centraal staat en waarbij de stad niet alleen een faciliterende rol speelt, maar ook actief betrokken is bij het aanzwengelen van ontwikkelingen. Deze ontwikkelingen moeten niet alleen een positieve
impact hebben op individuen, maar ook op de stad en de regio als geheel, gericht op brede welvaart.
Daarnaast is het belangrijk om duurzaam te verdichten met aandacht voor de eigen identiteit van de stad. Het gaat erom een eigen definitie te geven aan verstedelijking en niet simpelweg de grote steden te kopiëren. Dit is een kans om het anders en beter te doen, om verstedelijking te benaderen op een manier die meerwaarde creëert en past bij de specifieke kenmerken van elke stad.
Verantwoord groeien om vitaal te blijven
Verantwoorde verdichten kan Doetinchem helpen om vitaal te blijven. Aan de hand van het nieuwe paradigma heb ik toekomstperspectief geschetst voor heel Doetinchem. Een stip op horizon die helpt bij het maken keuzes bij indviduele ontwikkelingen. Een concrete invulling met hoge ambites die een grote transformatie voor de stad voorzien. Een stap in tijd en schaal. Dit perspectief is geschetst op basis van drie principes. Om te beginnen wordt er gestreeft naar duurzaamheid en klimaatbestendigheid. De locatie en ondergrond zijn bepalend in de keuze om op een locatie te bouwen. Daarnaast
gaat dit principe in op het versterken van grote groenstructuren in de stad, met name de IJsselzone die de missende schakel vorm tussen de stad en het omliggende landschap. Daarbij wordt er gewerkt aan het waterbergend maken van de open bare ruimte en het veiligstellen van lage gebieden langs de rivier.
Als tweede principe wordt er zuinig omgegaan met de beschikbare ruimte. Er wordt gehandeld vanuit ruimtelijke schaarste en er wordt gestreefd naar verdichting. Dit houdt in dat er wordt gebouwd in buurten, bij grote parkeerterreinen en op oude bedrijventerreinen. Compacte stedenbouw met een hogere
Groeien aan de land we gen Na-oorlogse gordel Bedrijventerreinen en sprong over de IJssel IJssel als groene schakel en verdichtendichtheid wordt nagestreefd, waarbij wonen en werken gecombineerd worden en functies gestapeld worden om meerwaarde te creëren.
Tot slot wordt er gestreefd naar brede maatschappelijke meerwaarde. Dit omvat het verbinden van de stad met langzaam verkeersroutes, zodat zowel de stad als de regio van nieuwe ontwikkelingen kunnen profiteren. Er is ruimte voor nieuwe (maatschappelijke) voorzieningen en er wordt ruimte gecreëerd voor leren en ondernemen.
Een spoorzone vol met kansen
De uitdagingen voor Doetinchem komen samen in het stationsgebied. Dit gebied heeft momenteel de meeste onbestemde ruimte biedt en de meeste kansen om te verdichten. Het gebied vormt een versteend hitte-eiland met negatieve effecten voor de hele stad. Lege terreinen wachten hier op een nieuwe functie. Het gebied is door het station goed verbonden met de stad, de regio en de rest van Nederland. Een stedenbouwkundig plan voor dit gebied kan de potenties voor verdichting inzichtelijk maken.
bestaat voornamelijk uit hoger gelegen zandgronden, terwijl de riviervlakte oude afzettingen van de Oude IJssel heeft. Vroeger meanderde de IJssel langs het centrum van de stad en bood het een prachtig uitzicht. Vanaf 1850 begonnen echter veranderingen plaats te vinden. Plannen werden gemaakt om de Oude IJssel uit te diepen en te vereenvoudigen ten behoeve van de scheepvaart. De verschillende fabrieken langs de rivier waren afhankelijk van het vervoer van producten.
Het stationsgebied ligt op de breuklijn tussen de riviervlakte en het rivierduin. Het duingebied
Na de oorlog werd het stationsgebied van Doetinchem gevuld met grote industriële complexen. Verschillende bekende bedrijven, zoals Philips en Vredestein, vestigden er hun fabrieken. De industrie bracht de stad veel welvaart en werkgelegenheid. Helaas resulteerde deze ontwikkeling wel in een geleidelijk verlies van het unieke en groene karakter van de Oude IJssel. De connectie met de rivier raakte verloren.
Als gevolg van de industriële expansie keerde de stad Doetinchem haar rug toe naar de IJssel. Het stationsgebied, dat ooit een prachtig uitzicht op de rivier bood, kon haar oorspronkelijke identiteit niet behouden. Het gebied verloor de verbinding met de IJssel, en nergens in het gebied kon men nog de aanwezigheid van de rivier ervaren.
Gebied vol met bijzondere functies en bedrijven
Dominante verkeersstructuur met weinig aandacht voor de fietser
‘Dit zou een mooi park kunnen worden’
‘Wat zijn de wegen breed zeg’
‘De meeste bedrijven hier hebben een groot leeg voorterrein.’
‘Hier zal het lekker warm zijn in de zomer’
In het huidige stationsgebied van Doetinchem is slechts een deel van de industrie overgebleven, waaronder een papierfabriek en een diervoederfabriek. Deze bedrijven genereren veel vrachtverkeer dat door het gebied moet manoeuvreren. Er is ook sprake van veel braakliggend terrein als gevolg van gesloopte fabrieken, wat heeft geleid tot leegstand en verval.
Het gebied wordt gekenmerkt door een mix van kleine ondernemingen die gehuisvest zijn in ruime panden met grote voorterreinen. Rondom het station bevinden zich grote parkeerterreinen die de dominantie van autoverkeer benadrukken. Waardevolle groenstructuren ontbreken en het groen dat er is, is versnipperd.
Hoewel er nieuwe woningbouwprojecten worden ontwikkeld, zijn deze voornamelijk gericht op autovriendelijkheid zonder brede meerwaarde voor de omgeving.
Er zijn echter ook positieve elementen in het gebied te vinden, zoals creatieve makers, verschillende kleine ondernemers en enkele prachtige industriële loodsen. Daarnaast biedt de aanwezigheid van Laborijn, een organisatie voor maatschappelijk werk, mogelijkheden voor werken en leren in het gebied.
‘Hier is nog wel ruimte om iets te bouwen’
‘Wat een hoop ruimte in het stedelijke weefsel’
‘Deze nieuwbouw heeft maar weinig toegevoegde waarde’
‘Niet echt fijn dat vrachtwagens van alle kanten door het gebied moeten’
‘Hier heeft de natuur het gebouw zelfs overgenomen’
‘Er is best wat leegstand hier’
‘Wauw, deze oude loods is prachtig!’
‘Dit is gezellig!’
‘Hier kan je tegelijk werken en leren’
Een groene stadswijk als kwaliteitsimpuls voor de stad
Het stationsgebied van Doetinchem is door de jaren heen organisch gegroeid, maar nu is het tijd voor een doordacht stedenbouwkundig raamwerk dat de basis vormt voor toekomstige verdichting op de lange termijn, in lijn met de principes uit het eerder geschetste toekomstperspectief. Het is essentieel dat de ontwikkeling van dit gebied duurzaam is en een brede meerwaarde biedt voor zowel de stad als de regio.
Om dit te realiseren, is een ambitieus plan nodig dat een geborgen toekomst garandeert. Het ontwerp moet zich richten op het creëren van een levendige en aantrekkelijke omgeving waarin verschillende functies harmonieus samenkomen. Dit betekent onder andere dat er aandacht moet zijn voor duurzaamheid, kwaliteit van de openbare ruimte en groenstructuren.
Het stationsgebied biedt de mogelijkheid om een bruisend en innovatief centrum te creëren, waarin wonen, werken, leren en recreëren samenkomen. Door te streven naar een compacte stedenbouw met een hogere dichtheid kunnen functies gestapeld worden, wat zorgt voor efficiënt gebruik van de ruimte en een levendige mix van activiteiten.
Daarnaast is het van belang om het gebied goed te verbinden met langzaam verkeersroutes, zodat zowel de stad als de regio kunnen profiteren van de ontwikkelingen in het stationsgebied. Nieuwe (maatschappelijke) voorzieningen moeten worden geïntegreerd, en er moet ruimte zijn om te leren, te ondernemen en te innoveren.
Riviervlakte
Riviervlakte
Rivierduin
Ecologische hoofdstructuur - landschappen verbinden met de Oude IJssel als schakel
In de ontwikkeling van het stationsgebied in Doetinchem is een stedenbouwkundige structuur ontworpen die gebaseerd is op het creëren van ecologische verbindingen tussen de riviervlakte en de rivierduin. Een centraal element in deze visie is de Oude IJssel, die transformeert tot een groene en blauwe schakel in de stad.
Om dit te bereiken, zal de Oude IJssel zijn natuurlijke verloop weer terugkrijgen, wat ruimte creëert voor de realisatie van een prachtig Oeverpark. Dit park zal dienen als een verbindende schakel tussen de stad en het omliggende landschap, waardoor een harmonieus samenspel ontstaat.
Het herstel van de natuurlijke loop van de Oude IJssel en de realisatie van het Oeverpark hebben meerdere positieve effecten. Allereerst krijgt de stad weer een karakteristiek en levendig aangezicht aan de oevers van de rivier. Het creëert een plek waar mensen kunnen samenkomen, ontspannen en genieten van de groene en waterrijke omgeving. Daarnaast speelt het Oeverpark een cruciale rol in het toegankelijker maken van het omliggende landschap. Het opent de deuren van de stad voor wandelaars, fietsers en natuurliefhebbers, waardoor zij kunnen profiteren van de schoonheid en rust van het gebied.
De structuur van het gebied is zorgvuldig opgebouwd door het te verbinden met omliggende buurten en dorpen via een robuust fietsnetwerk. Een bestaande weg, de Missetlaan, vormt deels al een belangrijke as en wordt verder uitgebreid tussen de binnenstad en de belangrijkste bedrijventerreinen. Deze laan doorkruist ook een aantal leegstaande loodsen.
De Missetlaan wordt getransformeerd tot een bruisende stadstraat met levendigheid en bedrijvigheid, en het zal het hoogste dichtheidsniveau binnen het plan hebben. Het begint in de binnenstad, passeert langs de bibliotheek en het station, en eindigt in de bestaande groene structuren van Verheulswijde. Vanaf daar kan de route verder worden uitgebreid naar de dorpen ten zuiden van de stad.
Deze verankering van het gebied zorgt ervoor dat alle ontwikkelingen in de spoorzone een zo breed mogelijke positieve impact hebben op de omgeving. Door te investeren in een sterk fietsnetwerk wordt de focus ook gelegd op duurzame mobiliteit, waardoor het gebied toegankelijk wordt voor fietsers en de auto minder dominant wordt.
De Missetlaan is ontworpen met een ruim profiel, waarbij een breed fietspad centraal staat en er flexibele ruimte is aan de zijkanten die ingevuld kan worden met functies op de begane grond, zoals winkels en horeca. Dit draagt bij aan een levendige en dynamische straatbeleving.
+ spelen + bewegen + waterberging + verkoeling
+ waterberging + wonen + ondernemen
Doorsnede Missetlaan
+ stadslandbouw + wonen + werken + leren
Ruis
Structuurkaart
De ontwikkeling van de ruggengraat van het gebied zorgt voor een evenwichtige verdeling tussen rust, levendigheid en activiteiten in de omgeving. Langs deze centrale as is er ruimte gecreëerd voor verschillende deelgebieden, die allemaal een ontspannen stedelijk karakter hebben met aandacht voor de menselijke maat.
Voorzieningenkaart - Bestaande waarde vasthouden en aanvullen
Ontmoetingsplekken - fijne stedelijke ruimtes maken die gekoppeld zijn aan voorzieningen en bijzondere ge bouwen
Autostructuur - De auto verliest zijn dominante positie
Langs de oevers van de IJssel ontstaat een prachtig oeverpark dat ruimte biedt voor diverse activiteiten. Het park is ontworpen met oog voor recreatie, stadslandbouw met educatieve elementen, fietsverbindingen en waterberging. Delen van het park worden beplant met stukken broekbos die later kunnen worden gebruikt voor bosbouw. Bovendien fungeert het park als waterkering om bescherming te bieden in geval van overstromingen, zelfs wanneer de IJssel buiten zijn oevers treedt, wat gemiddeld eens in de 300 jaar gebeurt.
Doorsnede Oeverpark
+ duurzaam transport
+ natuurontwikkeling
+ recreatie
+ stadslandbouw
+ educatie
+ recreatie
+ beweging
+ fietsverbinding
Educatiecentrum voor stadslandbouw
Een markthaven vormt het bruisende hart van de nieuwe wijk. Deze haven aan de Oude IJssel biedt een duurzame manier om lokale producten en producten uit de stadslandbouw naar het gebied te vervoeren. Hier bevindt zich ook een markthal waar deze producten worden verkocht, waardoor de haven een ontmoetingsplek wordt voor zowel de stad als de wijk. Dit draagt bij aan het verminderen van grootschalig verkeer in het gebied en zet de wijk op de kaart.
Ten zuiden van het spoor ligt Verheulsweide, waar een nieuwe gridstructuur wordt gecreëerd met samengestelde bouwblokken. Waardevolle gebouwen en functies worden behouden en geïntegreerd in het grid, wat resulteert in verrassende ontmoetingsplekken. De bouwblokken zijn ruim genoeg om zowel ondernemingen als groene binnentuinen te huisvesten. Langs de Missetlaan wordt bijvoorbeeld de expeditie opgenomen in een binnenstraat, wat de levendigheid van het gebied versterkt.
De structuur opent zich in de richting van de kolk. De waterberging in het profiel van de woonstraten loopt naar deze grote groenstructuur. De structuur is de tweede verbinding tussen de rivierduin en de riviervlakte. De structuur bestaat grotendeels al maar heeft nu een grote ontsluitingsweg. Deze ontsluiting gaat lopen via het bedrijventerrein waardoor hier ruimte is voor groen. In de structuur zijn bestaande kolken die in het verleden zijn ontstaan door de loop van de IJssel opgenomen en aangevuld.
Het nabijgelegen Hamburgerbroek, grenzend aan de binnenstad, biedt ruimte voor compacte bouwblokken die naadloos opgaan in het bestaande stedelijke weefsel. Hier ontstaat een spannend samenspel tussen oud en nieuw, met gezellige pleintjes en een sterke integratie van wonen en werken.
Grenzend aan de markthaven en het oeverpark ligt het Vijverbos, dat een verlenging vormt van de Vijverberg en het natuurgebied het Zumpe. Het Vijverbos biedt een groene en rustige omgeving, vooral bij het treinstation, waar reizigers meteen een gevoel van stedelijk groen ervaren. De stedenbouwkundige structuur is hier open en gebouwen zijn harmonieus in het bos geïntegreerd.
Doorsnede Vijverbos
+ stadslandbouw
+ mobiliteit
+ recycling
Tijdelijke tiny house bewoners
Modulaire woningbouw van de woningbouwcorporatie met in de plint een studielab voor techniekstudenten
Het techniek- en praktijkcentrum is grondeigenaar en blijft in het gebied
Het techniek- en praktijkcentrum heeft met de verkoop van percelen financiële middelen vrijgespeeld om te verduurzamen
De tiny house bewoners hebben zich verzameld en zijn samen een wooncoöperatie gestart om hun droomwoningen te kunnen maken
CPO van bekende van de grondeigenaar
Tijdelijke stadslandbouw zorgt voor groen en ontmoeting
Vrienden van het eerste CPO project bouwen hun eigen CPO project
In het gebied worden samengestelde bouwblokken gerealiseerd, die ruimte bieden voor eigen initiatieven, CPO’s (Collectief Particulier Opdrachtgeverschap) en wooncoöperaties. Grondeigenaren krijgen de mogelijkheid om zelf aan de slag te gaan en de verdichting vanuit het gebied zelf op te pakken. De ontwikkeling moet financiële middelen vrijmaken om te investeren in het gebied en de verduurzaming van bedrijven. Er wordt bijvoorbeeld gestart met kleinschalige initiatieven, zoals tijdelijke tiny houses, kleine blokken voor vrienden en familie en woonblokken voor wooncorporaties.
De ontwikkelingen volgen spelregels, waaronder percentages voor verschillende functies zoals werken, maatschappelijke voorzieningen, buurtfuncties en fietsparkeren. Er zijn regels opgesteld voor waterberging en het bevorderen van biodiversiteit. Het streven is naar een gelaagde stad waar elke vierkante meter meerdere functies vervult, en het daklandschap wordt optimaal benut. In de openbare ruimte wordt gezocht naar meerwaarde, wat de haalbaarheid van projecten vergroot.
In het plan is rekening gehouden met het behouden van bestaande gebouwen en bedrijven als motor voor de transformatie van het gebied. Gebouwen en bedrijven met een cultuurhistorische waarde, die iets vertellen over de geschiedenis van het gebied of een educatieve waarde hebben, zijn zorgvuldig opgenomen in de stedenbouwkundige structuur. Dit geldt ook voor bijzondere functies die goed passen in het gebied, zoals praktijkscholen.
Het is belangrijk dat bedrijven meegaan in de transitie van het gebied. De bedijven moeten verduurzamen, zich meer richten op de lokale economie en het verminderen van transport. Er is ruimte voor educatie en het intern opleiden van personeel. Grote bedrijven, zoals de papierfabriek en de diervoederfabriek, kunnen blijven in het gebied bestaan mits ze zich aanpassen aan de transitie.
Voor de papierfabriek betekent dit onder andere het lokaal sorteren en verzamelen van gerecycled papier om grootschalig transport te verminderen. Een recyclecentrum in de naastgelegen mobiliteitshub kan deel uitmaken van het maatschappelijk werk van Laborijn. Restwarmte van de papierfabriek kan worden gebruikt voor het verwarmen van woningen in het gebied.
Om overlast te beperken, zal de diervoederfabriek het transport niet langer over de weg laten verlopen, maar over de aangrenzende IJssel. Bovendien zullen ze meer duurzame lokale producten moeten gaan gebruiken.
Veel kleine bedrijven kunnen uitstekend functioneren in een gemengd gebied. De ruime samengestelde bouwblokken bieden mogelijkheden om verschillende functies goed te combineren.
Effluentlozing
Lokale bosbouw Industrie
Papierfabriek
Houtvezels
Lichtgewicht MG papier
Transport over de Oude IJssel
Bewoners
Lokaal gesorteerd oud papier
Circulaire transitie papierfabriek
Lokale voedselbossen
Biologische producten
Transport over de Oude IJssel
Restwater 30 °
Warmtepomp
Methaanreactor RWZI
Restwater Restwater
Warmte
Biogas
Havenmarkt Bewoners
A producten
Dierenvoer
B producten
Compost
Biogas
(groen)afval Biogas installatie
Circulaire transitie dierenvoerfabriek
Biogas
Diervoerfabriek
Papierfabriek Doetinchem
Partner in Petfood
Voorland laat de kansen voor verantwoorde verdichting zien in steden die zich in de luwte bevinden. Het prikkelt ontwerpers en beleidsmakers om na te denken over hun dromen en ambities voor steden zoals Doetinchem.
Als stad in de luwte is het belangrijk om lef en ambitie te tonen door een duidelijk toekomstbeeld neer te zetten. Stedelijke ontwikkeling moet leiden tot een duurzamere stad, waarin verantwoordelijk wordt omgegaan met de beschikbare ruimte en waar ontwikkelingen leiden tot brede welvaart en meerwaarde voor de stad.
Het ontwerp daagt steden uit om een actieve rol op zich te nemen en hoge ambities op lange termijn te realiseren. Het roept vragen op over het beleid omtrent duurzame verstedelijking en moedigt ontwerpers aan om positie in te nemen en de discussie hierover voortdurend te voeren.
Als vakgebied hebben we de taak om de ongekende mogelijkheden en kansen die er liggen op het gebied van stedenbouw in beeld te brengen. Door middel van ontwerpen kunnen we het onvoorstelbare voorstelbaar maken en unieke steden creëren die passen bij het DNA van een stad in de luwte.
Deze vorm van geborgen stedenbouw met aandacht voor de menselijk maat en schaal kan deze steden transformeren tot voorlopers op het gebied van duurzame stedelijke ontwikkeling. Het project wil een voorbeeld zijn. Een voorbeeld dat laat zien dat deze steden niet langer gezien moeten worden als achterland, maar als voorland.
Dit project was nooit tot een succesvol einde gebracht zonder de hulp van een aantal mensen. Die mensen wil ik graag bedanken.
Mijn dank gaat uit naar mijn commissie. Specifiek naar Herman die mij als mentor door de project heen heeft weten te slepen. Bedankt voor jullie inspiratie, adviezen en onuitputtelijke hulp.
Ik dank SVP die mij de afgelopen jaren alle kansen en ruimte heeft gegeven om te groeien. Dank aan al mijn collega’s die mij hebben geholpen om op dit punt te komen.
Ik dank Ruben, Daniël, Bob, Pap, Mam en Jaimy voor alle jullie onvoorwaardelijke steun en vertrouwen. Tot slot bedank ik natuurlijk Sebastian, die altijd aan mijn zijde heeft gestaan.