Wouter Grote - Greenhouse by Amsterdam Academy of Architecture

GREENHOUSE

Naar een verenigde woonomgeving voor mens en plant Samenvatting van het afstudeerproject van Wouter Grote

Wouter Grote

woutergrote@hotmail.com Master architectuur

Academie van Bouwkunst Amsterdam December 2022

Inhoudopgave Leeswijzer

Samenvatting

Motivatie

Het bredere perspectief

Ruimtelijke structuur glastuinbouw

Ruimtelijk beleid Nederland

Wonen in het groen

Response

De kas

Projectlocatie

Vier ontwerpschalen

De wijk

Het woonblok

31 35 36 40

Herkenningspunten

Energiehuishouding

Restproducten uitwisselen

De woonstraat De woning

Verwarmingsconcept woningtypologien

42 46 56 61

Montage

Bouw en uitstoot

Slotwoord

Index

Dankwoord

Leeswijzer Dit afstuderen toont het project “Greenhouse, een

weergegeve, voor een beter begrip van het moge-

gereduceerde vorm. Het betreft een beknopte sa-

dere toelichting van de projectlocatie beschreven.

verenigde woonomgeving voor mens en plant” in

menvatting van het onderzoek en het ontwerp dat

lijke wonen in een kas. Aansluitend, wordt de na-

is gemaakt tijdens het afstudeertraject.

Deel 2 van het boek legt het ontwerp uit. Eerst aan

Gestart wordt met een samenvatting en motivatie

Deze vier schalen worden van groot naar klein

van het project. Vervolgens wordt een brede scoop toegelicht waarna dieper ingegaan wordt op de

huidige ruimtelijke uitdagingen omtrent de glas-

tuinbouw en het wonen aan de randen van steden in Nederland. Ook de relatie met het wonen in het groen komt hierin aan bod.

Daarop volgt een eerste, compacte uitleg over het

karakter van de verbeelde ruimte van het ontwerp. Vervolgens is een samenvatting van het onderzoek

de hand van een introductie van de vier schalen.

toegelicht met tekenwerk, maquettes en beelden. In elk van de vier schalen wordt ingegaan op de

belangrijke facetten van die schaal. Zo wordt oa

nauwkeurig beschreven hoe wordt omgegaan met energiehuishouding, stedenbouwkundige kwali-

teit, afval, thermische kwaliteit, woningtypologien, montage en materiaalgebruik

De laatste pagina’s beslaan het slot- en dankwoord.

van naar de kas als bouwwerk en zijn werking

Foto van 1:15 maquette, doorsnede van een volledige woning met aan weerszijde beplanting van straat en andere woning.

Samenvatting “Greenhouse, een verenigde woonomgeving voor

venties zouden kunnen inruilen voor een dunnere

sen, dat een alternatief schetst voor de ‘standaard’

groen. Dit zorgt voor:

mens en plant. is een een woonomgeving in kaseengezinswoning, die ten tijde (en na) de vinex

scheiding tov de gecultiveerde ‘natuur’ en het

periode veelvuldig zijn gebouwd in Nederland.

1. hij/zij/hen die een minder geïsoleerd is van zijn

Het project is geïnspireerd door de kassen in mijn

2. hij/zij/hen die 24 uur per dag samen ‘woont’ met

geboortedorp. Ik groeide op in Lent in de jaren

negentig en begin jaren 2000. Daar speelde ik vaak met vriendjes in en om de vele kassen die er dan

nog stonden, gewoon in het dorp. Hier begon mijn

omgeving. planten.

Direct samen met de gecultiveerde ‘natuur’ en dus ook direct zorgt voor zijn ‘eigen stukje natuur’.

fascinatie voor kassen. De enorme ruimtes die bui-

Elk van de 7 woonkassen zijn aan de hand van een

een onvergetelijke indruk achtergelaten. Helaas

met woningen, gedeelde functies, parkeren, en

ten en tegelijk binnen zijn, hebben destijds op mij

zijn deze kassen inmiddels zo goed als verdwenen uit Lent, ten faveure van de woningbouw. De kas-

sen zijn elders opnieuw opgebouwd. Maar hadden we de kassen niet kunnen laten staan en onderdeel laten zijn van onze leefomgeving?

Het project is zoals gezegd ‘te laat’ voor de oude kassen in Lent. Echter is verplaatsen van kassen

ten faveure van de woningbouw niet alleen in Lent een topic. Elders in het land spelen eenzelfde

soort kwesties of zijn patronen zichtbaar waardoor

kas-eigen ‘stedenbouwkundig plan’ opgedeeld

energievoorzieningen. Daar zijn ‘visuele herken-

ningspunten’ aan toegevoegd, die de taal kopiëren van glastuinbouw-eigen vormen zoals de silo, het waterbassin, etc. De ‘visuele herkenningspunten’ krijgen in het plan een nieuwe, energetisch duur-

zame functie en zorgen voor een energieneutralen wijk. Naast deze elementen zijn functies toegevoegd die van dit gebied een prettige woonwijk

maken; sportgelegenheden, afval en functies als huisartsenpost, kinderdagverblijf, etc.

vergelijkbare scenario’s op de loer liggen. Een van

Het dak van alle 7 woonkassen (zowel ontsluiting,

Lent. Dit is de locatie voor mijn afstuderen.

zogenoemd cabriodek, een kasdakconstructie die

deze locaties is Bergerden, 12 km ten noorden van

Door te verdichten komen tussen de bestaande

etc. als de individuele woningen) is voorzien van geheel open of dicht kan worden gezet.

productiekassen aldaar 7 ‘woonkassen’: kassen

Het huis is geheel in te delen aan de wensen van

ertussen. Zo komen woningen weer tussen kassen

de delen zijn kleine compacte ruimtes, verhoogd

ingericht en opgedeeld in woningen met straten

te staan, geïnspireerd op hoe de kassen tussen de woningen stonden in Lent, toen ik kind was.

Het doel: Het verbinden van de leefomgeving van mens en plant. Want: hoe kan je in connectie zijn

de bewoners. De uitsluitend door mens bewoontov het maaiveld. Deze ruimte, met verschillende

karakters en klimatologische kwaliteiten, creëren

een aangenaam woonklimaat voor de mens tussen de ‘andere bewoners’ (lees planten).

met de gecultiveerde ‘natuur’ en het groen als

Zo hoop ik een onconventionele en wonderlijke

(meestal betonnen, geïsoleerde) constructiewand

over onze traditionele woningen en inspireren over

jezelf dagelijks gescheiden wordt door een dikke, met gevelbekleding?

Ik heb verbeeld hoe we bovengenoemde con-

woonomgeving te realiseren die doet nadenken te gaan op een woonvorm voor mens én plant.

Luchtfoto Lent gemaakt in 1992, verkregen via Dotka. De woning waarin ik geboren ben is wit omcirkeld.

Luchtfoto Lent gemaakt in 2019, verkregen via Earth art. De woning waarin ik geboren ben is wit omcirkeld.

Persoonlijke motivatie Dit project kent voor mij twee persoonlijke onder-

uitgebreidere inleiding omdat het in mijn ogen zo

1. De huidige woonvorm en manier waarop wonin-

Zoals bekend, staat de toekomst van de mens op

In bijna alle woningen in Nederland (en ook elders

zien we alarmerende berichten en onderzoeken

liggende drijfveren.

gen worden gebouwd

in de Westerse wereld) worden binnenruimtes gescheiden van buiten door dichte gevelopbouwen met veelal goedkope, milieutechnisch onverant-

woorde materialen. Gedurende het project heb ik

me vaak afgevraagd hoe wij als mens in connectie kunnen blijven met zo veel mogelijk vormen van natuur, binnen onze bewoonde omgeving van

belangrijk is.

aarde onder druk. Steeds meer en steeds vaker

over hoe we de aarde onleefbaar maken voor ons en veel dieren. Om toekomstige generaties ook een plek te geven, lijkt verandering van leefstijl

voor velen nodig. Veel ontwerpers, houden zich

dagelijks bezig met hoe deze verandering vorm te geven.

huizen en straten. De dichte gevelopbouw werkt

Voor mij is dit al lang een fascinerende vraag die

van constructie zouden hier een verandering in

leven en wat is de rol van de mens daarin? De me-

daar in mijn ogen niet in mee. Andere vormen

kunnen brengen. Bij het stellen van bovenstaande vraag had ik al het idee dat het kassysteem een

van de alternatieven kon zijn. Dit motiveerde om het project op een ruimtelijk verassende manier

te verbeelden en zoveel mogelijk tot leven te laten komen. Hierbij heb ik gepoogd niet weg te kijken bij de bijbehorende uitdagingen als thermisch

me vaak bezig houdt. Hoe kunnen we duurzaam

ningen lopen hierover sterk uiteen. Zo zien we een

heel spectrum van meningen hierover. Klimaatont-

kenners, mensen die geloven dat technologie onze

redding is of mensen die onze huidige groei afremmen en de mensheid weer dichter bij de natuur

willen laten komen. En zo zijn er nog vele anderen

comfort en energie, maar deze op een passende

Ik deel de mening van velen dat we moeten in-

dat het project niet als onhaalbare utopie ver-

onverantwoorde gebruiken waar we de afgelopen

manier te verwerken in het ontwerp. Zo hoop ik

dwijnt, maar kijker aanzet tot een ‘denkoefening’ hoe het ook kan.

2. Het delen van unieke glastuinbouwwereld die ik leerde kennen in Lent

Ik wist door mijn jeugd al een beetje wat de kas en bijbehorende sector in hield. In mijn jeugd speelde ik er veel, en in de puberteit had ik er mijn eerste baantje. In deze tijd heb ik me altijd verwonderd

over de ruimtelijke kwaliteit in de kas. Naas tdat

de kas uniek is in de manier van telen, levert het

ook een zeer bijzondere omgeving op waar binnen

schikken en moeten inleveren op veel van onze decennia aan gewend zijn geraakt.

Daarnaast voel ik sinds mijn kennisneming met,

veel verwantschap bij de betogen van Clive Hamilton en zijn medestanders. Zeer compact samen-

gevat beweert Hamilton (o.a. in het boek ‘Defiant Earth: The Fate of Humans in the Anthropocene, 2017’) dat de mens inmiddels zo invloedrijk is

dat het zich heeft losgetrokken van de natuur; de mens zelf is een natuurkracht geworden en bepaalt zelf de toekomst van de aarde.

en buiten samengaan. Dit verhaal wil ik tijdens

Dit houdt in dat de mens een enorme verant-

kas inzichtelijk te maken voor een breder publiek.

waar verstandig mee omgegaan moet worden, en

mijn afstuderen delen om zo de kwaliteiten van de

Punt 1 van mijn persoonlijke motivatie verdient

woordelijkheid draagt. Een verantwoordelijkheid waarbij we de rol van ons als ‘verzorgende’ voor het leven om ons heen serieus moeten nemen.

Foto van 1:50 maquette, Fragment van twee straten met aan weerszijde woningen. Helft van maquette zonder kasdek ter inzage

Echter, doordat we zijn losgekomen van de natuur,

Zo tracht ik in dit afstudeerproject te verbeelden

nier van leven met de natuur, met als voorbeeld de

natuur, waarbij de mens een bepalende, zorgende

(in mijn ogen mede door onze afgescheiden ma-

dikke scheiding tussen voor ons veilig binnen en

alle natuur buiten) en onze focus vooral ligt op het leven van de mens, zullen we (snel) moeten leren

wat het oplevert als we samen leren wonen met de rol heeft met veel verantwoordelijkheid voor de

leefomstandigheden van in dit geval de planten.

wat deze verantwoordelijkheid betekent.

Hopelijk vormt dit project dan ook voor iedere

In het kader van deze verantwoordelijkheid hoop

wonen. Want als het lukt om een vernieuwde

ik dat mijn afstudeerproject extra relevantie krijgt. Het leven in de voorgestelde kaswoningen vraagt om het verzorgen van een ‘eigen stukje natuur’

binnen onze conventies van het wonen. In die zin

zie ik het als kans om te ‘leren’ wonen samen met

lezer een denkoefening voor onze manier van

relatie op te bouwen tussen mens en plant in een kleine kas, kan dit dan ook de opmaat zijn voor

de enorme schaal van de mens en al het leven op deze planeet?

de natuur. Niet gescheiden zoals het wonen zich

in de afgelopen decennia heeft ontwikkeld, maar naast elkaar en soms ook met elkaar.

Luchtfoto van Lent rond 1995. Nieuwe woningen nemen de plaats van de kassen in. Verkregen via https://www.fotosvanoudlent.nl

Het bredere perspectief Nederland staat voor diverse grote opgaven op

Flevopolder en 1 x Noordoostpolder. Naast even-

het almaar groeiende ruimtegebrek en de vele

dit vooral om de herziening van de huidige ruim-

het gebied van ruimte en inrichting. Dit komt door plannen die Nederland nodig lijkt te hebben om toekomstbestendig te worden, zowel op ecolo-

gisch als sociaal vlak. Zo zal de woningschaarste

(volgens sommige wel oplopend tot een tekort van

2 miljoen woningen in 20501) veel beslag leggen op beschikbare ruimte, maar ook nieuwe infrastruc-

tuur, verduurzaming, energietransitie, toenemende vraag naar natuur, etc. zullen dit doen.

De Wageningen Universiteit heeft uitgerekend dat tot 2050 Nederland een ruimtetekort heeft van

4.197 km2, evenveel als 12% van de totale bruik-

bare ruimte van Nederland. Dit staat gelijk aan 2 x

tuele uitbereiding (als dat er ooit van komt) vraagt teclaim in Nederland. Met dit onderzoek focus ik

me op een marginaal, maar vaak vergeten deel van deze herziening: de omgang van het glastuinbou-

wareaal. Want is er genoeg reden om hier kritisch naar te kijken. Het betreft meerdere maatschappelijke issues waar we dagelijks mee te maken

Nederland: 33.671 km2*

hebben en in mijn ogen hanteert de glastuinbouw ook een bouwwerk waarin een nieuwe typologie schuilt. Zo hoop ik dat verchillende einden sa-

menkomen en de uitkomst meer is als de som der delen.

Nederland: 33.671 km2*

Extra ruimteclaim tot 2050: 4197 km2 Gelijk aan is 1 keer Noordoostpolder en 2 keer de Flevopolder

* Totale oppervlakte Nederland is 41.543 km2. Hiervan is 18% water. Zodoende heeft Nederland 33.671 km2 bruikbaar grondoppervlak Bron: CBS & DNB

Extra ruimteclaim tot 2050: 4197 km2 Gelijk aan is 1 keer Noordoostpolder en 2 keer de Flevopolder

* Totale oppervlakte Nederland is 41.543 km2. Hiervan is 18% water. Zodoende heeft Nederland 33.671 km2 bruikbaar grondoppervlak Bron: CBS & DNB

https://www.vastgoedmarkt.nl/155299/bevolkingsprognose-mogelijk-2-miljoen-nieuwe-huizen-nodig-in-2050 Illustratie visualiseert de extra ruimteclaim tot 2050, volgens CBS & DNB

Ruimtelijke structuur glastuinbouw In ons land bevindt zich meer dan 10.000 ha kas-

laatste ring. De veestapels konden ver van de stad

gros van deze 107 km2 overdekte glas bevindt zich

verkoop of de slacht, naar de stad konden lopen.

sen, omgerekend ruim 107 km2 overdekt glas. Het rondom stedelijke gebieden. Dit is relatief simpel

worden gehouden omdat ze zelf, indien klaar voor

te verklaren, aan de hand van het Von Thunen mo-

De situatie op glastuinbouwgronden is dat de

gedrag voorspelt in termen van landschap en

goed functionerende familiebedrijven is gegroeid.

del2. Dit model gaat over een theorie die menselijk economie. De theorie beslaat een schema met 4

ringen rondom een cirkel (de stad), die ook tegenwoordig nog een theoretische onderlegger vormt

hoe men het stad en land rondom heeft ingericht. De vier ringen in het kort:

1. Melkveehouderij en de intensieve (glas)tuin-

bouw. De eerste ring vindt plaats het dichtst bij de stad omdat zuivel, groenten en fruit vroeger niet

lang houdbaar waren. Het was van belang om dit

in de nabijheid van de afzetmarkt te doen; de stad. 2. Hout en brandhout. Hout was een belangrijke brandstof en is zwaar en relatief moeilijk te ver-

afgelopen 150 jaar een aaneenschakeling van

Kleine familiebedrijven zijn uitgegroeid tot wereldspelers die producten leveren in alle uithoeken

van de wereld. In sommige dorpen of gebieden is glastuinbouw de grootste werkgever en daarmee tevens een grote spil in het dagelijks (sociaal en economisch) leven. Op deze plekken is de kas

uitgegroeid tot beeldbepalend element. De veel-

voud en enorme groei van en aan kassen hebben op sommige plekken geresulteerd tot de kas als overheersende gebouw-typologie. Denk hierbij

aan het Westland, Aalsmeer, Venlo Oost en op een heel nieuwe schaal bijvoorbeeld Middenmeer.

voeren, dus het ligt dicht bij de stad om transport-

Echter, de (glas)tuinbouw bevind zich in de eerste

tegenwoordig minder relevant.

al langere tijd met druk om bedrijven (de kassen)

kosten en vervoer te minimaliseren. Deze ring is

ring van het Von Thunen model, en kampt daarom

Johann-Heinich von Thunen presenteerde in de 19e eeuw de zogenoemde locatietheorie in Der Isolierte Staat. Dit model toont op zeer abstracte wijze n-Heinich von Thunen presenteerde in de 19e eeuw steden, de zogenoemde locatietheorie in Der Isolierte Staat. keuzes. Dit model toont op zeer abstracte wijze de heterogeniteit van het landgebruik rondom die voortkomt vanuit logisitiek economische Johann-Heinich von Thunen presenteerde in de 19e eeuwvanuit de zogenoemde locatietheorie in Der Isolierte Staat. Dit model toont op zeer abstracte wijze erogeniteit van het landgebruik rondom steden, die voortkomt logisitiek economische keuzes. Johann-Heinich von Thunen presenteerde in de 19e eeuw de zogenoemde locatietheorie in Der Isolierte Staat. Dit model toont op zeer abstracte wijze de heterogeniteit van het landgebruik rondom steden, die voortkomt vanuit logisitiek economische keuzes. De verhouding tussen de landgebruik transportkosten tot afzetgebied productwaarde bepaaldeeconomische destijds vaakkeuzes. welk product dichtbij de stad werd geproduceerd. de heterogeniteit van het rondom steden, die en voortkomt vanuit logisitiek rhouding tussen de tot afzetgebied en productwaarde bepaalde vaaktoont welk wel product dichtbij dewesterse stad werd geproduceerd. is transportkosten niet voor alle steden representatief en ook niet helemaal up todestijds date, maar een basis hoe steden en het landschap Dit schema verhouding tussen transportkosten tot niet afzetgebied bepaalde destijds product dichtbij de landschap stad werd geproduceerd. hema De is niet voorzijn alleopgebouwd. stedende representatief en ook helemaalen upproductwaarde to date, maar toont wel een basisvaak hoe welk westerse steden en het eromheen De verhouding tussen de transportkosten tot afzetgebied en productwaarde bepaalde destijds vaak welk product dichtbij de stad werd geproduceerd. schema is niet voor alle steden representatief en ook niet helemaal up to date, maar toont wel een basis hoe westerse steden en het landschap Dit opgebouwd. een zijn schema is niet voor alle steden representatief en ook niet helemaal up to date, maar toont wel een basis hoe westerse steden en het landschap Dit eromheen zijn opgebouwd. eromheen zijn opgebouwd.

3. Gewassen. Extensieve gewassen zoals tarwe en andere granen. Granen zijn licht en kunnen lang

bewaard worden, waardoor ze redelijk ver van de stad af geproduceerd konden worden.

4. Veeteelt. Veehouderijen bevinden zich in de

te verplaatsen. Deze gronden zijn namelijk voor

steden interessant als uitbreidingslocaties (zoals de situatie in Lent). Zeker sinds het landelijke Vi-

nex-beleid is hier met grote getale mee begonnen, waarover later meer.

Stad

Stad Stad

(Glas)tuinbouw en melkvee en (Glas)tuinbouw en (Glas)tuinbouw melkvee (Glas)tuinbouw en melkvee melkveehouderij (Glas)tuinbouw en melkvee

Bosbouw

Gewasteelt

Veeteelt

Bosbouw Bosbouw Hout Bosbouw Gewasteelt Gewasteelt Gewassen Gewasteelt Veeteelt Veeteelt Veeteelt

Veeteelt

Von Thünen’s Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und Nationalökonomie (1826). beneden, illustratie Von Thünen’s Der isolierte Staat Johann-Heinich von Thunen, (1966) Der Isolierte Staat (Oxford, Pergamon) Johann-Heinich von Thunen, (1966) Der Isolierte Staat (Oxford, Pergamon) Johann-Heinich von Thunen, (1966) Der Isolierte Staat (Oxford, Pergamon) Johann-Heinich von Thunen, (1966) Der Isolierte Staat (Oxford, Pergamon)

Stad

Platteland Platteland Stad

Platteland

Greenport

Greenport Glastuinbouwbundelingslocatie

Glastuinbouwbundelingslocatie Voormalig glasruinbouwgebied

Voormalig glasruinbouwgebied

Boven: Illusitratie in overlap met Von Thunen model dat huidige situatue glastuinbouw laat zien Onder: Kaart glastuinbouwgebieden in Nederland

Ruimtelijke ordening Nederland De besproken snelle schaalvergroting, en in min-

tureren. In dat jaar werden onder andere 10 bunde-

heeft eind jaren negentig van de vorige eeuw geleid

naast de 7 al bestaande Greenports. Hervestiging

dere mate versnippering van kassen in Nederland, tot een algemeen ruimtelijk beleid voor de glastuin-

bouw in Nederland. Geïnitieerd door de overheid, resulteerde dit tot clustering van het areaal en in sommige plaatsen hervestiging.

In eerste instantie werd gestart met de aanwijzing van de tot dan toe veelal bestaande belangrijke

clusters van glastuinbouwgebieden, sindsdien vernoemd als Greenports. Hiervan zijn er 7 in Nederland.

In 2000 is vanaf de Vijfde Nota verder ingezet om

de overige versnipperde glastuinbouw te herstruc-

lingslocaties voor de glastuinbouw geïntroduceerd,

van glastuinbouwbedrijven resulteerden vervanging van versnipperde kassen en ruimte voor andere functies, zoals woningbouw.

De 10 bundelingslocaties zijn Zuidplaspolder (ZH), Berlikum (Fr), Emmen (Dr), Grootslag (NH), Califor-

nië/Siberië (Lb), Luttelgeest (Fl), Bergerden (Gd), IJsselmuiden (Ov), Moerdijkse Hoek (NB), en de

locatie Nieuwdorp (Zl) die later is vervangen door Terneuzen.

De bovengenoemde hervestiging volgde op de Vierde Nota ruimtelijke ordening uit 1988 met daar-

1 Almere stad

2 Almere buiten 3 Lent (De Waalsprong)

11 9 10

4 Oosterhout Woonpark (De Waalsprong)

5 Nesselande 6 Amersfoort Nieuwland

7 Leidsche Rijn 3

8 IJburg 9 Wateringse Veld (Den Haag)

10 Ypenburg (Den Haag) 10 Leidschenveen (Den Haag) 12 Reeshof (Den Haag)

Kaart met 12 geanalyseerde Vinexwijken

Woningtekort in NL

400.000

350.000

300.000

250.000

200.000

150.000

100.000

50.000 0

0 1945

1948

1951

1954

19481963 1951 1966 1954 1957 19631975 1966 1978 1968 1972 19781987 1981 1990 1984 1987 19931999 1996 2002 1999 2002 20082011 2011 2014 2014 2017 1957 1945 1960 1968 1960 1972 1981 1975 1984 1993 1990 1996 2005 2005 2008 2017 2020 2020

Jaar 1988: Vierde Nota over de Ruimtelijke 1988: Vierde Nota Ordening, over de Ruimtelijke later ookOrdening, wel VINO later genoemd, ook wel VINO startschot genoemd, van startschot de stadsuibereiding van de stadsuibereiding langs de stadsranden, meestal langs in dede stadsranden, vorm vanmeestal VINEX in wijken. de vorm van VINEX wijken.

opvolgend de extra-versie (Vinex). Vanaf dit mo-

niet willen vasthouden. Daarom streef ik er naar in

ment werd stadsuitbreiding onder het principe van mijn opgave om compacter en kleiner wonen in het 1988: Vierde Nota over de Ruimtelijke Ordening, later ookOrdening, wel VINO genoemd, startschot de stadsuibereiding 1988: Vierde Nota over de Ruimtelijke later ook wel VINO genoemd, van startschot van de stadsuibereiding Gemiddelde woonoppervlakte per persoon europa

langs de stadsranden, meestal vorm vanmeestal VINEX langs in dede stadsranden, in wijken. de vorm van VINEX wijken.

de ‘compacte stad’ de leidende ruimtelijke strategie. Nieuwe stadsuitbreidingen in de vorm van Vi-

Aandeel in vierkante meter

nex-wijken moesten onder andere het toen al bestaande woningtekort bestrijden, waarbij vooral

werd gericht op jonge gezinnen die ruimte zochten en de wens hadden voor een eigen tuin, en een groene omgeving nabij de stad.

ontwerp mee te nemen.

Gemiddelde woonoppervlakte per persoon europa

Aandeel in vierkante meter

55 50 45 40

ties aan te wijzen voor de Vinex-wijken. Plekken

rondom enkele grotere steden werden aangemerkt voor dit type wijk. En zoals het Von Thunen model aanwijst, vindt dit voor een gedeelte plaats in de

regio’s waar kassen en hun telers zich vestigden.

70 65 70 60 65 55 60 50 55 45 50 40 45 35 40 30

35 30 25

De overheid heeft de leiding genomen om loca-

Bron: Bron: CBS CBS & DNB & DNB

Gemiddelde woonoppervlakte per persoon europa

35 25 30 20 25 15 20 10

15 10 5 0 NL

FR15 5 10 0 5

LUX

ZWi

SPA

POR

DEN

Nor

ZWe

LUX

ZWi

LUX

ZWi

IT Bron: SPAverschillende POR DEN Nor ZWe bronnen, verkregen via publicaties van statistiek kantoren van de desbetreffende landen

SPA

POR

DEN

Nor

ZWe

Bron: verschillende bronnen, verkregen via publica statistiek kantoren van de desbetreffende landen

Zodoende zie je een gedeeltelijke overlap van de

Na analyse (in dit compacte document ga ik hier

Vinex-locaties op pagina 14.

raadpleeg het uitgebreide boekwerk) blijkt dat de

(oude) glastuinbouwgebieden op pagina 13 en de

We bouwen in Nederland nog veel wijken met lage

dichtheid nabij de steden. Dit is snel bouwen en het product lijkt in de smaak te vallen (zeker bij ont-

Bron: verschillende bronnen, verkregen via publica statistiek kantoren van de desbetreffende landen

niet uitgebreid op in. Voor meer info, vraag naar /

Vinex wijk kampt met nog 3 uitdagingen: weinig doorstroom, aanbod past niet bij behoefte en het is (te) ruim opgezet.

wikkelaars). Echter heeft dit type ontwikkeling het woningtekort niet teruggedrongen.

Wel resulteerde het tot veel ruimtelijke woningen.

A. Past niet bij de behoefte

Door dit verschijnsel heeft Nederland het geschopt tot koploper ruim wonen van West-Europa, zie gra-

B. Weinig doorstroom

fiek rechts. In een land met ruimtegebrek zal Neder-

land deze eerste plek in de toekomst waarschijnlijk

C. Ruim opgezet

Boven: Staafdiagram met woningtekort in NL. De zwarte verticale streep beeld de start van de Vinex uit. Midden: staafdiagram met gemiddelde oppervlakte woning per persoon van Europese landen Onder: Illustraties van de samenvatting na analyse

Wonen in het groen De omschreven ambitie vanuit de Overheid voor

groen verbonden werd met het wonen. Enerzijds

begrepen als we snappen hoe er in Nederland

gebonden woningen voor alle klassen. Daarnaast

meer woningen in het groen kan verder worden

zien we vanaf +/- 1900 een opkomst van grond-

gewoond wordt. Ruim 150 jaar geleden ontstond

zien we (met name in stedelijke gebieden) dat er

de drang om steeds meer en betere woningen te

ook plannen worden ontwikkeld waar groen een

maken voor de arbeidersklasse. Mede door de

collectief karakter krijgt. Niet iedereen heeft meer

volkshuisvestingswet in 1902 werd huisvesting in

een tuin, maar vanuit de woning worden relaties

Nederland wettelijk vastgesteld als een gedeel-

gecreëerd naar groen in gedeeld eigendom.

de nationale verantwoordelijkheid. Het idee was

gebaseerd op het concept van universele toegang

Wat opvalt is dat het groen nadrukkelijk ‘buiten’ de

land heeft in de honderd volgende jaren bewezen

kelijk gescheiden van zijn natuurlijke omgeving.

tot betaalbare huisvesting voor iedereen. Neder-

woning wordt gehouden. Mens is/wordt nadruk-

een van de leidende landen te zijn in het op peil

Natuurlijke invloeden zien we nu vaak terug als

houden van zijn sociale woningvoorraad.

tuin; veelal als kijkgroen, soms worden er kruiden of andere planten geteeld. Later zien we dat de

In die 150 jaar (en ook al enkele voorbeelden van

tuin wel iets meer een verblijfsplek wordt, maar

veel eerder) zien we verschillende revolutionaire

het wonen gebeurd binnen. Planten en natuur

plannen die aantonen hoe particulier of collectief

worden niet veel bij het dagelijks leven betrokken,

Liberalen

1968: programma Experimentele Woningbouw: onvrede over de monotonie, de eenvormigheid van de woningbouw uit de wederopbouwperiode

1998: Meer kopers dan huurders

2015: Nieuwe woningwet: vrije markt krijgt meer kans

1973: 148.000 woningen netto erbij in 1 jaar

1985: Privatisering gemeentelijke initatieven woningbouw

1946: Stichting goed wonen: voorvechters licht, lucht & ruimte in elke woning

Aan welke zijde politiek spectrum de regering zit

1945: Woningnood wordt volksvijand nummer 1

1921: gemiddeld 4,8 inwoners per woning

1852: Eerste woningbouwvereniging

1885: Eerste fabriekseigenaar die op eigen initiatief hoogwaardige huisvesting voor arbeiders creert: Agnetaparkt Delft

1901: Woningwet: goede woningen te bevorderen, centrale positie woningcorperaties

1918: Landarbeiderswet: waarborgen woonkwaliteit platteland

1972: Introductie begrip 'woonconsument'

1933: Huurbescherming

1971: 2.000.000e woning door instanties gebouwd

1913: Nationale Woningraad: vereniging van woningcorperaties

1914: Eerste gemeentelijke initiatief voor bouw woningen: Floor Wibaut (SDAP)

Socialen

begin industriele revolutie

1991: Vierde Nota ruimtelijke ordening extra: Introductie vinexwijken

2021: gemiddeld 2,2 inwoners per woning

1977: Verstedelijkingsnota 1945: oprichting ministerie ruimtelijke werken

Eind 1890:10.000e woning door instanties gebouwd

0 punt netto toegevoegde woningen per jaar

1988: Vierde Nota ruimtelijke ordening: Wonen rondom compacte stad

1966: Tweede Nota ruimtelijke ordening: stedelijke milieudifferentiatie en dicht netwerk van autosnelwegen

1921: 1.700.000 woningen 1899: 1.100.000 woningen

2021: 8.000.000 woningen

1989: Verzelfstandiging woningcorporaties

1974: Vereniging eigen huis

1956: Nationale hypotheekgarantie: bevordering aankoop eigen woning

1920: Woonscholen voor de 'onmaatschappelijken'

1989: Verhuurdersheffing woningcorporaties 'om megalomane beleid te remmen'

1960: Eerste Nota 1973: Derde Nota ruimtelijke ordening: ruimtelijke ordening: stimulering provvermindering van incies en ruimte voor ongelijkheden en trek naar het Westen achterstanden, zorg

voor steden en milieu

1850

1900

Opkomst particuliere woonverenigingen, met inzet van particulieren die verantwoordelijk burgerschap tonen.

Wonen overgelaten aan individu

Goed wonen is een luxe

1950

Rijksoverheid verzorgt de wetgeving en systeem voor groei en grotere invloed woningbouwcorperaties

Wetgeving die zorgt voor minder afhankelijkheid van woningcorperaties aan overheid

Zeer actief beleid overheid om woningtekort te bestrijden

Wonen als gemeengoed voor de maatschappij: iedereen moet goed wonen

2000

Klassieke woningbouw door wooncorperaties, bijzondere woningbouw door gemeente

vermind ering aandeel woningcorperati es

2020

Marktdenken: woningbouw als onderdeel van de woningmarkt

Eigen woning als vorm van luxe en individuele expressie

van een strak geleide huurmarkt in een economisch cruciale koopmarkt

Officieel moment: verandering in beleid Onofficiel moment: verandering in sentiment Cijfermatig moment

Bronnen: Canon Volkshuisvesting, November 2016 Jos van der Lans en Margriet Pflug CBS, ontwikkeling woningvoorraad 5-8-2021 (https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2021/31/8-miljoen-woningen-in-nederland)

Analyseschema van Nederlandse woningbouw

1232: Begijnhof, Leuven: Eerste hofvormige woningbouw met reeks kleine huisjes waarin alleenstaande of bejaarde personen verblijven, als bijzondere ruimtelijk gesitueerde stedelijke bewoningsvorm

1922: Justus van Effencomplex, Rotterdam: 264 woningen aan groene binnenterreinen ontsloten vanuit maaiveld en revolutionaire ‘bovenstraat’. Het groen is niet direct vanuit woning betreedbaar, maar fucntioneert ook als 'kijkgroen'.

1966: Bijlmermeer, Amsterdam: Geïnspireerd door de functionele stad-ideeën van de CIAM. Scheiding tussen wonen, werken en recreëren. De bewoner 'had recht op een rustige groene woonomgeving zonder verkeer'.

1973: Kasbah hengelo: Als onderdeel van het programma Experimentele Woningbouw, zochten architecten naar nieuwe vormen van hoge dichtheid wonen gecombineerd met grote ruimtelijke kwaliteit (meestal met de relatie van wonen en groen in ogenschouwnemend ). Door huizen op palen te bouwen, kwam de ruimte op de begane grond vrij voor groen, gemeenschappelijke voorzieningen en parkeren.

1998: Borneo Spoorenburg: West 8 kwam met een nieuw antwoord op de zoektocht naar nieuwe manieren van wonen in het groen en hoge dichtheden. "Blauw is groen", oftewel, Het water in en rond Borneo-Sporenburg neemt de natuurfunctie waar. Samen met talrijke groendaken en terrassen.

1898: Tuinstadconcept: Door Ebenezer Howard ontwikkeld revolutionair model voor stedelijke ontwikkeling. Hiermee wilde hij de arbeidersbevolking bevrijden uit de toenmalige misère van de industriële metropoo

1885: Agnetapark, Delft: Eerste fabriekseigenaar die op eigen initiatief parkachtige, hoogwaardige huisvesting voor arbeiders creert, met particuliere tuinen

1910: Mussenberg, Arnhem: Naar het schijnt een van de eerste wijken gebouwd naar de principes van de tuinstad. 155 arbeiderswoningen, gebouwd in de Engelse cottage stijl.

1947: Pendrecht, Rotterdam: Gehele wijk in parkachtige omgeving. Open straten met veel groen waar verschillende bevolkingsgroepen naast elkaar zouden kunnen leven. Niemand hoefde de wijk meer uit.

1970: Holy, Vlaardingen: De bloemkoolwijk vormt een intermezzo tussen de functionalistische en monolithische naoorlogse wijken en kleinschaligheid van voor de oorlog. De laagbouwwoning met tuin is weer terug.

1995: Ypenburg, Den Haag: Grote Vinexwijken dichtbij bestaande centra van de grote steden. Veelal laagbouwwoningen met eigen voor en achtertuin. Tussen de woningen is kleinschalig, goed te onderhouden publiek groen. Door invulling van eigen tuin, en beperking van groen aan straatzijde, staat het groene karakter van de wijk soms onder druk.

op bijvoorbeeld enkele kamerplanten na. Is dit wel de juiste houding met onze grote problemen van tegenwoordig in het achterhoofd?

Deze betrekking in onze cultuur, van groen in onze directe omgeving, komt voort uit de dat

het Westerse wereld werd gedomineerd door de

Christelijke leer. In deze leer krijgt het ‘groen’ twee gezichten: goedaardig en vijandig.

Goedaardig in de vorm van de gedomesticeerde dieren en planten, die de mens ‘dienen’. Deze

worden onder andere verbeeld in de Hortus Conclusus en beelden van het paradijs. De wildernis illustreert het vijandig groen. Deze is ontembaar

en wordt vaak gerelateerd aan gevaar en angst. In veel oud, theologisch beeldmateriaal is ook een

scheiding te zien die het goede tegen het vijandige beschermd, bijvoorbeeld in de vorm van een muur. Het beeld over het groen van de Christelijke Leer is geen universeel gedragen beeld. Alternatieven

zien we ondermeer terug in oude prenten uit Oost Azië. Deze prenten vertonen veel meer ontzag

voor de natuur door de mens. Ook is een heldere scheiding niet zichtbaar. Op de eerste afbeelding

op pagina 17 zien we een man in het buiten afge-

spiegeld omgeven door de pure natuur in de vorm van een woud en de grote bergen. Deze tekening

uit Oost Azië, uit 1548, laat hoe klein en kwetsbaar de mens is ten opzichte van de grootse natuur.

Boven: Schema met belangrijke bouwplannen voor het wonen in het groen in NL Midden: Hortus Conclusus (c.1410 )verbeeld het veilige groen afgezonderd van de wildernis, verkregen viahttps://www.toddhaimanlandscapedesign.com/blog/2011/02/hortus-conclusus.html Onder: Aziatisch print laat overnachting midden in Wildernis zien, zonder bescherming of scheiding, verkregen via Wen Zhengming (1470-1559), (Copy of Zhao Bosu’s Second Ode to the Red Clifftail) (1548, original c. 1132-1182)

Comcept De uitdagingen rondom het ruimte- en woningtekort, de gebieden rondom steden die nog steeds

een Vinex scenario zou kunnen overkomen en de niet- juiste woonhouding vragen om een nieuwe oplossing. Een integrale, nieuwe woonvorm op

schaal van de woning tot de woonwijk kan antwoord bieden op deze uitdagingen.

Met mijn Ontwerp ‘Greenhouse, Naar een ver-

enigde woonomgeving voor mens en plant’ denk ik een integraal antwoord te hebben gevonden. Het ontwerp gaat uit van een woonvorm in een kasconstructie. Binnen de kasconstructie be-

slaat elke woning een perceel van 12,8x9 meter

grondoppervlak. De vrije hoogte is 6,5 meter tot

aan de onderkant van het dak. Dit eigen stukje kas is volledig ommuurd door de traditionele kasgevel. Binnen het perceel delen mens en plant een ‘woonruimte’. Tuin en woning komen zo samen.

Van een traditionele scheiding tussen binnen en

buiten is geen sprake meer. De woning kan op verschillende manieren worden ingedeeld, na gelang

gebruiker en oriëntatie. Zo ontstaat een veel beter passend woningaanbod dan de Vinex-wijk op dit moment levert.

De percelen van een woning worden binnen een zogenoemde woonkas veelvuldig gerepeteerd,

met straten om elke kas te ontsluiten. Zo ontstaat een buurtblok van meerdere kassen binnen een

woonkas. Naast woningen zijn er in de woonkas

ook parkeer- en mobiliteitsfuncties, afval, energie en andere gebruiksfuncties. Daarover later meer. Deze woonkassen worden toegevoegd aan een bestaand kassengebied met productiekassen.

Ambitie is om door middel van verdichting in het

glastuinbouwgebied een diverse woon/werk wijk te maken die afval- en reststromen met elkaar uitwisselt. Zo ontstaat een diverse wijk waar

wonen op een hedendaagse manier kan worden

ervaren, een hoge dichtheid wordt behaald en de productiekassen worden verworteld in de woon-

wijk omdat een circulair netwerk van reststromen opgang komt. Een Vinex-scenario wordt hiermee vermeden.

Links: illustratie van de rol van de plant in de nieuwe woning (onder) tov de oude woning, in de tuin (boven) Rechts: illustratie van het kassengebied van de projectlocatie. In het grijs de nieuw toe te voegen woonkassen.

Foto van 1:15 maquette. Studeren en dineren gebeurt t tussen de planten. De slaapkamer (in de witte box) is verhoogd om privacy te creeren.

Het ontwerp zorgt voor een samengaan van

binnen en buiten, van mens en plant. Interieur en exterieur gaan in elkaar over. Van de bewoners vraagt dit een balans in comfort. De menselijk

gebruiker leert samengaan met de plant en deelt

bijna elke ruimte met de plant. Enkel zeer privacy-

gevoelige ruimtes worden afgesloten, om de fysieke en psychologische gezondheid te waarborgen.

Doordat de plant in de kaswoning en in de straten de ruimte krijgt, ontstaat een effect van continuering van begroeiing. De begroeiing wordt niet

verhinderd door een woninggevel maar groeit aan beide kanten. Zo ontstaat een wonderbaarlijke, schijnbaar oneindige ruimte van begroeiing en

kasstructuren. De mens wordt volledig ondergedompeld in een haast poëtische ruimte van het nieuwe binnen/buiten.

Het systeem; de kas Om de kas als woonsysteem in te zetten voor

zowel mens als plant moeten we begrijpen wat de kas is en hoe die werkt.

de eenruiter, die werd opgevolgd door de nu dominante type Venlokas.

De kassen van vandaag kennen een lange ge-

schiedenis, maar lijken toch ook in essentie op hun voorgangers van eeuwen geleden.

Het eerste bewijs van een kas-achtig systeem is

gevonden in de Hanshu, het geschrift over de Han

Dynasty (206– 23 v. Chr. ) (Jiang et al., 2004; Zhang, 2005). Schriftelijke verwijzingen beschrijven de

Sinds de eerste kas werkt het kassysteem in basis

die werden gebruikt om citrusvruchten te telen

Zonlicht dringt door transparante of doorschijnen-

oprichting van temperatuurgecontroleerde kassen tijdens de koude wintermaanden.

Volgens geleerden, is in de Westerse wereld, rond het jaar 30 na Christus keizer Tiberius aanjager

geweest van een eerste vorm van kassen. Komkommers waren een onderdeel van zijn eetpa-

volgens een eenvoudig natuurkundig principe:

de materialen zoals glas of plastic. Wanneer het

een ondoorzichtig oppervlak binnenin (plantenbladeren, kasvloer, plantenbakken) raakt, wordt een deel van de lichtenergie omgezet in warmte.

troon. Om de groente het hele jaar door te kunnen

De lichtenergie en warmte zijn condities voor het

die tijd kweekstructuren die leken op kleine karren

voor een groot gedeelte van deze licht- en warmte

produceren, creëerden tuiniers en ingenieurs uit

met daken van doorschijnend materiaal. Deze materialen lieten zonlicht door en verhinderden dat warmte ontsnapte.

Tot aan het begin van de Renaissance werd weinig

sneller laten groeien van gewas. De zon zorgt

energie. Het ontbrekende deel wordt aangevuld

middels technologie. Zo is het mogelijk om voor

bijna elk type gewas een optimaal klimaat te creëren om te groeien, ongeacht het buitenklimaat.

ontwikkeling gemaakt in bouwwerken die leken

In de moderne kassen wordt gezorgd dat er een

in heel Europa steeds meer verspreidt. Dankzij de

temperatuur is niet voldoende. Zo draait het ook

op kassen. Vanaf de Renaissance werden kassen algemene ontwikkeling die de mens doormaakte

bestonden de kassen uit die tijd uit betere kwaliteit van onder andere het glas. Tegelijkertijd ontwik-

kelde de aristocratische klasse in landen als Engeland, Frankrijk, Nederland en Italië een voorliefde

voor vreemde planten en exotisch fruit. Als gevolg

zo ideaal mogelijk klimaat wordt gecreëerd; alleen om luchtvochtigheid, ventilatie en bewatering.

Daarnaast wordt de temperatuur geregeld door de ruimtes te ventileren met behulp van het dak. Ook wordt de teelt vochtig gehouden door bewatering via onder meer leidingwerk of verneveling.

daarvan werden glazen bouwwerken al snel een

Daarbij is de zoektocht naar het zo constant mo-

Daarnaast ontstond het eerste onderzoek naar

kunnen slecht tegen grote temperatuurschom-

onmisbaar statussymbool op rijke landgoederen. inheemse plantsoorten. Om deze planten te kun-

nen behouden en onderzoeken werden botanische kassen opgericht.

Daarnaast kreeg de kas als productie-instrument

een steeds groter aandeel. Eerder in de vorm van

gelijk houden vaak een grotere uitdaging. Planten melingen. Om het klimaat zo constant mogelijk te houden hebben telers vaak de voorkeur voor een grote kas met veel luchtvolume. Het luchtvolume

geldt als bufferzone; hoe groter de bufferzone hoe minder temperatuurschommelingen.

Foto: Archieffoto telers bij hun eenruiters. Verkregen via: Facebook.com/Nostalgisch Westland

Basisprincipe kas

Kasdekschermen

Bijlichten

Verneveling

Ventilatie

Lucht bufferruimte

Schetsen van de werking van een kas

Open kas (conventionele methode)

Kassen hebben een geschiedenis van eenvoud en optimalisatie. Meer licht in de kas betekent meer winst, dit heeft geresulteerd in zeer dunne detaillering van de kozijnen en constructie. Tegenwoordig worden kassen aangestuurd door computers. De computer meet de windrichting en -snelheid, de binnentemperatuur en de luchtvochtigheid. Aan de hand van deze gegevens kunnen glaspanelen in het dak worden geopend. Ramen in de windrichting worden minder ver geopend om tocht te voorkomen. In de winter zorgt de zon niet altijd voor voldoende verwarming, zodat extra verwarming noodzakelijk is. In deze gevallen worden de ramen zo weinig mogelijk geopend. Een andere manier om warmteverlies te voorkomen is het spannen van platen onder het dak. Deze zeilen houden de warme lucht binnen de kas. Dit wordt vaak toegepast tijdens winternachten. In de wereld van de kassen wordt onderzoek gedaan om de kassen duurzamer te maken en de kosten te verlagen. In plaats van de warme lucht door de dakramen te laten ontsnappen, kan de warmte via warmtewisselaars worden geoogst en ondergronds worden opgeslagen. Op die manier zijn er geen fossiele brandstoffen nodig om de kas in de winter te verwarmen. Windsensor

aansturing ramen

vochtsensor Temperatuursensor

Computer Zomer

Winter watertoevoer

Gietwater uit grijswaterstroom Condensor

Open kas

hittetoevoer

Ketel

Semigesloten kas

gas

Windsensor

aansturing ramen

vochtsensor Temperatuursensor

Computer Gietwater uit grijswaterstroom

Co2/rookgasfilter

watertoevoer

warmtepomp

WKK

Condensor

Hoge temperatuur verwarming Ketel

Buffer

Gesloten kas

Semi gesloten kas

gas

Koude bron (+/- 7 graden)

Warme bron (+/- 17 graden)

Schoon condenswater vochtsensor Temperatuursensor

Computer

Hoge temperatuur

Gietwater uit grijswaterstroom warmtepomp

Gesloten kas

Co2/rookgasfilter

watertoevoer

WKK

Condensor

Hoge temperatuur verwarming Ketel

Buffer

Koude bron (+/- 7 graden)

gas

Warme bron (+/- 17 graden)

Schema van de werking van de open kas, semi gesloten kas en de gesloten kas

Afhankelijk van teelt is de kas te onderscheiden in: I. De koude kas: In de koude kas kan je niet in de zoen wel aanzienlijk.

II. De matig koude kas: Het laagste punt qua temperatuur ligt hier in de nacht tussen de 4 en 7°C.

Poothoogte

vorstperiode kweken. Ze verlengen het groeisei-

km Va Kapmaat

t aa

Traliemaat

III. De gemiddeld warme kas: hier ligt de tempe-

ratuur tussen de 10 en 13 graden. Je kan hier het hele jaar door telen.

IV. De warme kas: waarbij de minimale temperatuur rond de 16 graden ligt.

Poothoogte

V. De tropische kas: Deze is vooral bedoeld voor het houden van tropische planten. Hier zal het nooit kouder zijn dan 18 graden.

De poothoogte: de maat van de kolom, van fundering tot goot.

De kapmaat: de afstand van 1 kap, gemeten van goot tot goot.

De traliemaat: de maat tussen twee kolommen, Kapmaat loodrecht op de gootrichting.

vroeger: standaard 3,0 - 3,5 meter Tegenwoordig: rond de 5,0 meter, uitzondering tot 8,0 -12,0 meter

Het stoken voor warmte en deze later weer laten ontsnappen is niet duurzaam. In plaats van de

warme lucht door de dakramen te laten ontsnap-

pen, kan de warmte via warmtewisselaars worden geoogst en ondergronds worden opgeslagen.

Inmiddels zijn er twee systemen die dit implemen-

vroeger: standaard 3,2 meter Tegenwoordig: tot 4,0 meter

De vakmaat: de maat tussen twee kolommen, gemeten evenwijdig aan de gootrichting.

Voor deze vier maten zijn per onderdeel een klein aantal vaste afmetingen te kiezen. De keus voor

deze afmetingen hangt af van het type teelt en de Traliemaat

vroeger: standaard 6,4 meter vroeger: standaard 3,0 meter wensen van de eigenaar, en is vaak te herleiden Tegenwoordig: 8,0 tot 12,8 meter Tegenwoordig: nut tussen 4,0 en 5,0 meter teren. In een semi-gesloten kas komt de meeste naar een veelvoud van 0,8 meter. Dit komt door lucht vanaf de bodem de kas binnen. Om de kas te de maten van de eerste eenruiters. De voor die verlaten, moet alle lucht langs de planten omhoog periode meest maximale afmeting van een glazen bewegen. Dit heeft aanzienlijke gevolgen voor paneel, zonder dat deze brak, betrof +/- 0,8 meter. de transpiratie en de opname van CO2. De lucht Nog steeds zien we veel maten terug een meerwordt van buiten aangezogen en wordt ondervoud zijn van 0,8 meter. verandering op het gebied gronds de kas in gebracht. In de gesloten kas van afmetingen is lastig gebleken omdat veel is het kasdek niet meer te openen en wordt alle systemen op deze maat zijn toegepast. overtollig ingebrachte energie (meestal warmte) Het heeft lang geduurd maar inmiddels zijn er ook gerecirculeerd. Zie pagina 22 voor de 3 types. kassenbouwers die zijn afgeweken van de 0,8 me-

Kassen vertonen veel gelijkenissen doordat het product tot op de millimeter gestandaardiseerd is. Dit zorgt voor de meest efficiënte montage,

logistiek en productie van materiaal. Alles om de

kosten zo laag mogelijk te houden voor de telers. Er is een klein verschil in aanbod. Twee types zijn over het algemeen te onderscheiden; de

ter maat. Zij hebben gezocht naar een effectievere breedte/ lengte icm met een dunne dikte. Dit heeft geresulteerd in afmetingen van 1,0 of 1,25 meter bij 2,14 meter.

Toch zien we nog vaak een veelvoud van 0,8 meter. De kapmaat, traliemaat en vakmaat staan hiermee direct in verbinding.

Breedkapper en de Venlokas. Daarnaast zit het

verschil hem vooral de afmetingen van de poothoogte, kapmaat, traliemaat, vakmaat.

Schema van de benaming van kasonderdelen

Vaak voorkomende kasmaten:

Kapmaat:

Traliemaat:

3,2 m

6,4 m

6,4 m tralieligger met twee kappen van 3,2 m

Kapmaat: 4,0 m

Kapmaat:

Traliemaat:

Kapmaat:

3,2 m

6,4 m

12,0 m

4,0 m

Traliemaat: Kapmaat: 8,0 m

8,0 m tralieligger met twee kappen van 4,0 m

12,0 m tralieligger met drie kappen van 4,0 m

6,4 m tralieligger met twee kappen van 3,2 m

Kapmaat:

12,0 m

4,0 m

12,0 m tralieligger met drie kappen van 4,0 m

Traliemaat:

Kapmaat:

Traliemaat:

Kapmaat:

8,0 m

12,8 m

4,27 m

12,8 m

4,27 m

4,0 m

12,8 m tralieligger met drie kappen van 4,27 m

8,0 m tralieligger met twee kappen van 4,0 m

Kapmaat:

Traliemaat: Kapmaat:

Traliemaat:

4,8 m

9,6 4,8 m m

9,6 m

Traliemaat: Kapmaat:

6,4 m

3,2 m 9,6 m tralieligger met twee kappen van 4,0 m

Traliemaat:

12,8 m tralieligger met vier kappen van 3,2 m

9,6 m tralieligger met twee kappen van 4,0 m

12,8 m tralieligger met drie kappen van 4,27 m

Traliemaat: Bronvermelding: 6,4 m Ontwikkelcentrum.nl module kassenbouw en 3,2 m omgeving 12,8 m tralieligger met vier kappen van 3,2 m Kapmaat:

Bronvermelding: Ontwikkelcentrum.nl module kassenbouw en omgeving

De poothoogte is niet gebonden aan de stan-

geplaatst waar de gevel op wordt gemonteerd.

steeds groter geworden. Dit is te danken aan het

wordt de fundering al op afschot geplaatst zodat

daardmaten en de lengte is in de afgelopen jaren reduceren van het gewicht van het dek en de sta-

biliteit die de constructie uit andere elementen dan de kolom zelf haalt (zoals windschoren). Vooral de verbetering van de poothoogte is voor telers gun-

stig gebleken omdat ze hierdoor een meer controle hadden over de temperatuurschommelingen en in sommige gevallen ook hogere teelten konden laten groeien. Tegenwoordig ligt de gemiddelde

maat rond de 5 meter. Echter worden de meeste

Omdat alle maten van de kas zijn gestandaardiseerd deze goten ook op afschot komen te liggen. Zo kan

elke kolom dezelfde lengte hebben. Het systeem en de makkelijke plaatsing van de randbalken aan de

bovenzijde van de fundering maakt het mogelijk om tussen elke kolom een kasgevelelement te plaatsen of te verwijderen, indien gewenst. Zo biedt het sys-

teem veel flexibiliteit en kunnen eventuele gewenste zoneringen worden aangebracht.

nieuwe kassen gemaakt met poothoogtes van

tussen 5 en 6,5 meter. Hoger kan wel maar dan

zouden aanpassingen gedaan moeten worden wat in veel gevallen ten koste gaat van de lichtinval.

En lichtinval kost geld. Een gezegde in de sector is “1% verlies aan lichtinval is 1% omzetverlies.”

De fundering van kassen is veelal op heipalen.

In het geval van lichtgewicht kassen zonder veel installaties of een gunstige ondergrond zien we

fundering op poer. Ter plaatsen van de gevel wordt tussen de palen, aan de bovenzijde een randbalk

Boven: standaard maten binnen de kassenbouw Onder: schema van de aanpasbaarheid van de gevel via randbalken op de fundering

In kasgebieden vindt je naast kassen ook nog

In sommige gevallen is hier ook een schoorsteen

functioneren van de kas.

schoorstenen vallen op als men in glastuinbouw-

andere ruimtelijke elementen, behorend bij het

- De bedrijfsruimte bevat de plek waar alle logis-

voor nodig om uitstoot af te voeren. Ook deze gebieden begeeft.

tieke handelingen binnen de kas samen komen. In

- Bij grotere kassen zien we vaak enorme silo’s.

voor de werknemers. Daarnaast is hier de ruimte

uitzondering meer. Zodoende reiken ze hoogt

veel gevallen is hier dichtbijgelegen het kantoor

waar de vrachtwagens worden gevuld met de teelten die klaar zijn voor verkoop. Zodoende is deze

loods vaak gelegen aan een geasfalteerde vlakte. - Het waterbassin dient om het regenwater van

Afmetingen van 20 meter hoog zijn inmiddels geen boven de kasdekken uit en zijn ze duidelijk van

afstand te herkennen. Ze worden gebruikt voor

opslag van warm water voor de verwarmingsin-

stallaties of (veelal vroeger) voor opslag van gas.

de kas op te vangen en te gebruiken als gietwater

Mede door de industriële karakter, de vroegere

en zou normaal gesproken de grond in vallen. De

heeft de glastuinbouw bij sommige een negatieve

voor de teelt. Dit ‘grijze’ water is relatief schoon

omvang van het bassin is afhankelijk van de waterbehoefte van een teelt.

- Nabij bijna elke kas zien verbranding-machines, waterdruk installaties en energievoorzieningen.

lichtvervuiling en (tot nu toe) veel gebruik van gas

associatie. Deze problemen waren vroeger ook op

grote schaal in de sector aanwezig maar inmiddels worden ze in elke kas aangepakt. De sector ver-

langt van elke teler om binnen een kleine 20 jaar gas-loos en energie-neutraal te zijn.

Illustraties van de 4 ruimtelijke verschijdingsvormen, naast de kas, uit het glastuinbouwgebied

VI fie Hu tsp isse ad n naa

Va III

I II

Projectlocatie Bergerden, een van 10 bundelingslocaties van het

menteel ligt dit braak. Dit deel beslaat 136 hectare

deerlocatie. Het gebied is ook wel bekend als ‘Nex-

Ik concentreer me op de kassen in fase 1. Hier zijn 9

eerder besproken ruimtelijk beleid, is mijn afstutgarden’ en is hét nieuwe glastuinbouwgebied in

de regio van Arnhem-Nijmegen. Bergerden bevindt

oftewel 1,36 km2.

telers met allen een eigen bedrijf hebben.

zich tussen Arnhem Zuid en Park Lingezegen. Park

De door mij voorgestelde nieuwe woningen tussen

van de regio Arnhem-Nijmegen.

gebied de wijk waar een unieke overgang wordt

Lingezegen wordt nu gezien als de ‘groene long’ Het park voorziet nu in vele routes waarbij het glastuinbouwgebied nu als harde beëindiging van het

park opdoemt aan de Noord-oostzijde. Tevens is

vanuit de woonkernen deze glastuinbouw ook een belemmering naar Park Lingezegen.

Gezien de woningnood in de regio zou het zomaar

de bestaande kassen maakt van het glastuinbouwgevormd tussen de ‘groene long’ en de woonom-

geving aan de Noord-oostzijde. Zo ontstaat een harmonische omgeving van gecultiveerde natuur

en groen verenigd met wonen. Mijn ambitie op schaal van de woning komt ook tot uiting in de am-

bitie op schaal van Glastuinbouwgebied Bergerden.

kunnen dat dit glastuinbouwgebied (voornamelijk

Daarmee kan de locatie een voorbeeld zijn voor

kampen met een grote druk door de oprukkende

in Nederland en aantonen dat glastuinbouw nog

in Bergerden zelf) in de nabije toekomst ook zal woningbouw. De eerste krantenartikelen hierover doemen al op. Zo schreef lokaal nieuwsblad De

Gelderlander op 09-06-21; “Advies: Bouw ‘groene long’ Arnhem-Nijmegen vol met 40.000 huizen om woningnood op te lossen”.

Het glastuinbouwgebied Bergerden grenst samen met het dorp Huissen aan het Noord-Oostelijk deel

van Park Lingezegen. Zuidelijk bevindt zich de weg naar Bemmel. Ten Noordwesten ligt de Arnhemse woonwijk Rijkerswoerd, gebouwd eind jaren ‘80.

een gemengde agrarisch productieve woonwijk

steeds plaats kan nemen nabij de stad. Om deze unieke karakters daadwerkelijk te tonen aan recreanten en ook nog eens de veilige (niet gemotoriseerde) mobiliteitsnetwerken voor toekomstige be-

woners te verhogen, streef ik een fietsnetwerk na dat aantakt op de huidige recreatieve routes.

Zo komt groente, fruit en bloementeelt weer in het zicht van de consument.

Nextgarden zelf is opgedeeld in 6 gebieden, te zien op de afbeelding op pagina 27: Dijkzone (I), Leutensche Leigraaf (II), ’t Zand (III), Agropark (VI), Berger-

den (Va en Vb) en Rietkamp (VI). Dit ontwikkelingsgebied ligt mede hier door de makkelijke connectie met de A15 tussen Rotterdam en Duitsland.

De locatie Bergerden (Va en Vb) is bestemd voor

de ‘‘XL glastuinbouw’’. Dit gebied kan weer worden verdeel in twee zones:

Va (fase 1): Glastuinbouwgebied dat nu in gebruik

is. Het beslaat 123 hectare oftewel 1,23 km2 (1,25 km x 1,19 km).

Vb (fase 2): Toekomstig glastuinbouwgebied, moLinks boven: kaart met route en structuur Nextgarden Bergerden Links onder: kaart met overgang woongebied en parkachtige omgeving Rechts: krantenkop bouwen in groene long Arnhem Nijmegen

Vier ontwerpschalen Om de woning goed in de enorme schaal van het

naar privé. Alleen de woning zelf is volledig privé,

schalen ingezoomd. Deze schalen laten zien hoe

Buiten de woonblokken is openbaar gebied met

glastuinbouwgebied te laten ‘aarden’, heb ik op 4 gewoond wordt in de kasomgeving. De 4 schalen

gaan stapsgewijs in op de drempels van openbaar

de straten zijn collectief, net als de woonblokken. straten en fietsroutes tussen de productiekassen.

A. De wijk

Tussen de 9 productiekassen in Bergerden worden de 7 ongebruikte percelen gevult met woonkassen (op afbeelding in grijs gearceerd). Samen vormen de productie- en woonkassen een gemengde agrarisch productieve woonwijk.

B. Het woonblok

Een ieder van deze 7 woonkassen vormt een eigen woonblok. Het woonblok is een grote kas met

traliemaat van 12,8 meter en een vakmaat van 9

meter. De poothoogte is 6,5 meter. De kas is op-

gedeeld in kleinere delen door kasgevelelementen toe te voegen tussen de kolommen van de kas.

Boven: Axometrie wijk Onder: Axometrie woonblok

C. De straat

De opdeling vormt een patroon van straten. In elk woonblok komen woonstraten en enkele

hoofdstraten te liggen. De gehele kas, dus ook de straten, zijn voorzien van een kasdek, het zoge-

noemde cabriodek. Dit glazen dak kan naar wens volledig worden geopend.

D. De woning

Tussen 4 kasgevelementen bevindt zich een wo-

ning. 12,8 x9 meter hoog en met een poothoogte van 6,5 meter, dus ruim 750 m3. In deze ruimte wordt de nieuwe woning, waar bewoning door

mens en plant samenkomen, gecreerd. Net als

in de rest van de kas ligt ook hier een te openen cabriodek

De drie laatste stappen betreft allemaal al de kas

woning hebben maar waar ook ruimte is voor ge-

kleine wijk, waarbij ik inspiratie heb opgedaan van

kenden +/- 900 woningen, een aantal wat in deze

als gebouw zelf. ‘Binnen’ ontstaat als het ware een het project Le Familistère de Guise van architect Godin uit 1884. Het betreft een enorm woonblok waar waarin bewoners en/of families een eigen

zamenlijk leven, werken en recreëren. Het gebouw 7 woonkassen samen tellen. Geïnspireerd raakte

ik door de centrale binnenplaats onder een glazen dak, volkstuintjes, kinderdagverblijven e.d.

Boven: Axometrie straat Onder: Axometrie woning

De wijk Door middel van verdichting komen tussen de

tiekassen maken het samen tot een diverse wijk.

‘woonkassen’: kassen ingericht en opgedeeld in

kassen en +/- 781 woningen.

bestaande productiekassen in Bergerden 7

woningen met ‘straten’ ertussen. Op de pagina

rechts zijn deze ingekleurd met egaal gekleurde vlakken.

In de vier grootste woonkassen wordt een subthema toegevoegd. Op de afbeelding rechts zijn

deze aangeduid met donkerblauw (vrije tijd), rood (onderwijs), beige (zorg) en geel (mobiliteit). Denk

hierbij aan basisschool (rood), huisarts (beige), etc. De overige kassen (donkerrood) zijn kleiner van

In totaal bied deze wijk aan 9 actieve productie-

In combinatie met enkele nieuwe functies ontstaat

een wijk waar kan worden gewoond en waar tegelijkertijd de telers met hun kassen kunnen blijven. Om dit veilig te maken heb ik een tweede route in het gebied gecreëerd; een residentiële route voor

de bewoners van de wijk. Dit betreft onder andere een voet- en fietspadenstructuur die tussen de kassen gaat.

schaal en bestaan uit alleen woningen, parkeren,

Tussen de kassen zijn loop- en fietsroutes inge-

een wat rustiger woonomgeving te vinden.

de routes die naar Arnhem Zuid en Huissen leiden.

afvalhuishouding en energiehuishouding. Hier is

past die aantakken op de context van het park en

De verschillende functies, woningen en de producOnder: Beeld fietsroute tussen de woonkassen Rechts: Kaart Bergerden met in vlakke arcering de nieuwe woonkassen, tussen de productiekassen

Het woonblok Alle woonkassen worden vervolgens uitgewerkt

onder een vergelijkbaar principe. De basis hiervan is het kas-eigen organisatiestructuur. Het straten-

patroon is overeenkomstig met de interne logistiek van bestaande kassen (zie onderzoeksboek 2).

Vanaf nu toon ik de uitwerking aan de hand van

een van deze woonkassen. Dit betreft de groot-

ste woonkas, met als secundair thema vrije tijd.

De kas is 250 meter lang en 402 meter breed. De woonkas is opgebouwd uit de veelvoud van de stramienmaat 12,8 meter en 9 meter. De poot-

hoogte is 6,5 meter. De kas is opgedeeld in een hoofdstraat (afbeelding onder in groen), met 15 woonstraten (afbeelding onder in blauw).

6,5 m

m .

Links: Isometrie woonkas: in groen de hoofdstraat in blauw de woonstraten. Alle woonstraat is voorzien van voornamelijk woningen (uitvergroot) Rechts: Plattegrond van de woonkas

1. Woningen: Over 15 woonstraten worden 341

2. Collectieve functies: Aan de hoofdstraat zijn

pervlakte. De straten ertussen met aangrenzende

gedeeld door de inwoners. Denk hieraan aan een

woningen verdeeld van 9x12,8 meter perceelsopwoningen vormen elk samen een VvE.

verschillende functies geplaatst. Deze worden logeerhotel, geluidscafe en pakkethub.

3. Energie: Energiehuishouding is in het plan over

4. Recreatie/sport: aan de woonstraten zijn collec-

en tevens herkenningspunten.

met elk type weer worden gesport / gespeeld.

4 elementen verdeeld. Deze vormen open plekken

tieve speel- en sportplekken verspreid. Hier kan

5. Afvalverwerking: De afvalverwerking vindt plaats

6. Mobiliteit en opslag: Parkeren is gecentreerd bij de

kan oa her te gebruiken compost worden ingele-

meeste woningen. Collectief fietsparkeren is altijd bin-

aan de hoofdstraat, verdeeld over ruimtes. Hier

verd. Of restproducten gaan naar het repaircafe.

auto-ingang en op zo veel mogelijk afstand van de

nen 125 meter. In het hart zijn individuele bergingen.

Herkenningspunten De Watersilo’s, waterbassins en windmolens uit

de inrichting van Energie (3), zijn zo geplaatst dat ze herkenningspunten vormen in de woonkas. In

huidige glastuinbouwgebieden (met name de oude waar dorpskernen in de buurt liggen) zien we dat deze vormen ook al herkenningspunten vormen

in het gebied. Ze nemen als het ware de functies over van de oudere kerktorens. In de theorie van Leon Krier komen deze vormen overeen met de

‘Monumenti’. Rondom bijvoorbeeld de grote silo

worden ook pleinachtige ruimtes vrijgelaten om dit effect extra te versterken. Zo krijgen de instru-

menten voor de energiehuishouding een extra laag in het plan.

Boven: Zicht over kasdek met Silo en schoorsteen als herkenningspunt, net zoals de kerk dat vroeger in het dorp was. Verkregen via https://www.groentenieuws.nl/dak-kassen-zicht-kerk Onder: Leon Kriers True city, verkregen via https://www.architectural-review.com/essays/leon-krier-on-sustainable-urbanism-and-the-legible-city

Energiehuishouding Binnen het plan krijgt de energiehuishouding

een prominente plaats. De ruimtelijke elementen die we naast de kassen terugzien in het gebied,

krijgen in het ontwerp een nieuwe functie. Hemel-

water wordt opgevangen in een grote silo. Een re-

latief klein deel hiervan gaat naar de warmwatersilo’s. Een ander deel zal naar de bassins in het plan

gaan. Het overgrote deel blijft echter behouden, en opgeslagen als koudwater aanvoer.

Naast de waterhuishoudingsilo’s wordt de schoorsteen ook ingezet in het ontwerp. Echter wordt er

weinig uitgebrand en heb ik het silhouet vervangen door de kleine windmolen. Deze zorgen samen met zonnepanelen voor duurzame energie.

Duurzame energie wordt voornamelijk verkregen via de zon. Deze is onmisbaar voor de woonkassen, net zoals bij de productiekassen. De zon-

ne-energie wordt opgevangen via in totaal 9840 Optisol sky zonnepanelen van (190 WP). Dit zijn deels lichtdoorlatende zonnepanelen (voor een

ieder die ooit op Rotterdam centraal is geweest,

Boven: Isometrie met implementatie instrumenten voor energiehuishouding Onder: Instrumenten voor energieo-pwekking en energie-opslag

Kasw Kas

Vraag Vraag v dat zijn dezelfde). De zonnepanelen liggen op een

woningen te voorkomen.

tale oppervlak van 1 woning) en boven collectieve

De zonne- en windenergie kan worden opgeslagen

deel van het kasdek op de woning (1/3 van het tovoorzieningen als parkeren.

in de niet gebruikte elektrische auto’s. Via beloning

6280KWH 6280KWH

van het laten staan van de auto kan een deel van

Naast zonne-energie wordt ook wind opgevangen

de 254 auto’s die in de parkeerruimte staan, wor-

door 38 kleine windmolens van het type MWF/85.

den ingezet als accu. Samen met het grootwater-

Deze zijn 16 meter hoog, gemeten tot ashoogte.

silo (en bijbehorende generator) zou energie voor

Dit type is gemaakt voor plaatsing nabij gebruiks-

een hele dag kunnen worden ‘bewaard’.

functies en verspreid zeer weinig geluid (15 db op 100 meter afstand). De windmolens zijn geplaatst

rondom collectieve functies om schaduwhinder bij

Gemiddeld 24-uurs verbruik per

Kaswoning met verlichting zal dat ho In de casus-kas zijn 314

Vraag voor een 24-uursverbruik (als er

314 x 20 KWH = 6280 KWH

24 24 m m

6280KWH X 365 dagen is 2.292.000 KWH

47 m

16 m m 16

24 m

16 m

24 m

32 m

16 m

60*21 panelen= 1260 panelen: 3 panelen per woningen + 520 panelen voor het gelijktijdig opladen van 65 auto's

MWF/85 windmolen

opbrengst per jaar: 49.000 KWH MWF/85 MWF/85 windmolen windmolen h.o.h maat 25 meter 15 dB op 100 meter opbrengst opbrengst per jaar:49.000 49.000KWH KWH 47 per x jaar: h.o.h h.o.hmaat maat25 25meter meter 15 15dB dBop op100 100meter meter

WES34/100 windmolen opbrengst per jaar: 319.000 KWH h.o.h maat 108 meter 45 dB op 100 meter

47 47 xx

Schematische weergaven Instrumenten voor energie-opwekking

Ondertussen wordt het water gezuiverd door de

filter en wat planten. In de zomer kunnen er duikcursussen worden gegeven.

De waterbassins (afgebeeld onder) zorgen voor

water voor de lage temperatuur vloerverwarming. Per woning gaat dit om 540 m1 aan leidingwerk. Zonnewarmte zorgt voor opwarming in zomer, Geisoleerd hoge temperatuur waterreservoir: 270.000 (>35 graden) met zelfreinigend waterfilter en enkele waterzuiverende planten.

De warmwatersilo’s (afbeelding boven) zorgen Het water wordt dus gebruikt voor de vloerverwarming, voor 270.000 water met zelfmaarliter tegelijkertijd fungeren de(>35 basins alsgraden) grote aquariums.

reinigend waterfilter en enkele waterzuiverende Visuitwerpselen (ammoniakafval) wordt door bacterien planten.

omgezet in nitraten dat als voedsel voor planten kan dienen. Ondertussen wordt het water gezuiverd door de filter en wat planten. Dit systeem staat bekend als aquaponic.

Het water wordt gebruikt voor de hoge temperaIn de zomer kunnen er duikcursussen worden gegeven.

tuurs vloerverwarming, maar tegelijkertijd funge-

ren de basins als grote aquariums. Visuitwerpselen (ammoniakafval) wordt door Zomer bacteriën omgezet in nitraten dat als voedsel voor planten kan dienen.

vrieskou voor afkoeling in de winter. Bij een van de bassins zorgt een deken voor temperatuurbehoud in winter/ zomer. Geïsoleerd in zomer en in de

warme dagen met groot isolatiedeken. Zo kan in

de winter watertemperatuur van 12 graden worden benaderd en ook in de zomer kan het water koel blijven zodat het de woning kan afkoelen. Het

‘open’ waterbassin kan tevens dienen als zwemwater.

Winter

Zomer

Winter

3 m.

45m.

45m. 20 m.

20 m.

3 m. 45m.

Zomer

Winter

20 m.

Zomer

koud water

Winter

Warm waterreservoir: 270.000 liter: 450 liter warm (>23 graden) water als waterzwembad voor iedereen.

Koud waterreservoir: 270.000 liter: koud (<12 graden) water als koud waterzwembad Wim Hof fans. koud water

3 m.

45m.

Warm waterreservoir: 20 m. 270.000 liter: 450 liter warm (>23 graden) water als waterzwembad voor iedereen.

Koud waterreservoir: 20 Wim m. Hof fans. 270.000 liter: koud (<12 graden) water als koud waterzwembad

3 m.

45m. warm water

45m. 20 3 m.

45m.

warm water

20 m. 3 m. 45m.

20 m.

Vloerverwarming: lage temperatuur: 540 m1 aan buizen per woning: Debiet van 0,5 l/m: in vol strominH: 270 liter in vloerverwarmingsleidingen. Maximaal per woning, helft in reservoir, helft in leidingen

Boven: Warmwatersilo’s worden eveneens ingezet voor plantengroe en vissenteelt Onder: Lagetemperatuur waterbassins dienen tevens als zwemplek

Koud waterreservoir: Warm waterreservoir: Koud waterreservoir: 270.000 liter: 520 liter koud (<12 graden) water voor vloersysteem van elke woning (450 woningen in deze kas). 270.000 liter: 450 liter warm (>23 graden) water als waterzwembad voor iedereen. 270.000 liter: koud (<12 graden) water als koud waterzwembad Wim Hof fans. Geisoleerd in zomer en in de warme dagen met groot isolatiedeken. 36.000 liter overcapaciteit. Warm waterreservoir: 270.000 liter: 520 liter warm (>23 graden) water voor vloersysteem van elke woning (450 woningen in deze kas). Geisoleerd in winter en in de koude nachten met groot isolatiedeken. 36.000 liter overcapaciteit.

De grote watersilo dient als opvang voor irriga-

ners in eigen water geteelde drijfgroenten telen.

28,4 meter hoog en met een straal van 22 meter:

kers, Vietnamese koriander, waternoot en water-

tie van de woningen. De silo in deze woonkas is 43.200.000 liter.

Ook dient deze silo als batterij in geval van

Denk hierbij aan waterspinazie, Oost-Indische

aardbei. Deze drijven in het water of op planteneilanden.

stroomtekort. Door middel van een Vortex wa-

terturbine op 13 meter met een debiet van 6000

liter de turbine een uur draaien wat resulteert in 780KWh. Dit kan bijvoorbeeld in een windstille

nacht worden gebruikt om een deel van de woningen te voorzien van elektriciteit. Op momenten

van elektriciteitsoverschot kan het water dan weer omhoog gepompt worden.

Als de waterbatterij niet in gebruik is, overdag in

zomer en deel van lente en herfst, kunnen bewoBoven: De grote watersilo als herkinngingspunt aan het plein, aan het einde van de hoofdstraat. Onder: De grote watersilo geldt als waterbatterij en wordt ingezet als watermoestuin.

Restproducten afvoeren De opzet van het stedenbouwkundig plan is zo

ingestoken dat het aangenaam en prettiger wordt indien er gezonder en bewuster wordt geleefd.

Restproducten met een negatieve milieu-impact worden zo geplaatst dat het meer moeite kost

om ze weg te brengen. Afstanden naar ‘groene’

parkeergelegenheden voor duurzaam en gezond

vervoer (fiets) is zo geplaatst dat het dichter bij is

dan de auto. Ook een subsidiesysteem om de auto

te laten staan (zodat deze als accu kan dienen), ontmoedigt autogebruik.

Het op afstand plaatsen van minder verantwoorde vormen geldt ook voor het afval. Plastic afval wordt verzameld buiten de kas en wordt op die manier mogelijk ontmoedigd omdat het te ver

lopen is. GFT kan daarentegen altijd in relatieve nabijheid worden ingezameld.

GFT in tuin door compostering

Oude apparaten, textiel, ed naar het centraal gelegen recycle/kringloopcafe

tot 220 meter ver

Plastic in afvalbak tot wel 400 meter ver

<125 m. & <1/4 afstand tot auto

Overschotten van groene afvalstromen worden uit-

de woningen. Indien Er een overschot aan warmte

veel restanten als GFT of compost op waarvan een

Warmte koude opslag (WKO). In koudere dagen

gewisseld met de productiekassen. Wonen levert

deel als voeding voor teelten kan worden ingezet. Eenzelfde systeem geldt voor de energiehuishou-

is in de kassen, wordt deze opgevangen voor de kan deze worden ingezet of uitgewisseld tussen productiekassen en woonkassen.

ding. Deze worden uitgewisseld met de productie-

Door stromingen van restproducten uit te wisselen

in dit woonblok is veel meer dan het gebruik door

ren ze van elkaars nabijheid.

kassen. Het aantal van bijna 10.000 zonnepanelen

tussen woonkassen en prodcutiekassen, profite-

Illustratie als inzet van de bevoordering van gezond en verantwoord gedrag

Boven: 1:500 maquette van de woonkas Onder: Schematische weergave uitwisseling energie en reststromen tussen telers en kasbewoners.

De woonstraat Vanuit het woonblok wordt ingezoomd op de

straten. De woonstraten hebben ieder een eigen

karakter. Geïnspireerd door de vele verschillende ‘interieurs’ van productiekassen, zijn een aantal

voorstellen gedaan. Elk van de voorstellen heeft

een eigen straatprofiel en bijbehorend uitstraling. Ook dit vormt een basis voor herkenning, met name voor bezoekers van woonkassen.

De straat is verdeeld in plantstroken en groen-

klinkerstroken. De groenklinkerstroken voorzien bereikbaarheid voor calamiteitenvervoer. Ook

eventuele laadvervoer voor verhuizingen mag incidenteel in de kas.

Begroeiing in de straat en aan weerszijde in de

woning zorgt voor continuering van glas en be-

groeiing, wat de oneindigheid en vertroebeling van binnen en buiten versterkt.

Boven: Fotos ter illustraties van de interieurs van teeltkassen Onder: Beeld van groene woonstraat in uitgewerkte woonkas. In de achtergrond verschijnt de Watersilo als herkenningspunt

Fragment straatprofiel van een woonstraat

Plattegrond straatprofielen 3x met beeld van bijbehoren straatprofiel

De woning In de kaswoning komt de plant als bewoner van de

Dit resulteert in een opzet waarbij traditionele

Het traditionele binnen wonen met uitzicht op een

les (pagina 48 & 49), die gebruikt kunnen worden

woning naast de menselijke bewoner te staan.

(groene) tuin wordt vertaald naar een kaswoning met planten binnen, waartussen de menselijke

bewoner zich begeeft. De tuin wordt als het waren de spin in het web van de woonruimtes.

kamers worden vertaald naar verschillende moduper functie. Zo is een keuken een open ruimte,

verhoogd waardoor planten in de grond kunnen

blijven groeien en de verhoging tegen ongedierte werkt. De slaapkamer is ivm de hoge gevraagde

privacy een niveau hoger geplaatst. Deze ruimte

Daar de plant vooral de juiste klimatologische

is als een van de weinige ruimtes volledig af te

omstandigheden nodig heeft, vereist de mense-

sluiten van andere, kou en ook planten.

lijke bewoner ook een prettige sociaal psycho-

logisch en fysieke omgeving. Verschillende mate

Bij elk gebruik van een functie is vanaf het begin

functies zouden hieraan bij kunnen dragen. In het

hoe deze ruimte een bijzondere woonervaring kan

van privacy en warmte, behorend bij verschillende schema op de rechter pagina zijn de categorieën

ingedeeld. Een slaapkamer krijgt een hogere mate van thermische scheiding en privacy dan bijvoor-

een voorstelling gemaakt (pagina 48, 49 en 50)

opleveren, waarbij planten de unieke kwaliteiten van de woning versterken.

beeld de woonkamer.

keuken

badkamer

‘ tuin ‘

Woonkamer

slaapkamer

Hal toilet Boven: illustratie van de rol van de plant in de nieuwe woning (onder) tov de oude woning, in de tuin (boven) Onder: web van ruimtes en verbondenheid voor te voorogen woning

temperatuur hoger overdag kort verblijf (<1 uur)

middellang verblijf (>1 <8 uur)

hal

eethoek

toilet

keuken

badkamer

studeerhoek

zithoek

temperatuur lager s'nachts

intimiteit niet per se

intimiteit gewenst

lang verblijf (>8 uur)

slaapkamer

hal

slaapkamer

hal

slaapkamer

toilet

eethoek

toilet

eethoek

keuken

badkamer

keuken

studeerhoek

badkamer

zithoek

studeerhoek

zithoek

Boven: verdeling ruimte in categorieen tbv inrichting woningen Onder: Beeld interieur van woning, Groen overheerst, ook het zicht door de scheidingsgevel naar de buren kleurt (vervaagd) groen.

Van afgelsloten binnenkeuken naar open keuken met thermische gordijnen

naar ‘tuinkeuken’ ervaring met altij bereik van verse eigen kruiden

Altijd het gevoel hebben dat je buiten kunt koken, zelfs met slecht weer.

Illustatrie vertaling van keuken in de Woonkas met beeld van bijbehorende unieke woonervaring.

Van ruime afgesloten kamer

naar compacte ‘bedstee’ voor efficient thermisch klimaat

naar ‘boomhut’ ervaring voor meer privacy

Zo kan je elke dag in de morgen vanuit de bedmodule een stuk fruit uit eigen woning pakken.

Illustatrie vertaling van slaapkamer in de Woonkas met beeld van bijbehorende unieke woonervaring.

Ook werken/studeren gebeurd in een kalme, maar inspirerende omgeving.

Baden tussen de planten. Privacy wordt gewaarborgd door de planten, die ook nog zorgen voor een extra lekkere geur.

Boven: Illustatrie van niueuwe studieplek in Woonkas met unieke woonervaring. Onder: Illustatrie van niueuwe badkamer in Woonkas met unieke woonervaring.

Vanuit elk platform kan worden afgestapt via

ruimte. Dit geldt ook voor verschillende instal-

begroeiing naar andere functieplatforms brengen.

ruimte waarvan enkele voorzien van installaties die

enkele trede, naar steppingstones die je tussen de Onder verhoogde slaapkamerunits is ruimte voor subfuncties als een werkplek of extra leeshoek.

De woning is geheel vrij in te delen. De modules

zijn niet plaatsgebonden, al is er een regel om de woonkwaliteit voor iedere menselijke bewoner in

zijn eigen kas te waarborgen: de modules mogen

niet dichter dan 1 meter bij de glazen gevel staan. Zo blijft voor iedereen een bepaalde mate van

privacy gewaarborgd. Daarnaast zorgt dit voor

de eerder genoemde spannende zichtlijnen met gelaagdheid van glas en planten.

laties. Verschillende meubelkasten staan in de zorgen voor vochtbalans en dergelijke.

Tussen al deze modules krijgen de planten de

ruimte om te groeien. Afhankelijk van het gewens-

te woonklimaat kiest de bewoner de juiste planten die passen bij dit binnenklimaat. Hiervoor is een

redelijk stabiel klimaat te behalen, waarbij de in-

strumenten zoals eerder beschreven in het hoofdstuk ‘werking kas’ worden ingezet. Daarnaast zijn

er nog extra slimmigheden ingezet om ook voor de mens in extreme situaties een behaaglijke temperatuur te waarborgen.

De gebruiksmodules / platforms staan vrij in de

Foto interieur van 1:15 maquette. Woonruimtes worden omgeven en gescheiden door de beplanting.

Plattegronden woning met 1 slaapkamer

Plattegronden woning met 5 slaapkamer

Verwarmingsconcept Binnen de woning worden twee soorten ver-

warmingssystemen aangelegd: De eerste is een

zogenoemde grondverwarming; een vloerverwarmingssysteem dat 60 cm onder het maaiveld ligt

en waar een constante temperatuur van 12 graden doorheen gaat. Dit voorkomt vorst in de winter

en behoud een comfortabele temperatuur in de zomer.

Het tweede verwarmingssysteem is geplaatst

in de vloer van elke module. Hierdoor kan een variërende temperatuur gaan van in de winter

tot 35 graden, en in de zomer tot 10 graden. De

zogenaamde hogetemperatuurvloerverwarming

Ook worden ‘thermische gordijnen’ (gemaakt van

verblijft en grijpt eigenlijk terug naar het principe

genoemd) toegepast. Elke open module is af te

zijn wordt verwarmd, niet de gehele lucht in de

privacy en thermisch comfort.

is alleen geplaatst onder modules waar de mens

gemetalliseerd polyethyleentereftalaat, MPET

van plekverwarming. Alleen plekken waar mensen

schermen met deze gordijnen, die dus zorgen voor

woonkas.

Bij de glazen gevels hangen vergelijkbare gordij-

Boven: illustratie van vroeger vaak voorkomende, verkregen via: https://www.heritagecastironradiators.com/radiators/history/ Onder: Doorsnede thermisch schil gevel indien gordijnen en schermen gesloten zijn.

nen, die gebruikte kunnen worden om zicht naar-

voor de vloerverwarming in combinatie met ther-

deren. Al deze gordijnen MPET zijn zilver van kleur.

comfortabel klimaat.

en warmte verlies van- of naar de buren te vermin-

mische gordijnen en schermen in een aanpasbaar,

Ook onder het glazen dek hangt een thermisch,

flexibele schil in de vorm van een dekscherm. Dit dekscherm kan uitgerold worden op een warme

zomerdag of een koele winteravond. Het scherm wordt ook gebruikt in productiekassen

Het glas in de gevel en kasdek is diffuus. Dit zorgt voor een beter verspreide lichtinval (goed voor

de planten) en daarnaast draagt het ook bij aan

de privacy. Diffuus glas op afstand zorgt voor een vertroebeling van zicht.

Uiteindelijk resulteren de ingrepen als het systeem Boven: Beeld van bewoner die zijn planten voorziet van extra licht om tot volle bloei te komen. Onder: Materiaalbord met toegepaste materialen.

Boven: Isometrie in nachtelijke toestand Onder: Doorsnede isometrie in nachtelijke toestand

Woningtypologieen De woningtypologieën zijn uitgewerkt in diverse

stijlen en voor diverse huishoudens. Uit het onderzoek samengevat op pagina 15 bleek dat de doelgroep afwijkt van de traditionele Vinex doelgroep. Dit heb ik verwerkt door verschillende woningen

voor ‘niet standaard’ huishoudens te ontwerpen. Dit is echter een greep uit hoe er gewoond kan worden. De modules, die vrij in te delen zijn,

maken nagenoeg voor elk huishouden een pas-

sende inrichting mogelijk. Ook kunnen woningen

na verandering van huishouden makkelijk worden aangepast door modules toe te voegen of weg te

halen. De woningen kunnen bijvoorbeeld worden ingericht, geïnspireerd op ruimtes die men te-

genkomt in begroeide gebieden waar de plant in

natuurlijke omgeving floreert. Zo heb ik een aanzet gedaan voor vier van deze type begroeiingen en een bijbehorende globale inrichting. De bewo-

ner is echter vrij om eventuele aanpassingen te

doen. Onderstaand zijn ze toegelicht waarna ze in een matrix zijn uitgebeeld op pagina 62 en 63

door huishouden en inrichting te combineren. Een divers palet aan woningen is het resultaat.

keuken zitplek

zitplek+eetplek+keuken

zitplek

zitplek+eetplek+keuken eetplek

Lare opstelling

Eenpersoons huishouden

Loo opstelling

Lare

Lare Lare opstelling

Loo

zitplek

zitplek+eetplek+keuken

keuken

eetplek

Gescheiden ouder met twee kinderen

Tra Zoom opstelling

Tra

eetplek

Tra opstelling zitplek

zitplek+eetplek+keuken

Zoom opstelling

keuken

Tra opst

zitplek

zitplek+eetplek+keuken

eetplek

Lare opstelling

Loo Twee ouders met uitwonend kind

Lare opstelling

Loo Loo opstelling

zitplek+eetplek+keuken

zitplek

zitplek+eetplek+keuken eetplek

Zoom

eetplek

Zoom

keuken

Zoom opstelling

Tra ops

Echtpaar met drie kinderen Zoom opstelling

Tra opstelling

Links: Illustriaties van de mogelijke toekomstige doelgroepen Rechts: Illustratie en foto’s van mogelijke inrichting, geinspireerd op archetype uit het begroeid landschap

Lare

Eenpersoons huishouden

Twee ouders met uitwonend kind

Gescheiden ouder met twee kinderen

Echtpaar met drie kinderen

Tra

Loo

Zoom

Plattegrondenmatrix van verschillende inrichtingen waarbij doelgroepen zijn gecombineerd met archetype uit het begroeid landschap

De montage De detaillering en montage is zo simpel mogelijk

De wanden en plafond van de slaapunits zijn ge-

plexe detaillering en deze is gewaarborgd. De

wat zorgt voor stabiliteit en thermisch comfort

gehouden. De kas zelf kent al een weinig com-

maakt van sandwichpaneel met houten afwerking

modules zijn zo gedetailleerd dat ze eenvoudig

zonder dat het een zwaar bouwpakket wordt.

door bewoners in elkaar gezet kunnen worden.

Geïnspireerd op de doe het zelf methode van Ikea,

Uiteindelijk zie ik het voor me dat deze modules in

slaapmodule en de grote woonkamer-module.

den zodat bewoners makkelijk van wooninrichting

zijn montagehandleidingen toegevoegd van de

een Ikea achtige setting ook verkocht kunnen workunnen aanpassen indien er een verandering in

Deze modules kunnen worden aangebracht in de

huishouden optreed. Zo blijven de woningen toe-

grond door een simpele fundering (het gewicht is

komstbestendig en kunnen bewoners lang in hun

gering en in de regio Arnhem volstaat vaak een

woning blijven wonen.

fundering op zand). Door een grote tegel onder

de grond in te graven kan de module zijn kracht al afdragen.

Gordijn Aluminet warmtewerend gordijn Bevestigd aan vloer dmv stalen voetplaat op hoek (montage volgens handleiding)

Droog vloerverwarmingssysteem - Vloerafwerking, 20 mm - Rubbersysteemplaat Fonterra vv vloerverwarmingsleidins, 30 mm - Warmteverspreidend folie - Fermacell plaat 35 mm (2x17,5) - warmtegeleidende afwerking, 20 mm

Bovenkant afgewerkte vloer woonkamervlonder

600 mm boven peil=0

Houten vlonderdraagsysteem

255

600

Vurenhouten balken (75x38 mm HOH 600 mm) vv transparante ecobeits Ecora MF

Vurenhouten kolom

145

80x80 mmm vv transparante ecobeits Ecora MF

Maaiveld Peil = 0

400

212

FirstBase verstelbare kolomvoet M24

Draagtegel 600x600 mm

600

Grondvloerverwarming Kasmij Aanleg volgens opgave leverancier 400 mm onder maaiveld

12 37

524

600

Verticaal detail vloer, 1:20

Connector In profilering aangebracht. tijdens montage

Rubber afdichtingsband tbv waterdichte aansluiting dakprofiel-goot Vochtwerend Geleimd op goot en bevestigd in dakkozijn-profiel

Optisol glas-glas zonnepanelen Zonnecellen tussen veiligheidsglas 186 WP vermogen per paneel van 790x2160 mm Volgens NEN 1449

Dakgoot Venlokas- goot 102x85 Type BA tbv kas 12800x9000 mm

Bovenkast kaspoot 6500 mm boven peil=0

Kasgevel kozijnprofiel

270

360

Aluminium 45x68 mm brandwerende vezelcementplaat, 25mm v.o. Buro Bouwfysica, geschilderd, kleur volgens kleur- materiaalstaat

Horizontaal scherm

30 9

Aluminet warmtewerend schaduwdoek

Gordijn Aluminet warmtewerend gordijn Bevestigd aan constructie warmtewerend schaduwdoek

Dubbel glas 14 mm dikte Type: diffuus Leverancieer: Glasmij Venlo

30 13

45 14

Verticaal detail dakgoot, 1:20

2800

Technische doorsnede, 1:50

Bedkast met houten lamellen

40x

4x 11x 2x

17 4x

21 6x

22 2x

Montagehandleiding slaapruimte

Verhoogte vloer met gordijnafscheiding

25x

72x

36x

25x

64x

16x

48x

5 1x

16x

15 4x

4 25x

8 15x

16x

13 16x

9 16x

14 4x

Montagehandleiding vloer woonkamer

Bouw en uitstoot De detaillering en montage geven eveneens inzicht

rijtjeshuis. De kaswoning stoot per woning in

deze gegevens kan worden benaderd wat de uit-

traditionele woning. Daarnaast zal door het gerin-

welk en hoeveel materiaal wordt toegepast. Met

materiaal en bouw ruim 5 keer minder uit dan een

stoot is tijdens de bouw. Een uiteindelijke vergelij-

ge materiaal en de standaardisering de bouwtijd

king is hiermee te maken tov het traditionele Vinex

gereduceerd worden en blijven de vervoerskosten.

rijtjeshuis. Een kaswoning lijkt ook qua uitstoot

en materiaalgebruik een vooruitgang tov het Vinex

Metaal: staal kolommen: 1411.8 kg staal liggers 620,1 kg staal soortelijk gewicht Staal - 7.850 kg/m³ --> 0,26 m3 aluminium: 2777 kg (voor 750 m3 ruimte) soortelijk gewicht Aluminium - 2.755 kg/m³ --> 1,02 m3

Rijwoning: 115,2 m2 grondoppervlakte - 3.893,1 KG CO2 eq Isolatie (pirschuim): oppervlakte isolatie sandwichpanelen: 1,4 m3

Glas (6 mm): 1,55 *(144+24) = 260,4 m2 1,38*80 = 110,4 m2 1,37*16 = 21,92 m2 1,26*16 = 20,16 m2 1,15*16 = 18,4 m2 Oppervlakte totaal kaswoning:431,28 m2 oppervlakte totaal woning: 2,59 m3

Gegevens via https://materialepyramiden.dk/

Hout: wanden: 1,9 m3

Metaal: staal 0,26 m3 & alluminium 1,03 m3

Isolatie: 1,3 m3

Glas: 2,5 m3

Hout: 1,9 m3 Materiaalgebruik voorgestelde kaswoning

Rijwoning: 135 m2 grondoppervlakte - 20,847,4 kg CO2 eq

Beton: 17,5*0,25*2 = 8,5 m3 24,7*0,25*2 = 12,35 m3 31,2*0,25*2 = 15,6 m3 64,6*0,3*2 = 38,76 m3 51*0,3 = 15,03 m3

isolatie (steenwol): dak: 34,6*0,25*2=17,3 m3 wanden: 22,5*0,2*2=8,8 m3 plat dak aanbouw: 13,26*0,2=2,65

oppervlakte totaal woning: 28,75 m3

Totaal woning: 90,51 m3

Glas (2x4 mm): 12 m2

Hout: dak: 2,8 m3 wanden: 5,2 m3

oppervlakte totaal woning: 0,1 m3 oppervlakte totaal woning: 28,75 m3

Beton: 90,51 m3

Isolatie: 28,3 m3

Glas: 0,1 m3

Hout: 8 m3

Keramiek: 4062 bakstenen 1276 dakpannen 76 bakstenen per m2 (100 mm dik) - 760 bakstenen per m3 12 bakstenen per m2 (12 mm dik) 1000 dakpannen per m3 5,34 m3 gebakken klei voor de bakstenen 1,28 m3 gebakken klei voor de dakpannen

Keramiek: bakstenen 5,3 m3 & dakpannen 1,3 m3 Materiaalgebruik ‘standaard’ Vinexwoning

Slotwoord In ‘Greenhouse, naar een verenigde woonomge-

woordelijkheid voor de planeet een van de kern-

harmonie wonen met planten ons dagelijks leven

zijn.

ving voor mens en plant’ hoop ik te tonen dat in

enorm zou kunnen verrijken. Het project heeft me

waarden voor elk stukje architectuur zou moeten

geleerd van gebaande paden af te wijken om te

De tijden die komen maken mij nieuwsgierig om te

conventionele. Harmonie als antwoord op de soms

verantwoorde manier kunnen vertalen naar nieuwe

komen tot nieuwe inzichten en reflectie van het steeds groter wordende kloof tussen mens en ‘natuur’.

Met het ontwerp hoop ik een eerste stap te zetten

naar het verbeelden van dit soort nieuwe woonomgevingen. Als architect zie ik de taak weggelegd

om deze plannen te verbeelden en zo uit te werken

kijken hoe we deze relatie met de ‘natuur’ op een leefomgevingen. Op dit moment zie ik harmonie

met- en zorg voor de ‘natuur’ als belangrijke pijlers van deze vertaling. Geinspireerd door dit soort

projecten, waar deze elementen samenkomen,

hoop ik een verdere stap te zetten in deze zoektocht.

dat het in aangename en goed functionerende

leefomgevingen kan resulteren, waarbij verant-

Beeld van groene woonstraat in uitgewerkte woonkas. De bewoner op leeftijd geniet nog elke dag in zijn groene omgeving van zijn eigen geteelde fruitboom die tussen zijn eetkamer en slaapruimte staat.

Index Al het beeldmateriaal is afkomstig van eigen hand, behalve: Pagina 6: Luchtfoto Lent gemaakt in 1992, verkregen via Dotka Pagina 7: Luchtfoto Lent gemaakt in 2019, verkregen via Earth art Pagina 10: Luchtfoto van Lent rond 1995, verkregen via https://www.fotosvanoudlent.nl Pagina 17: Hortus Conclusus (c.1410 ), verkregen viahttps://www.toddhaimanlandscapedesign.com/ blog/2011/02/hortus-conclusus.html

Pagina 17: Aziatisch print overnachting midden in Wildernis, verkregen via Wen Zhengming (1470-1559), (Copy of Zhao Bosu’s Second Ode to the Red Clifftail) (1548, original c. 1132-1182)

Pagina 20: Archieffoto telers bij hun eenruiters. Verkregen via: Facebook.com/Nostalgisch Westland Pagina 26: Krantenkop Advies: Bouw ‘groene long’ Arnhem-Nijmegen vol met 40.000 huizen om woningnood op te lossen, verkregen via De Gelderlander op 09-06-21

Pagina 35: Foto van zicht over kasdek. Verkregen via https://www.groentenieuws.nl/dak-kassen-zicht-kerk Pagina 35: Illustratie Leon Kriers True city, verkregen via https://www.architectural-review.com/essays/leon-krier-on-sustainable-urbanism-and-the-legible-city

Pagina 42: Foto interieur teeltkas 01, verkregen via https://www.https://technokas.nl/tag/het-nieuwe-telen/ Pagina 42: Foto interieur teeltkas 02, verkregen via https:https://www.destentor.nl/zutphen/dubbel-zoveel-kassen-in-de-hoven

Pagina 42: Foto interieur teeltkas 03, verkregen via https://www.groentenieuws.nl/ector/627/techniek/ Pagina 42: Foto interieur teeltkas 04, verkregen via https://nl.food-of-dream.com/publication/44458/ Pagina 56: Boven: illustratie van vroeger vaak voorkomende, verkregen via: https://www.heritagecastironradiators.com/radiators/history/

Pagina 61: Foto Lare, verkregen via https://www.google.com/search?q=lare+natuur Pagina 61: Foto Tra, verkregen via https://www.google.com/search?q=tra+natuur Pagina 61: Foto Loo, verkregen via https://www.google.com/search?q=Loo+natuur Pagina 61: Foto Zoom, verkregen via https://www.google.com/search?q=zoom+natuur

Dankwoord Dit project heeft niet kunnen bestaan zonder de volgende mensen: Commissie:

Rob Hootsmans Dingeman Deijs Hans Hammink Experts:

De telers en ex telers uit Lent en Bergerden. De onderzoekers en experts van WUR

Alle andere experts die de tijd hebben genomen om hun kennis met mij te delen Familie en vrienden: Ton Grote

Astrid Caminada Marjolein Grote

Eek van der Krocht Steven van Raan Jordi Rondeel Niek Smal

Daniel Ankone

Mischa en Matthijs

Vrienden uit Nijmegen en Lent

Mijn collega’s bij Workshop architecten