Przyszłość do zbudowania. Futurologia i architektura w PRL

Emilia Kiecko

Futurologia i architektura w PRL

Przyszłość do zbudowania

Emilia Kiecko Futurologia i architektura w PRL

Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana 2018

4

Wprowadzenie

Do bukietu światowej architektury dodać kwiat własny

strona 10

strona 82

1 Polska roku 2 2000 Futurologia

Włodzimierz Gruszczyński i jego Katedra

strona 20

strona 34

Futurologia w Polsce

5

FuturoWokół logiczne architektonicznych uniwersum futurologii Jana Głuszaka Dagaramy

3

strona 122

strona 56

6

Struktura łańcuchowo-trójkątna miasta nowoczesnego strona 156

7

Projekty Ryszarda Semki ( i Jacka Popka) strona 176

8

Paryż – tylko wzdłuż linii strona 188

Linearny System Ciągły Oskara Hansena

Efekt skoncentrowanej decentralizacji

strona 232

„Koncentracja liniowa” architektów z Koła Młodej Architektury

11

Linearne megastruktury

1n

strona 286

Wieżowce nie są rozwiązaniem...

strona 266

Dwa projekty zespołu Wiesława Nowaka

12

Miasto funkcjonalne dla 400 000 mieszkańców grupy Biali

strona 296

Humanistyczna zabudowa wielkoskalowa Zbigniewa Gądka strona 316

14

Prefabrykowany domek przyszłości strona 338

Zbigniewa Bacia i Wojciecha Jarząbka

15

Terra X idea totalnej urbanizacji świata strona 348

16

Konkursy na osiedla przyszłości strona 364

Zakończenie

strona 418

Przypisy & źródła Ilus­tracji strona 432

Bibliografia

strona 432

Pamięci Zofii Hansen i Ryszarda Semki

Podziękowania Żadne przedsięwzięcie nie może się udać bez pomocy życzliwych osób. Im jest ono większe, tym liczniejsze jest grono ludzi, u których jego autor zaciąga długi wdzięczności. Tak było też w przypadku tej książki.

Wyrazy mojej wdzięczności pragnę skierować do: prof. Zbigniewa Bacia, prof. Waldemara Baraniewskiego (recenzenta pracy), Adama Bartosza, dr Waldemara Bezpałki, prof. Marka Budzyńskiego, Barbary Bułdys (Muzeum Okręgowe w Tarnowie), prof. Witolda Cęckiewicza, Krzysztofa Chwaliboga, Jerzego Ciszewskiego, dr Joli Goli (Muzeum ASP w Warszawie), Urszuli Gołoty (Muzeum Architektury we Wrocławiu), Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak, Jolanty Gromadzkiej (MA we Wrocławiu), Janusza Grzegorzaka, śp. Zofii Hansen, prof. Jarosława Jarzewicza (recenzenta tej pracy), prof.

Piotra Juszkiewicza (promotora pracy), prof. Wojciecha Kosińskiego, Wojciecha Kubika, prof. Stefana J. Müllera, Stanisława Nestrypke, Stanisława Niemczyka, prof. Piotra Perepłysia, Jana Rutkiewicza, Ottona Schiera, śp. prof. Ryszarda Semki, dr Krystyny Styrny-Bartkowiczowej, Ewy Szymańskiej-Gądek, prof. Marka Świerczyńskiego, Ewy Taras-Żebrowskiej, Andrzeja Trybulskiego, Henryka Trzcionkowskiego, prof. Tomasza Węcławowicza, Ireny i Mirosława Zbichorskich, prof. Tadeusza M. Zipsera. A także do pracowników poznańskiego, szczecińskiego i warszawskiego Oddziału SARP, pracowników Biblioteki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, pracowników Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej, oraz do Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Gdyby nie pomoc tych wszystkich osób i instytucji, nigdy nie udałoby mi się ukończyć tej książki.

Dziękuję też bardzo serdecznie zespołowi Fundacji Bęc Zmiana oraz jej współpracownikom: Bognie Świątkowskiej, Eli Petruk, Aleksandrze Kędziorek, Matyldzie Dobrowolskiej, Katarzynie Szaniawskiej, Tomaszowi Berszowi, Krzysztofowi Krzysztofiakowi, Annie Wojczyńskiej. Bez ich pracy, talentu i cierpliwości „nasza” książka nie byłaby tak udana.

Podziękowania kieruję też do finansujących publikację książki: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego.

Dziękuję również mojej Mamie za stałe wspieranie mnie podczas całego procesu przygotowywania tej rozprawy.



9

W ostatnich latach mamy do czynienia z wielką falą zainteresowania dla architektonicznego wizjonerstwa lat 60. i 70. ubiegłego wieku. Dokumentują je wystawy, np. Future City. Experiment and Utopia in Architecture 1956 –2006 (2006), Megastructure Reloaded (2007), czy książki takie jak: Exit Utopia.

Architectural Provocations, 1956 –76 (2005) pod redakcją Martina van Schaika i Otakara Máčela, Neila Spillera Visionary Architecture. Blueprints of the Modern Imagination (2007), Günthera Feuersteina Urban Fiction. Strolling Through Ideal Cities from Antiquity to the Present Day (2008), Christiana W. Thomsena Visionary Architecture from Babylon to Virtual Reality (1994) i inne, które pokazały, jak ważny i frapujący jest to problem. Tymczasem, o ile na nowo odkrywa się twórczość zachodnich architektów wizjonerów (przykładem może być Yona Friedman, którego fala ponownej popularności rozpoczęła się od wystawy w 1999 roku i towarzyszącej jej monografii)1, wiedza dotycząca polskich twórców „architektury przyszłości” , nawet w naszym kraju, jest właściwie bardzo mała. Najbardziej dobitnym tego dowodem jest wystawa i towarzysząca jej książka Star City. The Future Under Communism (2011) pod redakcją Łukasza Rondudy, Alexa Farquharsona i Barbary Piwowarskiej, w której żaden z nich się nie pojawia2 .

Ten fakt stał się dla mnie jeszcze jednym argumentem świadczącym o słuszności mojej decyzji, podjętej jeszcze w 2008 roku, by zająć się rodzimymi wizjonerami z nie tak dalekiego przecież okresu i przybliżyć ich prace współczesnemu czytelnikowi. Rozpoczynając swoje badania nad polskimi „futurologiami” architektonicznymi, nie miałam jednak świadomości, że problem wizjonerskiego fenomenu lat 60. staje się coraz popularniejszy; innymi słowy nie chciałam wpisywać się w „modny” nurt badawczy. Przede wszystkim kierowała mną chęć wniesienia wkładu w przywracanie pamięci o dorobku powojennej polskiej architektury, gdyż jak słusznie i niemalże proroczo zauważyła wiele lat temu Hanna Adamczewska-Wejchert, grozi jej zupełne zapomnienie. Jej twórcy powoli odchodzą, nadal niedostatecznie dba się też o to, by ich dorobek został opisany, zatem odchodzi on razem z nimi. W ostatnim okresie powoli zaczyna się to zmieniać i architektoniczna spuścizna PRL, do tej pory niesłusznie pogardzana, zaczyna przyciągać uwagę nie tylko badaczy 3, ale też reporterów 4 i pasjonatów. Dołączając do ich wysiłków, postanowiłam uratować przed niepamięcią to, co najbardziej w tej spuściźnie ulotne – koncepcje architektoniczne, które pozostały tylko na papierze. Wśród nich mój wybór padł na wizje architektury przyszłości, za ich pośrednictwem zaś na także niesłusznie niedoceniany dziś fenomen powojennych dekad, przede wszystkim lat 60. i 70., jakim była „futurologia” .

Przyglądając się klimatowi umysłowemu tamtych lat, nie sposób nie ­zauważyć, jak wielką rolę odgrywało w nim, tak na świecie, jak i w Polsce, 

11

wzmożone zainteresowanie przyszłością. Ten międzynarodowy ferment był właśnie jednym z istotnych czynników, które ówcześnie wywołały olbrzymią falę wizjonerskiej twórczości architektonicznejA. Z drugiej strony zaś, co bardzo wyraźnie dostrzegalne jest na gruncie polskim, spra- A. Andriej Ikonnikow zauważał wił, że przyszłość stała się swoistym filtrem, przez który słusznie: „[n]a przełomie lat pięćzaczęto, być może po raz pierwszy z taką intensywnością, dziesiątych i sześćdziesiątych kręgi intelektualistów w wielu patrzeć na bieżącą praktykę realizacyjną i na projekty czysto państwach zachodnich ogarnęła teoretyczne, zarówno te tworzone w tamtym okresie, jak fala futurologii. Pod jej wpływem kształtowała się również świadoi pochodzące z przeszłości. mość zawodowa architektów” 5.

Interesujący mnie tu fenomen architektoniczny, wokół którego, zwłaszcza w odniesieniu do twórców zagranicz- B. Konkretnie zaś za jego wydaną w 1976 roku książką Megastru­­­­ nych, narosła już spora literatura6, za Reynerem Banhamem cture. Urban Futures of the określany jest jednak zwykle jako megastrukturyB lub ruch Recent Past. megastrukturalny7, nie zaś jako „architektura ­przyszłości” , C. Jako przykład posłużyć może czy „futurologiczna” , jak będę to czynić w tej książce, w zgo- tu fakt, że opublikowany w magadzie zresztą zarówno z intencjami samych twórcówC, jak zynie „Archigram 5. Metropolis” i wyprzedzającymi książkę Brytyjczyka publikacjami Michela w 1964 roku (wydawanym przecież przez jeden z najważniejszych Ragona, Justusa Dahindena czy na polskim gruncie Izabelli ówczesnych wizjonerskich koWisłockiej9. Należy zatem przyjrzeć się samemu pojęciu lektywów architektonicznych) „megastruktura” . Autorem pierwszej jego definicji (1964) był przegląd megastrukturalnych projektów zaanonsowany został twórca terminu Fumihiko Maki, pewne uściślenie wprowaprzez ów kolektyw (P. Cook, dził do niej Ralph Wilcoxon (1968) i te dwa jej sformułowania R. Herron, M. Webb i in.) właśnie jako zestawienie projektów „miasta można uznać za „klasyczne” . przyszłości” 8.

Dla Japończyka [m]egastruktura to wielka rama, w której pomieszczone są wszystkie funkcje miasta lub jego części. Stała się możliwa dzięki dzisiejszej technologii. W pewnym sensie jest wykonaną przez człowieka cechą krajobrazu. Jest jak wielkie wzgórze, na którym budowano miasta włoskie.

Nieodłączna w koncepcji megastruktury, obok pewnej statycznej natury, jest sugestia, że wiele i różnych funkcji może być korzystnie skoncentrowanych w jednym miejscu. Wielka rama stanowi pewną użyteczność dla kombinacji i koncentracji funkcji10.

Według Wilcoxona zaś oprócz wielkich rozmiarów megastrukturę wyróżniać mają cztery cechy: to, że powstaje ona z modularnych jednostek; że ma możliwość nieograniczonej przestrzennej ekspansji; że posiada ramę strukturalną, w której osadzane są te mniejsze jednostki, prefabrykowane w innym (niż plac budowy) miejscu; wreszcie to, że żywot tej ramy ma być dłuższy niż podtrzymywanych przez nią jednostek11. Sam Banham był ostrożniejszy w słowach, 12

według niego „[m]egastruktury […] były wielkimi budynkami szczególnego rodzaju, lecz to, jakiego rodzaju, pozostaje trudne do zdefiniowania z czystą słowną precyzją” . Badacz ten wskazał jednak dwie najważniejsze jego zdaniem właściwości, które miały one odziedziczyć po swym wspólnym przodku, projekcie Fort l’Empereur (1931) z planu Le Corbusiera dla Algieru. Pierwszą było rozdzielenie budowli na ogólną, monumentalną ramę i umieszczone w niej użytkowe pojemniki (w przypadku projektu Le Corbusiera – mieszkania), drugą zaś, logicznie wynikającą z takiego rozwiązania, było rozgraniczenie kompetencji architekta (autora owej „ramy”) i użytkownika, któremu pozostawiona miała być swoboda organizacji prywatnej przestrzeni życia12.

Ale Banham poszedł dalej w rozumieniu tego, czym jest megastruktura, poza ograniczenia stawiane przez przytaczane tu określenia, nawet jego własne. Obserwując to zjawisko, a właściwie będąc jednym z jego uczestników – był dość blisko związany z Archigramem – dostrzegał zachodzącą z biegiem czasu jego ewolucję, a także rozmaitość zagarnianych przez nie architektonicznych formuł: „od surowego [brut] betonu przez tetraedralne ramy przestrzenne do […] przezroczystych nadmuchiwanych [struktur – E.K.]”13.

Mówiąc bardziej precyzyjnie – jak się wydaje, był on skłonny utrzymać nazwę megastruktura także dla tych tworów architektonicznych, które na pierwszy rzut oka zupełnie pod nią nie podpadają, lecz są rezultatem popychania ku pewnym ekstremom idei, które od początku były dla zjawiska tego kluczowe, przede wszystkim idei elastyczności i mobilności. W efekcie, tak jak były połączone pewnymi zależnościami o charakterze „genealogicznym” , także na poziomie pojęciowym połączone zostają w wyniku tego przesunięcia budowle dużych rozmiarów, niejednokrotnie faktycznie stanowiące miasto skondensowane do pojedynczej skomplikowanej struktury i niewielkie samodzielne jednostki – kapsuły czy też w skrajnych przypadkach tylko urządzenia nakładane przez człowieka na siebie i tworzące dla niego prywatne architektoniczne środowisko.

Takie rozciągnięcie terminu megastruktura uczyniło z niego wygodną etykietkę, określającą niemalże cały wizjonerski ferment lat 60. D, czyniąc zbędnymi poszukiwania innego wspólnego mianownika pojęciowego dla tego zjawiska. Nie do końca jednak słusznie, gdyż w efekcie pojęcie D. Spośród autorów mieszczących to coraz bardziej się rozmywa, być może tracąc funkcjonal- się w jego umownych ramach do ność. Popularność książki Banhama, która do dziś jest pod- „megastrukturalistów” nie zalicza się zazwyczaj autorów austriastawową publikacją opisującą ten fenomen, przesądziła ckich takich jak np. Hans Hollein, jednak kwestię pojęć. Być może nie bez znaczenia było nie- Walter Pichler, Raimund Abraham; dostateczne uwzględnianie przez współczesnych autorów oraz włoskich grup Superstudio i Archizoom. analizujących te wizje w kontekście rzeczywistości kulturowej lat 60. i 70. wielkiego znaczenia futurologii. 

13

*** Znany holenderski futurolog Fred L. Polak napisał kiedyś, A. Przyszłościowe nastawienie iż historię przemian kultury ludzkiej znaczą kolejne obrazy ­­­­ówczesnych architektów w dobry sposób zilustrować mogą słowa przyszłości. Pod tym względem, szczególnie jeśli chodzi Wellsa Coatsa z 1934 roku: „[j]ako o architekturę, ubiegły wiek był dość wyjątkowy. Do lat 70., twórczy architekci troszczymy się kiedy swój żywot zakończył ruch megastrukturalny, prze- o ­­­­Przyszłość, która musi być zaplatoczyły się przez nią przynajmniej cztery fale przyszłościo- nowana, bardziej niż o przeszłość, która musi być naprawiona” 14. wych wizji. Najwcześniejszą wiązać trzeba z architektoniczną awangardą okresu I wojny światowej i dwudziestolecia B. Według niego architektura jest „szczególnie doniosłą formą międzywojennego, która wydała szereg śmiałych projektów, ideologii, a ideologia nie może z których większość ówcześnie nie była możliwa do rea- być partii obojętna. Ideologia to lizacji A. Czy to po prostu ze względu na ograniczenia na- postulowanie pożądanych na przyszłość wartości, rysowanie obrazu rzucane przez technikę budowlaną i racjonalną kalkulację przyszłości. A architektura z samej kosztów, czy też, co istotniejsze – z uwagi na programowane swej istoty kształtuje zabudowę w części z nich gruntowne przemiany sposobu funkcjono- przeznaczoną na długie trwanie. wania człowieka jako jednostki i członka społeczeństwa. Do Ideologia znajduje w architekturze wspaniałą formę swego ucieleśnienajbardziej znanych przykładów zaliczyć można m.in.: An- nia. Jakże lepiej możemy przedstatonia Sant’Elii koncepcję „La Cittá Nuova” (z lat 1912 –1914, wić nasze cele jak nie za pomocą pierwotnie „Milano 2000”)15, projekty Le Corbusiera (np. panoram i modeli nowych miast. jest orężem „Plan Voisin” z 1925 roku, plany dla Algieru z początków lat A obraz przyszłości ideologicznym” 17.

30.), Brunona Tauta (m.in. „Stadtkrone” , 1919), a także rozC. W swoim interesującym szkicu liczne projekty architektów radzieckich, przede wszystkim poświęconym polskiej architekz okresu 1928 –193116. Niemałą zasługę dla stworzenia tych turze okresu socjalistycznego i innych ówczesnych architektonicznych wizji i zrealizowa- David Crowley sugeruje, iż wraz nych projektów przypisać można fascynacji nowymi ma- z odwrotem od socrealizmu nie skończyła się jednak rola architeriałami budowlanymi, a także – wraz z postępem techtektury w Polsce jako antycypacji niki budownictwa – nowymi możliwościami zastosowania Marksowskiego „królestwa wolnojuż znanych materiałów, np. szkła. Nie do przecenienia są ści” . Jego zdaniem przejąć ją miały także wspomniane marzenia o zrewolucjonizowaniu ludz- tzw. budynki prestiżowe, np. te związane z rekreacją. Jako przykiego życia i wprowadzeniu je na nowe, oczywiście w za- kład podaje on katowicki Spodek, mierzeniach wizjonerskich architektów, lepsze tory. Ten który pierwotnie miał być częścią aspekt najsilniej zaznaczył się w projektach radzieckich Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku18. awangardystów, w których środowisku zrodziły się np. idee umieszczenia ludzi w całkowicie zracjonalizowanym i sfun­ kcjonalizowanym otoczeniu (m.in. domach-komunach), które uczynić miało z nich wzorowych robotników i członków komunistycznego społeczeństwa.

Nadejście drugiej fali przyszłościowej architektury inspirowały totalitaryzmy: faszyzm, nazizm i komunizm. Koncepcje architektoniczne miały 14

wspierać i ilustrować kreowane przez te ideologie projek- D. Wśród nich wymienić można cje pożądanej przyszłej rzeczywistości. Przykładem może choćby zapisany w Karcie Ateńskiej podział miasta na cztery być architektura socrealistyczna, uznawana przez komufunkcje, za sprawą którego wiele nistycznych dygnitarzy, m.in. Bolesława Bieruta, za bodaj osiedli mieszkaniowych zmienajważniejszy środek ideologicznego przekazuB. W dużym niło się w kulturalne i usługowe uproszczeniu architektura ta stanowić miała antycypację pustynie. marksistowskiego „królestwa” , rzeczywistości komunizmu, E. Przykładem służyć tu może upodo której nieuchronnie zmierzają dzieje świata, postępu- wszechnianie się edukacji (w tym studiów wyższych) wśród ludzi jąc zgodnie z „naukowymi prawami” rozwoju społecznego młodych, a co za tym idzie – poodkrytymi przez Marksa i LeninaC. Miała przekazywać po- wszechne wydłużanie się czasu zytywną wizję szczęśliwego życia egalitarnego społeczeń- nauki i odraczanie wkraczania w dorosłość. Efektem tego było stwa „ludzi pracy” , otoczonych pięknymi budowlami, szerowykształcenie się nowej „warstwy” kimi ulicami i rozległymi placami, gdzie mogliby wspólnie społeczeństwa, a mianowicie celebrować obchody świąt państwowych, a także bogatą młodzieży, z jej własnym systezielenią, wśród której ludzie ci znajdować mieli wytchnie- mem wartości i kulturą. Jeszcze inny przykład stanowić może nie po trudach pracy produkcyjnej. Jako ilustracje służyć powojenna emancypacja kobiet, mogą niezrealizowane projekty dla Warszawy (np. zabudo- które w coraz większym stopniu wy ul. Marszałkowskiej) z początków lat 50., pochodzące wkraczać zaczęły na drogę kariery z „Sześcioletniego planu odbudowy Warszawy” Bieruta19. zawodowej.

Trzecia fala zainaugurowana została w końcu lat 50. F. Por. np. zapis w deklaracji GIAP (Groupe International i ustała ok. połowy lat 70., kiedy architektoniczne wizje d’Architecture Prospective), za jedną ze swych inspiracji miały niezwykle intensywne ­­­­jednego z wizjonerskich ugrupozainteresowanie przyszłością. Cechą charakterystyczną wań funkcjonujących w latach 60.: powstającej ówcześnie wizjonerskiej architektury było za- „[e]ksplozja demograficzna, niezwykle szybki postęp techniczny fascynowanie techniką, jej obecnymi i przyszłymi możlii naukowy, stały wzrost poziomu wościami, dążenie do przezwyciężenia błędów, do jakich życia, uspołecznienie czasu, przedoprowadził architektoniczny modernizmD, chęć stawienia strzeni i sztuki, wzrastające znaczoła wyzwaniom stale przeobrażającej się współczesnej czenie rekreacji, wzrost znaczenia takich czynników jak czas i szybrzeczywistości: z obfitością dóbr konsumpcyjnych, nowo- kość w zakresie środków komuniczesnymi środkami komunikacji (zmniejszającymi świat do kacji, eliminują tradycyjne układy rozmiarów ekranu telewizora), nowymi (przede wszystkim miasta. Nasze miasta, nasze terytorium, nie są przystosowane do w swych rozmiarach) zjawiskami społecznymi E deregulutych przeobrażeń. Wydaje się niejącymi zastany porządek społeczno-polityczny, skokiem słychanie pilną sprawą przewidzieć ludnościowym. Charakteryzowała ją również chęć niejako i zorganizować przyszłość” 20. „doścignięcia” przyszłości F. Wszystkie te czynniki oddziaływały, choć może w mniejszym stopniu, zważywszy na pewne zapóźnienie cywilizacyjne PRL w stosunku do krajów zachodnich, na rozwinięcie się także u nas zainteresowania „architekturą przyszłości” i na kreowanie jej wizji. Zarazem w przypadku polskich projektantów podejmowanie się tworzenia takich koncepcji być może było podyktowane chęcią uczestnictwa 

15

w tym, co jest w architekturze światowej najbardziej aktu- A. Faktu pochodzenia większości alne i po prostu modne (zwłaszcza że wizjonerskie projekty wizjonerskich projektów tamtego okresu nie należy, jak sądzę, nie napływały przede wszystkim z Zachodu)A. doceniać. Problem ten zostanie Czy jednak w PRL istniały jakieś warunki szczegól­nie jeszcze poruszony, teraz wystarsprzyjające chęci zmierzenia się z tym ­problemem, tak na czy nadmienić, że zachodnia arpolu projektowym, jak i dyskursywnym? Na to ­pytanie ze chitektura powstawała w krajach lepiej przecież od Polski rozwiwzględu na specyficzne uwarunkowania socjalistycz­nego niętych, dlatego też tamtejsze ustroju wydaje się, że należy odpowiedzieć twierdząco. projekty mogły wyznaczać dla Tymi uwarunkowaniami były: ­panujące stosunki włas- polskich projektantów „przyszłościowe” trendy. ności B, zarówno „środków produkcji” , jak i ziemi, a także stanowiące podstawę rozwoju kraju na wielu polach cen- B. W poświęconej zagadnieniu własności w PRL monografii tralne planowanie22. Zwłaszcza to ostatnie, przy całej swej Anna Machnikowska wskazużyczeniowości i faktycznej nieudolności, w szczegól­ny je na to, iż kwestie własności sposób kazało zwracać się ku przyszłości, także tej zwią- „państwowej” i „społecznej” nie zanej z zagospodarowaniem przestrzeni kraju. Oczywis­ były wówczas w jednoznaczny sposób uregulowane prawnie, tym jest bowiem i zdawano sobie wówczas z tego sprawę, co pozwalało na dowolne właśże nawet aby planować na krótką metę, a zatem w hory­ ciwie nimi dysponowanie przez zon­cie standardowych „pięciolatek” , trzeba mieć także organy władzy wykonawczej. wytyczony bardziej odległy cel, który ukierunkuje takie Co ważniejsze jednak – w Konstytucji PRL nie było właściwie poczynania. „Uspołeczniona” własność ziemi ­pozwalała zapisu bezwarunkowo chrozaś myśleć o realizacji wielkoskalowych projektów archi­- niącego własność prywatną, prawodawca zapisał w niej tylko, tek­toniczno-urbanistycznych. że jest ona chroniona „na podPlanowanie, gospodarowanie ziemią i produkcją postawie obowiązujących ustaw” , zostawały w rękach władzy. Władza była zatem niejako co mogło otwierać drogę do „mecenasem” wszystkich poczynań, czy to ekonomicz- swobodnego wywłaszczania nych, architektonicznych, czy też artystycznych. Pewne właścicieli, zwłaszcza że – jak pisze Machnikowska – „Konstyfakty z historii ruchu nowoczesnego, przytaczane przez tucja zastrzegała równocześnie Jakuba Wujka w książce Mity i utopie architektury XX prawo państwa do interwenwieku, takie jak tak zwany przez Wujka „flirt” Le Corbu- cji w sprawy «właściwego dobra siera z kolaboracyjnym rządem Vichy, wskazują wyraźnie, użytkowania ziemi jako ogólnonarodowego»” 21. że od początków właściwie ruch nowoczesny trawiony był „tęsknot[ą] za mecenasem, który ma władzę i może rozkazywać”23. Ta tęsknota, wydawało się, została w powojennej Polsce zaspokojona. Jak przypominał Aleksander Paszyński, architekci byli pierwszą grupą inteligencji technicznej, która zadeklarowała po wojnie chęć współpracy z nowymi władzami24. Poza oczywistą właściwie w tamtym momencie chęcią uczestnic­twa w odbudowie kraju, w geście tym widać swego rodzaju dowód satysfakcji z tego, że wreszcie pojawił się omnipo­tentny mecenas – satysfakcji tym bardziej zrozumiałej, że cele nowej władzy wydawały się początkowo zbieżne z marzeniami architektów. I nawet jeśli później okazało 16

się, że nie ma mowy o partnerskich stosunkach z władzą, a zły stan środowiska architektoniczno-urbanistycznego w bardzo dużej mierze był skutkiem jej zarzą­dzeń odnoszących się do preferowanego sposobu projektowania i realizacji, żywione nie tylko przez architektów przekonanie, że C. Z tego też względu można pogdyby tylko udało się pozyskać przychylność „społecznego” stawić tezę, że nie było wówczas mecenasa, bardzo wiele byłoby możliwe, cały czas było (co nie przeszło zresztą niezauważone) prawdziwej krytyki żywe i mogło stanowić zachętę do tworzenia ambitnych architektonicznej i urbanistyczprojektów. Przesądziło ono zresztą o charakterze dyskursu nej. Juliusz Goryński tłumaczył architektonicznego w Polsce, w którym głównym, ale nie ten fakt tym, że wiadome jest, iż krytykując dzieło, pośrednio kryjedynym i najczęściej niewymienianym wprost, odbiorcą tykuje się jego zleceniodawcę. wypowiedzi dotyczących architektury i urbanistyki były władzeC. Nie można pominąć faktu, że Polska pod ­rządami komunistycznymi była krajem przeobrażającym się, podlegającym procesom urbanizacji, uprzemysłowienia, a tak­że – szczególnie w latach 50. i 60. – wzmożonej mobilności społecznej związanej z migracją ludzi ze wsi do Zmiast i awansem społecznym25. Procesy te, podobnie jak przeobrażenia przestrzeni nimi powodowane, skłaniały do podejmowania rozważań nad ich przyszłymi, nie tylko pozytywnymi, skutkami, a także nad właściwymi sposobami rozwiązywania architektoniczno-urbanistycznych problemów wywoływanych przez nie. Zarazem komunistyczna Polska była krajem borykającym się przez całą swą historię z nędzą mieszkaniową, której nie potrafiły zlikwidować żadne posunięcia kolejnych ekip rządzących, a która prowadziła do D. Czemu zresztą skutecznie przepoważnych zjawisk patologicznych26, a czasem też (jak np. ciwdziałać mogłyby (i jak pokażę, w przypadku protestów w Radomiu w 1976 roku) stawała rzeczywiście tak czyniły) aporie samego budownictwa mieszkaniosię kwestią polityczną. Problem mieszkaniowy ma niezwy- wego i jego organizacji. kle istotne znaczenie nie tylko dla dyskursu wokół archiE. Dobrym przykładem służyć tektonicznej przyszłości, ale również dla części spośród może tu Linearny System Ciągły, omawianych tu projektów i ich losów. Wydaje się bowiem, konkretnie zaś zlecone Oskarowi że ta spośród architektonicznych „wizji przyszłości” , która Hansenowi przez podlegający Komitetowi Budownictwa Urdawałaby pewną obietnicę przezwyciężenia kryzysu mieszbanistyki i Architektury Instytut kaniowego, jeśli nawet nie stałaby się podstawą realizacji Urbanistyki i ­­­­Architektury w latach architektonicznych o większej skali D, wzbudzić mogłaby 1966 –1968 opracowanie krótkieprzynajmniej zainteresowanie ze strony samych władz lub go wycinka tego systemu z myślą o implementacji w Warszawie też podlegających im instytucji E, a to byłoby już znacznym (było to pasmo Ursynów-Kabaty). sukcesem.

Przyczyną mogło być właśnie to, Mimo zapóźnienia cywilizacyjnego Polski i do nas do- że proponowana przez ­­­­autorów cierały nowinki technologiczne, także na polu budownictwa. w projekcie LSC technika budowlana obiecywała szybkie Eksperymenty z nowymi materiałami budowlanymi jak różne- i sprawne wznoszenie kubatury go typu tworzywa sztuczne, czy systemami konstrukcyjnymi mieszkaniowej. 

17

(np. kratownicami przestrzennymi A, strukturami pneumatycznymi B, konstrukcjami wiszącymi C itd.), przeprowadzane przez polskich inżynierów, a także (wprawdzie niezbyt częste) realizacje architektoniczne je wykorzystujące, mogły, przynajmniej w jakimś stopniu, stanowić inspirację także dla ­tworzenia „przyszłościowych” projektów. Część spośród nich (jak np. „koncentracja liniowa” , czy „Miasto funkcjonalne dla 400 000 mieszkańców” , w dużej mierze także Linearny System Ciągły) nie chciała korzystać z tych nowinek, z uzasadnionym pesymizmem oceniając możliwości i kierunki rozwoju polskiego przemysłu budowlanego w perspektywie przyszłych dziesięcioleci. Tym, które były bardziej optymistycznie nastawione, w sukurs przychodzić mogły czasem posunięcia samych władz. ­Przykładem może być kwestia wprowadzania do budownictwa ­tworzyw sztucznych. Już w latach 60. powstało w Polsce kilka prototypowych obiektów w większym zakresie je wykorzystu­jących. Ich formy nie odbiegały właściwie od tradycyjnie przyjętych w budownictwie mieszkalnym. Inaczej było w przypadku pierwszych plastikowych domów stworzonych na Zachodzie: All Plastic House (1955 –1956, Ionel Schein, Yves Magnan i René-André Coulon) miał kształt zbliżony nieco do muszli ślimaka, zaś bardziej może znany amerykański Monsanto House of the Future (1957, Richard Hamilton, Marvin Goody, Albert Dietz) wzniesiony został na rzucie zbliżonym do krzyża równoramiennego. Nie mogło to być bez znaczenia – koncepcje zachodnie odchodzące od typowych kształtów wyraźnie mówiły o swej nowości, niestandardowości, o tym, że otwierają nową epokę w architekturze. W przypadku polskich realizacji, a mianowicie budynku przy ul. Leopolda Staffa na warszawskich Bielanach z początków lat 60. czy wzniesionego parę lat później wielorodzinnego obiektu przy ul. Bonifacego na osiedlu Stegny, projektanci pozostali przy tradycyjnych formach. Dom przy ul. Staffa wyglądał zatem niemal jak zwykły domek jednorodzinny D – wyróżniało go z zewnątrz tylko pokrycie ścian zdradzające niestandardowy materiał, z jakiego zostały wykonane. Podobnie blok na Stegnach nie odbiegał od „kanonu” . A jednak – jak pisał Marek Chmielewski na łamach „Trybuny Ludu” – obiekt ten, a także pozostałe trzy równolegle z nim wzniesione „chemiczne domy”: jeden

A. Przestrzenne konstrukcje prętowe, a także problemy formowania ich „wypełnień” wzbudziły w Polsce dość spore zainteresowanie, czego dowodami są badania (publikowane dla szerszego grona odbiorców w formie artykułów w „Projekcie” i „Architekturze”) prowadzone np. przez Duszana Poniża, Lecha Tomaszewskiego czy Janusza Ballenstedta, a także projekty i pojedyncze realizacje, głównie na gruncie wystawienniczym. Do niezrealizowanych koncepcji projektowych wykorzystujących tego typu struktury zaliczyć można m.in. pawilon polski na Expo w Brukseli w 1958 roku (Tadeusz Babicz, Wojciech Fangor, Zbigniew Ihnatowicz, Jerzy Sołtan, Lech Tomaszewski), jak też projekt konkursowy schroniska przy Morskim Oku (1959, Tadeusz Barucki, M. Nałowy-Rozwadowski, Duszan Poniż, Przemysław Szafer).

Udane realizacje to np. pawilon „Tropik” (1954 –1955) wykorzystany podczas ekspozycji w Damaszku, Nowym Delhi i Zagrzebiu (Zbigniew Ihnatowicz, Julian Pałka, Jerzy Sołtan, Wacław Zalewski).

Warto wspomnieć, że struktury takie chyba największą popularnością w naszym kraju cieszyły się na przełomie lat 50. i 60.

18



B. Najbardziej ambitne koncepcje polskich inżynierów wykorzystujące struktury pneumatyczne nie wyszły poza fazę projektu. Wśród nich wymienić można np. ­projekt pawilonu polskiego na Expo w Brukseli w 1958 roku autorstwa Zofii i Tadeusza Janowskich i konstruktora Antoniego Tarczewskiego czy ruchomy Teatr Ziemi Mazowieckiej zaprojektowany przez Jerzego Brejowskiego, Irenę i Tadeusza Brygiewiczów i Krzysztofa Meisnera27. , konstrukcjami wiszącymi

na osiedlu Nad Doliną w stolicy, pozostałe dwa na Śląsku, C. Przykładem służyć może zaprowskazywać miały drogę, jaką pójdzie architektura polska jektowany przez Oskara Hansena i Zofię Hansen Pawilon Muzyki w latach 80. Nowemu poziomowi technicznemu tych cztena festiwal „Warszawska Jesień” rech obiektów – np. dom na os. Nad Doliną nawet ściany w 1958 roku. zewnętrzne wykonane miał z tworzyw sztucznych, poza D. Dom ten nie był w całości, tym oczywiście także elementy wykończenia wnętrz i ich tak jak jego amerykański czy wyposażenia – towarzyszyć miało znaczące powiększenie francuski odpowiednik, zrobiony powierzchni mieszkań: w budynku przy ul. Botanicznej mieś- z tworzyw sztucznych. Elementy nośne, a także fundamentowanie ciły się one w przedziale 63 – 86 m², co znacznie przewyż- wzniesiono bowiem przy użyciu szało średnią29. Warto dodać, że choć przy budowie obiektu tradycyjnych materiałów. Jego na os. Nad Doliną używano polskich materiałów, musiano ściany zewnętrzne wykonane zostały z żywicy poliestrowej posłużyć się też materiałami importowanymi z Francji, które wzmocnionej włóknem szklanym zastosowano do budowy ścian zewnętrznych, co pokazuje, i z płyt styropianowych. Od środka że polska produkcja tworzyw sztucznych na potrzeby bu- wyłożone zostały one eternitem pokrytym warstewką polioctanu downictwa nie stała wówczas na wysokim poziomie. winylu. Stropy zrobione zostały O ile dom na Bielanach był raczej eksperymentem z płyt styropianowych i polskiej naukowym badającym pewną możliwość zastosowania produkcji laminatu Unilam. Podłogi w budownictwie różnego typu tworzyw, o tyle owe „domy w większości wyłożone zostały chemiczne” powstały jako rezultaty realizacji koncepcji dyk- płytami PCV. Unilam wykorzystany został też do produkcji części towanych, jak się wydaje, właśnie programem politycznym. mebli znajdujących się na wyposaNa dowód przytoczyć można referowane na VI Zjeździe żeniu obiektu. Domek ten nie był PZPR w grudniu 1971 roku przez Piotra Jaroszewicza „Za- przeznaczony do zamieszkania, a tylko do prowadzenia w nim łożenia rozwoju gospodarczego kraju w latach 1971 –1975” , eksperymentów 28. w których podkreślano, że „[k]olejnym ogniwem decyduE. Należy także zauważyć, że projącym o modernizacji gospodarki, jest przemysł chemiczjekty „futurologiczne” mogły być ny” . Jego produkty, a zatem różnego rodzaju tworzywa także bardzo atrakcyjną podstawą sztuczne, miały między innymi „ułatwi[ć] pokrycie potrzeb dla opracowywania przez architekbudownictwa” 30. Już jednak od 1965 roku, jak pisał Szolgi- tów różnych prac cenzusowych, w tym, jak w przypadku Zbigniewa nia, „ruszyła «ofensywa chemiczna» na nasze budownictwo” , Gądka czy Tadeusza Zipsera, rozktóra prowadzić miała do wykorzystania na jego potrzeby praw habilitacyjnych, nie mówiąc w 1970 roku 220 tys. ton materiałów sztucznych, pięć lat o licznych pracach dyplomowych.

Za zwrócenie mi na ten fakt uwagi później 560 tys. ton, zaś w roku 1980 prawie miliona ton. dziękuję p. prof. Waldemarowi Rzecz jasna produkcja ta nie miała obejmować tylko po- Baraniewskiemu. limerów wykorzystywanych jako materiały konstrukcyjne.

Wszystkie wymienione czynniki wydają się wystarczającą motywacją, która popchnąć mogła polskich twórców do zmierzenia się z problemem architektury przyszłości. Nie do przecenienia jest także to, że jej wizje mogły stanowić pole ucieczki dla wyobraźni twórczej projektantów, krępowanej coraz bardziej w ich „zwykłej” pracy architektonicznej. A zatem stanowiła dla nich pewien „obszar normalności”E. 

19

1

Futurologia

Jednym z wielu zjawisk charakterystycznych dla lat 60. było wielkie zainteresowanie problemem przyszłości – jej badania i kreowania. Ten intelektualny ferment o którym mówić będę w najogólniejszym sensie jako o „futurologii”A, utrwalony został nie tylko na kartach, ciekawej wszystkiemu, co nowe i niezwykłe popularnej prasy, ale i w publikacjach profes­jonalnych prognostów. Na jego fali w stosunkowo krótkim czasie powstało wiele instytucji badawczych i organizacji skupiających ludzi, których troską było kształtowanie wizji świata jutra. Znaczenie futurologii w tamtym okresie znalazło swoje odzwierciedlenie w niezaprzeczalny sposób w wielości ról i zadań, jakie jej przypisywano. Spośród nich do rangi najważniejszej urastać może ­funkcja propagandowo-ideologiczna. Futurologia, a konkretnie ferowane przez nią prognozy stały się jeszcze jednym z narzędzi zimnowojennej walki między skonfliktowanymi dwoma wielkimi obozami polityczno-militarnymi.

Futurologia jako „sternik” Przynajmniej od czasów Augusta Comte’a (a zasadniczo o wiele wcześniej) za cel uprawiania nauki uważano możliwość wysuwania wniosków o przyszłych faktach. Francuski filozof postulat ten zamknął w lakonicznej formule „savoir pour prévoir, afin de pouvoir” (widzieć, by przewidywać, by działać). Dostrzeżenie tego, że w każdej nauce istnieje element prognostyczny, dało impuls do wysuwania propozycji, by futurologia stała się swoistym „multi-, inter-, lub transdyscyplinarnym przedsięwzięciem” , które służyłoby jednoczeniu prognostycznych wysiłków różnych dziedzin nauki. Futurolog miałby pełnić w nim funkcję koordynatora, a także tego, który w celu integracji tego projektu powinien opracować zrozumiały dla wszystkich jego uczestników „metajęzyk”B. Ta propozycja uczynienia z futurologii klamry spinającej różne nauki wydawać się może niezwykła, choćby w świetle tego, że jej samej niejednokrotnie odmawiano naukowości. Nabiera ona jednak sensu, gdy weźmie się pod uwagę, jak dramatycznie odczuwano w powojennych dekadach postępującą specjalizację różnych Futurologia

A. Termin ten ogłoszony został (i prawdopodobnie wymyślony) już w 1943 roku przez Ossipa Flechtheima. Najlepszą definicję tego, czym futurologia była w okresie swej największej świetności, zaproponował Waldemar Rolbiecki.

Według niego była ona pewnym rodzajem rozważań o przyszłości, w których oprócz pierwiastka prognostycznego występują „silne elementy aksjologiczne, polegające na wartościowaniu pewnych alternatywnych perspektyw przyszłości, a także silne elementy wolitywne, polegające na proponowaniu […] pewnych wyborów wśród tych alternatywnych perspektyw.

Futurologia bywa też różnego rodzaju teoretyzowaniem i filozofowaniem na temat przyszłości” .

Stwierdził on również, że działalność ta ma charakter ideologiczny, a nawet, że spośród innych dyscyplin podejmujących się rozważań na tematy społeczne w niej ów ideologiczny aspekt jest najsilniejszy. Przy czym, odnosząc się do rozważanego podówczas (i wciąż nierozwiązanego) problemu tego, czy działalność ta ma znamiona „naukowości” , zajął w tym sporze raczej sceptyczne stanowisko: uznając ją (jeśli w ogóle) raczej za naukę o „teraźniejszych tendencjach rozwojowych” , które mogą rozwinąć się w przyszłości, niż o samej przyszłości. Słusznie zaznaczył też, że przez wielu futurologów ich dyscyplina pojmowana była jako swego rodzaju kunszt, forma działalności praktycznej posługującej się wprawdzie „naukowymi” (choć można to kwestionować) metodami 1 .

B. Przytoczony tu pogląd wygło­ szony został przez ­Stanisława ­Komorowskiego na zorganizo­ wanej w dniach 22 –24 ­kwietnia 1977 roku w Jabłonnej →

21

dyscyplin naukowych, coraz większą hermetyczność ich → k. Warszawy międzynarodowej języka, a także zamykanie się naukowców na możliwość konferencji dotyczącej metodologii i teoretycznych podstaw badań rozpatrywania długofalowych efektów ich wynalazków nad przyszłością2 . i osiągnięć. A przecież doświadczenia wojny pokazały w dobitny sposób, że uprawianie nauki nie jest działalnością niewinną.

Koordynacyjne ambicje futurologii krytykował Stanisław Lem, pisząc, że futurolog pretenduje „do pozycji uniwersalisty – «kompleksowca», wszechwiednego cywilizacyjnie, bo ma dokonywać ponadspecjalistycznej integracji faktów i teorii. Eksperci służą mu, ale nie łączy ich z jego właściwą pracą sprzężenie zwrotne” 3, a „tak sporządzone stanowisko nie jest należycie neutralne względem predykcji konstruowanych” 4. Jeśli bowiem zajmujący tę pozycję futurolog miałby być zarazem samodzielnym sternikiem „statku kosmicznego Ziemia” (używając tego spopularyzowanego m.in. przez Kennetha Bouldinga określenia) albo „niezależnym doradcą” jego pilotów, to w obu tych przypadkach istnieje groźba, iż biorąc udział w kierowaniu tym „statkiem” , będzie w swych predykcjach pokazywał już nie to, „czego skutki są najdoskonalsze, ale to, co najsprawniej można wykonać. Prognozy z obiektywnych zmieniają się wtedy w samorealizujące” 5.

W przytaczanym tu podrozdziale Fantastyki i futurologii Lem poruszył również aspekt normatywny działalności futurologa, widząc go jednak w zasadzie tylko w obszarze doradczym futurologii. Jak jednak zauważył Krzysztof Pomian, prognozowanie z samej swej natury opiera się na wartościach.

Nawet bowiem dokonując prognozy demograficznej, dowodził, polegającej na ustaleniu liczby ludności świata w 2000 (czy innym) roku metodą ekstrapolacji istniejących trendów, milcząco zakłada się obowiązywanie choćby takich wartości jak poszanowanie życia ludzkiego, które dają pewną gwarancję, że ludzie nie będą chcieli wpływać na przyszłe zaludnienie Ziemi, np. przemocą „likwidując” część zdolnych do reprodukcji jednostek6. Futurologia nie jest „obiektywna”: jak pisał Pomian, prognoza ma sama w sobie charakter wartościujący, gdyż „albo stwierdza, że można bezpiecznie dążyć do realizacji pewnych wartości (co nie znaczy, że powinno się do tego dążyć), albo wykazuje, że dążenie takie jest bądź bezsensowne z uwagi na niemożliwość osiągnięcia założonego celu, bądź też szkodliwe, ponieważ musi spowodować skutki uboczne, groźne dla tego, kto angażuje się w owo dążenie” 7. Lub też, jak chciał Stanisław Ruciński – powinna być opracowywana ze względu na wartości: „[w] istocie powinno być tak, że efekty rozważań aksjologicznych stanowiłyby podstawę doboru odpowiedniej problematyki badawczej i wytyczenia kierunku prac prognostycznych” 8.

Proponując to, badacz wysuwał możliwość innej drogi, na której futurologia mogłaby stać się ogniwem spajającym pozostałe nauki – powiązanie 22

Rozdział 1

z aksjologią prowadziłoby jego zdaniem do skupienia wokół nich pozostałych gałęzi nauki. Efektem zaś mogłoby być „zintegrowani[e] wysiłku badawczego w celu stworzenia syntetycznego obrazu człowieka i kultury, obraz[u], który służyłby utrzymaniu panowania człowieka nad stwarzanym przez niego światem i zapewniłby możliwość przekształcania tego świata wedle modeli uznanych za najbardziej dla człowieka odpowiednie” 9. Futurologia miałaby zatem zająć miejsce, które niegdyś zarezerwowane było dla A. Lem dostrzegał, zapewne bafilozofii, grożąc przerodzeniem się właśnie w to, czego oba- zując na charakterze większości wiał się Lem, lecz na inny, groźniejszy sposób. O ile bowiem przewidywań różnych profesjonalnych i amatorskich (można w jego sugestiach bodaj największym ryzykiem jest to, że do nich zaliczyć np. dziennikarzy opieranie się na technologii jako na podstawie przewidy- opisujących w popularny sposób wań A wypaczy kierunek, do którego powinno się zmierzać, różne aspekty życia w przyszłości) futurologów w latach 60., które stawiając właśnie rozwój technologiczny na szczycie draobracały się głównie wokół spraw biny celów, o tyle w tej wizji futurologia „uzbrojona” w oręż przyszłych wynalazków i innowacji idei i wartości dość łatwo mogłaby przerodzić się w narzę- technicznych, że to pole jest najdzie oddziaływania ideologicznego. Za takie zresztą była bardziej podatne na predykcyjną eksplorację. niejednokrotnie, nie bez racji, uważana.

Futurologia jako narzędzie propagandowo-ideologiczne W opracowanym przez działający przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” słowniku pojęć związanych z prognozowaniem technicznym, opublikowanym w 1971 roku, hasło „futurologia” zdefiniowane zostało10 (w pejoratywnym wariancieB) jako: B. W wariancie „neutralnym” wytłu„apologetyczna teoria późnego kapitalizmu, służąca do ma- maczone zostało ono jako: «Nauka nipulacji człowiekiem i do orientowania monopoli w rewolucji o przyszłości», całość technik służących do odwzorowania i oceny technicznej, wykorzystywania [sic!] w walce klasowej” 12. możliwej przyszłości […]” 11.

Jeszcze ostrzej potraktowana została ona np. przez WładiC. Andrzej Czarkowski uważał, że mira Starowierowa, wskazującego, że jest ona kontrpropo- prowadzona przez niektórych marzycją wobec marksizmu i że „[z]rodziła się nieprzypadkowo ksistów krytyka futurologii posłuw łonie burżuazyjnej patologii” , aby służyć „do stworzenia guje się pewnymi uproszczeniami, „zasadzają [cymi] się […] głównie konceptualno-teoretycznej podpory zgrzybiałego kapitalina utożsamianiu koncepcji rzeczyzmu” 13. Wszystkie tego typu wypowiedzi różnych autorów wistości, jej wizji z futurologią, jako wywodzących się z państw bloku wschodniego potępiające pewną dziedziną wiedzy, która za futurologięC miały za wspólny mianownik uznanie jej za przedmiot swego poznania obrała przyszłość społecznego świata” 14. wrogą ideologicznie, więcej nawet – za sposób, w jaki kapita­lizm próbuje ratować się i umknąć spod władzy nieubłaganych, bo posiadających walor „naukowości” praw materializmu historycznego, zgodnie z którymi musi on upaść. W przekonaniu tym utwierdzała ich głoszona przez Futurologia

23

nich samych teza, że futurologia powstała jako konsekwen- A. Chodzi tu przede wszystkim cja podpatrywania sukcesów socjalistycznego systemu o zainicjowany przez Lenina dalekosiężny plan elektryfikacji prognozowania i planowania odnoszonych jeszcze w okreRosji (zwany często akronimem sie międzywojennymA .

GOELRO od nazwy organu, który Wydaje się jednak, że inspiracja na polu odkrywania opracował ten projekt), jak i wproprzyszłości płynąć mogła raczej z drugiej strony i to właśnie wadzony przezeń system planów pięcioletnich. jej „burżuazyjna” eksploracja stała się impulsem do podjęcia socjalistycznych badań. Te drugie dla swego rozwoju musiały najpierw przezwyciężyć ideologiczną przeszkodę w postaci przekonania, że wizja Marksowska jako „prognoza” nie pozostawia miejsca już dla żadnej innej: „ogólny obraz przyszłego społeczeństwa nie wymaga samodzielnej nauki o przyszłości poza materializmem historycznym i teorią naukowego komunizmu” 15 – mówił jeszcze w 1972 roku na zorganizowanej m.in. przez Komitet „Polska 2000” I Letniej Szkole Prognozowania Krajów Socjalistycznych (w Ryni pod Warszawą) Mitrju Jankow. Aporia ta została przezwyciężona, aczkolwiek nie całkowicie, bowiem komunistyczne władze dość często były niechętnie nastawione do wszelkiej działalności eksplorującej przyszłość, przez stworzenie – jak deklarowano – alternatywnej wobec futurologii działalności badawczej. Paradoksalnie przyjęła ona bardziej neutralną znaczeniowoB nazwę „prognostyki” , B. Futurologia bowiem przez pełnić zaś miała funkcję uszczegóławiającą wobec „makro- ­zawarty w tym słowie przyrostek prognozy” marksistowskiej 16, a także stać się narzędziem „-logia” konotowała analogię z ­różnymi dziedzinami nauki, wspomagającym kreowanie planów gospodarczych. Błędem takimi jak np. „biologia” , byłoby jednak traktować prognostykę jako ostre przeciwień- „paleontologia” itd. stwo futurologii – niejednokrotnie przedstawiana była ona C. Waldemar Rolbiecki określił bowiem jako jej część lub też jako druga strona tego samego ją jako „dziedzinę działalności medalu. O ile w obręb tej drugiej włączano nawet popularne ludzkiej, polegającą na świadomym przewidywaniu przyszło„gazetowe” obrazy przyszłego świata, o tyle pierwsza uznaści, same działania polegające wana była za aktywność o charakterze bardziej systema- na przewidywanie ­przyszłości i ­wypowiadaniu prognoz, tycznym, skupioną tylko na prognozowaniuC. 17 Pozostając przy rozpatrywaniu futurologii w katego- ­umiejętność prog­nozowania” . riach ideologicznych, wspomnieć należy o przykładach prognoz, które w ten właśnie sposób odbierano, a także tych, które były wykorzystywane dla celów propagandowych. Jak słusznie wskazuje Andrzej Sepkowski, dwie przepowiednie zachodnich futurologów budziły wyraźny opór ich wschodnich kolegów: pierwszą było głoszone m.in. przez amerykańskiego socjologa Daniela Bella bliskie wkroczenie wielu krajów w etap „społeczeństwa postindustrialnego” , a zatem takiego, w którym największy procent ludzi aktywnych zawodowo zatrudniony jest w tzw. trzecim (usługowym) sektorze gospodarki, przy znacznym ograniczeniu liczby pracujących w sektorach pierwszym (rolnictwo itd.) i drugim (przemysł). Drugą zaś była 24

Rozdział 1

tzw. teoria konwergencji, do twórców której zaliczał się Pitirim Sorokin, zakładająca postępujące upodabnianie się do siebie systemów kapitalistycznego i socjalistycznego18. Powody, dla których obie te koncepcje budzić mogły wrogość lub przynajmniej sceptycyzm komunistycznych futurologów, wydają się dość oczywiste. Obie bowiem, choć w różnym stopniu, w ostatecznych swych wnioskach negowały to, że kapitalizm upadnie, a na świecie zapanuje w przyszłości komunizm. Mariusz Gulczyński pisał wprost o implikacjach pierwszej z wymienionych: „główn[ą] tez[ą] teorii społeczeństwa postindustrialnego […] jest twierdzenie o nieadekwatności marksistowskiej prognozy możliwości i konieczności zastąpienia ustroju kapitalistycznego przez ustrój komunistyczny” 19. Zauważmy, że pomimo krytyki ostatecznych implikacji idei społeczeństwa postindustrialnego nie negowano, a wręcz nawet prognozowano (np. w Polsce) przemiany struktury zatrudnienia i generalnie – sposobów pracy, które odpowiadałyby jego definicji. Krytykowano też (nie bez racji) w jego koncepcji fakt, że uznawała ona za przyszły sposób życia ludzi konsumpcję, a także to, że społeczeństwo takie dzielić się miało na wąską elitę władzy i nauki oraz „resztę” , którą pochłaniałoby tylko korzystanie z dobrodziejstw rozwoju technicznego i wzrastającej ilości wolnego czasu. Tej wizji, wartościowanej negatywnie, przeciwstawiano pozytywny obraz socjalistycznego społeczeństwa przyszłości z „socjalistycznym dobrobytem” (co bynajmniej nie oznacza nadmiaru dóbr i możliwości konsumpcji), w którym ambicją ludzi jest samorealizacja poprzez twórczą działalność, a rzeczywistością programowy egalitaryzm20.

Wspomnieć trzeba jeszcze o jednej, budzącej we wschodnim obozie zasadniczo słuszny sprzeciw, wizji przyszłościowej sformułowanej przez zachodnich (konkretnie zaś amerykańskich) futurologów. Była nią niezwykle rozpowszechniona koncepcja rozwoju świata przedstawiona przez Hermana Kahna i Anthony’ego J. Wienera na kartach opublikowanej w 1967 roku książki The Year 2000. A Framework for Speculation on the Next Thirty­ -Three Years, która zakładała, że wszystkie społeczeństwa świata rozwijają się w jednym wspólnym kierunku: sukcesywnego zwiększania dochodu narodowego. Busolą tego rozwoju miało być najbogatsze państwo globu, czyli Stany Zjednoczone. Wizja ta uzupełniona została przez dość szczegółową klasyfikację różnych państw (na podstawie osiąganego przez nie dochodu per capita), obrazującą, jak daleko każde z nich znajduje się w tyle za Ameryką21. Elementy propagandowe tej wizji wydają się dostatecznie widoczne – Stany Zjednoczone stają się wzorcem, do dosięgnięcia którego powinny dążyć inne kraje. Oczywiście ten aspekt dostrzegany był po wschodniej stronie żelaznej kurtyny i nie mógł nie wzbudzić krytyki. Tym bardziej, że Kahn i Wiener wprost pisali o tym, że i kraje wschodnie będą Futurologia

25

realizować ten scenariusz. Nie przeszkadzało to jednak wschodnim futurologom ­wykorzystywać dla własnych celów elementy owej klasyfikacji.

Oczywiście po drugiej stronie oceanu również wykorzystywano futurologię jako narzędzie propagandowe, co wymagało od jej wizji optymizmu.

Edward Gierek tak mówił na Konferencji Partii Komunistycznych i Robotniczych Europy w 1976 roku w Berlinie: [f]atalistycznym prognozom burżuazyjnych futurologów przeciwsta­ wiamy nasz komunistyczny optymizm i wiarę w postęp społeczny. Tezie o nieuchronnie agresywnej naturze człowieka i katastroficznej tendencji rozwoju społecznego przeciwstawiamy naukowo uzasadniony i potwierdzo­ny praktyką marksistowsko-leninowski program postępu przeobrażający człowieka, życie społeczne i stosunki ­międzynarodowe.

Tezie o nieuchronnym wyczerpywaniu rezerw wzrostu przeciwstawiamy program dynamicznego i wszechstronnego rozwoju społeczno-­gospodarczego, program racjonalnego, wolnego od marnotrawstwa, zagospodarowania dóbr przyrody, ochrony i wzbogacania środowiska naturalnego. Przepowiedniom, iż dzisiejsza cywilizacja zniszczy człowieka, przeciwstawiamy ideę planowego wykorzystania wszystkich możliwości współczesnej epoki w imię człowieka, dla rozwoju jego osobowości, dla jego szczęścia i dobrobytu22.

Gierek przeciwstawia się pesymistycznym wizjom, jakie snuto już od końca lat 60. w światowych rozważaniach o przyszłości. Socjalistyczny optymizm wyrażały też wspomniane wcześniej prognozy osiągnięcia „socjalistycznego dobrobytu” i związanej z nim możliwości skierowania uwagi człowieka nie tylko na kwestie produkcji materialnej, ale i na rozwijanie własnej osobowości, zainteresowań i talentów.

Wizjami przyszłości posługiwano się „interwencyjnie” , a zatem w momen­ tach, kiedy, jak pisze Sepkowski, „zauważono uwiąd nadziei zbiorowych albo gdy trzeba było zorganizować odrodzone” 23. Ilustracji tego dostarczyć może Polska, gdzie na przełomie lat 60. i 70., a zatem w okresie ­dramatycznych wydarzeń politycznych, zainicjowano oficjalne badania prognostyczne – w 1969 roku powołany został Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” , w prasie zaś ukazywało się wiele różnorodnych, z reguły optymistycznych przewidywań odnoszących się do roku 2000, m.in. długi cykl futurologicznych artykułów znanych naukowców i działaczy publikowany w „Perspektywach” w początkach lat 70.

26

Rozdział 1

Futurologia jako narzędzie emancypacji społecznej Wobec takich sposobów wykorzystania futurologii powstały rozmaite projekty alternatywnego jej użycia – nie jako narzędzia służącego do podawania z założenia biernym w tym procesie masom gotowych wizji, lecz sposobu na to, by owym masom, nawet jeśli nie bezpośrednio, udzielić głosu i by same mogły i potrafiły kreować wielorakie obrazy przyszłości. Posiłkując się określeniem Lecha Nijakowskiego, można powiedzieć, że były to projekty zastosowania futurologii jako narzędzia społecznej „emancypacji” 24. Zaczątki tego procesu widać dość wyraźnie w teoriach wysuwanych przez francuskich futurologów Gastona Bergera i Bertranda de Jouvenela.

Berger już w połowie lat 50. określił alternatywny A. Zatem tego sposobu podejmowobec prostego dążenia do przeniknięcia przyszłościA wania problemu przyszłości, na jakim, jak się wydaje, bazowały sposób podejmowania działań o charakterze „przyszłoś„zideologizowane” sposoby wykociowym” , a mianowicie rzutowanie „w przód” pożądanych rzystywania futurologii. Postawiewartości i wytyczanie drogi do ich osiągnięcia. Postępowa- nie sprawy przyszłych wydarzeń niu takiemu nadał on nazwę „prospektywa” [prospective]25. w formie predykcyjnego stwierdzenia „będzie tak a tak” wyklucza Odwraca ono tradycyjny układ: to nie teraźniejszość ma bowiem właściwie możliwość teraz „rzucać światło” na przyszłość, lecz sama ma być poszukiwania innych możliwych z jej perspektywy oświetlana26, co pozwalać ma na lepsze obrazów przyszłości. podejmowanie decyzji. Jak sugeruje przy tym Hugues de Jouvenel, prospektywa ma mieć charakter egalitarny – zapraszać ludzi do kreowania wspólnej przyszłości i pomagać im w tym27. Istotnym wkładem Bertranda de Jouvenela w ów „emancypacyjny” projekt było zanegowanie „istnienia” jednej przyszłości i akcentowanie wielości możliwych do pomyślenia i zrealizowania przez ludzi „przyszłości” . Dla nazwania takiego podejścia zaadaptował on pojęcie „futuribles” (możliwe przyszłości), zapożyczone od XVI-wiecznego teologa Louisa de Moliny 28.

Lista rozwijanych w latach 60. i 70. inicjatyw zmierzających do maksymalnego poszerzenia zakresu debat o przyszłości i wciągnięcia w nie jak największej liczby uczestników, jak też lista nazwisk „aktywistów przyszłościowych” byłaby stosunkowo długa. Postacią, której nie można w tym kontekście pominąć, jest Robert Jungk. Był on jednym z głównych twórców projektu futurologii „rzeczniczej” . Bazowe założenie tego projektu scharakteryzować można następująco: świat przyszłości „meblowany” jest już dzisiaj.

Współczesne decyzje odciskają mniej lub bardziej trwały ślad na przyszłości i określają jej horyzonty. Dlatego też podejmując je, trzeba brać pod uwagę interesy przyszłych pokoleń, które nie mogą ich teraz same bronić. Futurolog powinien przyjąć zatem na siebie rolę ich adwokata. Jungk ujął to w następujących dobitnych słowach: Futurologia

27

[p]rzed „Trybunałem Innowacji” powinno się ustanowić „­obrońcę z urzędu” dla tych, których głosu nigdzie jeszcze nie słychać: dla nienarodzonych.

W nich najsilniej bowiem uderzyć mogą wtórne skutki technicznych nowinek. Wiele z tego, co naukowcy odkrywają, a inżynierowie budują, powoduje zmiany i zagrożenie nie tylko w przestrzeni, lecz także w czasie29.

Kończąc ten wątek, warto zauważyć, że podejmowane przez część środowiska badaczy przyszłości w latach 60. i 70. „emancypacyjne” inicjatywy wiązały się z nakreśleniem specyficznej roli futurologa: ówczesna sekretarz generalna World Futures Studies Federation Eleonora Barbieri Masini na konferencji w Jabłonnej k. Warszawy w 1977 roku przedstawiła (wspólnie z Markiem Nerfinem i Helmutem Grossem) takie jej robocze sformułowanie: „[f]uturologiem jest ten (ta), który (która) zawodowo lub niezawodowo rozwija w sobie i w innych, wraz z innymi, intelekt, wyob- A. Cytowany przez Georga Pichta raźnię i zdolności twórcze, by zmienić rzeczywistość w taki Jean Paul Sartre ujął to w nastęsposób i w takim kierunku, żeby zadowolić ludzkie potrzeby pujących słowach: „[o]bowiązuje to całą ludzkość: jeśli żyć będzie w harmonii ze środowiskiem naturalnym” 30. Konsekwencją nadal, to nie po prostu dlatego, tej nowej roli było także podkreślanie „uwikłania” futurologa że się urodziła, lecz dlatego, że w jego pochodzenie, kulturę, pozycję społeczną, a także postanowiła żywot swój przedłużyć. Nie ma już gatunku ludzkiego. konieczności bycia przezeń świadomym pluralizmu, jaki Społeczność, która uczyniła się cechuje ludzkie potrzeby, pragnienia i podejścia31. sama strażniczką bomby atomowej, stoi ponad państwem natury, gdyż ponosi odpowiedzialność za własne życie i własną śmierć; „Boom futurologiczny” lat 60. w przyszłości trzeba będzie, co dnia i co minutę, afirmować swe Najważniejszą cechą owego „futurologicznego boomu” życie. Oto czego doświadczamy 32 (jak nazwał go Nicholas Rescher) czy „eksplozji” , jak chciał dziś w lęku” .

Siciński, było to, że przyszłość stała się bardzo ważnym problemem dla teraźniejszości. Człowiek, który za sprawą bomby atomowej stał się niewątpliwie samodzielnym decydentem, nie tylko jeśli chodzi o swoją przyszłośćA, ale i przyszłość całej planety, uzmysłowił sobie wyraźnie ciężar tej odpowiedzialności. Tym większy, że dostrzegał on także, iż kierowanie „statkiem kosmicznym Ziemia” wiąże się z podejmowaniem decyzji, których skutki ujawniają się dopiero po upływie jakiegoś czasu. Nauka i technika, które wcześniej uznawane były za motor rozwoju ludzkości i jej wznoszenia się na wyższy poziom życia materialnego, a także moralnego, jak chcieli tego oświeceniowi krzewiciele ideologii postępu, jak również za narzędzie opanowywania

B. Reyner Banham zauważał u progu lat 60., że „[z]wykła gospodyni domowa często dysponuje dziś większą liczbą koni mechanicznych niż robotnik przemysłowy na początku stulecia. Na tym właśnie polega sens stwierdzenia, że żyjemy w epoce «maszyny». Trwa ona od ponad półtora stulecia, a obecna rewolucja w dziedzinie mechanizmów kontrolnych świadczy, że stoimy wobec możliwości wejścia w «drugą erę przemysłową». Ale ów «drugi wiek maszyny», wiek elektroniki i chemii syntetycznej, już się zaczął […]” 33.

28

Rozdział 1

przyrody, pokazały swoje janusowe oblicze przede wszystkim za sprawą broni, którą oddały w ręce człowieka. Nie można oczywiście mówić, że skoro okazały się one nie być tak „niewinne” , jak niegdyś sądzono, spotkały się z powszechnym odrzuceniem, niosły bowiem z sobą zbyt wiele pozytywnych obietnic. Nie tylko zresztą „dużego” formatu, takich jak na przykład perspektywa znacznego postępu medycyny czy rozwiązania problemu głodu na świecie, ale i „małego” , jak stopniowe upowszechnianie się bardziej pospolitych „dzieł” nauki i techniki, znacznie ułatwiających i uprzyjemniających życieB. Wreszcie zaś – poczucie zachodzących gwałtownie zmian, obok dumy z dokonywanego postępuC – przyniosło też swoisty „zawrót głowy” (Alvin Toffler opisał go jako „szok przyszłości”), a zarazem niepewność co do ich prawdziwego kierunku. Wszystko to, razem z odczuwanym powszechnie coraz większym skomplikowaniem ówczesnego świata, w którym związki pomiędzy poszczególnymi składnikami rzeczywistości stały się coraz bardziej złożone i wielopoziomoweD, co przede wszystkim zaczęło poważnie utrudniać tworzenie skutecznej polityki, czyniło go coraz mniej zrozumiałym dla zwykłych ludzi, skłaniało do podejmowania rozważań na temat przyszłości, w tym rzecz jasna do prób jej predykcji. Ich prowadzenie wymusiły także nieznane wcześniej problemy, takie jak m.in. dostrzegana w latach 60. „eksplozja demograficzna” czy dewastacja środowiska naturalnego, a także rozwój ruchów społecznych kontestujących istniejącą rzeczywistość i poszukujących alternatywnych dróg życia.

Warto przy tym dodać, że nawet pomimo tego, że bardzo wiele z osiągnięć nowoczesnej myśli naukowej, przede wszystkim teoria względności Alberta Einsteina, ale także koncepcje innych naukowców, takich jak Henri Poincaré czy Werner Heisenberg, a w późniejszym okresie także teoria chaosu, zaprzeczało możliwości pewnego przewidywania przyszłościE, nowo powstałe dziedziny nauki, m.in. cybernetyka, a także nowe koncepcje metodologiczne, jak teoria gier czy teoria systemów, czy wreszcie nowe narzędzia, przede wszystkim maszyny matematyczne (komputery), budziły w tym względzie uzasadnione nadzieje. Na Futurologia

C. Np. Kenneth Boulding pisał: „[ś]wiat dzisiejszy… jest tak różny od świata, w którym ja się urodziłem, jak tamten różny był od czasów Juliusza Cezara. Mówiąc z grubsza, urodziłem się w środkowym okresie historii człowieka.

Prawie tyle samo wydarzyło się odkąd ja się urodziłem, co na przestrzeni całego okresu poprzedzającego moment moich urodzin” 34 .

D. Toffler ujmował to następująco: „sieć związków społecznych została dziś tak zagęszczona, że skutki wydarzeń współczesnych błyskawicznie promieniują na cały świat.

Wojna w Wietnamie zmienia grę sił politycznych w Pekinie, Moskwie czy Waszyngtonie, wywołuje protesty społeczne w Sztokholmie, wpływa na zawieranie transakcji finansowych w Zurychu, uruchamia tajne posunięcia dyplomatyczne w Algierii. Co więcej, nie tylko współczesne wydarzenia promieniują natychmiastowo.

Można powiedzieć, że obecnie zaczynamy odczuwać w szczególny sposób działanie wszystkich zdarzeń przeszłych. Zostaliśmy uwikłani w proces, który można by nazwać «skokiem czasu». Jakieś zdarzenie, które w trakcie swego dokonywania się w przeszłości dotyczyło tylko garstki ludzi, może wywierać w czasach dzisiejszych daleko idące następstwa” 35 .

E. Jak zauważył Paul Halpern, już sama teoria względności ze wszystkimi swymi implikacjami „zmieniła czas i przestrzeń w skomplikowany labirynt zależności czasoprzestrzennych” , w bardzo dużej mierze kwestionując tym samym możliwość udanej eksploracji pola przyszłości 36 .

29

szczególne podkreślenie, gdy pisze się o „futurologicznym boomie” powojennych dekad, zasługuje to, że wówczas po raz pierwszy w nowoczesnej historii naukowcy rzeczywiście zaczęli poważnie traktować dociekania nad przyszłością i próby jej przeniknięcia, które niegdyś kojarzyły im się niemalże ze zwykłą szarlatanerią, niegodną zainteresowania ze strony nauki.

Futurologia i utopia Rozważając relację między utopią i futurologią, aż nazbyt łatwo założyć można, że druga zastąpiła pierwszą na zasadzie zmiany generacyjnej. Tezę tę wspomagać może koincydencja między okresem najbardziej intensywnego głoszenia „zmierzchu utopii” , który jak pisał Jerzy Szacki, przypadał na lata 50. ubiegłego stulecia, a początkami futurologii. Polski socjolog A. Na pewne zbieżności między zauważał tę zbieżność, wskazując zarazem na ich wspólne utopią a futurologią wskazywał elementy: „zainteresowanie światem niezrealizowanych do też Andrzej Czarkowski, umiejscawiając je tam, gdzie w futurologii tej pory możliwości” , ćwiczenie „wyobraźni socjologicznej” , następuje moment „wyboru celów ukazywanie we wzajemnym uwarunkowaniu i powiązaniu rozwoju społecznego a tym samym tych rzeczy, które przekraczają horyzont myślowy kreślo- i naczelnych wartości” i przeniesienia w przyszłość takich składników ny przez codzienność, inspirowanie (w pewnych przypadteraźniejszości, które są niezbędne kach) „działań praktycznych o wyraźnie meliorystycznym dla zrealizowania tych wartości. charakterze”A. Według Szackiego różnice między utopią Warunkiem jest tu wszakże, by dzień dzisiejszy traktowany był a futurologią są jednak nie do zatarcia:

jako punkt wyjścia dla przyszłości 37 .

[f]uturologa interesuje to, co z obecnego stanu rzeczy wyniknie, utopistę – to, co obecnemu stanowi zaprzeczy. Pierwszy przyjmuje za pewnik ciągłość odbywających się procesów, drugi – inność dwóch stanów skrajnych. Futurolog z najwyższym trudem domyśla się przyszłej całości lub poprzestaje na cząstkowej prognozie; utopista zaczyna właśnie od owej całości, aby domyślać się następnie procesów, które do jej powstania ewentualnie doprowadzą. W pewnym sensie reprezentują więc oni dwie przeciwstawne orientacje. Stosunkowo najbliższy wydaje się futurolog twórcy utopii negatywnej, który przedstawiał w przejaskrawionej formie obserwowane w teraźniejszości zjawiska. Z prognozy nie wynika natomiast żaden niezbędny dla istnienia utopii ideał. Co najwyżej informacja, co ideałowi zagraża i jakie jest prawdopodobieństwo jego realizacji 38.

Rozgraniczając te dwa pola, Szacki bazował jednak na dość ograniczonych definicjach zarówno utopii, jak i futurologii – ta pierwsza jest dla niego totalną negacją istniejącej rzeczywistości i kreśleniem jej idealnej alternatywy bez 30

Rozdział 1

przerzucania między nimi pomostów. Przejście ku utopii miałoby charakter całkowitego zerwania historycznej ciągłości 39, nie zaś mozolnego stawiania kolejnych kroków. Futurologia zaś jest właściwie tylko dość biernym spoglądaniem w przyszłość na skutki już dziś działających procesów. Jednakże nawet korekta tej nazbyt wąskiej jej definicji nie zbliża tych pól do siebie.

Obrazując to tylko sposobem uprawiania tej dyscypliny proponowanym przez Bergera i de Jouvenela, powiedzieć należy, że rzutowane przez futurologów w przyszłość pewne „ideały” nie miały nigdy charakteru maksymalistycznego – nie były one bowiem ani wizjami najlepszego z możliwych przyszłego porządku (można raczej powiedzieć, że przedmiotem zainteresowania był porządek dobry lub wystarczająco dobry), ani też totalną negacją tego, co już jest – ich twórcy mówili o nich zawsze jako o „możliwych przyszłościach” , a zatem takich, na których kreację zezwalają obecne warunki. Wreszcie zaś – nie miały charakteru całościowego planu organizacji przyszłości, lecz dotyczyły jej mniejszych lub większych wycinków. Dodać należy, co nie mniej ważne – wraz z realizacją tych pożądanych „ideałów” nie miał następować koniec historii, lecz miała się ona toczyć dalej.

Definicja utopii, za którą optował Jerzy Szacki, nie jest jednak jedyną możliwą, co zaś za tym idzie, nie określa w jedyny możliwy sposób relacji między nią a futurologią. Wprawdzie to truizm, lecz trzeba zauważyć, że to, do jakiej definicji utopii się odniesiemy (historia odnotowała ich wiele), czy np. uznamy ją za eksperyment intelektualny na „modelowym układzie” prowadzący do odpowiedzi na postawione pytania badawcze, czy też potraktujemy jako antycypację przyszłych warunków, do których można doprowadzić świadomym działaniem, inaczej ustawi nam te dwa pola ludzkiej działalności intelektualnej. Niezależnie od tego można wskazać jedną koncepcję utopii, która wydaje się bliska „emancypacyjnej” formie futurologii. To koncepcja Georga Pichta opisana w książce Odwaga utopii, wydanej po raz pierwszy w 1969 roku, a zatem w okresie niemalże szczytowej fali popularności badań nad przyszłością. „Oświecona” utopia, którą postulował Picht, wyraźnie nakierowana jest na przyszłość. Nie jest jednak jej „kolonizowaniem” przez tworzenie jakiegoś wymyślonego „idealnego” świata, lecz antycypowaniem na podobnych warunkach, jakie zakładał BergerB. B. Zbieżność poglądów I podobnie jak w myśli de Jouvenela „ta forma antycypo- ­­­­Bergera i Pichta dostrzeżona przez wania przyszłości ogranicza się do obszaru realnych moż- została między innymi 40 Philippe’a Durance’a . liwości” 41. Według niemieckiego filozofa ludzie potrzebują teraz utopii, która oświetlałaby drogę w przyszłość, a jednocześnie muszą mieć możność samodzielnego jej kreowania. Proces ten nie może być oddany w ręce wąskiej klasy „ekspertów” i polityków 42, gdyż z jednej strony ich punkt widzenia jest zbyt ograniczony, z drugiej zaś – skoro ma być to wspólna Futurologia

31

przyszłość wszystkich ludzi, to wszyscy powinni ją tworzyć. „Tylko ludzkość w całości możemy pojmować jako podmiot naszych przyszłych dziejów i tylko ludzkość jako całość może tak siebie pojąć. Istotne jest zainicjowanie takiej przemiany świadomości, by wszyscy pełnoletni obywatele nowego świata uzyskali możność uczestniczenia w kształtowaniu woli, z której wynikną przyszłe nasze dzieje” 43.

Mimo że utopia nie miała w powojennych latach dobrej prasy, będąc wiązaną z totalitaryzmami 44, które wywołały II wojnę światową, i mimo pejoratywnych konotacji tego pojęcia jako synonimu mrzonki, futurologowie nie odżegnywali się od niej. Dostrzegali bowiem, że tamte czasy nosiły znamiona charakterystyczne dla tych momentów historii, kiedy tworzy się utopie – były czasami niepokoju i przełomu45. Utopia, o której myślano, nie spełniała jednak warunków „utopii klasycznej” , jak definiował ją Szacki. Była raczej, i tu moje rozważania zatoczą koło – utopią Pichta46.

Futurologia architektoniczna a utopia W futurologii architektonicznej dostrzec można wyraźnie tendencję do zbliżania się do utopii w klasycznym rozumieniu, jako zaprzeczenia istniejących warunków i oferowania wizji nowej rzeczywistości materialnej, która właściwie nie wiadomo jakimi środkami i sposobami miałaby się zrealizować. Jednakże nie jest łatwo, poza pewnymi wyjątkami, jak np. Linearny System Ciągły (LSC) Oskara Hansena, znaleźć w projektach architektów-futurologów kompleksowe modele życia w przyszłości wyrażone explicite. Niejednokrotnie zresztą zarzucano ich autorom, że w ogóle nie podjęli się rozważenia tego, jacy ludzie i w jaki sposób mieliby zamieszkiwać kreślone przez nich struktury architektoniczno-urbanistyczne47. Marginalizowanie tego problemu każe większości z tych projektów odmówić statusu utopii architektonicznych. Jak bowiem wskazuje m.in. Ruth Eaton, podążając za konceptualizacją utopii dokonaną przez Karla Mannheima, architektura utopijna sensu stricto musi wiązać się ściśle z koncepcjami utopijnego przekształcenia społeczeństwa. Bazując na tym stwierdzeniu, należy zauważyć, że nawet jeśli w projektach wielu twórców za sprawą stworzonych przez nich nieraz fantastycznych struktur, fantastycznych zarówno z uwagi na swoje umiejscowienie (pod wodą, nad ziemią, na terenach arktycznych), jak i kształty i rozmiary (część z nich miała w ramach jednej budowli skupiać nawet po kilkadziesiąt i więcej tysięcy mieszkańców) życie człowieka musiałoby ulec dramatycznej przemianie, sama utopia była nie tyle celem, ile niemalże „efektem ubocznym” form, jakie przyjęły ich architektoniczne wizje. Nie można ich zatem uznać za utopie.

32

Rozdział 1

Eaton sugeruje dalej, że nie można nazwać „utopijnymi” żadnej wizji ani projektu architektonicznego, które mają charakter pasywny, ani tym bardziej – aprobatywny w stosunku do zastanej sytuacji społecznej i politycznej 48, ani też ich logicznych konsekwencji, a takimi właśnie były w większości koncepcje architektów-futurologów. Doskonale ujął to Larry Busbea, pisząc o jednej z „grup” , tzn. francuskich „urbanistach przestrzennych” , choć jego spostrzeżenia rozciągnąć można by poza granice tego kręgu: „[w] latach 60. wiodącymi teoretykami, do których projektanci zwracali się po inspirację, byli nie krytycy kultury, o których dziś myślimy, jak Roland Barthes lub Michel Foucault, lecz ekonomiści i prospektywiści tacy jak Jean-Jacques Servan-Schreiber, Louis Armand i Jean Fourastié” 49. Na temat tego, czy i jaki związek istnieje między tworzonymi w latach 60. i 70. projektami „architektury przyszłości” a utopią, rozważania snuł także Reyner Banham, dochodząc do zgodnego ze spostrzeżeniem Busbei wniosku. Według Brytyjczyka „[p]osługując się stosowanym przez Rowe’a i Choay rozróżnieniem na miasta idealnymi i utopie, «megastruktury» przypuszczalnie należy zdefiniować jako idealne miasta mające mieścić utopię kogoś innego – Nowe Utopie futurologów” 50.

Z wnioskiem tym niewątpliwie należy się zgodzić.

Podsumowując powyższe rozważania zauważmy, że bardzo duża rola, jaką futurologia odgrywała w latach 60. i 70., nie była efektem przekonania, że da ona ludziom możliwość skutecznego przewidywania. Futurologia „zrobiła karierę” , ponieważ była lub wydawała się być najbardziej adekwatną odpowiedzią na moment w czasie, gdy zerwana została ciągłość ze światem przeszłości 51, nie tylko za sprawą ustalonego po II wojnie światowej nieznanego wcześniej bipolarnego porządku polityczno-militarnego, lecz także ze względu na „rewolucję naukowo-techniczną” . Była nią, ostrzegając przed negatywnymi skutkami działalności człowieka (wyczerpaniem zasobów, zagładą środowiska naturalnego itd.), kreując wizje szczęśliwego życia w przyjaznej symbiozie z techniką, wreszcie – zachęcając do aktywnego włączania się w formowanie przyszłego świata, przeciwstawiając się tym samym bierności, jaką musiał narzucać na pozór trwały zimnowojenny ład i pełniąc jeszcze wiele innych, często niejednoznacznych moralnie ról.

Futurologia

33

bibliografia

1. Publikacje książkowe, materiały sesji naukowych i katalogi wystaw III Wystawa Laureatów Nagród Krytyki Plastycznej za rok 1974, Kraków 1975.

Adamczewska-Wejchert Hanna, Wejchert Kazimierz, Miasto przyszłości, [w:] Polska 2000.

Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 11 –22.

Adamczewska-Wejchert Hanna, Wypowiedź w dyskusji, [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 152 –157.

Andrzejewski Adam, Kierunki polityki mieszkaniowej w świetle standardu przyszłości, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości. Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 125 –137.

Andrzejewski Adam, Wprowadzenie do referatu, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości. Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 163 –167.

Antoniak Ilza, Wypowiedź w dyskusji, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości. Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 208 –209.

Baczko Bronisław, Wyobrażenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej, Warszawa 1994.

Banham Reyner P., Megastructure. Urban Futures of the Recent Past, New York 1976.

Banham Reyner P., Rewolucja w architekturze.

Teoria i projektowanie w „pierwszym wieku maszyny” , przeł. Zbigniew Drzewiecki, Warszawa 1979.

Bibliografia

Baraniewski Waldemar, Między opresją a obojętnością. Architektura w polsko-rosyjskich relacjach w XX wieku, [w:] Warszawa-Moskwa 1900 –2000 [katalog wystawy, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki], red. Maria Poprzęcka i Lidia Jowlewa, Warszawa 2004, s. 98 –107.

Barbieri Masini Eleonora, Rola prognosty i jego odpowiedzialność społeczna, [w:] Polska 2000.

Przegląd zagranicznej literatury prognostycznej.

Konferencja nt. „Future Research – Planning – Decision Making” (Badania nad przyszłością – planowanie – podejmowanie decyzji), materiały konferencji zorganizowanej w Jabłonnej w dn. 22 –24 kwietnia, red. Władysław Szulc, Wrocław 1978, s. 48 – 58.

Barnett Jonathan, The Elusive City. Five Centuries of Design, Ambition and Miscalculation, New York 1986.

Barucki Tadeusz, Maciej Nowicki, Warszawa 1980.

Basista Andrzej, Betonowe dziedzictwo. Architektura w Polsce czasów komunizmu, Warszawa-Kraków 2001.

Bieńkowska Danuta, Zasady urbanistyki socjalistycznej, Warszawa 1952.

Bogusz Jerzy, Donimirska Katarzyna, Herbst Krzysztof, Romanowska Maria, Zmiany w sposobie życia i potrzebach użytkownika mieszkania przyszłości, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości.

Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 53 –73.

Borsa Maciej, Gospodarka i polityka przestrzenna.

Skrypt dla studentów Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej w Warszawie. Część I: Gospodarka przestrzenna, Warszawa 2004.

Busbea Larry, Topologies. The Urban Utopia in France, 1960 –1970, Cambridge 2007.

471

Choay Françoise, Utopia and the Anthropological Foundation of Built Space, [w:] Exit Utopia. Architectural Provocations 1956 –76, red. Martin van Schaik i Otakar Máčel, Munich – Berlin – London – New York 2005, s. 96 –103.

Chtcheglov Ivan, Sformułowania dla Nowego ­Urbanizmu, [w:] Miasto w sztuce – sztuka miasta, red. Ewa Rewers, Kraków 2010, s. 307–312.

Chumiński Jędrzej, Strukturalne uwarunkowania nieefektywności gospodarki socjalistycznej, [w:] Modernizacja czy pozorna modernizacja. Społeczno-ekonomiczny bilans PRL 1944 –1989, red. J. Chumiński, Wrocław 2010, s. 16 – 91.

Chumiński Jędrzej, Przemysł w PRL – niewykorzystana szansa modernizacji, [w:] Modernizacja czy pozorna modernizacja. Społeczno-ekonomiczny bilans PRL 1944 –1989, red. J. Chumiński, Wrocław 2010, s. 316 – 361.

Chwalibóg Krzysztof, Ewolucja struktury zespołów mieszkaniowych, Warszawa 1976.

Chwalibóg Krzysztof, Koncepcja mieszkaniowa przyszłości, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości. Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 11 –26.

Colquhoun Alan, Modern Architecture, Oxford – New York 2002.

Czerny Władysław, Miasto przyszłości (struktury osiedlenia), [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 52 –76.

Dahinden Justus, Urban Structures for the Future, London 1972.

Danecki Jan, Czas wolny – mity i potrzeby, ­Warszawa 1967.

472

Dąbrowski Janusz, Prognostyczne problemy wyboru wzorców spożycia, [w:] Polska 2000.

Przesłanki perspektywicznej polityki społecznej. Część II, red. Jan Danecki, Wrocław 1977, s. 105 –126.

Deyong Sarah, Memories of the Urban Future.

The Rise and Fall of the Megastructure, [w:] The Changing of the Avant-Garde. Visionary Architectural Drawings from the Howard Gilman Collection, red. Terence Riley, New York 2002, s. 23 – 35.

Durand Thomas, Scenarios as Knowledge Transformed into Strategic ‘Re-presentations’ . The Use of Foresight Studies to Help Shape and Implement Strategy, [w:] Handbook of Research on Strategy and Foresight, red. Laura A. Constanzo i Robert B. MacKay, Cheltenham 2009, s. 128 –143.

Dzięgielewski Tadeusz, Wypowiedź w dyskusji, [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 160 –164.

Eaton Ruth, Ideal Cities. Utopianism and the (Un)Built Environment, London 2002.

Eberhardt Piotr, Heřman Stanisław, Prognozy przemian osadnictwa miejskiego Polski (na tle dotychczasowych procesów urbanizacyjnych), W ­ arszawa 1973.

Fausch Deborah, Ugly and Ordinary. The Representation of the Everyday, [w:] Deborah Berke, Steven Harris, Architecture of the Everyday, New York 1997, s. 75 –106.

Feuerstein Günther, Urban Fiction. Strolling Through Ideal Cities from Antiquity to the Present Day, Stuttgart 2008.

Filas Paulina, Lubelskie osiedle im. Juliusza Słowackiego – między wizją a realizacją, [w:] Wobec Formy Otwartej Oskara Hansena.

Idea – utopia – reinterpretacja, red. Marcin Lachowski, Magdalena Linkowska i Zbigniew Sobczuk, Lublin 2009, s. 99 –118.

Fogler Andrzej, Sprawozdanie z obrad sekcji III „Futurist, his role and position” . (Prognosta, jego rola i znaczenie), [w:] Polska 2000. Przegląd zagranicznej literatury prognostycznej. Konferencja nt. „Future Research – Planning – Decision Making” (Badania nad przyszłością – planowanie – podejmowanie decyzji), materiały konferencji ­zorganizowanej w Jabłonnej w dn. 22 –24 kwietnia, red. Władysław Szulc, Wrocław 1978, s. 26 –28.

Fuller Mia, Moderns Abroad. Architecture, Cities and Italian Imperialism, London – New York 2007.

Gądek Zbigniew, Architektura miejsca. Koncepcje, projekty, realizacje 1955 –1996, Kraków 1996.

Gądek Zbigniew, Mieszkanie i strefa mieszkaniowa w warunkach intensywnej koncentracji zabudowy, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości. Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 74 –109.

Giedion Siegfried, Przestrzeń, czas i architektura.

Narodziny nowej tradycji, przeł. Jerzy Olkiewicz, Warszawa 1968.

Głuszak Jan, Architektura przyszłości [katalog wystawy, Muzeum Architektury i Odbudowy we Wrocławiu], Wrocław 1972.

Gold John R., The Experience of Modernism.

Modern Architects and the Future City 1928 –1953, London 1997.

Goldzamt Edmund, Miasto w prognostyce krajów socjalistycznych [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 107 –121.

Goldzamt Edmund, Szwidkowski Oleg, Estetyka miasta przyszłości, [w:] tychże, Kultura urbanistyczna krajów socjalistycznych, Warszawa-Moskwa 1987, s. 431 – 446.

Gołota Urszula, Dagarama. Powrót do przyszłości, [w:] Dagarama. Powrót do przyszłości, red. Urszula Gołota i Michał Duda [katalog wystawy, Muzeum Architektury we Wrocławiu], Wrocław 2010, s. 6 –13.

Bibliografia

Goryński Juliusz, O potrzebie humanistycznego (mieszkaniowo-usługowego) wariantu prognozy sieci osadniczej, [w:] Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, red. Jan Danecki, Warszawa 1974, s. 349 – 377.

Goryński Juliusz, Supermiasto czy suburbanizacja, Warszawa 1967.

Goryński Juliusz, Wymiar człowieka w planowaniu miast przyszłości, [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 92 –106.

Grabowiecki Ryszard, Zawadzki Stanisław M., Metoda opracowania planu przestrzennego zagospodarowania kraju do 1990 r., [w:] 40 lat planowania struktury przestrzennej w Polsce, red. Bolesław Malisz, Warszawa 1978, s. 131 –143.

Gruszczyński Włodzimierz, Koncepcje zakopiańskie, [w:] Tomasz Węcławowicz i Agnieszka ­Jankowska-Marzec, Architektura wzruszeniowa Włodzimierza Gruszczyńskiego, Kraków 1999, s. 57 –74.

Gruszczyński Włodzimierz, Wykaz prac, [w:] Tomasz Węcławowicz i Agnieszka Jankowska-Marzec, Architektura wzruszeniowa Włodzimierza Gruszczyńskiego, Kraków 1999, s. 90 – 92.

Gruszczyński Włodzimierz, Katedra Projektowania Architektury w Regionie, [w:] Politechnika Krakowska 1945 –1970. Wydział Architektury, red. Jan Wątorski, Kraków 1970, s. 78 – 90.

Gruszkowski Wiesław, Wypowiedź w dyskusji, [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 169 –171.

Gulczyński Mariusz, Spór o przyszłość. Krytyka burżuazyjnych alternatyw komunizmu, Warszawa 1979.

Gurjanowa Halina, Radzieckie koncepcje nowego osadnictwa z lat 1928 –1931, Warszawa 1967.

473

Halpern Paul, Na tropach przeznaczenia. Z dziejów przewidywania przyszłości, przeł. Piotr Amsterdamski, Warszawa 2004.

Jarosz Dariusz, Mieszkanie się należy… Studium z peerelowskich praktyk społecznych, Warszawa 2010.

Hansen Oskar, Miasto przyszłości, [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 23 – 51.

Jencks Charles, Ruch nowoczesny w architekturze, Warszawa 1987.

Hansen Oskar, Forma otwarta w architekturze.

Sztuka wielkiej liczby, [w:] Wobec Formy Otwartej Oskara Hansena. Idea – utopia – reinterpretacja, red. Marcin Lachowski, Magdalena Linkowska i Zbigniew Sobczuk, Lublin 2009, s. 14 –19.

Hansen Oskar, Ku Formie Otwartej = Towards Open Form, red. Jolanta Gola, Warszawa 2005.

Hansen Oskar, Zobaczyć świat, red. Jolanta Gola i in., Warszawa 2005.

Hilpert Thilo, „Linear Metropolis” . The Forgotten Urban Utopia of the 20th Century, [w:] Megastructure Reloaded – Visionary Architecture and Urban Design of the Sixties Reflected by Contemporary Artists [katalog wystawy], red. Sabrina van der Ley, Markus Richter, Ostfildern 2008, s. 59 – 64.

Jencks Charles, Le Corbusier – tragizm współczesnej architektury, Warszawa 1982.

De Jouvenel Hughues, Fish Helen, Invitation á la prospective / An Invitation to Foresight, Paris 2004.

Jungk Robert, Człowiek tysiąclecia. Wiadomości z warsztatów, w których rodzi się nowe społeczeństwo, przeł. Anna D. Tauszyńska, Warszawa 1981.

Juszkiewicz Piotr, Od kompozycji przestrzeni do szklanych domów. Z dziejów recepcji awangardy w powojennej Polsce, [w:] Władysław Strzemiński.

Uniwersalne oddziaływanie idei, red. Grzegorz Sztabiński i in., Łódź 2005, s. 135 –144.

Juszkiewicz Piotr, Ucieczka do Nowej Huty, [w:] tegoż, Cień modernizmu, Poznań 2013, s. 84 –136.

Kaczmarek Ryszard, Historia Polski 1914 –1989, Warszawa 2010.

Hughes Jonathan, After Non-plan. Retrenchment and Reassertion, [w:] Non-plan. Essays on Freedom Participation and Change in Modern Architecture and Urbanism, red. Jonathan Hughes, Simon Sadler, Boston 2000, s. 166 –183.

Kahn Herman, Wiener Anthony J., Następne trzydzieści trzy lata. Szkielet spekulacyjny, [w:] Prognozy roku 2000. Wybór artykułów zamieszczonych w amerykańskim czasopiśmie „Daedalus” lato 1967, przeł. Maria Sajór, Adam Wajda-Weinsberg, Warszawa 1970, s. 17 – 50.

The inflatable Moment. Pneumatics and Protest in’68, red. Marc Dessauce, New York 1999.

Kamiński Bartłomiej, Okólski Marek, Świat obecny, świat przyszły, Warszawa 1978.

Ikonnikow Andriej W., Od architektury nowoczesnej do postmodernizmu, przeł. Elżbieta Możdżyńska, Warszawa 1988.

Karpiński Andrzej, Główne kierunki społecznego i ekonomicznego rozwoju Polski w okresie planu perspektywicznego, [w:] Polska 2000. Perspektywy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce (wybrane problemy), materiały sesji zorganizowanej w Jabłonnie w dn. 4 – 5 czerwca 1976, red. Antoni Rajkiewicz, Wrocław 1977, s. 28 – 45.

Jałowiecki Bohdan, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Warszawa 2010.

Jankow Mitrju, Prognozowanie i prognostyka – filozoficzno-metodologiczne aspekty, [w:] Problemy prognozowania w krajach socjalistycznych. Praca zbiorowa, red. Petko D. Gančev i in., Wrocław 1975, s. 31 – 40

474

Kasperski Witold, Wypowiedź w dyskusji, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości. Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 172 –176.

Kawalec Wincenty, Założenia i wyniki prognoz ­demograficznych, [w:] Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, red. Jan Danecki, Warszawa 1974, s. 33 –70.

Kołakowski Leszek, Informacja i utopia, [w:] tegoż, Pochwała niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955 –1968, t. 3, oprac. Zbigniew Mentzel, Warszawa 1989, s. 42 – 50.

Kiecko Emilia, Jan Głuszak – architekt przyszłości, [w:] Tarnów. 1000 lat nowoczesności red. Ewa Łączyńska-Widz, Dawid Radziszewski, Warszawa-Tarnów 2010, s. 373 – 400.

Kołomejczyk Norbert, Problemy budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce w myśli politycznej PZPR, [w:] PZPR (1948 –1978), red. Adolf Dobieszewski, Janusz W. Gołębiowski, Warszawa 1978, s. 216 –251.

Klimaszewski Cezary, Kozak Tomasz, Malec Tomasz (Pawilon Stabilnej Formy), Forma Otwarta jako passe-partout patriarchatu?, [w:] Wobec Formy Otwartej Oskara Hansena.

Idea – utopia – reinterpretacja, red. Marcin Lachowski, Magdalena Linkowska, Zbigniew Sobczuk, Lublin 2009, s. 119 –137.

Kloc Kazimierz, Rozwój ekonomiczny i społeczny, [w:] Idea społeczeństwa komunistycznego w pracach klasyków marksizmu, red. Jerzy Szacki, Warszawa 1977, s. 171 –180.

Kłosiewicz Lech, Idee miasta i osadnictwa przyszłości w Polsce, [w:] Miasto a oblicze czasu, red. Edmund Goldzamt i in., Warszawa-Moskwa 1973, s. 210 –222.

Kłoskowska Antonina, Rola kultury w procesie tworzenia rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego, [w:] Polska 2000. Perspektywy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce (wybrane problemy), materiały sesji zorganizowanej w Jabłonnie w dn. 4 – 5 czerwca 1976, red. Antoni Rajkiewicz, Wrocław 1977, s. 262 –276.

Kochanowski Mieczysław, Wypowiedź w dyskusji [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 165 –166.

Kodym-Kozaczko Grażyna, Rozwój Poznania w planowaniu urbanistycznym w latach 1900 –1990, [w:] Architektura i urbanistyka Poznania XX wieku, red. Teresa Jakimowicz, Poznań 2005, s. 18 – 83.

Bibliografia

Kopecki Kazimierz, Prognozowanie techniczne – terminy i określenia, [w:] Polska 2000. Prognozowanie potrzeb surowcowych, red. Włodzimierz Wesołowski, Wrocław 1971, s. 14 – 51.

Koryś Piotr, Idea nowoczesności w działaniach i planach partii komunistycznej w Polsce 1945 –1989. Przegląd problematyki, [w:] Gospodarka i społeczeństwo w czasach PRL-u (1944 –1989), red. Elżbieta Kościk, Tomasz Głowiński, Wrocław 2007, s. 440 – 455.

Kossecki Józef, Cybernetyka społeczna, Warszawa 1981.

Kto jest kim w Polsce 1984. Informator biograficzny, red. Lidia Becela i in., Warszawa 1984.

Kwinter Sanford, „La Cittá Nova. Modernity and Continuity” Zone 1 –2, [w:] Architecture Theory since 1968, red. Michael K. Hays, Cambridge MA 1998, s. 586 – 612.

Laureaci [Nagród Miasta Krakowa] o swych zamierzeniach, [w:] Tomasz Węcławowicz, Agnieszka Jankowska-Marzec, Architektura wzruszeniowa Włodzimierza Gruszczyńskiego, Kraków 1999, s. 78.

Lebiediew Jurij, Bionika a miasto przyszłości, [w:] Miasto a oblicze czasu, red. Edmund Goldzamt i in., Warszawa-Moskwa 1973, s. 117 –128.

Lech Tomaszewski: wystawa w Muzeum Akademii Sztuk Pięknych, Warszawa, kwiecień-maj 1988, oprac. Jolanta Gola, Warszawa 1988.

Lem Stanisław, Fantastyka i futurologia, t. 2, Kraków 1970.

475

Leszczycki Stanisław, Eberhardt Piotr, Heřman Stanisław, Prognoza przestrzennego zagospodarowania Polski do roku 2000, [w:] Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, red. Jan Danecki, Warszawa 1974, s. 280 – 331.

Van der Ley Sabrina, Richter Markus, Megastructure Reloaded. From Space Frame to Spatial Monad and Back, [w:] Megastructure Reloaded – Visionary Architecture and Urban Design of the Sixties Reflected by Contemporary Artists [katalog wystawy], red. Sabrina van der Ley, Markus Richter, Ostfildern 2008, s. 28 – 32.

Lin Zhongjie, Kenzo Tange and the Metabolist Movement. Urban Utopias of Modern Japan, New York 2010.

Machnikowska Anna, Prawo własności w Polsce w latach 1944 –1981. Studium historyczno-prawne, Gdańsk 2010.

Maki Fumihiko, Collective Form – Three Paradigm, [w:] tegoż, Investigations in Collective Form, St Louis 1964, s. 1 –23.

Maki Fumihiko, Investigations in Collective Form, [w:] tegoż, Nurturing Dreams. Collected Essays on Architecture and the City, red. Mark Mulligan, Cambridge-London 2008.

Malisz Bolesław, Przyszły kształt Polski, Warszawa 1976.

Malisz Bolesław, Zaremba Piotr, Tezy w sprawie układu węzłowo-pasmowego jako modelu sieci osadniczej kraju na rok 2000, [w:] Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, red. Jan Danecki, Warszawa 1974, s. 318 – 331.

Maniaque Caroline, Cold War Front Lines. The Architecture of Defence, [w:] Cold War Modern.

Design 1945 –1970, red. Jane Pavitt, David Crowley, London 2008, s. 94 – 99.

Mącik Hubert, Utopia w służbie systemu?, [w:] Wobec Formy Otwartej Oskara Hansena.

Idea – utopia – reinterpretacja, red. Marcin Lachowski, Magdalena Linkowska, Zbigniew Sobczuk, Lublin 2009, s. 69 –79.

476

Mead Margaret, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, przeł. Jacek Hołówka, Warszawa 2000.

Müller Stefan J., Wynurzenia czyli NIC, Wrocław 2010.

Nieciuński Witold, Juliusz Goryński. Fragmenty wspomnień, [w:] Juliusz Goryński. Człowiek, uczony, działacz, red. Adam Andrzejewski, Eugeniusz Olszewski, Kazimierz Secomski, Wrocław 1993, s. 59 – 61.

Nowak Wiesław, Grębecka Jadwiga, Kobylański Tadeusz, Koncepcja mieszkaniowa przyszłości, [w:] Polska 2000. Mieszkanie przyszłości. Funkcje i rola mieszkania na tle perspektywicznego standardu w roku 2000, red. Edward Kuminek, Wrocław 1973, s. 27 – 47.

Ostrowski Wacław, Urbanistyka współczesna, Warszawa 1975.

Pawłowski Krzysztof, Udział koncepcji futurologicznych w kształtowaniu podstaw urbanistyki nowoczesnej, [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 77 – 91.

Pernice Raffaele, Metabolist Movement between Tokyo Bay Planning and Urban Utopias in the Years of Rapid Economic Growth 1958 –1964, b.m. 2007.

Piasecki Bohdan, Podoski Kazimierz, Prognoza kształtowania infrastruktury społecznej w Polsce jako element perspektywicznej polityki społecznej, [w:] Polska 2000. Przesłanki perspektywicznej polityki społecznej. Część II, red. Jan Danecki, Wrocław 1977, s. 178 –226.

Picht Georg, Odwaga utopii, przeł. Krzysztof Wolicki, Warszawa 1981.

Piskozub Andrzej, Kierunek – rok dwutysięczny, Warszawa 1976.

Pomian Krzysztof, Prognozy – wizje – wartości, [w:] Polska 2000. Elementy metodologii prognozowania społecznego, red. Andrzej Rażniewski, Andrzej Siciński, Wrocław 1973, s. 51 – 61.

Potępa Stanisław, Urzędnik Federacji Kosmicznej – referent w Tarnowie, [w:] Tarnów. 1000 lat nowoczesności red. Ewa Łączyńska-Widz, Dawid Radziszewski, Warszawa-Tarnów 2010, s. 409 – 443.

Rabifard Milad, The Integration of Form and Structure in The Work of Louis Kahn, Thesis (M.S.), Eastern Mediterranean University, Institute of Graduate Studies and Research, Dept. of Architecture, Famagusta, North Cyprus 2011, i-rep.emu.edu.tr:80 80 / jspui / handle / 11129 / 252 (dostęp: 12.11.2017).

Sadler Simon, New Babylon versus Plug-In City, [w:] Exit Utopia. Architectural Provocations 1956 –76, red. Martin van Schaik, Otakar Máčel, Munich – Berlin – London – New York 2005, s. 57 – 67. van Schaik Martin, In the Air. Interview with Yona Friedman, [w:] Exit Utopia. Architectural Provocations 1956 –76, red. Martin van Schaik, Otakar Máčel, Munich – Berlin – London – New York 2005, s. 30 – 35.

Radecki Wojciech, Koncepcje powszechnej i szczególnej ochrony przyrody, [w:] Wybrane problemy prawa ochrony środowiska, red. Marcin Pchałek, Bartosz Rakoczy, Warszawa 2010, s. 87 –100.

Schlimme Herman, The Mediterranean Hill Town.

A Travel Paradigm, [w:] Jilly Traganou, Miodrag Mitrašinović, Travel, Space, Architecture, Abingdon 2008, s. 148 –166.

Ragon Michel, Histoire mondiale de l’architecture et de l’urbanisme modernes, t. 3: Prospective et futurologie, Paris 1986.

Secomski Kazimierz, Prognostyka, Warszawa 1971.

Rapaport Nina, Deep Decoration, [w:] Decoration, red. Emily Abruzzo, Jonathan D. Solomon, New York 2006, s. 95 –105.

Riley Terence, Introduction, [w:] The Changing of the Avant-Garde. Visionary Architectural Drawings from the Howard Gilman Collection, red. Terence Riley, New York 2002, s. 11 –14.

Rolbiecki Waldemar, Przewidywanie przyszłości.

Elementy prognozologii, Warszawa 1970.

Ronduda Łukasz, Farquharson Alex, Piwowarska Barbara, Star City. The Future Under Communism, Warszawa 2011.

Rouillard Dominique, Superarchitecture. Le futur de l’architecture, 1950 –1970, Paris 2004.

Ruciński Stanisław, Rozważania o przedmiocie i granicach futurologii, [w:] Polska 2000. Człowiek i wartości – możliwości i granice przewidywania, red. Bogdan Suchodolski, Wrocław 1972, s. 11 –21.

Sadler Simon, Archigram. Architecture without Architecture, Cambridge 2005.

Secomski Kazimierz, Rola prognoz w planowaniu społeczno-gospodarczym (na tle studium perspektywicznego planu rozwoju Polski na lata 1971 –1990), [w:] Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, red. Jan Danecki, Warszawa 1974, s. 81 –105.

Secomski Kazimierz, Zarys perspektywicznego planu rozwoju społeczno-gospodarczego Polski (1971 –1990), [w:] 30 lat gospodarki Polski Ludowej, red. K. Secomski, Warszawa 1974, s. 323 – 352.

Sepkowski Andrzej, Człowiek a przyszłość, Toruń 2005.

Siciński Andrzej, Prognozy a nauka, Warszawa 1969.

Siciński Andrzej, Uczestnictwo w kulturze. Obecne dysproporcje i ogólna prognoza przemian, [w:] Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, red. Jan Danecki, Warszawa 1974, s. 405 – 439.

Skoczek Andrzej, Wstęp do katalogu, [w:] Tomasz Węcławowicz, Agnieszka Jankowska-Marzec, Architektura wzruszeniowa Włodzimierza Gruszczyńskiego, Kraków 1999, s. 99 –100.

Sky Alison, Stone Michelle, Unbuilt America.

Forgotten Architecture in the United States from Thomas Jefferson to the Space Age. A Book, New York 1976.

Bibliografia

477

Smoliński Zbigniew, Zmiany modelu rodziny – przyszły model rodziny, [w:] Polska 2000. Prognozy rozwoju demograficznego Polski, red. Kazimierz Dzienio, Wrocław 1971, s. 396 – 428.

Szczepański Jan, Przewidywany rozwój makrostruktury społecznej, [w:] Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, red. Jan Danecki, Warszawa 1974, s. 378 – 404.

Spiller Neil, Visionary Architecture. Blueprints of the Modern Imagination, New York 2007.

Szczepański Jan, Rola i cechy konsumpcji w rozwiniętym społeczeństwie socjalistycznym [w:] Polska 2000. Perspektywy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce (wybrane problemy), materiały sesji zorganizowanej w Jabłonnie w dn. 4 – 5 czerwca 1976, red. Antoni Rajkiewicz, Wrocław 1977, s. 169 –175.

Starowierow Władimir I., Niektóre teoretyczno-metodologiczne i metodologiczne zagadnienia prognozowania społecznego, [w:] Problemy prognozowania w krajach socjalistycznych. Praca zbiorowa, red. Petko D. Gančev i in., Wrocław 1975, s. 133 –155.

Szolginia Witold, Budujemy nowy dom, Warszawa 1967.

Steiner Hadas, Bathrooms, Bubbles and Systems.

Archigram and the Landscapes of Transience, Cambridge MA 2001.

Tafuri Manfredo, Dal Co Francesco, Modern Architecture, t. 2, London 1986.

Strzemiński Władysław, Łódź sfunkcjonalizowana, [w:] tegoż, Pisma, oprac. Zofia Baranowicz, Wrocław 1975, s. 324 – 354.

Thomsen Christian W., Visionary Architecture from Babylon to Virtual Architecture, Munich – New York 1994.

Suchodolski Bogdan, System wartości powszedniego życia ludzi w cywilizacji naukowo-technicznej rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego [w:] Polska 2000. Perspektywy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce (wybrane problemy), materiały sesji zorganizowanej w Jabłonnie w dn. 4 – 5 czerwca 1976, red. Antoni Rajkiewicz, Wrocław 1977, s. 231 –250

Toffler Alvin, Szok przyszłości, przeł. Wiktor Osiatyński i in., Przeźmierowo 2007.

Styrna-Bartkowiczowa Krystyna, Szafer Przemysław T., Ekologia środowiska mieszkaniowego.

Studia nad kształtowaniem architektonicznym biotopu człowieka, Wrocław 1977.

Systemy budownictwa mieszkaniowego i ogólnego: W-70, Szczeciński, SBO, SBM-75, red. Eugeniusz Pliszek, Warszawa 1972.

Szacki Jerzy, Spotkania z utopią, Warszawa 1980.

Szafer Przemysław T., Współczesna architektura polska, Warszawa 1988.

Szafer Przemysław T., Nowa architektura polska.

Diariusz lat 1966 –1970, Warszawa 1972.

Szafer Przemysław T., Nowa architektura polska.

Diariusz lat 1971 –1975, Warszawa 1979.

478

Trzeciak Przemysław, Przygody architektury XX wieku, Warszawa 1974.

Uchwały Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1972, Warszawa 1973.

Warpechowski Zbigniew, Jan Głuszak [w:] Tarnów.

1000 lat nowoczesności red. Ewa Łączyńska-Widz, Dawid Radziszewski, Warszawa–Tarnów 2010, s. 434 – 444.

Warszawa – rozwój przestrzenny, red. Juliusz Wilski, Warszawa 1993.

Węcławowicz Tomasz, Jankowska-Marzec Agnieszka, Architektura wzruszeniowa Włodzimierza Gruszczyńskiego, Kraków 1999.

Węcławowicz-Gyurkovich Ewa, Współczesna architektura regionalna, [w:] Architektura współczesna ziem górskich. Teka 2, red. Przemysław T. Szafer, Vladymir Barčiak, Kraków 1996, s. 43 – 49.

Wejchert Kazimierz, Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa 1984.

Wisłocka Izabella, Dom i miasto jutra, Warszawa 1971.

Wnuk-Lipiński Edmund, Przesłanki kształtowania się różnych modeli zagospodarowania czasu wolnego w perspektywie roku 1990, [w:] Polska 2000.

Przesłanki perspektywicznej polityki społecznej.

Część II, red. Antoni Rajkiewicz, Jan Danecki, Wrocław 1977, s. 227 –247.

Wspomnienie o profesorze Wiesławie Nowaku, Warszawa 1992.

Wujek Jakub, Mity i utopie architektury XX wieku, Warszawa 1986.

Venturi Robert, Scott Brown Denise, Izenour Steven, Uczyć się od Las Vegas, Kraków 2013.

Założenia rozwoju gospodarczego kraju w latach 1971 –1975. Referat wygłoszony przez członka Biura Politycznego, prezesa Rady Ministrów, Piotra Jaroszewicza, [w:] VI Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 6 –11 grudnia 1971. Podstawowe materiały i dokumenty, Warszawa 1972, s. 157 –196.

Zawadzki Stanisław M., Kształtowanie środowiska człowieka w rozwiniętym społeczeństwie socjalistycznym, [w:] Polska 2000. Perspektywy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce (wybrane problemy), materiały sesji zorganizowanej w Jabłonnie w dn. 4 – 5 czerwca 1976, red.

Antoni Rajkiewicz, Wrocław 1977, s. 223 –250.

Zawistowski Andrzej, Polska Ludowa. Wzrost podporządkowany doktrynie politycznej, [w:] Polskie osiągnięcia gospodarcze. Perspektywa historyczna, red. Janusz Kaliński, Warszawa 2010, s. 182 –212.

Zipser Tadeusz, Zygzakiem przez symbole, czyli Samouczek drwala znaleziony na Saharze, Wrocław 2014. Z Oskarem Hansenem rozmawia Wojciech Włodarczyk, [w:] Wobec Formy Otwartej Oskara Hansena. Idea – utopia – reinterpretacja, red. Marcin Lachowski, Magdalena Linkowska, Zbigniew Sobczuk, Lublin 2009, s. 20 – 44.

Znojkiewicz Andrzej, Prace Studium Urbanistycznego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej 1962 –1966, Warszawa 1968.

Bibliografia

2. Artykuły z czasopism i stron internetowych http://archigram.westminster.ac.uk / magazine. php?id=99&src=mg (dostęp: 20.11.2017).

A.Cz., Etarea, „Architektura” 1968, nr 10, s. 410 – 411.

Adamski Antoni, Wizjoner, „Polityka” 1976, nr 9, s. 8.

A.G., Zespół 1100, „Architektura” 1970, nr 4 – 5, s. 137.

Andrzejewski Adam, Dziewoński Kazimierz, Goryński Juliusz, Perspektywy urbanizacji i rozwoju sieci osadniczej kraju jako elementy prognoz społecznych, „Kultura i Społeczeństwo” 1968, nr 1, s. 123 –137.

Architektura przyszłości (wystawa w Warszawie), „Trybuna Ludu” 1974, nr 202, s. 7.

Arciszewski Tomasz, Koszmar czy konieczność?

Wieżowce, „Perspektywy” 1973, nr 14, s. 19 –23.

Bańka Józef, Zmierzch futurologii, „Argumenty” 1979, nr 1, s. 1, 6, 14.

Bański Jerzy, Koncepcje rozwoju struktury przestrzennej w Polsce – polaryzacja czy równoważenie?, „Przegląd Geograficzny” 2007, nr 1, s. 45 –79.

Beb Conradino, Sytuacjoniści – Międzynarodówka Sytuacjonistów (Situationniste Internationale), http://magivanga.wordpress. com / 2012 / 04 / 21 / sytuacjonisci-miedzynarodowka-sytuacjonistow-situationniste-internationale/ (dostęp: 11.11.2017).

Ben-Joseph Eran, Gordon David, Hexagonal Planning in Theory and Practice, „Journal of Urban Design” 2000, t. 5, nr 3, s. 237 –265.

Berezowski Stanisław, Rozwijać, hamować czy kształtować?, „Życie i Nowoczesność” 1974, nr 231, s. 1, 4.

Bluzer Władysław, Nowoczesny kształt miasta, „Trybuna Ludu” 1970, nr 277, s. 5.

Bodnar Artur, Deniszczuk Maciej, Warunki i szanse rozwoju, „Perspektywy” 1972, nr 47, s. 28 –29.

479

Bogusz Jerzy, Domy przyszłości, „Domy Spółdzielcze 1972, nr 1, s. 16 –18.

Bogusz Jerzy, Domy przyszłości, „Domy Spółdzielcze 1972, nr 2, s. 29 – 31.

Bogusz Jerzy, Domy przyszłości, „Domy Spółdzielcze 1972, nr 3, s. 26 –28.

Borawski Ludwik, „Karopki 66” , „Architektura” 1967, nr 5 / 6, s. 237 –240.

Borawski Ludwik, Nowak Wiesław, Prefabrykowane szkoły pawilonowe, „Architektura” 1961, nr 2, s. 43 – 50.

Borkowski Tadeusz, Miasto wstęgowe, „Panorama” 1968, nr 36, s. 9 –11.

Bratkowski Andrzej, Linia przeciw ośmiornicy, „Życie i Nowoczesność” 1971, nr 68, s. 1.

Briner T. A., Multi-tiered Cities, Stringing Out, „Life” 1965, nr 26, s. 164 –166.

Broady Maurice, Mit socjologiczny wśród architektów, oprac. z ang. A. Cz., „Architektura” 1966, nr 7, s. 309 – 310.

Bruszewski Andrzej, Psychoza mrowiska, „Współczesność” 1970, nr 20, s. 8.

Buczyńska Halszka, Architektura przyszłości – i co z tego wynika, „Życie Warszawy” 1966, nr 205, s. 3.

Buczyńska Halszka, Miejsce dla 40 milionów, „Życie Warszawy” 1967, nr 124, s. 3.

Budzyński Marek, Chwalibóg Krzysztof, Górnicki Jerzy, Janczewski Jacek, Kiciński Andrzej, Kowalewski Adam, Rutkiewicz Jan, Jak doszliśmy do roku 2000, „Życie Warszawy” 1970, nr 173, s. 4, 5.

Budzyński Marek, Ursynów Północny – uwarunkowania, zasady, „Architektura” 1975, nr 1 –2, s. 25 –26.

Burzyński Jacek, Architektura eksperymentalnej realizacji budynki trzono-linowego we Wrocławiu, „Prace Naukowe Instytutu Urbanistyki i Architektury Politechniki Wrocławskiej” , Wrocław 1969, nr 1.

Buszko Henryk, Wypowiedź w dyskusji, „Komunikat SARP” 1974, nr 8 – 9, s. 33.

480

Chi Jung Yun, de Oliveira Pauletti Ruy Marcelo, An Outline of the Evolution of Pneumatic Structures, http://www.lmc.ep.usp.br / people / pauletti / Publicacoes_arquivos / Chi-and-Pauletti.Pdf (dostęp: 10.11.2017).

Chmielewski Marek, Chemia w mieszkaniu, „Trybuna Ludu” 1974, nr 308, s. 5.

Chmielewski Marek, Osiedle przyszłości, „Przegląd Techniczny” 1974, nr 32, s. 4 – 5.

Chwalibóg Krzysztof, Kierunkować rozwój, a nie hamować, „Literatura” 1975, nr 3, s. 1, 10 –11.

Chwalibóg Krzysztof, Rozwijać czy hamować?, „Życie i Nowoczesność” 1974, nr 229, s. 1, 4.

Chwalibóg Krzysztof, Na północ od Warszawy, „Kultura” 1974, nr 42, s. 11.

Chwalibóg Krzysztof, Wszystko przemawia za linią (Seminarium międzynarodowe poświęcone problemom urbanizacji w Salzburgu), „Życie i Nowoczesność” , 1974, nr 199, s. 1, 3.

Chwalibóg Krzysztof, <Koncentracja liniowa> model struktury przestrzennej, „Miasto” 1970, nr 5, s. 7 –12.

Chwalibóg Krzysztof, Urbanistyczna przyszłość Płocka na podstawie koncepcji kształtowania sieci osadniczej w Polsce według zasad koncentracji liniowej, „Architektura” 1974, nr 7 / 8, s. 329 – 333.

Ciastoń Agata, Miejskie przestrzenie – modernizm i postmodernizm, „Kultura Miasta” 2009, nr 2 – 3, s. 5 –17.

Collins George R., Linear Planning throughout the World, „Journal of the Society of Architectural Historians” 1959, nr 3, s. 74 – 93.

Collins George R., Visionary Drawings of Architecture and Planning. 20th Century through the 1960 s, „Art Journal” 1979, nr 4, s. 244 –256.

Crowley David, Architecture and the Image of the Future in the People’s Republic of Poland, „The Journal of Architecture” 2009, nr 1, s. 67 – 84.

Crowley David, Krajobrazy zimnej wojny. Spojrzenie na Statek Kosmiczny Ziemia, „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni” 2011, nr 2, s. 50 – 60.

Czarkowski Andrzej, Typologia prospektywnego myślenia, „Studia Socjologiczne” 1986, nr 3, s. 17 – 37.

Czerwiński Aleksy, Przemiany w zawodzie architekta, „Stolica” 1965, nr 17, s. 12.

Czerwiński Marcin, Pawełczyńska Anna, Porębski Mieczysław, Siciński Andrzej, Strzelecki Jan, Żółkiewski Stefan, Elementy przyszłościowego modelu kultury socjalistycznej w Polsce (część druga), „Kultura i Społeczeństwo” 1968, nr 1, s. 9 –23.

Dąbrowski Leszek, Wypowiedź w dyskusji, „Komunikat SARP” 1974, nr 8 – 9, s. 34.

Deyong Sarah, Planetary Habitat. The Origins of a Phantom Movement, „The Journal of Architecture” 2001, nr 2, s. 113 –128.

Dobrucki Andrzej, Wypowiedź w dyskusji, „Komunikat SARP” 1974, nr 8 – 9, s. 35.

Domy jutra (Międzynarodowy konkurs na projekt domku przyszłości), „Architektura” 1973, nr 11, s. 454 – 455.

Doxiadis Constantinos A., On Linear Cities, „Town Planning Review” 1967, nr 1, s. 35 – 42.

Drop City, http://en.wikipedia.org / wiki / Drop_City (dostęp: 10.11.2017).

Durance Philippe, Reciprocal influence in future thinking between Europe and the USA, „Technological Forecasting & Social Change” 2010, nr 77, s. 1469 –1475. http://pdurance.blog.lemonde.fr / files / 2010 / 11 / 2010DuranceTFSC77.pdf (dostęp: 9.11.2017).

Dyskusja, „Architektura” 1975, nr 12, s. 387 – 391.

Dziewoński Kazimierz, Na siedemdziesięciolecie Bolesława Malisza, „Przegląd Geograficzny” 1980, t. LII, z. 3, s. 481 – 484.

Eberhardt Piotr, Heřman Stanisław, Koncepcje prognostyczne, „Miasto” 1971, nr 12, s. 1 – 9.

Fiałkowski Władysław, W kierunku „szklanych domów” , „Życie i Nowoczesność” 1972, nr 86, s. 1, 3.

Bibliografia

Frydecki Andrzej, Z wypowiedzi w dyskusji pokonkursowej, „Architektura” 1971, nr 11, s. 411, 416.

Gabryszewski Artur, Architektura przyszłości – utopia i rzeczywistość, „Sztuka” 1975, nr 6 / 2, s. 21 –23.

Gądek Zbigniew, System pionowego użytkowania, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1972, t. VI, s. 113 –132.

Gądek Zbigniew, Kształtowanie wieloużytkowych obiektów architektonicznych, „Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej. Architektura” , z. 26, Kraków 1971, nr 1.

Gądek Zbigniew, Wybór typu zabudowy dla masowej rekreacji i ochrony środowiska naturalnego, ujęcie prognostyczne, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1973, t. VII, s. 97 –117.

Gądek Zbigniew, Skoncentrowane obiekty rekreacyjne, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1969, t. III, s. 63 –76.

Gądek Zbigniew, Formowanie obiektów w krajobrazie (I), „Architektura” 1969, nr 2 – 3, s. 69 –72.

Gądek Zbigniew, Formowanie obiektów w krajobrazie (II), „Architektura” 1969, nr 4, s. 130 –138.

Gądek Zbigniew, Formowanie obiektów inżynierskich i architektonicznych na tle krajobrazu, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1968, t. II, s. 153 –169.

Gądek Zbigniew, Humanistyczny aspekt formowania zabudowy wielkoskalowej w ujęciu prognoz urbanistycznych, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1976, t. X, s. 27 – 40.

Gądek Zbigniew, Praktyczne skutki prognoz przestrzennych, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1985, t. XIX, s. 79 – 86.

Gądek Zbigniew, Walory humanistyczne przyszłościowych propozycji urbanistycznych, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych” 1970, t. XIV / 1, Kraków 1971, s. 409 – 412.

481

Gądek Zbigniew, Kierunki badań futurologicznych w dziedzinie urbanistyki i architektury (Zakres potrzeb badawczych), „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych” 1969, t. XIII / 1, Kraków 1970, s. 340 – 342.

Gądek Zbigniew, Tendencje wieloużytkowego kształtowania zabudowy przyszłościowej, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1971, t. V, s. 65 –71.

Gądek Zbigniew, Prawdopodobieństwo rozwoju form centrum w Polsce, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1978, t. XII, s. 31 – 34.

Gądek Zbigniew, Szymańska Ewa, Grupa architektoniczna „MASS” . Aranżowanie przestrzeni dla życia w masowości – ekspozycja architektoniczna na XIV Międzynarodowym Biennale Sztuki w Sao Paulo, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1980, t. XIV, s. 139 –142.

Gebhard Zofia, Wyjść poza schemat, „Konkrety.

Ilustrowany Tygodnik Zagłębia Miedziowego” 1974, nr 6, s. 5.

Gierek Edward, Dorobek 25-lecia umożliwi intensyfikację socjalistycznego budownictwa, „Trybuna Ludu” 1969, nr 146, s. 3.

Głuszak Jan, Architektura – futurologia – technika, [w:] Jana Głuszaka marzenia uspołecznione, „Temi.

Tarnowski Magazyn Informacyjny” 1981, nr 29 / 90, s. 9.

Goryński Juliusz, Wokół „czterech ścian” , „Perspektywy” 1972, nr 44, s. 28 –29.

Goryński Juliusz, Między zacofaniem a skokiem w nowoczesność, „Miesięcznik Literacki” 1974, nr 10, s. 85 – 94.

Goryński Juliusz, Rozważania o przyszłym obliczu naszych miast, „Nowe Drogi” 1966, nr 12, s. 80 – 98.

Gruszczyński Włodzimierz, Miasto wstęgowe sprzężonej komunikacji, „Architektura” 1966, nr 6, s. 232 –239.

Gruszczyński Włodzimierz, Nowy typ miasta sprzężonej komunikacji, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji, lipiec-grudzień 1965” , Kraków 1966, s. 631 – 632.

Gruszkowski Wiesław, Miasta idealne i plany teoretyczne miast (krytyka niektórych koncepcji), „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura” 1980, nr XVIII, s. 3 –29.

Gutowski Maciej, Sztuka roku 2000, „Architektura” 1970, nr 4 – 5, s. 166 –168.

Guzicka Jadwiga, Wypowiedź w dyskusji, „Komunikat SARP” 1974, nr 8 – 9, s. 35.

Gzell Sławomir, Tezy projektowe a plan miasta i przemiany planu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki. Teoria i historia” 2002, t. XLVII, s. 190 –201.

Gold John R., The Making of a Megastructure.

Architectural Modernism, Town Planning and Cumbernauld’s Central Area, 1955 –75, „Planning Perspectives” 2006, nr 2, s. 109 –131.

Gzell Sławomir, Miastotwórcza rola transportu w teorii urbanistyki, „Czasopismo Techniczne.

Architektura” 2010, nr 1, s. 5 –19, http://suw.biblos. pk.edu.pl / resources / i2 / i4 / i1 / i3 / r2413 / GzellS_ MiastotworczaRola.pdf (dostęp 11.11.2017).

Gołota Urszula, Jan Głuszak. Architektura poetica, „Rzeźba Polska” 1998 –1999, t. IX, s. 113 –117.

(hal), Półmilionowe miasto wyrośnie pod Warszawą, „Kurier Polski” 1978, nr 68, s. 1.

Goryński Juliusz, W stronę inżynierii globalnej, „Aura” 1973, nr 2, s. 4 –7.

Hansen Oskar, Forma Otwarta, „Przegląd Kulturalny” 1959, nr 5, s. 5.

Goryński Juliusz, Czas przyszły niedokonany (Architektura przyszłości), „Literatura” 1971, nr 14, s. 1, 8.

Hansen Oskar, Forma otwarta w architekturze.

Sztuka wielkiej liczby, „Struktury” 1960, nr 9, s. 1, 8.

Goryński Juliusz, Utopia miejska a rzeczywistość, „Literatura” 1977, nr 26, s. 6 –7.

482

Hansen Oskar, Między tradycją a rozwojem, „Polska” 1976, nr 11, s. 8 – 9, 46 – 47.

Hansen Oskar, Linearny System Ciągły, „Architektura” 1970, nr 4 – 5, s. 125 –136.

Józefowicz Adam, Projekcja demograficzna, „Kultura i Społeczeństwo” 1968, nr 1, s. 24 – 37.

Hansen Oskar, Pro domo sua, „Miesięcznik Literacki” 1971, nr 6, s. 95 – 99.

Kania Marta M., Śladami homo imaginator, „Hybris” 2011, nr 14, s. 67 – 80, http://magazynhybris.com / images / teksty / 14 / 06.

Kania%20 %5B67 – 80 %5D.pdf (dostęp: 12.11.2017).

Hansen Oskar, W kierunku architektury „30 milionów cesarzy” , „Poezja” 1966, nr 6, s. 74 –75.

Hansen Oskar, Jaki świat jutro?, „Biuletyn ZPAP” 1971, nr 2, s. 35 – 39.

Hansen Oskar, Hatløy Svein, Modelowy projekt taniego osiedla mieszkaniowego w Limie (Peru), „Architektura” 1971, nr 3, s. 107 –111.

Hołówko Stanisław, W stronę XXI wieku, „Projekt” 1970, nr 5, s. 24 –26.

Hryniewiecki Jerzy, Drugie millenium, „Architektura” 1966, nr 12, s. 496.

Hryniewiecki Jerzy, Dagarama, „Projekt” 1965, nr 4, s. 22 –25.

Hryniewiecki Jerzy, Architektura przyszłości, „Poezja” 1967, nr 5, s. 105 –107.

Jacyna Iwona, Funkcjonalne aglomeracje, „Życie i Nowoczesność” 1974, nr 225, s. 1, 2.

Jak mieszkać z sensem i naukowo (rozm. przepr.

Aleksandra Zgorzelska), „Kierunki” 1973, nr 29, s. 3.

Janicki Stanisław, Dynapolis. Ekistyka (Problemy rozwoju miast i mieszkalnictwa w ujęciu greckiego architekta i urbanisty dr Konstantinosa A. Doxiadisa), „Architektura” 1961, nr 7 – 8, s. 308 – 314.

Jankowska-Marzec Agnieszka, Kościoły i kapliczki Włodzimierza Gruszczyńskiego, „Peregrinus Cracoviensis” 1998, z. 6, s. 213 –224.

Jaremczak Stanisław, Szklane domy jutra, „Tygodnik Demokratyczny” 1973, nr 23, s. 3, 15.

J.O., [brak tytułu], „Kultura” 1968, nr 37, s. 10.

Joedicke Jürgen, Introductory Remark. Town-planning – Experiments and utopias, „Bauen + Wohnen” 1967, nr 5, s. 165. de Jouvenel Bertrand, Utopia for Practical Purposes, „Daedalus” , 1965, nr 2, s. 437 – 453.

Bibliografia

Karłowicz Ryszard, Myśli o mieście przyszłości, „Podstawowe Problemy Współczesnej Techniki” 1963, t. VIII, s. 51 – 86.

Kiecko Emilia, Międzynarodowa Wystawa Architektury Intencjonalnej Terra-1, „Artium Quaestiones” 2011, t. 22, s. 271 – 330.

Kiecko Emilia, Jana Głuszaka „Miasto Słoneczne – Humanopolis” , „Artium Quaestiones” 2010, t. 21, s. 145 –159.

Kieżun Witold, Komputer, czy urzędnik?, „Perspektywy” 1972, nr 39, s. 28 –29.

Kleyff Zygmunt, Formy struktur architektonicznych w aspekcie rozwoju techniki. Omówienie programu prac; wstępna systematyzacja problematyki, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1971, t. VII, s. 73 – 83.

Konkurs na projekt przyszłościowego osiedla mieszkaniowego, „Komunikat SARP” 1974, nr 8 – 9, s. 30 – 32.

Konwicka Teresa, Kurczewski Jacek, Lutyk Aleksander, Mycielska Dorota, Siciński Andrzej, Obraz świata roku 2000 (Wstępne badania młodzieży polskiej. Wyniki wybrane), „Kultura i Społeczeństwo” 1968, nr 2, s. 111 –121.

Kosiński Wojciech, Jutro jest już dziś, „Architektura” 1970, nr 4 – 5, s. 175 –179.

Kosiński Wojciech, Formy przyszłościowej architektury w krajobrazie, „Architektura” 1971, nr 4 – 5, s. 174 –177.

Kosiński Wojciech, Sprawozdanie z ankietyzacji specjalistów według Programu prac badawczych dla tematu polskiego modelu miasta, osiedla i mieszkania dla ok. roku 2000, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych” 1969, t. XIII / 1, Kraków 1970, s. 344 – 345.

483

Kosiński Wojciech, Włodzimierza Gruszczyńskiego twórczość kameralna i jej rola inspirująca, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1996, t. XXVIII, s. 27 – 42.

Kosiński Wojciech, Miasto 2000 plus, „Czasopismo Techniczne. Architektura” 2012, z. 1, s. 427 – 446, https://suw.biblos.pk.edu.pl / resources / i1 / i2 / i2 / i6 / i9 / r12269 / KosinskiW_MiastoPlus.pdf (dostęp: 20.11.2017).

Kotela Czesław, Konkurs na projekt przyszłościowego osiedla mieszkaniowego, „Architektura” 1975, nr 5 – 6, druga strona okładki.

Kucza-Kuczyński Konrad, Witalis Klepacki 1934 –2008, „Komunikat SARP” 2008, nr 9 –10, s. 73.

Kuczyński Janusz, Homo creator, „Perspektywy” 1973, nr 10, s. 28 –29.

Kwiek Joanna, RIBA zaprasza Polaków, „Życie i Nowoczesność” 1972, nr 127, s. 1, 3.

Leszczycki Stanisław, 20 milionów na wczasach, „Perspektywy” 1971, nr 17, s. 26.

Leszczycki Stanisław, Polska zurbanizowana, „Perspektywy” 1972, nr 10, s. 40, 39.

Linearny System Ciągły, „Projekt” 1968, nr 2, s. 37 – 49.

LUBIN: coś dla ducha (rozm. przepr. Tomasz Zalewski), „Literatura” 1976, nr 18, s. 8 – 9.

Łysiak Waldemar, Uwierzmy w miasta trzeciego tysiąclecia, „Życie i Myśl” 1970, nr 2, s. 84 –100.

Malisz Bolesław, Racjonalnie kształtować (Aglomeracja warszawska), „Literatura” 1975, nr 3, s. 1, 10 –11.

Malisz Bolesław, W poszukiwaniu przyszłego kształtu Warszawy, „Kronika Warszawy” , 1974, nr 3, s. 5 – 30.

Marshak Jacob, Teller Edward, Klein Lawrence R., Dispersal of Cities and Industries, „Bulletin of the Atomic Scientists” 1946, nr 9, s. 13 –15, 20.

[Materiały SARP na kongres Międzynarodowej Unii Architektów (UIA) w Buenos Aires w 1969 roku], b.m, b.r.

Moga Marek, Małecka Izabela, Wpływ zjonizowanego powietrza na organizm ludzki, „Zeszyty Naukowe. Inżynieria lądowa i wodna w kształtowaniu środowiska. Instytut Badawczo-Rozwojowy Inżynierii Lądowej i Wodnej “Euroexbud„” 2012, nr 4, s. 26 –29.

Morris A.E.J., A City of the Future?, „Built Environment” August 1972, s. 300 – 304.

Mroziński Jan, Matuszewski Piotr, Programowanie.

Wychowanie, oświata, czas wolny, „Architektura” 1975, nr 1 –2, s. 28 –29.

Müller Stefan J., Exodus z naszej planety?, „Polska” 1976, nr 2, s. 12 –13, 24 –25.

Łysiak Waldemar, Konstrukcje przyszłości. ZSRR, „Perspektywy” 1971, nr 50, s. 24 –26.

Na kształt przestrzenny Polski licencji kupić nie możemy (wypow. H. Adamczewska-Wejchert, K. ­Lachert, J. Nowicki, M. Piechotkowa, K. Piechotka, J. Regulski, T. Sumień, K. Wejchert, oprac. B. Gotowski), „Literatura” 1973, nr 7, s. 1, 8 – 9.

Łysiak Waldemar, Richard Buckminster Fuller – ­geniusz konstrukcji jutra, „Architektura” 1970, nr 4 – 5, s. 153 –157.

Nawrocki Czesław, Zespół Osiedli Mieszkaniowych Piątkowo – Naramowice, „Kronika Miasta Poznania” 1978, nr 1, s. 53 – 69.

Łysiak Waldemar, To, co w kosmosie…, „Perspektywy” 1975, nr 52, s. 6 –7.

Nicoletti Manfredi G., The End of Utopia, „­Perspecta” 1971, t. 13, s. 269 –279.

Łysiak Waldemar, Harakiri współczesnej cywilizacji przemysłowej, „Perspektywy” 1970, nr 31, s. 10 –13.

Nie jesteśmy od drzwi i klamek. Rozmowa z Jerzym Buszkiewiczem i Ryszardem Trzaską, „Kultura” 1975, nr 20, s. 11 –12.

Łaszowski Alfred, Koncepcja miasta przyszłości, „Życie i Myśl” 1970, nr 2, s. 101 –112.

484

Nijakowski Lech M., Przyszłość i działanie. Wokół problemów futurologii, „Rubikon. Studencki Kwartalnik Naukowy” 2000, nr 3, s. 35 – 45.

Pawlas Jerzy K., Miasto wstęgowe. W poszukiwaniu perspektywy (ilustr. Alina Ślesińska), „Współczesność” 1971, nr 6, s. 8.

Nowacki Witold, Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” . Cele, zadania, organizacja, „Nauka Polska” 1972, nr 1, s. 32 – 42.

Pawlas Jerzy K., Miasto na miarę człowieka, „Perspektywy” 1971, nr 13, s. 32 – 33.

Nowacki Witold, Zasady i tryb opracowania perspektywicznego planu rozwoju nauki polskiej na lata 1965 –1975 oraz 5-letniego planu badań naukowych, „Nauka Polska” 1959, nr 3, s. 1 –16.

Nowicki Jacek, Wypowiedź na obradach V Komisji Kongresu Kultury Polskiej, „Architektura” 1966, nr 12, s. 494 – 495.

Nowicki Jacek, Architektura a technologia, „Projekt” 1974, nr 6, s. 24 –27.

Nowicki Jacek, Z perspektywy przyszłości, „Problemy” 1972, nr 11, s. 23 –27.

Olkiewicz Jerzy, Lekcja utopii, „Kultura” 1965, nr 18, s. 3.

Pernice Raffaele, Images of the Future from the Past. The Metabolists and the Utopian Planning of the 1960 s, „Journal of Civil Engineering and Architecture” 2014, nr 6.

Pinno Andrzej, Między snem a rzeczywistością, „Architektura” 1968, nr 7, s. 253 –254, 269.

Piotrowski Roman, Koszmarne wizje przyszłości (Wyniki konkursu na osiedle przyszłości), „Domy Spółdzielcze” 1974, nr 11, s. 14 –15.

Piotrowski Roman, Przyszłość mieszkania a mieszkanie przyszłości, „Kultura” 1975, nr 20, s. 11.

Podwysocki Tadeusz, Megastruktura czy miasto-ogród?, „Argumenty” 1978, nr 15, s. 1, 7.

Onitzch Wojciech, Konkurs na gmach Biblioteki Narodowej w Warszawie, „Architektura” 1963, nr 11, s. 420 – 428.

Polère Cédric, Interview de Philippe Durance, http://www.millenaire3.com / fileadmin / user_ upload / Interviews / Philippe_Durance_prospective. pdf (dostęp: 20.11.2017).

Osiedla przyszłości. Wyróżnienia specjalne, „Architektura” 1975, nr 5 – 6, s. 146.

Poniż Duszan, Konstrukcja form naturalnych, „Projekt” 1957, nr 6, s. 1 –11.

Paciorkowski Jerzy, Osiedle przyszłości, „Domy Spółdzielcze” 1974, nr 10, s. 12 –13.

Pragmatyzm utopii (rozm. przepr. Czesław Bielecki), „Architektura” 1977, nr 3 – 4, s. 12 –25.

Paszyński Aleksander, Trasą polskiej architektury, „Polityka” 1970, nr 3, s. 1, 4 – 5.

Preveral Lana, Miasto przyszłości, „Życie i Kultura” 1956, nr 10, s. 1.

Paszyński Aleksander, Marzyciele? (Grupa architektów z Koła Młodej Architektury w Warszawie), „Polityka” 1970, nr 20, s. 5.

Preveral Lana, Miasto przyszłości, „Życie i Kultura” 1956, nr 11, s. 1.

Paszyński Aleksander, Zbawiciele świata?, „Radar” 1971, nr 8, s. 8 – 9.

Profesor arch. Włodzimierz Gruszczyński, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1974, t. VIII, s. 177 –178.

Paszyński Aleksander, Druga ale inna, „Polityka” 1973, nr 12, s. 1, 8.

Przed V Zjazdem, „Współczesność” 1968, nr 23, s. 1, 6 –7.

Pawlas Jerzy K., Polskie osiedle w Peru, „Perspektywy” 1971, nr 18, s. 34 – 35.

Przemysł przyjdzie boso? Rozmowa z Oskarem Hansenem i Sveinem Hatløyem, „Literatura” 1975, nr 27, s. 9.

Bibliografia

485

Przyboś Julian, Jak Polskę budować?, „Życie Warszawy” 1968, nr 259, s. 5.

Przyboś Julian, Nowa przestrzeń, „Przegląd Kulturalny” 1958, nr 17, s. 9.

Przyłubski Marcin, Zapomniana koncepcja?, „Fundamenty” 1971, nr 19, s. 11.

Przyłubski Marcin, O projektowaniu zespołów mieszkaniowych, „Architektura” 1975 nr 9 –10, s. 283.

Rafalski Piotr, Linearny System Ciągły, „Gościniec” 1971, nr 19, s. 8 – 9.

Rakowski Mieczysław, Zurbanizowana, ale jak?, „Perspektywy” 1972, nr 11, s. 39 – 40.

Skoczek Andrzej, Gruszczyński i inni, „Architektura” 1979, wrzesień-październik, nr 383 – 384, s. 58 – 65.

Skórzyński Zygmunt, Modele gospodarowania czasem a funkcje społeczne czasu wolnego, „Kultura i Społeczeństwo” 1968, nr 4, s. 91 –109.

Stasiak Andrzej, Wypowiedź w dyskusji, [w:] Polska 2000. Miasto przyszłości, materiały sesji zorganizowanej w Miedzeszynie w dn. 8 – 9 czerwca 1973, red. Włodzimierz Wesołowski i in., Wrocław 1974, s. 134 –137.

Strzelecki Zenobiusz, Ruchomy Teatr ziemi polskiej, „Teatr” 1961, nr 13, s. 14 –16.

Rakowski Mieczysław, Prymat kultury, „Perspektywy” 1972, nr 24, s. 28 –29.

Styrna-Bartkowiczowa Krystyna, Nowy etap w projektowaniu architektury przyszłości, „Architektura” 1970, nr 4 – 5, s. 143 –147.

Romanowicz Barbara, Architektura miłosna, „Życie Warszawy” 1976, nr 86, s. 5.

Suchodolski Bogdan, Wypowiedź w dyskusji, „Kultura i Społeczeństwo” 1968, nr 1, s. 119 –122.

Roth Alfred, Winners of the Fifth Misawa Homes Prefabricated Housing International Design Competition, 1973, „The Japan Architect” 1973, nr 9, s. 97.

Sumień Tadeusz, Osiedle lat osiemdziesiątych w siedmiu konkursach regionalnych, „Miasto” 1974, nr 10, s. 1 – 6.

Rychłowski Stanisław, W poszukiwaniu odpowiedzi, „Architektura” 1968, nr 8, s. 316, 330.

Sumień Tadeusz, Uwagi na tle septetu konkursowego, „Architektura” 1975, nr 5 – 6, s. 148.

Rytel Grzegorz, Imperatyw nowoczesności w XX-wiecznych wizjach przyszłych form zamieszkiwania – refleksja w kontekście pytania o dom jutra, „Środowisko Mieszkaniowe” 2013, nr 12, s. 104 –108.

Syrkusowa Helena, Wypowiedź w dyskusji, „Komunikat SARP” 1974, nr 8 – 9, s. 35.

J.S., Wizja profesora Hansena, „Na przełaj” 1972, nr 2, s. 11.

Secomski Kazimierz, Badania prognostyczne w Polskiej Akademii Nauk, „Nauka Polska” 1970, nr 1, s. 10 –21.

Setkowicz Barbara, Architektura w strukturze krajobrazu, „Architektura” 1970, nr 4 – 5, s. 180 –182.

Siciński Andrzej, Polskie studia „futurologiczne” , „Kultura i Społeczeństwo” 1967, nr 2, s. 243 –244.

Skaradzińska Magdalena, Czego nam życzą architekci, „Więź” 1972, nr 11, s. 127 –129.

486

Szewczyk Jarosław, Piękno manifestu, s. 421 – 425, https://suw.biblos.pk.edu.pl / resources / i3 / i5 / i1 / r351 / SzewczykJ_PieknoManifestu. pdf (dostęp: 20.11.2017).

Szolginia Witold, Mieszkanie przyszłości, „Wiedza i Życie” 1958, nr 5, s. 282 –283.

Szolginia Witold, Polskie osiedla przyszłości, „Młody Technik” 1976, nr 10, s. 6 –14.

Szpakowska Ernestyna, Miasto funkcjonalistyczne jako klasyczne dzieło sztuki, „Czasopismo Techniczne. Architektura” 2007, z. 6 – A, s. 426 – 432, http://suw.biblos.pk.edu.pl / resources / i3 / i5 / i2 / r352 / SzpakowskaE_MiastoFunkcjonalistyczne.pdf (dostęp 26.10.2017).

Szwidkowski Oleg, Estetyka miasta przyszłości, „Architektura” 1969, nr 6, s. 197 –199.

TERRA – ze Stefanem Müllerem rozmawiają Michał Duda i Roman Rutkowski, „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni” 2011, nr 2, s. 42 – 49.

Tokarski Zbigniew, Z prac Komitetu Badań i Prognoz „Polska 2000” przy Prezydium PAN, „Nauka Polska” 1974, nr 4, s. 191 –194.

Trojanowski Janusz, Włodzimierz Gruszczyński, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1984, t. XVIII, s. 163 –170.

Wasiak Kazimierz, Rewolucja techniki, rewolucja umysłów, „Perspektywy” 1972, nr 50, s. 28 –29.

Wejchert Kazimierz, Miejskie labirynty. O roku 2000 realistycznie. Rozm. przepr. Tomasz Miecik, „Trybuna Ludu” 1973, nr 82, s. 4.

Wierzbicka Elżbieta, Mieszkanie na jutro, „Kobieta i Życie” 1974, nr 42, s. 3.

Wigley Mark, Network Fever, „Grey Room” 2001, nr 4, s. 82 –122.

Wilk Joanna, Plac czy parcele budowlane, „Fundamenty” 1966, nr 2, s. 4, 15.

Wisłocka Izabella, Warunek nr 1 – elastyczność, „Architektura” , 1963, nr 4, s. 126 –129.

Wiśniewski Michał, Betonowy ogród, „Autoportret.

Pismo o dobrej przestrzeni” 2011, nr 2, s. 61 – 67.

Witaszewski Włodzimierz, Rozwiązanie przestrzenno-funkcjonalne, „Architektura” 1975, nr 1 –2, s. 36 – 40.

Witoszyński Stanisław, Atak na antymiasto, „Przegląd Techniczny” 1969, nr 13, s. 1, 3 – 5.

Wojtkun Grzegorz, Minimalizm w architekturze i urbanistyce mieszkaniowej – próba syntezy, „Czasopismo Techniczne. Architektura” 2008, z. 6-A, s. 587 – 593. http://suw.biblos.pk.edu.pl / resources / i1 / i4 / i8 / i0 / r1480 / WojtkunG_MinimalizmArchitekturze.pdf (dostęp: 20.11.2017).

Bibliografia

Woronowicz Tadeusz, O programowej treści prac konkursowych na centrum Krakowa, „Architektura” 1966, nr 11, s. 448 – 450. W Peru domy rosną razem z rodziną. Prof. Oskar Hansen mówi o koncepcjach rozwoju taniego budownictwa (rozm. przepr. Anna Wysocka), „Express Wieczorny” 1969, nr 92, s. 3.

Wyróżnienie na międzynarodowym konkursie architektonicznym w Japonii na projekt domku prefabrykowanego – „domu przyszłości” – organizowany przez Instytut Misawa Homes – Japonia, „Komunikat SARP” 1973, nr 8 / 9, s. 32.

Wysocka Anna, Obłaskawić molocha urbanizacji, „Express Wieczorny” 1973, nr 142, s. 3.

Wzdłuż, wszerz, w górę? Wybitni architekci o rozwoju naszych miast (rozm. przepr. Jolanta Buchartowska), „Panorama” 1969, nr 48, s. 7 –14.

Zielińska Krystyna, Szansa dla prawnuków (w zakresie budownictwa mieszkaniowego), „Życie Gospodarcze” 1972, nr 50, s. 6.

Ziembiewicz Wojciech, Początki oczekiwanego procesu, „Architektura” 1975, nr 5 – 6, trzecia strona okładki.

Zimowski Andrzej, Era tworzyw, „Perspektywy” 1972, nr 3, s. 39 – 40.

Zipser Tadeusz, Struktura łańcuchowo-trójkątna miasta nowoczesnego. Studium teoretyczne.

Część I, „Zeszyty Naukowe Politechniki Wrocławskiej. Architektura VI” 1964, nr 81.

Zipser Tadeusz, Struktura trójkątowo-łańcuchowa sieci osiedleńczej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Wrocławskiej. Architektura IX” 1967, nr 171.

Zipser Tadeusz, Wizja miast przyszłości, „Polska” 1970, nr 3, s. 3 – 5, 20.

Zipser Tadeusz, Moloch wobec szansy, „Perspektywy” 1972, nr 34, s. 28 –29.

Zipser Tadeusz, The Polycentric Network of Potential Urbanization, „Bulletin of the Polish Academy of Sciences. Earth Sciences” 1987, nr 3, s. 251 –253.

487

Zipser Tadeusz, The Modelling of Large-Scale Concentrations Based on the Interveing Opportunities Idea, „Bulletin of the Polish Academy of Sciences. Earth Sciences” 1987, nr 3, s. 255 –259.

Zipser Tadeusz, Grad są lančano trougaonom, „Arhitectura Urbanizam” 1968, nr 49 – 50.

Zipser Tadeusz, La estructura eslabonada y triangular de una ciudad moderna. Estudio teóretico, „Revista 4FCARM. Federacion de Colegios de Arquitectos de la Republica Mexicana” 1982, t. 4, s. 49 –78.

Zipser Tadeusz, Powiązania transportowe jako generatory struktury przestrzennej systemu osadniczego, „Czasopismo Techniczne. Architektura” 2010, nr 3, s. 21 – 30, http://suw.biblos.pk.edu.pl / resources / i2 / i4 / i1 / i4 / r2414 / ZipserT_PowiazaniaTransportowe.pdf (dostęp: 24.10.2017).

3. Inne Budzyński Marek, Chwalibóg Krzysztof, Górnicki Jerzy, Janczewski Jacek, Kiciński Andrzej, Kowalewski Adam, Rutkiewicz Jan, „Linear Concentration” – a Polish Planning Project for a Linear City.

Maszynopis polskiej wersji tekstu do katalogu wystawy w Royal Institute of British Architects w Londynie w dn. 12 –24 września 1972, b.m. 1972, w archiwum Jana Rutkiewicza.

Buszkiewicz Jerzy, Skibniewska Halina, Wejchert Kazimierz, Opinia o pracy nr 1, Poznań, b.r., maszynopis w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Cęckiewicz Witold, Komentarz do „Osiedli przyszłości” , Kraków 04.03.2012, kopia rękopisu posiadaniu autorki.

Dobrucki Andrzej i in., Analiza i ocena wyróżnionych i nagrodzonych prac w konkursie „Osiedle przyszłości” , Warszawa 1975, maszynopis w zbiorach Biblioteki Politechniki Warszawskiej.

Frydecki Andrzej, [Maszynopis tekstu przygotowanego na Międzynarodową Wystawę Architektury Intencjonalnej Terra-1], Wrocław 1975, w ­zbiorach Muzeum Architektury we Wrocławiu.

Gądek Zbigniew, Elementy architektury krajobrazu otwartego. Celowe i zgodne zależności elementów z otoczeniem przyrodniczym, Kraków 1963.

Praca doktorska napisana pod kier. Włodzimierza Gruszczyńskiego, w zbiorach Biblioteki Politechniki Krakowskiej.

Gądek Zbigniew, Koncepcja formy wielkoskalowej, Kraków 1974. Niepublikowany maszynopis przeznaczony do niewydanego katalogu wystawy Terra-1, w zbiorach Muzeum Architektury we Wrocławiu.

Głuszak Jan, Jak uratować Polskę, jak uratować siebie i swój czas, Tarnów 16 / 17/ XII 1982, rękopis w zbiorach prywatnych.

Głuszak Jan, O krajobrazie otwartym oraz o efekcie kratyzmu, Tarnów, b.r. Niepublikowany maszynopis przygotowany na wystawę Terra-1, w zbiorach Muzeum Architektury we Wrocławiu.

488

Grabowska-Hawrylak Jadwiga, Ekosystem „Wąż” , Wrocław styczeń 2009, maszynopis w posiadaniu autorki.

Hansen Oskar, Hansen Zofia, Osiedle Przyczółek Grochowski w Warszawie, Warszawa 1971, maszynopis w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Hansen Oskar i in., LSC – Lasy Kabackie. Opinie i wnioski z opracowań branżowych. Część druga.

Uwagi do zasady przekroju L.S.C., b.m., b.r., maszynopis w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Hansen Oskar i in., Opis podstawowy [projektu LSC dla Poznania], b.m., b.r., maszynopis w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Hansen Oskar, Hansen Zofia, Hatløy Svein, Problemy projektowe w kształtowaniu wielofunkcyjnych struktur osiedleńczych, w których elementem strukturotwórczym jest przemysł (na bazie O.P.M. w Przemyślu), b.m., b.r., maszynopis w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Informacja dla Sekretariatu Stołecznego Komitetu PZPR w sprawie stanu prac nad studium zagospodarowania przestrzennego dzielnicy Warszawa – Ursynów – Lasy Kabackie opartym o zasadę Linearnego Systemu Ciągłego, Warszawa 01.04.1968.

Jak będziemy mieszkać w roku 2000 [film], reż.

Jerzy Kaden, Telewizja Polska, Warszawa 1971, https://www.youtube.com / watch?v=TqrJbuGHIfA (dostęp: 20.11.2017).

Kowalewski Adam, Rutkiewicz Jan, Sprawozdanie dla SARP, b.m., 17.10.1972, maszynopis w archiwum Jana Rutkiewicza.

Kubik Wojciech, Mieszkanie w aglomeracji węglowej, Warszawa 1971. Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Heleny Syrkusowej, maszynopis w zbiorach Biblioteki Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.

List Stowarzyszenia Architektów w Bergen (Bergens Arkitektforening), oddziału Stowarzyszenia Architektów Norweskich z 16.09.1970 roku do prezesa SARP Henryka Buszki, w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Bibliografia

List z dnia 17.10.1974 roku skierowany do rektora ASP w Warszawie Juliana Pałki przez Ministerstwo Przemysłu Maszynowego, dokument w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

List architekta miejskiego Przemyśla Bogusława Gębarowicza do wicewojewody przemyskiego Tadeusza Deca z dnia 08.12.1975 roku, dokument w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Listy Zofii Kielan-Jaworowskiej z Zakładu Paleozoologii PAN do Jana Głuszaka z dnia 18.03.1976 roku i 19. [nieczytelne] 1976 roku. W archiwum Adama Bartosza.

List dyrektora Ogrodu Botanicznego PAN Bogusława Molskiego do Jana Głuszaka z dnia 20.03.1976 roku. W archiwum Adama Bartosza.

Listy e-mail Waldemara Bezpałki do autorki z dnia 30.11.2011 i 12.01.2012 roku. W posiadaniu autorki.

Maciejowska Alicja, Milli Szczęsna, Płaczące szczęście Jana Głuszaka, 1971 / 1978. Audycja radiowa, http://www.polskieradio.pl / 80 / 1007 / Artykul / 345863,Placzace-szczescie-Jana-Gluszaka (dostęp: 20.11.2017).

Moro Katarzyna, Miasto niezbudowane – konkursowe i niezrealizowane projekty Ryszarda Semki.

Referat na sesji naukowej poświęconej twórczości Ryszarda Semki, Gdańsk 29.01.2009, http://aiw. asp.gda.pl / index.php?aktual / wydarzenia& archive&nid=620 Müller Stefan J., TERRA-X, Wrocław b.r. Opis projektu przedstawiony na Terra-1, maszynopis w zbiorach Muzeum Architektury.

Niepublikowany wywiad ze Zbigniewem Warpechowskim przeprowadzony przez Barbarę Bułdys i Ewę Łączyńską-Widz dnia 21.04.2010 roku. Zapis w posiadaniu autorki.

Niepublikowane wywiady autorki z Mirosławem Zbichorskim z dn. 28.12.2008 r. i z września 2011 r.

Zapisy rozmów w posiadaniu autorki.

489

Ogrodowczyk Tomasz, Portret psychologiczny Oskara Mikołaja Hansena, Toruń 1992. Praca magisterska pod kier. dr Wiesławy Limont, maszynopis w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Sumień Tadeusz, Wyniki analizy opracowań konkursowych w zakresie kształtowania jednostek mieszkaniowych – opracowanie podsumowujące, Warszawa 1975, maszynopis w zbiorach w Bibliotece Politechniki Warszawskiej.

Szpakowska Ernestyna, Architektura miasta idealnego, Kraków 2011. Praca doktorska pod kier. prof. dr. hab. inż. arch. Dariusza Kozłowskiego na Politechnice Krakowskiej. http://suw.biblos.pk.edu. pl / resources / i5 / i2 / i5 / i4 / r5254 / SzpakowskaE_ ArchitekturaMiasta.pdf (dostęp: 20.11.2017).

Zieliński Tadeusz, Opinia o pracy twórczej i pedagogicznej mgr inż. arch. artysty plastyka Wiesława Nowaka, adiunkta Wydziału Architektury Wnętrz Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 07.08.1964. Dokument w teczce osobowej Wiesława Nowaka przechowywanej w Archiwum ASP w Warszawie.

Zipser Tadeusz, [Opis „struktury łańcuchowo-trójkątnej” sporządzony na potrzeby prezentacji na Międzynarodowej Wystawie Architektury Intencjonalnej TERRA-1], Wrocław, b.r., w zbiorach Muzeum Architektury we Wrocławiu.

Toeplitz Kazimierz L., Wnioski końcowe z prac nad założeniami rozwoju osadnictwa, [Warszawa] 1970, maszynopis w zbiorach Biblioteki Politechniki Warszawskiej.

Uzasadnienie wniosku o przyznanie doc. Wiesławowi Nowakowi Nagrody Ministra Kultury i Sztuki w roku 1975 za twórczość artystyczną, Warszawa, b.r. Dokument w teczce osobowej Wiesława Nowaka przechowywanej w Archiwum ASP w Warszawie.

Warunki konkursu otwartego nr 537 na opracowanie koncepcji programowo-przestrzennej i technicznej osiedla przyszłościowego Zegrze w Poznaniu, Poznań, październik 1973. W archiwum poznańskiego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich.

Wywiad przeprowadzony z Oskarem Hansenem przez Jarosława Sulaka dnia 15.02.2003 roku, maszynopis w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Zalewski Wacław, Opinia, Cambridge 25.05.1965.

W archiwum Ryszarda Semki.

490

Emilia Kiecko

Przyszłość do zbudowania Futurologia i architektura w PRL © Copyright by the author and Fundacja Bęc Zmiana

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

ISBN 978-83-62418-86-2 Redaktor prowadząca Ela Petruk, Aleksandra Kędziorek Redakcja Kacha Szaniawska Korekta Anna Wojczyńska Pozyskiwanie praw do ilustracji Matylda Dobrowolska Projekt graficzny i skład Tomasz Bersz Przygotowanie zdjęć do druku Krzysztof Krzysztofiak Złożono krojami Nue Haas Griotesk, New Zelek (threedotstype.com) Wydawnictwo poczyniło wszelkie starania, aby skontaktować się z właścicielami praw autorskich zamieszczonych ilustracji, w razie pominięcia któregoś z właścicieli prosimy o kontakt z wydawcą.

Druk Hera Drukarnia Offsetowa ul. Słoneczna 2 05–270 Marki Wydawca Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana ul. Mokotowska 65/7 00-533 Warszawa www.beczmiana.pl bec@beczmiana.pl

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego.

Na okładce wykorzystano zdjęcia z archiwów Ryszarda Semki, Piotra Perepłysia, Muzeum ­Architektury we Wrocławiu oraz Fundacji Zofii i Oskara Hansen.

PARTNER

Publikacje Fundacji Bęc Zmiana

www.beczmiana.pl / sklep zamówienia: sklep@beczmiana.pl

Seria WIZUALNA

Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2011

Magda Szcześniak, Normy widzialności. Tożsamość w czasach transformacji, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2016 Kultura wizualna w Polsce. Fragmenty, red. Iwona Kurz, Paulina Kwiatkowska, Magda Szcześniak, Łukasz Zaremba, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2017 Kultura wizualna w Polsce. Spojrzenia, red. Iwona Kurz, Paulina Kwiatkowska, Magda Szcześniak, Łukasz Zaremba, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2017 Łukasz Biskupski, Prosto z ulicy. Sztuki wizualne w dobie mediów społecznościowych i kultury uczestnictwa, partner: Uniwersytet SWPS, Warszawa 2017

Seria DESIGN / PROJEKTOWANIE Nerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projek­ towaniu, red. Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009 Jakub Szczęsny, Wyspa. Synchronizacja, red. Kaja Pawełek, Warszawa 2009 Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, red. Marek Krajewski, Warszawa 2010 Monika Rosińska, Przemyśleć u / życie. Projektanci.

Przedmioty. Życie społeczne, Warszawa 2010 Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2010 Artur Frankowski, Typespotting. Warszawa, ­Warszawa 2010 Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, Postmodernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012

Natalia Fiedorczuk, Wynajęcie, Warszawa 2012 Maciej Rawluk, Przystanki polskie. Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012 Chwała miasta, red. Bogna Świątkowska, ­Warszawa 2012 Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż, Warszawa 2013 TR Laszuk. Dizajn i rewolucja w teatrze, współwydawca: TR Warszawa, Warszawa 2013 Marek Krajewski, Są w życiu rzeczy… Szkice z ­socjologii przedmiotów, Warszawa 2013 Miasto-Zdrój. Architektura i programowanie zmysłów, red. Bogna Świątkowska, Joanna Kusiak, Warszawa 2013 TypoPolo. Album typograficzno-fotograficzny, red. Rene Wawrzkiewicz, Warszawa 2014 My i oni. Przestrzenie wspólne / projektowanie dla wspólnoty, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2014 Justin McGuirk, Radykalne miasta. Przez Amerykę Łacińską w poszukiwaniu nowej architektury, współwydawca: Res Publica, Warszawa 2015 Claire Bishop, Sztuczne piekła. Sztuka partycy­ pacyjna i polityka widowni, Warszawa 2015 Smutek konkretu. Materializacja idei, red. Maciej Frąckowiak, Magda Roszkowska, Bogna ­Świątkowska, Warszawa 2015 Adrichalim / Architekci, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2016

Architektura VII dnia. Wydanie I, red. Kuba Snopek, Iza Cichońska, Karolina Popera, współwydawca: Biuro Festiwalowe Impart 2016, Warszawa 2016

Zygmunt Bauman, Irena Bauman, Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera, Zarządzanie w płynnej nowoczesności, Warszawa 2017

Architektura niezrównoważona, red. Kacper ­Pobłocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2016

Marek Krajewski, Incydentologia, Warszawa 2017

Rem Koolhaas, Śmieciowa przestrzeń. Teksty, ­wydawca: Fundacja Centrum Architektury, partner: Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2017

Seria ORIENTUJ SIĘ

Seria KIESZONKOWA

Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Podręcznik kolekcjonera sztuki najnowszej, Warszawa-Kraków 2008

Markus Miessen, Koszmar partycypacji, Warszawa 2013

Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza, Warszawa-Kraków 2008 (książka dostępna również w wersji angielskiej)

McKenzie Wark, Spektakl dezintegracji. Sytuacjoni­ styczne drogi wyjścia z XX wieku, Warszawa 2014

Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, 77 dzieł sztuki z historią. Opowiadania zebrane, Warszawa 2010

Kuba Snopek, Bielajewo. Zabytek przyszłości, ­Warszawa 2014

Mikołaj Długosz, 1994, Warszawa 2010

Karolina Ziębińska-Lewandowska, Między dokumentalnością a eksperymentem. Krytyka fotograficzna w Polsce w latach 1946 –1989, Warszawa 2014 Deindywiduacja. Socjologia zachowań zbiorowych, red. Marek Krajewski, Warszawa 2014 Błażej Prośniewski, Gust nasz pospolity, Warszawa 2014 Paweł Mościcki, My też mamy już przeszłość.

Guy Debord i historia jako pole bitwy, współwydawca: Instytut Badań Literackich, Warszawa 2015 Andrzej Marzec, Widmontologia jako teoria filozoficzna i praktyka artystyczna ponowoczesności, Warszawa 2015 Przewodnik dla dryfujących. Antologia sytuacjonistycznych tekstów o mieście, red. Mateusz Kwaterko, Paweł Krzaczkowski, Warszawa 2015 Koniec kultury – koniec Europy. O fundamentach polityki, red. Pascal Gielen, Warszawa 2015 Markus Miessen, Koszmar partycypacji + Niezależna praktyka, Warszawa 2016 Kuba Szreder, ABC Projektariatu. O nędzy projektowego życia, Warszawa 2016 Paweł Mościcki, Foto-konstelacje. Wokół Marka Piaseckiego, Warszawa 2016

Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Za fotografię!

W stronę radykalnego programu socjologii wizualnej, Warszawa 2010 Cecylia Malik, 365 drzew, Warszawa 2010 Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, red. Maciej Frąckowiak, Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Konrad Pustoła, Widoki władzy, Warszawa 2011 David Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i ­miejska rewolucja, Warszawa 2012 Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca: Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012 Rafał Drozdowski, Maciej Frąckowiak, Marek ­Krajewski, Łukasz Rogowski, Narzędziownia. Jak badaliśmy (niewidzialne) miasto, Warszawa 2012 Fanny Vaucher, Polskie pigułki / Polish Pills / Pilules polonaises, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2013 Janusz Minkiewicz (tekst), Eryk Lipiński (ilustracje), O piesku dziwaku, Warszawa 2014 Ha ha Ha-Ga, red. Anna Niesterowicz, Zuzanna Lipińska, Warszawa 2015 Andrzej Tobis, A-Z. Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego, współwydawca: Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2014

Gilles Deleuze, Félix Guattari, Kapitalizm i ­schizofrenia II: Tysiąc plateau, Warszawa 2015 Harry Lehmann, Rewolucja cyfrowa w muzyce.

Filozofia muzyki, Warszawa 2016 (ebook) Mikołaj Długosz, Latem w mieście, współwydawca: TV Working Studio, Warszawa 2016

Seria KULTURA NIE DLA ZYSKU Czytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. ­zbiorowa, Warszawa 2009 Ivan Illich, Odszkolnić społeczeństwo, Warszawa 2010

Fanny Vaucher, Polskie pigułki 2 / Polish Pills 2 / Pilules polonaises 2, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2016

Dragan Klaić, Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa współpraca kulturalna. Przewodnik, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011

Zuzanna Fruba, Dziwny dom nad Wisłą, Warszawa 2016

Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa, Warszawa 2011

Seria Z MAPĄ Kacper Pobłocki, Kapitalizm. Historia krótkiego trwania, Warszawa 2017 Joanna Kusiak, Chaos Warszawa. Porządki ­przestrzenne polskiego kapitalizmu, partner: Muzeum Warszawy, Warszawa 2017

Kwartalnik „FORMAT P” # 1 Piekło rzeczy, Warszawa 2009 # 2 Bóle fantomowe, Warszawa 2009 # 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, Warszawa 2009 # 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, Warszawa 2011 # 5 Wystawy mówione / Spoken Exhibitions, ­Warszawa 2011 # 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st. ­Warszawy, Warszawa 2012 # 7 Ziemia pracuje! Wystawa o mauzoleach, ruinach i szlamie, Warszawa 2013 # 8 Nieposłuszeństwo. Teoria i praktyka, Warszawa 2013 # 9 W stronę leksykonu użytkowania, Warszawa 2014 # 10 Subterranea, Warszawa 2014

Fabryka Sztuki. Podział pracy oraz dystrybucja kapitałów w polu sztuk wizualnych we współczesnej Polsce, raport Wolnego Uniwersytetu Warszawy, Warszawa 2014 (wersja polska i angielska)

Seria EKSPERYMENT Znikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, ­Warszawa 2009 Katarzyna Krakowiak, Andrzej Kłosak, Słuchawy.

Projektowanie dla ucha, Warszawa 2009 Magdalena Starska, Dawid Wiener, Komunikacja.

Pogłębianie poczucia przestrzeni, Warszawa 2009 Aleksandra Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa jako struktura emergentna, Warszawa 2009 Janek Simon, Szymon Wichary, Zmaganie umysłu ze światem. Gry losowe, Warszawa 2009 Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek, Jan Dziaczkowski, Góry dla Warszawy!, Warszawa 2009 Kasia Fudakowski, David Álvarez Castillo, Pokonać obiekt. W wypadku rzeźby, Warszawa 2009 Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. ­zbiorowa, Warszawa 2012 Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego, red. Karolina Breguła, Warszawa 2012 Helibo Seyoman, red. Martin Conrads, Franziska Morlok, Bogna Świątkowska, Warszawa 2016

Jak architekci i urbaniści w czasach PRL wyobrażali sobie miasta przyszłości?

Książka, będąca pierwszym tak obszernym studium polskiej architektury i urbanistyki „jutra”, prezentuje projekty z lat 60. i 70.

XX wieku. Wyjątkowe i niepublikowane wcześniej materiały archiwalne pokazują szeroki wybór znanych i zupełnie zapomnianych projektów, takich jak „miasta wstęgowe” Włodzimierza Gruszczyńskiego, futurologiczne jednostki mieszkalne Jana Głuszaka „Dagaramy”, Linearny System Ciągły Oskara Hansena, „zespoły wieżowo-mostowe” Wiesława Nowaka czy projekt „Terra X” Stefana Müllera. dr Emilia Kiecko – historyczka sztuki, adiunkt w Insty­tucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. Pracę doktorską obroniła na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Laureatka nagro­dy im. ks. prof. Szczęsnego Dettloffa dla młodych historyków sztuki (2015) oraz konkursu grantowego Narodowego Centrum Nauki „FUGA 5” (2016). Zajmuje się teorią architektury i urbanistyki XX wieku oraz utopiami architektonicznymi.

ISBN: 978-83-62418-86-2

honoraria: autor, redakcja ­języ­ko­wa i korekta, projekt graficzny i skład, koordynator produkcji 22,11 zł koszty druku i papieru

16,10 zł

koszty utrzymania książki w obie­ gu: praca księgarzy i magazynierów, transport, magazynowanie, dystrybucja, promocja 4,17 zł marża księgarń i hurtowni 42,38 zł zysk przeznaczany na realizację celów statutowych Fundacji Bęc Zmiana 0,00 zł podatek 5% cena

4,24 zł 89,00 zł