Stephanie van Dullemen - Kastelenstraat 2.0

Kastelenstraat 2.0

Transformatie en verdichting van de portiekbebouwing in Buitenveldert

Stephanie van Dullemen

Kastelenstraat 2.0

Transformatie en verdichting van de portiekbebouwing in Buitenveldert

Academie van Bouwkunst Amsterdam

Master Architectuur

13 juni 2023

Stephanie van Dullemen

Commissieleden

Jeroen Atteveld

Milad Pallesh

Hans van der Made

Externe commissieleden

Ira Koers

Saša Rađenović

Inhoudsopgave

Aanleiding

Het heruitvinden van de bestaande portiekbebouwing in de Kastelenstraat, van monotone woonbuurt naar gedifferentieerde en sociale woongemeenschap

Dit afstudeerproject laat de transformatie en verdichting zien van een portiekgebouw in de stadsrand Buitenveldert, Amsterdam. De projectlocatie betreft de Kastelenstraat in Buitenveldert. Deze buurt is gebouwd in de Jaren 60 en onderdeel van het Algemeen

Uitbreidingsplan van Amsterdam. Een buurt die ooit is ontworpen met de sociale wijkgedachte om grote gezinnen met kinderen te huisvesten. Een plek waar kinderen kunnen opgroeien, de woningen licht en ruim zijn en waar veel groen, scholen, en winkelpleintjes op loopafstand zijn, maar inmiddels sluit de bebouwing niet meer aan bij de huidige bevolkingssamenstelling met bijbehorende woonwensen.

Buitenveldert is een stadsrand is die kampt met maatschappelijke en programmatische problematiek. De afgelopen decennia heeft de buurt veel verandering doorgemaakt door onder andere de komst van de Zuidas, vergrijzing en de veranderende huishouden-samenstelling. De omliggende buurten zijn sterk in ontwikkeling, maar de huidige bebouwing in deze buurt lijkt stil te staan. De Kastelenstraat is een buurt die vraagt om een nieuwe aanpak, om na 60 jaar weer een revitaliserende boost te krijgen en daarmee weer een levendige buurt te worden met woningen die aansluiten bij de hedendaagse woonwensen.

Mijn persoonlijke fascinatie met deze buurt is dat ik als derde generatie (voormalige) bewoner zie wat er speelt en wat er nodig is. Ik heb als kind gezien hoe de Kastelenstraat steeds rustiger is geworden. De ooit zo levendige straat is er niet meer en dat is niet de enige verandering. Ik heb vooral gezien in mijn eigen omgeving hoe de oorspronkelijke doelgroep van de buurt niet meer strookt met de huidige bewoners. Voor gezinnen met kinderen is het een prima functionerende buurt, maar op het moment van verandering in de huissamenstelling, door het overlijden van partner, een scheiding, of het niet kunnen vinden van betaalbare woonruimte in de buurt waar je bent opgegroeid, wordt duidelijk hoe belangrijk een sociaal vangnet in de buurt is. Eenzaamheid en sociale isolatie spelen een belangrijke rol in Buitenveldert.

Cijfers laten zien dat Buitenveldert steeds meer uit eenpersoonshuishoudens gaat bestaan. In de komende 40 jaar stijgt het aantal alleenwonenden in Nederland met bijna 30%. Niet alleen door de algehele vergrijzing, maar ook doordat jonge mensen steeds individualistischer worden en daardoor minder vaak in paren wonen. Hierdoor wordt de mismatch tussen de bestaande bebouwing en de huishoudsamenstelling groter, maar liggen ook eenzaamheid en sociaal isolement op de loer door deze ontwikkeling en het feit dat gezinnen steeds vaker uit de stad uit trekken.

Nu al bestaat de Kastelenstraat voor 60% uit eenpersoonshuishoudens die in grote gezinsappartementen van 80 á 90 m2 wonen. Als gevolg hiervan zijn meer afzonderlijke woningen nodig en is de ruimtebenutting minder efficiënt. Door meer in te zetten op een deelcultuur waarbij faciliteiten met elkaar worden gedeeld, kan er efficiënter met de beschikbare ruimte worden omgegaan, wordt tevens eenzaamheid verminderd en wordt meer sociale cohesie bereikt doordat men elkaar vaker ontmoet.

Daarnaast is er in meer algemene zin een hoge druk op de stadsranden door de verdichtingsopgave. Bestaande gebouwen of hele ensembles worden gesloopt, waarbij er vervolgens nieuwbouw voor terug komt. Wat doet dat met het oorspronkelijke stedenbouwkundige weefsel en het gevoel en binding met de buurt bij de oorspronkelijke buurtbewoners?

In mijn afstudeerproject heb ik zowel de verdichtingsmogelijkheden binnen de bestaande contouren van de bebouwing als hoe om te gaan met bestaande cultuurhistorische en architectonische waarden van deze veel voorkomende portiekbebouwing in Nederland onderzocht.

Kernprobleem is de mismatch tussen samenstelling van huishoudens en de huidige woonvoorraad

De Kastelenstraat bestaat uit een lange verbindingsstraat tussen Oost- en West-Buitenveldert. De bebouwing aan de Kastelenstraat bestaat uit L-vormige woonhoven, waarbij elk gebouw een straaten hofzijde heeft. Deze woonhoven bestaan uit clusters van vier gebouwen, met daarin gecentreerd een winkelhof, een school en een kerkgebouw.

Oorspronkelijk waren alle woonhoven in corporatiebezit. In de loop der tijd zijn veel blokken geprivatiseerd, waarbij er nu nog ongeveer 6 van de 14 woonhoven in corporatiebezit zijn.

Stedenbouwkundig gezien was het vooral de bedoeling om in Buitenveldert open woonblokken, voorzieningenclusters en buurtwinkels te realiseren. Dit is terug te zien in drie-etagebouw in hovenverkaveling, in tegenstelling tot vier-laagse etagebouw in de Westelijke Tuinsteden. Ook zijn er in de wijk bijzondere woningtypes te zien zoals drive-in woningen, patiowoningen en is hoogbouw ingezet als een luxe woonvorm en stedenbouwkundig accent.

Winkelvoorzieningen zijn bij het ontwerp van de wijk niet langer verspreid ontworpen - zoals bij andere tuinsteden veelal op de hoeken van woonblokken - maar in de vorm van geclusterde linten en winkelgroepjes. Zo bestaat de Kastelenstraat uit een bijzondere typologie aan wonen en winkelen. De hovenverkaveling aan de Kastelenstraat wordt onderbroken door vier carrévormige woonwinkelhoven. Er ontstaat een afwisselend beeld van straat naar winkelplein, van een open straat naar een verstopt en intiem hof voor voetgangers en fietsers. Links en rechts van elk woonwinkelhof is een religieuze en educatieve functie gesitueerd.

Steeds meer sociale huurwoningen in de Kastelenstraat worden in de vrije sector verkocht, waarbij vaak de oorspronkelijke programmatische invulling van de woningen niet meer voldoet aan de hedendaagse woonwensen. Zo worden zolders omgebouwd tot kleine studio’s met eigen keuken, toilet en douche, of worden zolders bij de woonruimte van de benedenverdieping gevoegd. Daarnaast is er inmiddels een wildgroei aan dakkapellen welke veelal in uitvoering en grootte van elkaar verschillen. Ook worden bijvoorbeeld slaapkamers bij de woonkamer gevoegd ten behoeve van bijvoorbeeld een groot kookeiland. En tot slot worden bij de huidige maisonnettewoningen liften geplaatst en ook badkamers vergroot en toekomstbestendiger gemaakt.

Al deze woningaanpassingen worden door de bewoners individueel uitgevoerd en niet collectief op elkaar afgestemd, hetgeen een wirwar aan oplossingen teweeg brengt. De Kastelenstraat is van een buurt met een sociale wijkgedachte veranderd in een vrije sector woonbuurt waarbij er druk op de resterende voorraad sociale huurwoningen ontstaat.

Mijn doel met dit afstudeerproject is om vooral de potentie van deze portiekblokken aan te tonen door een gebouwbrede aanpak te hanteren en een oplossing te bieden om de maatschappelijke problematiek aan te pakken. Door de gepresenteerde oplossing wordt er weer een match bereikt tussen de bebouwing en de bewoners, wordt de sociale cohesie versterkt waarmee eenzaamheid wordt aangepakt, er wordt ingezet op de deelcultuur in plaats van een individualistisch bestaan, er wordt een bijdrage aan het verdichtingsvraagstuk geleverd, door meer woningen te maken binnen hetzelfde volume en wordt er tot slot een voorbeeld gegeven voor soortgelijke woonwijken die met soortgelijke problematiek kampen.

Gevolgen van privatisering, van gecontroleerde sociale wijkgedachte naar een wildgroei aan individuele woonaanpassingen.

Problematiek

“Het is ideaal wonen met mijn zoontje, maar ik mis sociaal contact in de buurt. Ik zou graag meer contact hebben met anderen, maar waar? Ik ga hier soms naar de bakker, maar voor de rest is er niets.”

“Ik ben heel erg op mezelf, nu is naast mij is een Turks gezin komen wonen, het geluid van de kinderen is heel leuk en gezellig.”

“In deze woonwijk is echt niets te doen, zeker nu met de corona tijd, gelukkig ben ik binnen tien minuten bij het concertgebouw, ik heb wel de lusten maar niet de lasten van de stad.”

“Als we geen kinderen hadden, woonden we nog steeds in de Baarsjes, daar is gewoon veel meer te doen. Je gaat hier niet gezellig met vrienden afspreken, met kinderen is het wel ideaal.”

“We zijn hier komen wonen voor onze kleinkinderen. Een postkantoor mist hier, een plek waar je toch nog wat mensen spreekt.”

Buurtgesprekken met verschillende doelgroepen zijn mijn bron van inspiratie geweest tijdens dit afstudeerproject. Wat beweegt mensen en wat missen ze in hun woonomgeving?

Zo heb ik een dag door de buurt gefietst met buurtbewoner Hans Wamsteeker (82). Hans woont sinds 1964 in de buurt en heeft hier zijn kinderen grootgebracht. Hij loopt nog elke week op maandag ruim 20 km naar het centraal station en weer terug. Lekker heel de dag in beweging. Met zijn elektrische fiets gaat hij vaak de polder in. Sinds een aantal jaar is Hans weduwnaar. Hij vindt het heerlijk om alle activiteiten en ontwikkelingen in de buurt in de gaten te houden, is eindredacteur voor de wijkkrant en houdt ervan om plannen te bedenken en met zijn vriendinnen af te spreken om gezellig te eten.

“Er is weinig sociaal netwerk in Buitenveldert.

Je moet maar net elkaar in de hoofdingang van zo’n groot woongebouw tegenkomen, het is heel anoniem. Het gebouw leent zich niet echt voor sociale interactie.”

“Hoe draag je vanuit vastgoed nou bij aan het bouwen van een community. Kan de liftkern niet een ontmoetingsplek worden?”

“Gedeelde voorzieningen zijn leuk, maar wij zien dat mensen wél autonomie willen. Mensen moeten niet het idee krijgen dat ze gedwongen mensen moeten ontmoeten.”

“De oudere generatie wilt contact houden met de jongere generatie en andersom. We moeten niet eenzijdig geclusterde woningen bouwen, er moet een heel gevarieerd pakket aan woningen worden gerealiseerd.”

“De mogelijkheid om een beroep op elkaar te doen, dat is makkelijker in kleinschalige projecten”

“Ik geloof meer in het ontmoeten in de vorm van functioneel; dus een gezamenlijke sportvoorziening of lunchplek”

“Een gebouw dat twee functies heeft: het wonen en het elkaar ontmoeten, dit kan echt een nieuwe dynamiek aan de wijk geven”.

“Niets is meer dodelijker dan alleen maar wonen met je leeftijdsgenoten wonen.”

“We zijn zo gewend om in doelgroepen te denken.”

“Je moet het gevoel hebben dat je erbij hoort. Mensen gaan naar het Vondelpark omdat het druk is, daar maak je deel uit van de stad.”

“Je kunt best wel iets bewaren of beschermen, maar toch kijken hoe het kan bijdragen aan de veranderingen van de tijd. Zo is het Vondelpark ook hier en daar verschoven, maar zonder z’n intrinsieke kwaliteiten te verliezen.”

“Als je de ruimte met elkaar deelt, heb je voor veel goedkoper dezelfde luxe.”

“Geclusterd wonen met gedeelde functies vraagt wel een enorme regie, hoe organiseer je dat?”

“Er is meer bezit in deze wijk en daardoor ook meer weerstand bij het ontwikkelen van nieuwe complexen.”

“Wat ik een zorgwekkende ontwikkeling en trend in Buitenveldert vindt is koopwoningen worden verkocht voor de verhuur. Geld is zo ‘goedkoop' is dat mensen het in vastgoed stoppen. Buitenveldert is hier vatbaar voor, zeker omdat hier veel expats wonen.”

Nancy Wilmink projectmanager transformatie huisvesting, Cordaan

Eelco Damen bestuursvertegenwoordiger Ben Sajet Centrum / voormalig voorzitter Raad van Bestuur Cordaan

Jos Gadet stadsgeograaf en stedenbouwkundige, gemeente Amsterdam

Marije Raap programma-manager woningbouw, gemeente Amsterdam

Door met verschillende professionals het gesprek aan te gaan over huisvesting in Buitenveldert, heb ik naast mijn eigen ervaringen en de buurtgesprekken een completer beeld van de buurtproblematiek en het maatschappelijk belang in kaart weten te brengen.

Openbare ruimte

Brede groenstroken en brede stoepen vloeien in elkaar over, geen gevoel van eigenaarschap over de publieke ruimte, de ruimte wordt door niemand gebruikt.

Anonimiteit

Dichte plinten zorgen voor anonimiteit langs de straat en het hof, geen aansluiting met kastelenstraat en het hof, waardoor de hoofdroute van niets naar niets loopt.

Ontsluiting

Donkere verhoogde portieken liggen aan de noordgevels en dragen niet bij aan het leven op straat en het gevoel van thuiskomen.

Verbinding

Woonlagen hebben geen directe verbinding met het leven op straat en het hof, hoven nodigen niet uit om erdoorheen te lopen, geen contact met bewoners uit de andere hoven.

Plinten

Actieve plinten met subtiele overgangszones en aansluitingen tussen straat, gebouw en binnenhof die zorgen voor sociaal contact, interactie en kleefkracht, de behoefte om meer op straat te zijn.

Portiekontsluiting

Kenmerkende portieken activeren tot kwalitatieve gedeelde ruimte, die uitnodigt tot het maken van een praatje, waar het thuiskomen begint

Woningdifferentiatie

Huidige woningdifferentiatie afstemmen op de veranderende samenleving, meer verschillende woonvormen introduceren die bijdragen aan een diverse samenleving

Gevelkarakteristieken

De kwalitatieve waarde van de architectonische en stedenbouwkundige gedachtegang behouden, maar op een eigentijdse manier functioneel inzetten voor die veranderende samenleving.

wasruimtes op zolder, wasgoed niet in de gevels zichtbaar, smalle donkere gangen

woonbalkons op het zuiden

trappenhuis; functioneel maar geen plek om een praatje te houden

werkbalkons op het noorden

bergingen via het binnenhof ontsloten

vanuit het trappenhuis een functionele gang naar de bergingen

garageboxen aan de straat; luxe gedachte, beneden parkeren en boven wonen

formele entree

Functionele woningplattegronden voor grote gezinnen met kinderen, maar geen aansluiting met de veelal eenpersoonshuishoudens die er wonen.

De bestaande architectonische en cultuurhistorische potentie benutten en dit transformeren tot een eigentijdse nieuwe invulling die zorgt voor een nieuwe dynamiek waardoor de Kastelenstraat weer revitaliseert en een inspiratiebron vormt voor andere soortgelijke portiekgebouwen in heel Nederland.

Door één korrel uit het blok te transformeren en de aansluiting tussen gebouw, bewoner en het leven op straat te activeren, verandert de monotone kastelenstraat in een levendige ontmoetingsstraat.

Interventie

naar een niet-leeftijdsgebonden veelzijdig en gedifferentieerd woonprogramma

Werknisjes

Langs de route liggen werk en hobby nisjes die als verlengde van het privé domein werken. Hier maak je je huiswerk, lees je een boek en kun je werken of hobbyen. De overgangen tussen privé ruimten en collectieve ruimten zijn zacht, voelen ongedwongen en huiselijk, waardoor bewoners zich thuis voelen en onderdeel van het collectief.

Fietsenstalling

De werkplaats functioneert als secundaire entree aan de hofzijde en geeft een wijdse blik op de groene binnentuin. Een plek voor toevallige ontmoetingen, waar je je buurvrouw tegenkomt die een fietsband repareert

Woonkamer

Langs de route naar je eigen privé domein kom je langs de gemeenschappelijke woonkamer, waar je een kop koffie haalt en de krant leest, waar je een feestje kunt geven en gezamenlijke etentjes of wijnproeverijen kunt houden. De prive domeinen staan in meer of mindere mate in fysiek of visueel contact met de gemeenschappelijke route.

Entreehal

Het entreegebied is de verbinder tussen straat en binnentuin. Hier begint het thuiskomen. Geen donker trappenhuis waar je direct de voordeur achter je dichttrekt, maar een gemeenschappelijk gebied waar toevallige en laagdrempelige ontmoetingen plaatsvinden. Even de post ophalen, ruimte voor een praatje, spelende kinderen op de brede trap naar de binnentuin.

fietsenstalling

Gedeelde functionaliteiten waardoor interactie tussen verschillende doelgroepen op laagdrempelige wijze ontstaat en woningen compacter kunnen.

4 unieke gezinswoningen over meerdere lagen met ontsluiting aan straat en hofzijde

6 unieke studio appartementen aan de gemeenschappelijke route

Geveltransformatie

Behoud van gevelkarakterisitieken

Programma

De gemeenschappelijke ruimten voelen als verlengde van de eigen woning, waarbij het palet aan kleuren het gevoel van een gedeelde route door het gebouw versterkt.

Verdiepte vensterbanken aan de straatzijde geven ruimte aan bewoners om fijne zitplekjes te creëren.

De levendige plinten met woonprogramma zijn de verbinders met de straat en het binnenhof en dragen bij aan het versterken van een sociale buurtgemeenschap.

Gezinnen krijgen een directe relatie met de straat, kinderen vliegen in en uit, er ontstaat ruimte voor toevallige ontmoetingen.

Met dank aan

Commissieleden:

Jeroen Atteveld

Milad Pallesh

Hans van der Made

Mijn steun en toeverlaat:

Christiaan Wismeijer

Arons en Gelauff Architecten:

Jan Bart Bouwhuis

Salaheddine Chekhibrahim

Anouk Geutjes

Julia Glazenburg

Eva Heldenweg

Jakub Pakos

Marta Panizzi

Stephanie van Dullemen

Dichtershof 54

1382 DJ Weesp

stephanievandullemen@me.com

+31 6 511 900 85

Copyright © 2023

S. van Dullemen, Amsterdam

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stephanie van Dullemen.