energie, creatie, inspiratie ...
E C I C U L T U U R F A B R I E K R O E R M O N D
2013
“Historie bepaalt meestal de toekomst van iets.� Ton Kleinjans Architect
“In dit proces was er een grote dosis lef nodig.� Ferdinand Gremmen SDK Vastgoed
GEDICHT
Er is een oud Duits lied dat zingt over een huis, het oude Duitse lied zingt over het oude huis, Ich bin ein altes zimmer, Hab viele menschen schon gesehen Die kamen meist fur immer Ich sah sie kommen bleiben gehn… Zo ben jij, oud karkas van mijn spelende jeugd, voor mij, levend, ademend, zuchtend, smachtend groeiend als een lichaam van steen van staal, van hout en glas. Elke steen een cel van jouw harde huid, elke houten balk en stalen buis, botten en ruggengraat van jouw ouder wijzer wordend lijf dat al zolang danst door de tijd op de cadans van deze stad. Je voeten onwrikbaar geankerd in dragende grond die ooit tot fundament werd gestampt door naakte geteisterde voeten van spinners en lakenwevers en werd doordrenkt van hun gloeiend zweet. In jouw muren ligt de stille kroniek van jouw leven verzonken in de adem en stemmen van de priesters, directeuren en ambachtslui die hier kwamen, bleven en weer gingen, Ich bin ein altes zimmer, Hab viele menschen schon gesehen En ja, de tijd zal jouw stenen boek weer herschrijven, keer op keer, generatie op generatie en elke steen, elke tegel, elke muur, elke kamer in jouw lijf zal alleen maar rijker worden wijzer en menselijker.
Ich bin ein altes zimmer, Hab viele menschen schon gesehen Die kamen meist fur immer Ich sah sie kommen bleiben gehn… En nu schrijft voorbijtrekkend licht door jouw opengevallen daken lichtende tekens van nieuwe toekomst op verweerde muren, groeien planten en bomen als nieuw leven uit gebarsten beton en door kapotte vensters. Ich bin ein altes zimmer, Ich sah sie kommen bleiben gehn… Vandaag wordt opnieuw een verbond gesloten tussen mens en steen, een handdruk tussen leven en materie, versmelten steen en mens tot scheppers van nieuwe ruimte waar weer nieuwe mensen kunnen groeien, en kunst kan bloeien als klimop tegen oude verweerde muren, waar frisse ideeën rijkelijk kunnen stromen als het eeuwige water van de oude Roer en als nieuwhelder licht dat binnenvalt door jouw oude ramen. Ich bin ein altes zimmer Soms is het goed om oude veilige kamers te verlaten in sterke tocht van nieuwe winden rechtop te gaan staan, en nieuwe wortels te planten in platgetreden gronden en nieuwe toekomst te bouwen op het oude fundament
Hans van Bergen © Hans van Bergen, Roermond 2010 Stadsdichter Roermond
“Uit mijn jongste jeugd koester ik de herinnering aan de Electro Chemische Industrie aan de Meules.”
Tilman Schreurs projectwethouder (2002 – 2010)
VOORWOORD A ls we ECI ze gge n, be doe le n we de ECI Cultuur fabr ie k. Uit mijn jongste jeugd koe ster ik de he rinne ring a an de Ele ctro Che mische Industr ie a an de Meule s, e en fabrie k wa ar late r ze lfs nog ve r pak k ingsmate r iale n zijn ge produce e rd. Ik kon niet ve r moe de n dat e e n he de nda agse droom we r ke lijk he id zou worde n: de ECI Cultuur fabrie k.
wa ar voor de ge me entera ad in ok tober 20 08 de piketpalen he ef t ge slagen. De volge nde stap was in ma ar t 20 0 9 met het sluiten van e en intentie overe enkomst door de G e me e nte Roermond met Roerdelta Proje ctont wik kelingsma atschappij e n BOEi (Nationale Ma atschappij tot Behoud, O nt wik keling en E x ploitatie van industr ie e l e r fgoe d).
He r be ste mme n van monume ntale panden is e e n complexe, ma ar ge e n onmoge lijke opgave als je met e ne rgie ke par tne rs het lef he bt om die stap te make n. Het be sef van historische rijkdom die tot opbloe i kan kome n, kan ve e l rade re n in bewe ging bre nge n. G e me e nte Roe r mond he ef t dat met ze e r nauw betrok ke ne n a angetoond. Met wethoude r Jos van Rey vanuit de ont wik ke ling van Roe rde lta heb ik als wethoude r in het licht van accommodatie be le id, eve nals mijn opvolgste r Raja Moussaoui, bouwste ne n voor de ECI Cultuur fabr ie k kunne n a andrage n. Met Provincie, Rijk, buurgeme e nte n, vanze lfspre ke nd e e n proje ctont wik ke la ar, en het VSB Fonds he ef t de G e me e nte Roe r mond het plan ECI Cultuur fabr ie k handen en voete n kunne n geve n. Het histor isch ve r ha al in dit r ijke lijk ge ï llustre e rd boek ge ef t e e n uitge bre id be e ld van de totstandkoming van ECI Cultuur fabr ie k,
Nog ge e n vie r ma anden later, op 3 juli 20 0 9, gaf de geme entera ad groen licht voor de concrete inv ulling van het plan. In de cember van dat ja ar lag er e en str uctuurschets voor de gebr uikers. En op 10 september 2010 vond de e erste ste e nle gging pla ats. De k war tier maker stond voor de ta ak om onder tijdsdr uk de bouw te coördine ren en de basis te le ggen voor é én organisatie. In september 2012 volgde de openstelling. ECI Cultuur fabr ie k he ef t de status van e en monumenta al pand met vele, eigentijdse wa arde n. De toe gankelijk heid van het gebouw en het cultuura anbod maken voor jong e n oud de we g v rij na ar ECI Cultuur fabriek als culture el middelpunt van de Eure gio.
“Het meeste werk zit in de dingen die je niet kunt zien.” Raja Moussaoui
projectwethouder (2010 – 2012)
VOORWOORD De ECI Cultuur fabrie k is e e n complex met e e n die pe e n r ijke histor ie op e e n bijzondere loc atie. Ee n karak te r vol pand dat nieuw leve n is inge bla ze n e n te genwoordig op zijn beur t e e n bron is van cre ativite it e n cultuur. Het oude ECI-pand he ef t jare n ge kampt met le e gstand, op e nig mome nt we rd het zelfs door de brandwe e r ge br uik t als oefe npla ats. Dan komt e r e e n mome nt dat de vra ag zich a andie nt of het monume nt e e n wa ardig voor tbe sta an ve rdie nt of dat het in ve r val ge ra ak te pand zou moete n ve rdwijne n? In e e n stad met e e n historische rijkdom e n met historisch be sef zijn de hande n op e lka ar ge k re ge n om invulling te geve n a an deze fantastische he r be ste mming. Dat cultuur e e n ve r binde nd e le me nt is dat niet k ijk t na ar achte rgronde n van mensen bewijst ECI we l. T ijde ns de re stauratie he ef t de ECI gef unge e rd als le e r linge nbouwpla ats wa ar jonge timme r lui e r var ing konde n opdoe n e n e r zelfs e en ba an a an he bbe n ove rge houde n. Me nse n die in de ar be idsmar k t e e n k wetsbare positie he bbe n k re ge n de ge le ge nhe id om e e n wa ardevolle bijdrage te leveren. De a anloopbr ug bij de ingang is door jonge L imburgse te chnische talenten ont wor pe n. En voor de tome loze inzet van de talloze v r ijwillige rs blijf ik dank ba ar. Ee n groot proje ct als ECI die nt be re ik ba ar te zijn voor e e n grote doelgroep. De slogan “ECI is e r voor ie de re e n” is dan ook niet uit de lucht ge gre pe n ma ar is le idend.
Het dra ait niet alle en om de fra aie wijze wa arop de ECI Cultuur fabriek is ge re staure e rd ma ar vooral ook wat er vanaf de oplevering allema al gebeur t. Het r ijksmonume ntale complex wordt gebr uik t als theater z a al, poppodium, ex positie r uimte, cultuureducatie, dansz a al, f ilmz alen, evenementenlocatie en dive rse multif unctionele r uimten voor culturele activiteiten. Niets minder dan het Bonnefante nmuseum Ma astr icht ne emt de inv ulling van de ex positier uimte voor zijn re ke ning, wa ar bij exclusief in L imburg jonge kunst z al worden getoond. Het e nthousiasme e n de betrok kenheid van alle par tijen is groot. O p alle s van wat we in de volle bre edte onder kunst versta an, ga at ECI Cultuur fabr ie k e e n eigen stempel dr uk ken. Da arom is de combinatie met het ste r re nre staurant O ne eigenzinnig en ook passend. De ster ren van de hemel koke n is e e n kunst en Roer mond wil op ha ar beur t op culture e l vlak number one zijn. Hie r k r ijg je beleving bij kunst, of je er e en cursus volgt, he erlijk wilt dineren of na ar het the ate r, de bioscoop of e en ex positie ga at. Ik be n e r van over tuigd dat ECI Cultuur fabriek de har ten z al winnen van kunstlief he bbe rs e n e en a anmoediging z al zijn voor mensen voor wie kunst nog e e n ontde k k ingsre is is. Roer mond be oogt e en stad te zijn die zich ook ste eds me e r als cultuurstad ga at prof ileren. Cultuur ga an we hier beleven in alle denk bare vor me n e n voe le n tot in onze ha ar vaten!
INLEIDING Voor u ligt e e n be e ldr ijk docume nt ove r de re stauratie e n he r be stemming van de ECI Cultuur fabr ie k, cre atieve bron van e ne rgie. Prachtige foto’s illustreren het wer k dat er ve r r icht is om de le e gsta ande fabr ie kspande n tot e e n br uise nd culture el centr um, ker n van Roe rde lta, om te tove re n. D it boe k ne e mt u me e na ar de bijzonde re ge schie de nis van Ste eleiland en het ECIte r re in e n de ge da antewis se ling die de ECI Cultuur fabr ie k he ef t doorgema ak t tijdens het he r be ste mmingsproce s. In de te kst wordt ve r te ld hoe ve rschillende mensen en be dr ijve n e ne rgie in de ECI he bbe n ge stoke n om de schoorste e n we er te doen roken. Ee n woordje van dank a an de subsidieve rstre k ke rs is hie r we l op zijn pla ats. Zonder hen was de re stauratie e n de he r be ste mming van de ECI niet moge lijk gewe e st. Tenslot te wordt e e n tipje van de sluie r opge licht ove r de cre atieve e ne rgie die de ECI inmiddels ter ugge ef t a an de same nleving. De be doe ling van de make rs van dit boe k is om vooral met be e lden de transfor matie van de ECI Cultuur fabr ie k vast te le gge n, gewoon zoals het ge ga an is, en als herinnering voor ie de re e n die e r bij betrok ke n was of nog is, ma ar in de e erste pla ats als groot e e r betoon a an de ECI ze lf. Zij hope n dat u dit boe k met plezie r le e st en de foto’s met ve e l bewonde r ing be k ijk t.
36 40
Veranderende rolverdelingen en nieuwe samenwerkingen De
12
29
CI terrein door Van Pol Beheer n Roerdelta, aangenomen door “Als Roermond 2001 Etil-rapport in het nog een jaar 2006 Stichting Moordzaken langer had onderzoek RO-groep 2007 werkgeduurd, ta met gemeentelijk wasen deprovinar Hamburg 2007 ontwikkelingshele fabriek in ta Red Concepts 2007 aanvraag de Roer 2008 intentieovereenkomst gewaaid.” eente-Boei inzake haalbaarPiet van Pol 2008 Roermondse delegatie beiek Ulft en Verkadefabriek Den entarisatie wensen culturele inOntwikkelingscombinatie ECI t 2009 positief besluit gemeen-
id he e le n o ti w is nc n ou u o f b g ct g oo en i te an h h v c n he et om ar sc xi u , i n e s o l g i h va lo en mp si l ke d te po o e c a y d r ij s t n hi m ng sc ke ie k a en de e r l k b be nd we eg fa en n nd mo le uk ee er ke dr he n o e k n e i g R e it et in gw en ez ed l a n e n e de b l f go be r e r a e n a rd ë le de sw id tri on e he us d m n a ti za he e ld in mt ” e . rg ne bu m Li ne ch
ga
60
Hoe w
Ton K
Arc
pat
el h
Projektontwikkelingsmaatschappij
en VolkerWessels een nieuw bedrijf opgericht; de Ont-
van projectmanager en directievoerder. En de gemeente
wikkelingscombinatie ECI bv. Dit bedrijf neemt de
Roermond focust zich op een mogelijk toekomstig gebruik
het nieuwe stadsdeel Roerdelta en in eerste instantie
risicodragende investering in de restauratie en herbe-
van de ECI als nieuwe culturele hotspot voor de regio. Zij
begaan met het lot van de ECI. Tot 2010 is Roerdelta bv
stemming van de ECI over van Roerdelta bv. SDK Vast-
stelt kwartiermaker Ger Bothmer aan die zich richt op het
een samenwerking tussen Nouville Ontwikkelaars en
goed treedt op als gedelegeerd ontwikkelaar. Ferdinand
opzetten van één organisatie voor de toekomstige exploi-
van Pol Beheer. In 2010 neemt SDK Vastgoed de aandelen
Gremmen, directeur van SDK Vastgoed: “De aandeel-
tatie en de uitwerking van de inrichting van het gebouw.
in Roerdelta over van Nouville Ontwikkelaars. Piet van
houders van de ontwikkelingscombinatie toonden lef.
De nieuwe organisatie wordt uiteindelijk de Stichting ECI
Pol: “De ECI is een bijzonder en beeldbepalend gebouw
Door de risicodragende investering in de restauratie en
Cultuurfabriek.
in Roerdelta. Gelukkig hebben we het op tijd weten te
herbestemming van de ECI op zich te nemen in plaats van
behouden voor de stad want als we nog een jaar gewacht
de plannen, in afwachting van de gewenste zekerheden, te
hadden was het gebouw de Roer in gevallen.”
laten stranden op de tekentafel.”
Als in 2009 de herbestemming van de ECI door Roer-
BOEi -de nationale maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling
delta bv op problemen stuit wordt door Van Pol Beheer
en Exploitatie van industrieel erfgoed- krijgt dan de rol
ine
Ontwerpend bouwen O p basis van de toe geze gde cascore stauratie subsidie
met de re stauratiewe rk z a amhe de n. D it ondanks nog e n
de te chnische uit we rking van de he rbe ste mming, de f worde n e n de subsidieve r strekking.
teraad inzake haalbaarheidsstudie ECI 2009 toekenning subsidie Rijksregeling wegwerken “A restauratieachterstanden 2009 aanstelling worls het d t s te m n iets door t ooi kwartiermaker 2009 start casco me elt het gemeente er v oo r restauratie 2010 architect Ton Kleinjans wordt .” bij de ECI betrokken 2010 ontwerp en uitwerking herbestem ming 2010 officiële openstelling leerlingwerkplaats 2011 bestemmingsplan Roerdelta fase 1 vastgesteld 2011 start programmeringswerkgroep 2011 opening bezoekerscentrum 2012 aanstelling directeur ECI Cultuurfabriek 2012 oplevering ECI Cultuurfabriek 2012 verkoop ECI Cultuurfabriek aan gemeente Roermond 2012 gebruikers verhuizen naar de ECI 2012 openstelling ECI Cutuurfabriek
72 De
Roerdelta
56
af
Van Pol Beheer
bv
(hierna: Roerdelta bv) is de gebiedsontwikkelaar van
van
hite
ct
leinja
Vlak voor de start van de restauratie wordt er asbest
onderdak gevonden in de ECI. Zo is er voor de ‘ontelbare’
onderkomen voor vleermuizen, staat regelmatig onder
geconstateerd in het gebouw. Het brengt de ontwikkelaars
vleermuizen gedurende de bouw voorzien in een tijdelijk
water, en is intussen afgesloten. Dat geldt ook voor de
in een patstelling: het gebouw is niet veilig voor
onderkomen en is in de kelder onder het theater een nieuw
ruimte onder een oude liftschacht in het complex. In de
asbestsaneerders en tegelijkertijd mag de aannemer
vleermuisverblijf gerealiseerd. Ook de talrijke tongvarens
Tweede Wereldoorlog hebben daar onderduikers gezeten.
het gebouw niet veilig maken, laat staan betreden,
die zich in de muren hadden genesteld zijn stuk voor stuk
Bewijs daarvoor is dankzij de restauratie van de ECI ook
vanwege diezelfde asbest. Samen optrekken en per deel
verplaatst naar een minder kwetsbare plek nabij de Roer.
geleverd. In de ruimte is een muurtekening gevonden (zie
voorzieningen treffen, heeft ertoe geleid dat de asbest
De steenmarter en kerkuil zijn, ondanks vermeldingen in
pagina 27), waaruit blijkt dat zeker één persoon daar in
toch voor de restauratie is verwijderd zonder dat er tijd
het onderzoek, door de projectontwikkelaars nooit gezien.
1943 een maand ondergedoken heeft gezeten.
86
be ste mmingsplan Roe rdelta fase 1 vastge steld e n de
ge geve n. D e tijd be gint te dringe n om in het voorja a r v
te r be schikking te stelle n a an de Stichting ECI Cultuur te voe re n.
Net als bij de cascore stauratie, die inmiddels grote nde e
de he rbe ste mming dat ve elvuldig ove rle g op de bouwp
ondanks de initiële ove re e nkomste n met de DRU -fabri
om e e n eige n spe cifieke oplos sing vra agt. He r ha aldelij
p Tijde ns het ont we rptraje ct bijvoorbe eld is het filmhui e st
a moge l na a r de huidige plek. D it had te make n met vde
de o
ud e
rd o
m
Ra
82
ja
96
e
n e n projeectie wa a rdoor e r voldoe nde r uimte ontstondevoor be
P
n
me
nt
ac
e rhet dan nog e bde laste nminute ap Tijde ns de bouw zijn cwijzigin v ate i e s nh onde de gebr uike r s e e n n geze , re dr uk ehebbe ur t h die hetcbouwe t rs ltu t e f n u & van de theate r z a alu bijvoorbeveld komte het nieuws dat h f o I feCnde de ncc h e n betref erband met s -theatekreise a moet zijn in ve C film s d d E , o n ie , k . n he ef opa rchite cti l leen ie de recern die voorbe b r reidinge e st getrof fn
h u e fa or nie b l dacht. sc ss al romgezet in u rn, uitgewe v oteke ninge c h rk t epn,uitge e t u Elke l t u r z sa al te VUiteinde id o e 1 t inatuurlijk. C utheate h e lijk isI de e i d well s apangepast a k d u j n l a li bi EC or ge zo n komste nvan v o ge efi jtn .h o meindr 2011 n Ookv ade re staurant O ne c e z e a r in te eer ste instantie i e d stigd dwa et h t is nu bgeve re staurant a at lic mo t e is et ra na t d voor zie n. Hie rdoor ar ee s e nlocatie voor h u kn nieuwe an j r o i a d m het hoofdtrapper b nhuis. Ook de inrichting van het pop ed fil na a s t eenn .conce rw vanwe ge het tee n. b e ns optre D ageluidk tijde e t de ns u d n van i ie n i an alleo rneuze O ndanks de uitdaginge ne sta bouw a n i e de m r br e w e e r e r dane ne e ns wordt zijn de lijne n kor t.dMe e m i n t e r ter ra plekke d pl i e de schets od g de uit we rking van pas ou k s volgt.p rZeo steveane n bn na pi eh op het zelfde doel gaf: de opesning in i septe r a2012, ge l m mbe e e e i f t e t rs tis Tw He dive ar I. or EC zeer vo t t n he dach va n al aa za h c er i t l ea ste e th uw d De nie wen de jk ieu eli rn k e r v m e 57c h t e p a O nd rd wa wo n ke w ’ l a za
ij op a rc h ite het Nog een bijzonder aspect waar tegenaan gelopen werd Onder het theater is een kelder gevonden met een deur ct T pu n va n on t sto K le sta l nd dichtbij het water. Ook lopen er diverse gangen onderdoor inja om is de flora- en faunawet. In de jaren van teloorgang geh K le ns me aa ld inja v hebben beschermde planten en dieren spontaan t die naar de silo’s voerden. De beroete kelder, dankbaar o p ns h ’ do lgen en s zijn ioen ad m or s zij cur de te g n e e t E r z icu aa n igen CI ijn kam lu m Ont s t aa , we pA w wik , ge oor t va rd rc h den noe keli K le nd itec inja ge ien ngs d ie ‘toc ten x pe st e ns: com ron h de E nd de p r t is “Bij d 19 bin CI C eD eo der lek de E at ie 20 z R u m n.” U b lt . CI C , sa fa b ela ijn uu r st r u Volg ng r geb r m u lt u f ie a “ e er e Het br ie en s k op nm ijke ouw urf d is de a g k r e a dw sc h e t da n aa n , de br ie bou Hu r rc h i l in a re fun te p w het k v in wate e itec enc nv nct ie de ak k geb an h ij r t be d o m , R m Ton i e o de k de o er olen beto ple n. uw. u itg paa de Kle c : x o v h n, to s d lt d e H n is e isto inja bre it b d ie oe h r sc st r u en v ro e h is en h ns id o ep a r h e ie de e c e r i s t ei llen t ies ger pec tor ie va n ston a lt ee l nde om lan ifi d o de z m gev r zo d e n mo ij de to ek k d ge en , twi on o bou ple ek . ing der f k h a a v c k e w k e o b r e .” kom nste De fa sc ak te t ho eld nst ij r iek rge hou Voo ges le d o s ine o stoo r n d t im p n r g . gek en , u ju tev , he ch ie ba s h ij reis er t en s mm er r eg bij ist z b eg is v bbe den . N hem ion ten ach en. het an on, o in na eem eee . De is v . “R ine En t he h ie lle tere dee an ond bijv mu va n ater dat r ko r u im rd. Do d u ite ssa de ziek oor 186 ma or Ned mt om nt. r aa fa b tes bee sc h a 5 sto oos we l H erla k het r iek r et is nu d b t de ld h ool ten het lich nd gelu nd! e la e E e hee e g z g e n h C t t er ic en aat En n so id v bin I Cu ier she “He ft d d de g h o n o an d d iv t lt m t r e D aa r r e da k is.” uu r t on n, m er s e hu me r eg bu it ebe n aa e ouw td e b e d a s id en Expositie & cursussen tota ov e lgev ov e ek k ar g t u st s u ige en u it r it le n e o in e in pec h c d f e ede hte u nc de bou gs te s age g. n zo th ifie r o n da n lu ind t pod e wru n ie ke Het Bonnefante e nde s va om en n Roe r mond he ef t in de ECI Cultuur fabriek e e n eige n expositie r uimte. Hie r wordt drie sz a was iu m ma imte eise tw d r p n a a g c a a l: esc t he tgev het ne de r t ij en ”, v e j h n r ja ar e e n te ntoonstelling inge richt van mode r ne kunst van jonge kunste na ar s uit de eure gio, t t g c e d e je i o o e o r k r e r u im ph lu id mp volg . Ik ma al pe t aa m fi lm Pr e e le h s e t n t te p x e z aa Ton a ls rob b ge het s fu zijn l is lem een K le t n g v r inclusief V la ande re n e n Noordrijnland-We st fale n. Ee n vie rde ke e r moet de expositie in same nwe re bo ct io ach olge at ie het inja fa b uw nee t st ns K r iek k in n s. z aa : “H r uc lm r en leinkingspra ak zijn met de ande re bewone r s van de ECI Cultuur fabriek. k h Voo gew tur et e de et g va n jan et g r he en te ees lka e b s d elu o t t a e t ij wat uw en d r te pop ve r id b d zij fahr t , de e e r ste expositie van Bonnefante n Roe r mond, is e e n groepste ntoonstelling van a an n ie isNacht held at m ve r in n de uw nb bin er e oet en zijn eho is, is den n en je o te , ge ude . He n ie ok b dstor ef t e me nde, jonge Eure gionale kunste na ar s. D e expositie r uimte van het Bonnefante n, tota al duize nd n. W uw.” t is sc h lijv de f a e r ijf en z t ou chte vie rkante mete r ve rde eld ove r t we e ve rdiepinge n, ade mt nog de sfe e r van de ECI -fabriek. Teve ns is Dat abr t a ls ien d is iek de s r . De ‘de , is kar por pat oud ak te spo e r nog graf fiti te zie n die in de le e gstandsjare n is a angebracht. Kunst in kunst dus. en v ine gela r, w an va n de t ten at K de o ij e le db n D e ECI Cultuur fabriek bie dt cur sus se n voor jong e n oud op het gebie d van be elde nde kunst, foto inja ude eho ns v rdo ude m’. ade n grafie, muziek, dans, tone el e n lite ratuur. Da ar na ast bie dt ze ve el mogelijkhe de n om op te tre de n, rlijk om same n te spele n e n te expose re n. O nde rligge nde ge dachte van de cur sus se n is dat tale nte n op het
t oe e n! ” m s e t b r u i ao u i H “ e r us s h i Mo
90
vlekke nplan. Met het ge re e d kome n van het definitief
ns
Restauratieverrassingen
verloren is gegaan.
G elijk tijdig wordt ve rde r ge ga an met het ont we rptraje
Het is niet zo, dat het Ste eleiland e e n blinde vlek is voor de stadsbe stuurde r s. Me dio ja re n ne ge ntig roept wethoude r Jos van Rey van stadsont wikkeling al dat het binne nste delijk gebie d moet worde n opgek napt. Toch duur t het nog tot septe mbe r 2012 voordat de ECI Cultuur fabriek ha a r deure n ope nt. Want hoewel het ide e voor e e n culturele invulling al snel op bre de steun kan reke ne n, blijk t het he rbe ste mmingsproce s ge complice e rd. Ve r schille nde ve r wachtinge n, culture n e n belange n zijn soms niet te ve re nige n. Hie rdoor ve rdwijne n pa r tije n van het tone el e n kome n ande re n uit de coulis se n tevoor schijn. Me nse n worde n opgetoge n, me nse n rake n ontgoocheld. Het is geve n e n ne me n. D e realisatie van de ECI Cultuur fabriek is de salniet te min e e n inspire re nd voorbe eld van he de nda agse he rbe ste mming van industrie el e r fgoe d.
GEDICHT VOORWOORDEN
“Er had niet nog een winter tussen moeten zitten; het was eigenlijk niet ARBO-verantwoord. Maar goed, we zijn er nog.” Frank Vehof
INLEIDING
37
1
BOEi
“We zitten nu op het creatie fste plekje van Roermond. Dat zal zeke invloed hebbr op de menuken aart .” Edwin So
Restaurant One
2
umang
3 “Als ik nu achterom kijk, ben ik ontzettend trots op wat we gerealiseerd hebben.” Ton Smitsmans Aannemerscombinatie Louis Scheepers - de Bonth van Hulten
HISTORIE 17 De Roer en de watermolens Stroom op Steeleiland 19 Electro Chemische Industrie 20 Tweede Wereldoorlog Na-oorlogs fabrikaat 21 Van ECI naar AKZO Pierre Beunen 22 Wederopbouw waterkrachtcentrale 23 De nostalgie van de waterkrachtcentrale Jo Maessen 24 Brand en betrokkenheid Henk van Zijl 25 Gedicht De Roer-Delta Lei Derikx 26 Rijksmonument 27 Historische ontwikkeling: samenvatting 28 Rijksdienst voor de Monumentenzorg 30 Tijdslijn Historie
HERBESTEMMING 37 Weer en wind 40 Veranderende rolverdelingen en nieuwe samenwerkingen 42 Het initiatief 45 Gezamenlijk doel voor ogen 46 Gedrevenheid en dienend aan het proces 47 Haalbaarheidsfase 48 In de bres voor platte zaal Stichting Moordzaken 51 Industrieel restaureren 55 Het bouwteam; meerwerk bestaat niet 56 Restauratieverrassingen 57 Ontwerpend bouwen 59 Uitdagingen op de werkvloer 61 De patine van de ouderdom Ton Kleinjans 66 Het ontstaan van één organisatie 72 Tijdslijn Herbestemming
ECI CULTUURFABRIEK 81 2012: creatieve bron van energie Programma & organisatie 83 Pop, film & theater 88 Creatieve ambitie op het culinaire vlak Restaurant One 91 Expositie & cursussen Café en evenementen 93 Trots op het team René Lebens 95 Toekomstmuziek
FOTOGRAFIE L I T E R AT U U R L I J S T COLOFON
“Als het nog een jaar langer had geduurd, was de hele fabriek in de Roer gewaaid.� Piet van Pol Van Pol Beheer
HISTORIE
De Roer en de watermolens D e ECI Cultuur fabriek ke nt e e n rijke historie, die alle s van doe n he ef t met de Roe r e n industriële be drijvigheid. D e stroming van de Roe r e n het hoogteve r schil tus se n ha ar a ankomst in Roe rmond e n de uitmonding in de Ma as ma ak t de rivie r e e n ideale plek voor wate rmole ns. Wanne e r de e e r ste mole n is ga an male n, valt niet me e r te achte r hale n. D e e e r ste docume ntatie voe r t in ie de r geval te rug na a r het ja a r 1224 als de G ra af van G elre de ‘Hammole n’ sche nk t a an de Munste rabdij. Re e ds vroe g in de 13e e euw wordt de Roe r handmatig ge splitst te r hoogte van het ‘G rote Bat ’ (wa ar nu het politiebureau sta at). D e groeie nde bevolking van Roe r mond he ef t be hoef te a an me e r mole ns e n de r halve a an grote re wate rk racht. D e ‘nieuwe’ Roe r k rijgt t we e ove rlate n die het wate rpeil re gele n: het G root Helle gat e n het K lein Helle gat. Hie rdoor ontsta an t we e kunstmatige eilande n ge na amd ‘Bove nste Ste el’ e n ‘Be ne de nste Ste el’. D e wate r mole ns die tus se n de 13e e n 19 e e euw a an de Roe r sta an, doe n onde r ande re die nst als volmole n voor het gewantmake r sambt ( het Roe r mondse lake n was e e n beke nd me rkar tikel ), als oliepe r smole n, als looimole n voor de le e rproductie e n als me el-, kore n- of gra anmole n voor bakke r s e n brouwe r s. D ive r se ve r woe stinge n, re novatie s e n ve r nieuwinge n vinde n e r in deze e euwe n pla ats a an de mole ns, alsme de ve el eige na a r wis selinge n.
Stroom op Steeleiland Op het te r rein wa a r nu de ECI Cultuur fabriek sta at, wordt door Burghof f & Co in 18 07 e e n papie r mole n opge richt e n in 18 0 9 e e n nieuwe volmole n. D eze sta an links e n re chts van de Roe r; op ECI -plat te gronde n te ge nwoordig nog a ange duid als gebouw A e n gebouw C (zie ook de plat te grond op pagina 26). Ve r schille nde uitbreidinge n e n ve rbete ringe n a an de mole ns e n ma alde rijfabrieke n volge n op het Ste eleiland. Bove n de ingangspoor t van gebouw D1 bevindt zich e e n gevelste e n met de initiale n BM&C e n het ja a r tal 18 32. D it is duidelijk e e n uitbreiding van het be drijf dat dan onde r na am Burghof f, Magné e & Cie in de boeke n sta at. Ook 18 34 is e e n belangrijk ja ar als e e n nieuwe papie r machine (e e n ‘appa reil a papie r continu’) wordt gepla atst. D e e e r ste machinale papie r fabriek van Ne de rland is da a r me e e e n feit. In de muur van gebouw D 6 is nog te zie n wa ar de as van het schoepe nrad he ef t ge dra aid achte r e e n leiste e n (zie foto re chtsbove n). D e a anvoe r van wate r ging da a r via e e n ge grave n kana al onde r de vloe r door. Hoewel de papie r fabriek explosief groeit in productie e n pe r sone el, ga at deze toch failliet in 1883. Ee n nieuwe eige na a r richt de fabriek ve r volge ns in als me elfabriek tot deze vanwe ge de Ee r ste We reldoorlog moet sluite n. In 1918 worde n de mole ns, inclusief omligge nde te r reine n, gekocht door de NV Het Ste el te neinde e r e e n fabriek van a a rdappel- e n peulvruchtproducte n te ve stige n. D e wate r we rke n van beide mole ns worde n ve r vange n door e e n wate rk rachtce ntrale, de e e r ste in Ne de rland, in sta at om stroom op te wekke n uit ne e r valle nd wate r.
17
J.C.L. van der Lande (1866-1943)
Groepsfoto ECI mei 1948
Electro Chemische Industrie O ndanks de innovatie s ga at de NV Het Ste el failliet in 1926, wa arna J.C. van Es se r het ge hele complex ove r ne e mt. Ee n de el e r van gebr uik t hij voor zijn houthandel e n de re st wordt ve rkocht a an de NV Nour y & Van de r L ande, die e r de Ele ctro Che mische Industrie (ECI) ve stigt in 1926. D it van oor sprong uit D eve nte r afkomstige be drijf valt voor de unieke situatie dat e r in eige n e ne rgievoor zie ning kan worde n voor zie n door middel van de wate rk rachtce ntrale. A moniumpe r sulfa at, kaliumpe r sulfa at e n kaliumbroma at voor de be reiding van de e gve rbete ra a r s zijn de e e r ste producte n die de ECI leve r t, ma ar de lijst van producte n groeit snel. D ive r se ( half )fabrikate n voor o.a . de me el-, ze ep -, leve nsmid dele n- e n ge ne e smiddele nindustrie worde n e r ve r va a rdigd e n binne n e e n pa ar ja ar is de zelf opgewek te elek triciteit al niet me e r voldoe nde e n wordt e r ook stroom betrokke n van het gewone elek triciteitsnet.
19
Tweede Wereldoorlog Tijde ns de Twe e de We reldoorlog valt e e n de el van de productie in de ECI -fabriek stil. D e elek triciteit blijf t me n e chte r stieke m opwekke n. O mdat de elek triciteitsce ntrale in Ve nlo uit valt door e e n boma anslag, is de ECI vanaf 13 ok tobe r 194 4 de e nige stroomleve rancie r van de stad Roe rmond. Het ve r moge n is bepe rk t e n af hankelijk van de wate r toevoe r. Me nse n die stroom wete n te be machtige n, ook in schuilkelde r s, k rijge n de r halve soms brande nde lampe n die lijke n op gloeie nde spijke r s. Teve ns wordt e r e ne rgie geleve rd a an e e n me elfabriek, het slachthuis, ma a r op het la atst voornamelijk a an het zieke nhuis. Op 28 febr ua ri 1945 om 13:0 0 uur ‘s middags, de dag voor de bevrijding van Roe rmond, wordt het ce ntrale gebouw, same n met de br ug na a r de Ste elhave n, door mijne n e n springstof fe n ve r woe st door de te r ugtrekke nde D uitse r s. Ee n de el van de te chnische installatie blijf t be houde n, zodat in 1948 de wate rk rachtce ntrale na e e n grondige repa ratie we e r in gebr uik kan worde n ge nome n met e e n e nkele turbine. “O m het lawa ai, dat vroe ge r voor de Roe r monde na re n dik wijls e e n onde r we rp van ge sprek was, te de mpe n, hebbe n wij e e n geluidde mpe nde kast om het tandrad gebouwd, wa ardoor het geluid a anzie nlijk is ve r minde rd”, aldus toe nmalige ECI - dire cteur ir. H. Ha r tman in zijn uitnodiging voor de he rope ning op 10 mei 1948.
Na-oorlogs fabrikaat D e we rk z a amhe de n in de fabriek worde n na de oorlog we e r he r vat. In 1951 vie r t de ECI zelf s ha ar 25 -ja rig be sta an met op dat mome nt 130 we rk ne me r s in die nst. Het gezonde Nour y & Van de r L ande ECI ga at in 19 69 op in AK ZO, dat de productie dusdanig te r ugbre ngt in vijf ja ar tijd dat in 1974 de fabriek moet worde n ge slote n. D it houdt teve ns in dat de wate rk rachtce ntrale uit be drijf ga at. A lle e n houthandel Van Es se r zorgt vanaf dat mome nt nog voor leve n op het te r rein. In 1983 moet ook dat be drijf we ge ns financiële re de ne n zijn deure n sluite n e n zet het 19 pe r sone elsle de n op stra at. Na het ve r trek van Van Es se r op het ECI -te r rein wordt de ve r valle n fabriek onde r ande re gebruik t voor brandwe e roefe ninge n. Da a r na ast wordt het complex e e n pa radijs voor graf fiti. In 19 9 9 koopt Roe rdelta BV het gebie d a an van de familie Borckelmans die het na AK ZO in bezit had. G ebouw A , voor malig ma alde rij - e n in de ECI -tijd het laboratorium- wordt ge re nove e rd te n bate van kantoor ruimte e n ope nt zijn deure n in janua ri 20 01.
20
Pierre Beunen
Van ECI naar AKZO In 1964 komt Pierre Beunen te werken als chemisch tech-
Groningen, waar ze 29 jaar blijven. Inmiddels zijn ze al-
80 medewerkers die dan gedwongen ontslagen zouden
nicus bij de ECI fabriek, die dan nog valt onder leiding van
weer zo’n tien jaar terug in hun vertrouwde Roermond,
worden, werden verzocht om tot het eind van het jaar te
Noury & Van der Lande. In ’66 wordt hij wachtchef, wat
waar de herinneringen nog voor het oprapen liggen. “Ik
blijven. Na veel overleg dwong de vakbond een extra pre-
hij tot de sluiting van de fabriek blijft. In 1965 gaat de ECI
zie nog zo een dode koe voor me, die ik ’s nachts met de op-
mie af in de vorm van een kleurentelevisie. Een noviteit in
op in Koninklijke Zwanenburg-Organon (KZO), dat in 1969
zichter uit het rooster voor de turbine moest trekken. Vaak
die tijd!”
fuseert met de Algemene Kunstzijde Unie (AKU) tot AKZO
zaten er takken vast die waren meegedreven op de Roer
“Begin 1973 werd duidelijk dat de fabriek geheel ging slui-
Chemie. Pierre Beunen houdt in die tijd toezicht op onge-
of zelfs halve bomen, maar die koe was echt opmerkelijk.”
ten per 1 januari 1974. De fabriek voor calciumgluconaat
veer 100 man personeel in een fabriek die zeven dagen per
Ook vertelt Beunen over de premies die de vakbond af-
in Ter Apelkanaal was nog niet klaar, maar er moest wel
week, 24 uur per dag draait. Hij ontmoet er ook zijn vrouw,
dwong voor het personeel: “Begin 1970 werd bekend dat
nog geleverd worden aan Sandoz in Basel. Nu werd door de
die werkt op het laboratorium van de ECI.
AKZO had besloten de productie van natriumperboraat
blijvers een Volkswagen kever bedongen. Ook dat werd uit-
Vlak voor de sluiting van de ECI wordt bekend dat een
te stoppen per 1 januari 1971. Omdat er nog leverings-
eindelijk toegekend, maar dan in geld en wel 5000 gulden.
deel van de productie wordt overgenomen door AVEBE in
verplichtingen bestonden aan OMO en Persil moest de
Dat kostte een kevertje toen.”
Groningen. Beunen en zijn vrouw verhuizen mee naar
productie tot eind 1970 worden gehandhaafd. De circa
Wederopbouw waterkrachtcentrale Vanaf 1976 zijn e r dive r se a anvrage n ge da an om de wate rk rachtce ntrale op de lijst van be sche r mde monume nte n te pla atse n. Voor Roe r mond is de ce ntrale van wa a rde, omdat hij de la atste ja re n van de oorlog de stad van elek triciteit he ef t voor zie n e n da a r na ast is het de e nige gas- e n olieloze elek triciteitsce ntrale van Ne de rland. Uiteindelijk be sluit de ministe r van Welzijn, Volksgezondheid e n Cultuur in 19 91 dat de ce ntrale e e n rijksmonume nt wordt. En zelf s e e n we rke nd monume nt: museum e n stroomopwekke r te gelijke r tijd. O p 8 septe mbe r 20 0 0 vindt de he rope ning pla ats, wa a r na e r groe ne stroom, vroe ge r ook wel ‘wit te ste e nkool’ ge noe md, wordt geleve rd a an zo’n 6 0 0 huishoude ns pe r ja a r.
22
Jo Maessen
Henk van Zijl
De nostalgie van de waterkrachtcentrale “In 1917 is de centrale gebouwd met twee machines om
Zijn moeder groeide op tegenover de ECI, toen er alleen nog
ECI Cultuurfabriek volgde hij op de voet. “Bij mij speelt
stroom te leveren aan de fabriek. In de oorlog heeft de
een zandpad langs de Roer liep en de Molenweg landbouw-
nostalgie misschien een rol, maar ik vind het prachtig dat
waterkrachtcentrale stroom geleverd aan het net, omdat
gebied was. Na een carrière als hoofd -werktuigbouwkun-
het allemaal zo bewaard is gebleven. Renoveren is beter
Roermond toen bezet was, tot hij op 28 februari 1945 werd
dige bij diverse elektriciteitscentrales begon hij in 2000
dan vernietigen.”
opgeblazen door de Duitsers. Op 10 mei 1948 is hij opnieuw
als vrijwilliger bij de ECI waterkrachtcentrale. Dat hij het
Binnen bij de waterkrachtcentrale creëerde Maessen een
in gebruik genomen, met nog maar één turbine. In 1973
gebied al zijn hele leven kent, in centrales werkte en bo-
klein museum. Er zijn bijvoorbeeld elektriciteitsmeters
is het waterrad afgebroken dat de toen gevestigde papier-
vendien over de hele wereld centrales bezichtigd heeft,
te zien waar men nog een dubbeltje in moest gooien om
fabriek gebruikte om 30.000 kilo papier per week mee te
kwam goed van pas bij wat hij nu zelf zijn ‘hobby’ noemt.
stroom te krijgen. Met veel plezier deelt Jo Maessen zijn
produceren. Zonde!”, aldus Jo Maessen, beheerder van de
Minimaal twee ochtenden in de week is hij te vinden op
kennis, onder andere over het ECI-terrein, de fabrieken die
ECI waterkrachtcentrale. In 2011 gaf hij als vrijwilliger
het ECI-terrein.
er gevestigd waren, over de historie van de centrale en de
zo’n 1700 mensen een rondleiding bij de ECI via de VVV
Niet alleen de waterkrachtcentrale, die ongeveer 600 ge-
vistrap in de Roer die in 2008 is aangelegd.
Roermond. Het is dan ook niet gek dat de ene wetenswaar-
zinnen per jaar voorziet van groene stroom, hield hij de
digheid de andere opvolgt als je met hem praat.
afgelopen jaren in de gaten, ook de ontwikkeling van de
Brand en betrokkenheid Als 19-jarige ging Henk van Zijl aan de slag als bestekzoeker
1992 staat in zijn geheugen gegrift. “Het gedeelte waar nu
vuur laaide wel erg snel op! Toen ik de brandweercentrale
bij Houthandel van Esser. Buur ECI sloot ongeveer een jaar
de filmzaal is gebouwd, was toen volledig ingestort. Ik her-
om zeven uur belde, vertelden ze me doodleuk dat ik nog niet
later haar deuren. Ruim tien jaar werkte Van Zijl bij de hout-
inner me ook nog een schoorsteenbrandje: een zwerver had
aan de beurt was en moest wachten tot half acht. Het zweet
handel, waarna hij havenmeester werd van Jachthaven Het
een oud kanaal gebruikt als kachel.” Niet alleen dat kleine
gutste over m’n rug! Ik belde meteen terug en riep: ‘Kijk naar
Steel. Tel daarbij op dat hij al jaren op de Molenweg woont
brandje herinnert de voormalig vrijwilliger van de brand-
buiten, dan zie je het zelf!’ Gelukkig kwamen de troepen toen
-tegenwoordige straatnaam: Steeleiland- en de band met de
weer zich; ook een fikse brand, door hemzelf aangestoken.
snel en met veel mankracht hebben ze het weten te blussen.
ECI zal snel duidelijk zijn.
“We hadden een oefening nodig bij de brandweer, dus ik
De volgende dag kreeg ik een fles cognac van de commandant
Graag liep Van Zijl tijdens de leegstand van de fabriek over
regelde met de brandweercommandant en de toenmalige
met een bedankje voor deze enorm goede oefening.”
het terrein om een oogje in het zeil te houden. Hij had zelfs
eigenaar van de ECI dat we dat daar konden doen. Ik verza-
Nog steeds voelt de Roermondenaar zich sterk betrokken bij
de sleutel in zijn bezit. Een keer of drie, vier zag hij de politie
melde wekenlang houtafval van de zagerij en maakte een
de ECI. Hij maakt graag een praatje met iedereen en is overal
zwervers uit het gebouw zetten en keek hij toe bij het maken
oude fabrieksruimte helemaal klaar voor de oefening. Op
van op de hoogte. “Ik woonde rustig, maar hoe meer het hier
van videoclips. Tijdens carnaval 1988 vreesde hij voor vlie-
de bewuste avond stak ik het vuur extra vroeg aan, zodat ze
los gaat, komt er veel leven op Steeleiland. Geweldig, toch!”
gend puin bij een hevige storm en ook de aardbeving van
ook echt wat te blussen hadden als ze kwamen. Alleen... het
De Roer-Delta Eeuwenlang likten zouten en zuren aan even zo oude verminkte muren. Ketels, machines en ander roestig goed zetten hele etages in een roodbruine gloed. Regen en wind schreven de laatste muziek voor een intro zonder veel romantiek. En de Roer die liet dit alles gebeuren, opdat kon worden vastgelegd in kleuren dat het hart van de Delta slechts kon ontstaan, dรกรกr, waar de tijd rustig zijn gang mocht gaan. Lei Derikx
vrijwilliger bezoekerscentrum ECI Cultuurfabriek
25
Rijksmonument In navolging op de monume nte nstatus van de wate rk rachtce ntrale, wordt e r ook voor het fabriekste rrein moeite ge da an om het als monume nt de boeke n in te late n ga an. Bijzonde r is dat het complex be sta at uit ve r schille nde gebouwe n met uite e nlope nde bouwstijle n. G ebouw A t /m I e n de schoor ste ne n K & Z (zie ka ar t) we rde n gebouwd in ‘r uimtelijk chronologische’ zin: wanne e r de be drijf sactiviteite n da a r toe a anleiding gave n, we rd e e n nieuw bouwde el ge realise e rd. G rof we g valle n de gebouwe n als volgt in de tijd te pla atse n: • 19 e e euws (A ,B,C), • 1919-1920 (D1 t /m D7, H & K ), • 19 27 (E& H) e n • 19 45 -19 47 (G,L ,I & Z ).
Sommige stukke n zijn gebouwd op zelf s nog oude re fundame nte n. Het hele gebie d bevat e e n grote cultuur historische wa a rde wat betref t de te chnische e n t ypologische ont wikkeling in de archite ctuur van fabrieksgebouwe n vanaf het midde n van de 19 e e euw. D e oudste mole ngebouwe n A e n C zijn alle e n al spe cia al vanwe ge de genius loci die vorm a annam met de stichting van de e e r ste mole n (gebouw A) op deze pla ats, midde n vijf tie nde e euw. Mole ngebouw C is e e n t ypisch voorbe eld van burge rlijk onde r ne mings schap na het A ncien Ré gime , toe n nieuwe familie s zich in de bove nla ag van de ma atschappij ne stelde n e n met he n e e n ve r fris se nd elan zijn e ntre e ma ak te, wa a rdoor het k wijne nde mate riële e n e conomische be sta an van de wate rmole ns se de r t de zeve ntie nde e euw pla ats ma ak te voor de bloeie nde industriële revolutie. D e gebouwe n A , B e n C valle n buite n de he rbe ste mming van de ECI Cultuur fabriek. D eze omvat gebouw D2 t /m I e n schoor ste e n Z . G ebouwdele n D2 t /m D7 zijn gebouwd met sobe re mate riale n e n traditionele bakste e narchite ctuur die ze e r ke nme rke nd zijn voor het complex. Ook de ijze re n me e r r uit ve nste r s met e e nvoudige kozijne n valle n op a an de ge hele gevel. D e indr uk wekke nde productie hal van NV Het Ste el, wa ar late r de houtz age rij in geve stigd was, houdt de ca r ré constr uctie van het te r rein in e re. D it gebouw H we rd vroe ge r ook wel get ype e rd als de betonne n kathe dra al van Roe r mond. Het he ef t e e n le s se na ar sdak dat uit N -vor mige vak we rkspante n be sta at, gebouw G e n I da a re nte ge n hebbe n e e n z a agtanddakconstructie, of tewel e e n she ddak. Dat is e e n re eks eve nwijdige z adeldake n met ongelijke schilde n. D e nokke n op gebouw I zijn oost-we stge richt e n de schilde n zijn voor zie n van rame n. Het op het noorde n ge richte schild is ve el steile r dan het op het zuide n ge richte schild wa a rdoor de ge hele hal gelijkmatig ve rlicht wordt. Ook het dak op gebouw E is bijzonde r door de Belgische vak we rkspante n die het se gme ntboogvor mige golfpla atdak onde r steune n. Wat de aanvraag voor het Rijksmonument ten slot te completeer t is een interne factor: de graf fiti. In de leegstandsjaren is het pand een graf fitiparadijs geworden. Dit wordt gezien als uiting van een tijdsbeeld en dient volgens velen -in ieder geval deels- als sociaal-esthetisch fenomeen te worden behouden.
26
Historische ontwikkeling: samenvatting
(uit Bouwhistorische wa arde stelling, rappor t Hylkema Consultants BV, 20 0 9)
Gebouw A: Maalderij, oudste gebouw • Deze Watergraanmolen heeft enkele fragmentarische restanten uit de late 18e eeuw in de buitenmuur • In 1853 brandde de maalderij af en is daarna herbouwd. Vanaf dat moment met twee raderen • 1878-1879 is er ten zuidwesten een bijgebouw toegevoegd • Rond 1900 kwam er een gebouw aan de oostelijke zijde en een representatief gebouw aan de noordzijde • In 1927 werd de kap vervangen door een plat dak met breed uitkragende overstekken • Na de Tweede Wereldoorlog deed het gebouw dienst als laboratorium en opslag Gebouw B: Sluisgebouw • In 1851 gebouwd, daarna verschillende malen (1878, 1885, 1890) ingrijpend verbouwd • In 1920 werd het sluisgebouw dichtgezet Gebouw C: Papiermolen • Gebouwd in 1807 • In 1885 werden de waterraderen vervangen door een turbine • In 1927 werd de kap vervangen door een plat dak met breed uitkragende overstekken • Ten tijde van de ECI bevond zich hier de personeelsruimte en het archief Gebouw D1: Poortgebouw • Oud metselwerk en funderingen uit 1832 • In 1919-1920 aangepast • Onderdeel van Houthandel van Esser Gebouw D2 t/m D4 • Deels op oude funderingen (1832) • Gerealiseerd in 1919-1920 • Onderdeel van Houthandel van Esser Gebouw D5: Pakhuis • Oudere bouwdelen werden in 1919-1920 in een nieuw omhulsel gestoken. Hierbij werd uitgegaan van aanwezige funderingen en bestaand metselwerk. Gebouw D5 bestaat waarschijnlijk geheel uit nieuwe gevels • Na 1920 zijn er diverse wijzigingen aangebracht. Zo zaten er op de ijzeren H-balken die uit de gevels steken vroeger waarschijnlijk laadplatforms. Op de begane grond is een opening gebroken naar D4. En de zuidelijke gevel wordt beëindigd met een op de eigenlijke gevel gezet brandscherm • De ECI vervaardigvervaardigde hier moutextract en calciumgluconaat Gebouw D6: productieruimte van de ECI met restanten van de papiermolen uit 1919-1920 • Eerste bebouwing uit circa 1834 was waarschijnlijk breder dan de huidige bebouwing • Het huidige gebouw is in 1919-1920 op aanwezige fundamenten herbouwd • Er zijn ook nog delen van oud metselwerk aanwezig, bijvoorbeeld in het muurwerk aan
de westkant. Dit begint aan de noordkant van de topgevel van het pakhuis tot een hoogte van ongeveer 180 cm. Aan de oostzijde is relatief veel oud muurwerk intact gebleven, zoals tussen de smalle overdekte tussenruimte tussen D6 en H. Het gaat hierbij om restanten van de papiermolen die hier in 1838 stond. De gevonden sporen zijn te herleiden tot een molenblok met aan weerszijden de restanten van twee waterlopen • De ECI produceerde hier kaliumgluconaat en kaliumbromaat Gebouw D7 • 1919-1920 op oudere fundamenten (1832) gebouwd • Na de bouw zijn er diverse wijzigingen doorgevoerd. Zo is er naar het noorden een opening met segmentboog dichtgemetseld met een halfsteensmuurtje. Aan de noord- en zuidzijde zijn grote deuren gebroken naar de binnenplaats en naar gebouw G. Op de verdieping ontbreekt de zuidmuur vrijwel volledig en is functioneel samengevoegd met G. In de noordoosthoek is een klein kantoortje in de ruimte gezet Gebouw E en F • Gerealiseerd op de pek waar voorheen ook bebouwing stond. Waarschijnlijk geen oude fundering aanwezig • Het dak is vlak na de Tweede Wereldoorlog vervangen, gebouw F had voorheen een zadeldak • In de ECI-tijd ketelhuis voor drie stoomketels, werkplaats en elektriciteitscentrale Gebouw G • Tot 1940 stond hier een laag gebouw met sheddaken • Huidige bebouwing na Tweede Wereldoorlog gerealiseerd Gebouw H: Aardappel/vruchtenloods • 1919-1920 • Werd gebruikt door Houthandel van Esser Gebouw I • Gebouwd in 1945 • In de westgevel zijn twee deuren dichtgemetseld en vervangen door een poortopening • In de zuidelijke wand zijn de vensters gewijzigd Gebouw J, K en L: bijgebouw, schoorsteen en trafo’s • Op de plek van gebouw J en L stonden in 1843 al bouwwerken • Gebouw J is van voor 1832, maar heeft later verschillende wijzigingen ondergaan. Voor de ECI- tijd was het een woonhuis en later tekenkamer met sanitaire voorzieningen • De schoorsteen (K) is van 1919-1920 Gebouw Z • Schoorsteen uit 1947
Monumentenhuis Limburg
Rijksdienst voor de Monumentenzorg Op 25 oktober 2001 wordt de aanvraag voor het
zijn hoge historische waarde. Het gebouwen complex is
wegens de redelijke mate van architectonische gaaf heid
toekennen van monumentenstatus gehonoreerd. Het ECI
industrieel-historisch van belang onder andere vanwege
van het exterieur en de typologische en functionele
fabriekscomplex wordt na een uitgebreide omschrijving
zijn functie in de vroeg-industriële stroomvoorziening
zeldzaamheid. Het gehele fabriekscomplex in hoogbouw
als volgt gewaardeerd door de Rijksdienst voor de
voor
Monumentenzorg:
bezitten
van
de
E.C.I.
bijzondere typologische
“Het
bezit
fabrieksgebouwencomplex
cultuurhistorische
uitdrukking ontwikkeling
van in
een de
het
specifieke in
redelijke
fabricageproces. mate
gebouwen
is vanwege zijn belangwekkende geschiedenis, omvang
architectuurhistorische
De
en bijzondere onderdelen een indrukwekkend silhouet
waarde
als
waarde wegens het bijzondere materiaalgebruik en de
dat hoge zeldzaamheidswaarde bezit en een belangrijke
technische
en
ornamentiek. Gedurende de 19de en vooral in de eerste
plaats inneemt in het industriële erfgoed in Roermond en
architectuur
Midden-Limburg.”
van
helft van de 20ste eeuw werd een aantal bijzondere
fabrieksgebouwen vanaf het midden van de 19de eeuw.
gebouwen gerealiseerd waarvan sommige met vroege
Het gebouwencomplex is beschermenswaardig vanwege
betonconstructies. De gebouwen zijn tenslotte van belang
1224 Graaf van Gelre schenkt watermolen aan de Munsterabdij 13 eeuw splitsing Roer, Steeleiland 1807 papiermolen Burghoff & Co 1834 eerste machinale papierfabriek van Nederland 1851 bouw sluisgebouw 1853 maalderij (gebouw A) brandt af 1885 waterraderen worden vervangen door een turbine 1917 bouw waterkrachtcentrale 1918 NV Het Steel 1926 houthandel J.C. van Esser 1926 NV Noury & Van der Lande 1940 – 1945 WOII
1944 ECI als stroomleverancier 1945 verwoesting waterkrachtcentrale 1948 heropening waterkrachtcentrale195125-jarigbestaanECI 1974 sluiting fabriek ECI 1984 houthandel van Esser sluit zijn deuren 1988 hevige storm tijdens carnaval 1991 waterkrachtcentrale wordt Rijksmonument 1992 aardbeving in Roermond 1999 Roerdelta BV koopt het ECI complex 2000 heropening waterkrachtcentrale 2001 ECI wordt erkend als rijksmonument
HERBESTEMMING
Weer en wind D e ECI Cultuur fabriek is de trotse bek roning van e euwe nlange be drijvigheid op stadseiland ‘Het Ste el’. Honde rde n ja re n is hie r het wate r van de Roe r gebr uik t om de stad van e ne rgie te voorzie n. Met de ECI Cultuur fabriek k rijgt die traditie e e n eige ntijds ve r volg. In dit industriële monume nt wordt dagelijks voldoe nde creativiteit opgewek t om alle inwone r s van Roe rmond e n bezoeke r s uit de wijde omgeving van inspiratie te voor zie n. D e ECI Cultuur fabriek complete e r t da arme e het rijke a anbod van wone n, we rke n e n re cre ë re n in Roe r mond. D e be drijf sgebouwe n hebbe n hun r uwe uitstraling ook na de re stauratie be houde n. Elke ruimte is bijzonde r door de dive r se spore n die he rinne re n a an e e rde re gebr uike r s. Met de mode r ne faciliteite n e n de helde re indeling re sulte e r t dit in e e n uniek complex voor kunst e n cultuur. D e Cultuur fabriek bie dt onde r ande re onde rdak a an e e n poppodium, e e n filmhuis, theate r e n e e n expositie r uimte. Profe s sionals e n amateur s vinde n e r e e n creatieve we rkpla ats om hun kunste n te ont wikkele n é n te tone n. Tal van ve re niginge n zijn e r thuis e n de multifunctionele ruimte s worde n re gelmatig ve r huurd a an de rde n, bijvoorbe eld voor fe e ste n, workshops e n net we rkbor rels. Hoe ande r s is het in de ce mbe r 20 0 9, bij de sta r t van de re stauratie van het ECI -proje ct, als we e r e n wind nog vrij spel hebbe n in het industriële complex dat al tie ntalle n jare n le e gsta at – in 198 4 ve rliet Houthandel van Es se r als la atste het be drijve nte r rein. Leve nloos kijk t de ve r valle n ECI uit op de onde r tus se n ste e ds me e r flore re nde stad, wa a r de ont wikkelinge n, onde r me e r op het gebie d van winkele n e n toe risme, e e n hoge vlucht hebbe n ge nome n. Ee n de el van het dak is ve rdwe ne n, é é n r uimte is z wa r tgeblake rd door e e n brandoefe ning e n grote dele n, zeke r op de ve rdiepinge n, sta an op instor te n. Het is niet zo, dat het Ste eleiland e e n blinde vlek is voor de stadsbe stuurde r s. Me dio jare n ne ge ntig roept wethoude r Jos van Rey van stadsont wikkeling al dat het binne nste delijk gebie d moet worde n opgek napt. Toch duur t het nog tot septe mbe r 2012 voordat de ECI Cultuur fabriek ha ar deure n ope nt. Want hoewel het ide e voor e e n culturele invulling al snel op bre de steun kan reke ne n, blijk t het he rbe ste mmingsproce s ge complice e rd. Ve r schille nde ve r wachtinge n, culture n e n belange n zijn soms niet te ve re nige n. Hie rdoor ve rdwijne n pa r tije n van het tone el e n kome n ande re n uit de coulis se n tevoor schijn. Me nse n worde n opgetoge n, me nse n rake n ontgoocheld. Het is geve n e n ne me n. D e realisatie van de ECI Cultuur fabriek is de salniet te min e e n inspire re nd voorbe eld van he de nda agse he rbe ste mming van industrie el e r fgoe d.
37
“De mogelijkheid voor een subsidie vanuit de rijksdienst gaf versnelling aan het herbestemmingsproces.� Mark Vijgenboom SDKVastgoed
39
Veranderende rolverdelingen en nieuwe samenwerkingen De
Roerdelta
Projektontwikkelingsmaatschappij
bv
en VolkerWessels een nieuw bedrijf opgericht; de Ont-
van projectmanager en directievoerder. En de gemeente
(hierna: Roerdelta bv) is de gebiedsontwikkelaar van
wikkelingscombinatie ECI bv. Dit bedrijf neemt de
Roermond focust zich op een mogelijk toekomstig gebruik
het nieuwe stadsdeel Roerdelta en in eerste instantie
risicodragende investering in de restauratie en herbe-
van de ECI als nieuwe culturele hotspot voor de regio. Zij
begaan met het lot van de ECI. Tot 2010 is Roerdelta bv
stemming van de ECI over van Roerdelta bv. SDK Vast-
stelt kwartiermaker Ger Bothmer aan die zich richt op het
een samenwerking tussen Nouville Ontwikkelaars en
goed treedt op als gedelegeerd ontwikkelaar. Ferdinand
opzetten van één organisatie voor de toekomstige exploi-
van Pol Beheer. In 2010 neemt SDK Vastgoed de aandelen
Gremmen, directeur van SDK Vastgoed: “De aandeel-
tatie en de uitwerking van de inrichting van het gebouw.
in Roerdelta over van Nouville Ontwikkelaars. Piet van
houders van de ontwikkelingscombinatie toonden lef.
De nieuwe organisatie wordt uiteindelijk de Stichting ECI
Pol: “De ECI is een bijzonder en beeldbepalend gebouw
Door de risicodragende investering in de restauratie en
Cultuurfabriek.
in Roerdelta. Gelukkig hebben we het op tijd weten te
herbestemming van de ECI op zich te nemen in plaats van
behouden voor de stad want als we nog een jaar gewacht
de plannen, in afwachting van de gewenste zekerheden, te
hadden was het gebouw de Roer in gevallen.”
laten stranden op de tekentafel.”
Als in 2009 de herbestemming van de ECI door Roer-
BOEi -de nationale maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling
delta bv op problemen stuit wordt door Van Pol Beheer
en Exploitatie van industrieel erfgoed- krijgt dan de rol
“Er had niet nog een winter tussen moeten zitten; het was eigenlijk niet ARBO-verantwoord. Maar goed, we zijn er nog.” Frank Vehof BOEi
Het initiatief In 20 01 wordt door de ge me e nte ra ad het Maste rplan Roe rdelta a ange nome n; e e n ste de nbouwkundig plan voor het gebie d Roe rdelta dat invulling ge ef t a an de ambitie van de stad Roe rmond om e e n geva rie e rd e n comple et gezicht a an het wate r te k rijge n. Roe rdelta wordt e e n nieuw, onde r scheide nd e n leve ndig stadsde el; e e n combinatie van wone n, cultuur, re creatie e n kleinschalige be drijvigheid. O nde rde el van de genius loci van Roe rdelta is de ECI Cultuur fabriek alsme de de wate rk rachtce ntrale, ‘gebouw 18 69’ e n de imme r zichtbare schoor ste e n. A ls de woninge n tus se n 2013 e n 2020 zulle n ve r rijze n op het nieuwe stadsde el, z al de ECI Cultuur fabriek als ce ntra al e n br uise nd middelpunt al flink op stoom zijn. Na e e n pe riode wa a rin de ont wikkeling van Roe rdelta weinig voor uitgang boek te, ontstond e r in 20 07 e e n bepa alde ‘sense of urgency’ bij de ge me e nte e n Roe rdelta bv inz ake de ont wikkeling van Roe rdelta e n de he rbe ste mming van de ECI. Er was op dat mome nt e e n mogelijkheid om de ECI te re staure re n door gebr uik te make n van e e n subsidiebijdrage uit de ‘Re geling rijks subsidie ring we gwe rke n re stauratie achte r stand 20 07’ vanuit de Rijksdie nst voor A rche ologie, Cultuurlandschap e n Monume nte n (anno 2012 beke nd als Rijksdie nst voor Culture el e r fgoe d ). O nde rde el van de a anvra ag was e e n ont wikkelingsvisie wa a r uit de financiële ha alba arheid van het te re staure re n proje ct ble ek. O m deze visie vor m te geve n ne e mt Roe rdelta bv Re d Concepts in de arm. Vanuit de ge me e nte wordt in deze fase a andacht gevra agd voor t we e e e rde re onde r zoeksrappor te n; het Etil- onde r zoek (20 01) in opdracht van de stichting Moordz ake n e n e e n ha alba arheidsonde r zoek van de RO - groep (20 0 6) dat in opdracht van de ge me e nte is uitgevoe rd. In de kor te tijd die dan be schikba a r is – de subsidiea anvra ag moet imme r s voor 1 nove mbe r volle dig inge die nd zijn- organise e r t Roe rdelta bv e e n excur sie na a r Hamburg om indrukke n op te doe n voor Roe rdelta e n de ECI. Ee n dele gatie met be stuurde r s vanuit de ge me e nte e n de provincie worde n hie r voor uitge nodigd als onde rde el van het proce s om tot e e n bre e d ge drage n visie te kome n. Na ast ide e ë n opdoe n, zorgt t we e dage n same n optrekke n e n filosofe re n ove r de mogelijkhe de n voor Roe r mond voor e e n goe de band tus se n de pa r tije n. Er onsta at e e n gez ame nlijk doel. Eind ok tobe r 20 07 ligt e r dan e e n ont wikkelingsvisie voor de ECI ge ë nt op Cultuur, Educatie e n Inte ractie inclusief e e n be groting voor de re stauratiekoste n. In 20 0 8 hoor t Roe rdelta bv dat de subsidie -a anvra ag door de Rijksdie nst niet ge honore e rd wordt, omdat bij de be oordeling van de a anvra ag blijk t dat deze net buite n de subsidie gre nze n valt. Wel wordt door de Rijksdie nst de mogelijk heid a ange geve n om het ECI -proje ct a an te bie de n voor de he rkansing, omdat e r zicht is op e e n ex tra subsidiebudget van 50 miljoe n. G e richt op subsidieja ar 20 0 9 wordt e e n t we e de poging ge da an, want het geld is ha rd nodig. Met succe s. D e be schikbare miljoe ne n worde n ditma al be ste e d a an ke rke n é n de a anpak van é é n Ne de rlands industrie el monume nt: de ECI in Roe r mond. In navolging van de Rijksdie nst volge n ook de Provincie Limburg e n de ge me e nte Roe r mond met e e n hie r van afgeleide subsidie op de cascore stauratiekoste n. Same n met e e n gelijke eige n bijdrage door Roe rdelta bv worde n deze koste n da arme e volle dig ge dek t. L ater zal, bovenop de cascorestauratiesubsidie door de Provincie en de gemeente Roermond een subsidie verstrek t worden in het kader van de crisisbestrijding. Doel van deze subsidie is onder andere het bevorderen van de regionale werkgelegenheid. De financiële crisis is dan al enige tijd voelbaar.
42
“Het gaat niet goed als er geen chemie is.” Arno Boon BOEi
“De stad heeft er een mooi icoon bij gekregen.” Ferdinand Gremmen SDK Vastgoed
44
Gezamenlijk doel voor ogen “Dat de ECI Cultuurfabriek uiteindelijk binnen de vooraf
Echter de mogelijkheid om aanspraak te maken op een
de functionele en technische uitwerking van het concept
gestelde kaders gerealiseerd is, is te danken aan de samen-
substantieel bedrag vanuit de Rijksdienst voor Cultureel
kon gerealiseerd worden. Vijgenboom: “In deze proces-
werking tussen verschillende partijen en het onderlinge
erfgoed gaf in 2007 een versnelling aan het herbestem-
sen hebben alle betrokken partijen steun gehad aan de
vertrouwen”, aldus Mark Vijgenboom, ontwikkelaar van
mingsproces. Dat was het moment dat we het project defi-
duidelijke uitgangspunten en heeft iedereen binnen deze
SDK Vastgoed en namens de Ontwikkelingscombinatie
nitief en per direct wilden aanpakken. We waren dan ook
kaders zijn verantwoordelijkheid genomen in het herbe-
ECI verantwoordelijk voor de herontwikkeling van de ECI.
blij dat het gemeentebestuur en de gedeputeerde vanuit de
stemmingsproces van de ECI Cultuurfabriek. Tevens was
“Het probleem bij het restaureren en herbestemmen van
provincie met ons mee dachten en voor aanvullende finan-
het vertrouwen in de gemaakte afspraken ook voor de aan-
monumenten, zeker als daarbij ook aan een culturele in-
ciële middelen zorgden.”
deelhouders van de Ontwikkelingscombinatie ECI aanlei-
vulling gedacht wordt, is vaak de financiële haalbaarheid.
De financiële kaders werden op dat moment vastgelegd en
ding om in de herbestemming van de ECI te investeren.”
Gedrevenheid en dienend aan het proces Arno Boon, directeur van BOEi: “Wij zijn een niet com-
leen slagen als iedereen onderdeel is van een team. Het
je ook met plezier naar de bijeenkomsten. Zo van: leuk, we
merciële organisatie met nogal commerciële aandeel-
kan niet als iemand opperhoofd speelt.
gaan weer dingen bedenken en uitdenken!
hebben: zakelijk, doelgericht en toch maatschappelijk.
Eveneens belangrijk is dat de mensen op de werkvloer,
Voor ons was het overigens erg wennen om niet als
Dan ontwikkel je bijzondere inzichten en vaardigheden.
waar het plan handen en voeten moet krijgen, elkaar
investeerder aan het stuur te zitten, dienend aan het proces
We zagen bij de ECI dat op een gegeven moment dingen
ook vinden. Restauratiedeskundige Ron Spaan en tevens
te zijn als adviseur. Daar hebben we veel van geleerd. In
samen vallen en er een ’window of opportunity’ ontstond.
projectleider namens BOEi had hierin een belangrijke rol.
eerste instantie beviel het niet, want we zagen allerlei
Dan gaat het erom dat een aantal mensen elkaar vindt.
Met zijn passie voor industrieel restaureren wist hij het
dingen gebeuren en dachten dan: wij zouden het anders
Dat moet je stimuleren. We hebben analyses gemaakt van
hele team mee te krijgen. De architect die de ontwerpen tot
doen. Op een gegeven moment moet je ook realistisch
herbestemmingsprocessen die we elders geleid hebben
tekeningen uitwerkte is een vakman, dienend in zijn rol
zijn, maar dat kost wel even wat tijd. Uiteindelijk kijk ik
of waar we zelf als investeerder bij betrokken waren: het
naar het monument. Dat is een belangrijk aspect; dienend
met tevredenheid terug naar het samenwerkingsproces
gaat niet goed als er geen chemie is. Zo’n proces kan al-
zijn. Dus geen grote ego’s, wel grote gedrevenheid. Dan ga
en het resultaat.”
houders. Maar dat betekent dat wij een bijzondere kracht
Haalbaarheidsfase Op voordracht van Roe rdelta bv wordt in 20 0 8 BOEi, vanwe ge ha ar ke nnis e n e r varing met he rbe ste mme n van industrie el e r fgoe d, in de ha alba a r heidsfase betrokke n. Op dat mome nt zijn subsidie s nog niet definitief toe geke nd e n sta at BOEi beke nd als e e n par tij die zelf industrie el e r fgoe d exploite e r t. Er wordt e e n inte ntie ove re e nkomst ge slote n tus se n de ge me e nte Roe rmond, Roe rdelta bv e n BOEi met als doel de financiële ha alba a r heid van de exploitatie van de ECI Cultuur fabriek diepga ande r te onde r zoeke n e n te bekijke n in welke rolve rdeling de par tije n het be ste met elka ar kunne n same nwe rke n. BOEi is op dat mome nt bezig met de realisatie van de DRU -fabriek in Ulf t; e e n proje ct dat qua omvang e n functie s ve rgelijkba a r is met de ECI e n ook de DRU -fabriek is e e n industrie el monume nt. Same n met e e n Roe r mondse dele gatie van ge me e nte ra adsle de n, be stuur sle de n e n ve r te ge nwoordige r s vanuit de culturele instellinge n bezoek t Roe rdelta bv de Ve rkadefabriek in D e n Bosch e n het voor malige DRU -fabriekscomplex in 20 0 8. Zij rake n onde r de indruk, zowel van de filosofie, de door taste nde organisatie e n late r ook het re sulta at van deze he rbe ste mming. Zo wordt de DRU fabriek e e n voorbe eld voor Roe r mond, wa a rbij de a anwezige n de lat mete e n hoog le gge n. D e inte ntie is om het in Roe r mond nog bete r doe n dan in Ulf t. Er wordt e e n exploitatieplan uitgewe rk t voor de ECI. Vanuit het toekomstig gebruik wordt e e n ge detaille e rde inschat ting ge ma ak t van alle exploitatiekoste n e n - opbre ngste n. Zo wordt onde r me e r e e n ide e gevor md van het a antal bezoeke r s, de pe r sonele bezet ting e n de inzet van vrijwillige r s. A an de ande re kant wordt de totale inve ste ring van de he rbe ste mming tot Cultuur fabriek in be eld gebracht. Na ve el puz zele n ligt e r uiteindelijk e e n financie el pla atje, met nog e e n a anzie nlijke ta akstelling wat betref t a anvulle nde fondse n e n subsidie s, ma a r wat de pa r tije n toch voldoe nde ve r trouwe n ge ef t. Met de toeke nning van de cascore stauratie subsidie s e n de afronding van het ha alba ar heidsonde r zoek ve rde digt toe nmalig wethoude r Tilman Schreur s met succe s het Ra adsvoor stel om tot nade re uit we rking van het concept ove r te ga an e n de a anstelling van e e n k war tie rmake r voor het opzet te n van e e n nieuwe organisatie str uctuur voor de exploitatie van de ECI Cultuur fabriek. Op het dan voorligge nde ont we rp worde n door de ge me e nte ra ad e nkele wijziginge n opgele gd. Het re staurant moet kome n op de pla ats wa a r het poppodium is voor zie n e n het poppodium moet ge realise e rd worde n in e e n nieuwbouw a an de zuidzijde. Teve ns moet de multifunctionele ruimte pla ats bie de n a an te n minste 10 0 0 pe r sone n. Roe rdelta bv stelt dan e e n a anvulle nde bijdrage in de exploitatiekoste n voor de ECI Cultuur fabriek te r be schikking. Het VSB fonds sluit a an met e e n subsidie a an de Stichting ECI Cultuur fabriek. Te nslot te volgt e e n bijdrage vanuit de GOML (G ebie dsont wikkeling Midde n Limburg) voor de he rbe ste mming e n inrichting van de ECI Cultuur fabriek. Eind 20 0 9 be sluit de O nt wikkelingscombinatie ECI bv voor eige n reke ning e n risico e e n be gin te make n met de re stauratie van het casco van de ECI Cultuur fabriek e n de ve rde re uit we rking van de he rbe ste mming. Er volge n ve r schille nde ‘inte nsieve inte grale we rkse s sie s’ om de r uimtelijke be hoef te van pote ntiële gebr uike r s van de ECI te inve nta rise re n e n af te zet te n te ge n de r uimtelijke kade r s van het gebouw. Er wordt onde r ande re ge sproke n met ve r te ge nwoordige r s van het Ce ntrum voor de Kunste n, het Filmhuis, de Stichting Moordz ake n, het Ste delijk Museum, het Bonnefante n Museum, Stichting Het Katoe ne n D orp e n poppodium D e A zijnfabriek. A ls de balans van de inve nta rise re nde ge sprekke n wordt opge ma ak t, blijke n de totale we nse n ve el omvangrijke r dan de ongeve e r 6.8 0 0 m2 r uimte die de ECI me et. Uit de advieze n blijk t dat de be oogde syne rgie niet alle e n functione el, ma a r ook r uimtelijk noodz akelijk is. Teve ns leidt dit tot de conclusie dat é é n nieuwe organisatie voor de exploitatie van de Cultuur fabriek noodz akelijk is om de be sta ande organisatie s zove r te k rijge n.
47
In de bres voor platte zaal “Wij waren lastig. Voortdurend voerden we correspon-
Roermond grote behoefte aan een ‘platte zaal’. Hans
het Roermondse verenigingsleven, met toneel, muziek en
dentie en bleven hameren op beleid”, aldus Hans Cremers.
Cremers: “Roermond had niks. Na de verkoop van de
amateurkunsten, hierdoor weer zou opbloeien.”
Samen met Harrie Bak en de intussen overleden makelaar
Oranjerie waren alle facilitaire voorzieningen verdwe-
Hans Cremers voelt zich nog steeds mede-initiatiefnemer
Jack Frenken richt hij in 1999 de Stichting Moordzaken op
nen. Of het was financieel onhaalbaar.”
van de ECI Cultuurfabriek. Eer hoeft hij niet: “Het is bevre-
om een theaterproductie te financieren.
Op basis van het Etil-rapport gaat de Stichting in gesprek
digend dat het nu zover is. Ik hoop dat de huidige facilitei-
Met het geld dat overblijft, laat de stichting in 2001 door
met de gemeente en met Roerdelta bv, eigenaar van de ECI
ten in de ECI inderdaad velen de mogelijkheid bieden om
Onderzoeksbureau Etil een rapport opmaken in samen-
en het omliggende terrein. Het idee ontstaat om in het ECI-
hun creativiteit de vrije loop te laten”.
werking met de Universiteit Maastricht. Er blijkt in
complex ruimte te creëren voor cultuur. “Wij hoopten dat
“Industrieel restaureren is eigenlijk heel simpel: in stand laten wat er staat en toevoegen wat er ontbreekt.� Vincent van Vuuren
Hurenkamp Architecten & Adviseurs
Industrieel restaureren Met BOEi e n ha a r spe cifieke ke nnis e n e r va ring van re stauratie s van industrie el e r fgoe d wordt de bij de subsidiea anvra ag inge die nde re stauratiebe groting nog e e ns k ritisch te ge n het licht ge houde n e n op onde rdele n a angepast a an de te hante re n re stauratiefilosofie; industrie el re staure re n. Esthetisch e n bouw te chnisch wordt zo min mogelijk inge grepe n om authe ntiek mate ria al te beware n. Zelf s graf fiti wordt ge re spe cte e rd. Er wordt be houde n wat prak tisch mogelijk is e n de re st wordt ve r vange n door he de nda agse ele me nte n; niet re staure re n om het re staure re n, ma ar re staure re n ge richt op de toekomstige exploitatie. Da a rbij is het de be doeling dat de ge schie de nis e n de bouwspore n die in het gebouw a anwezig zijn ook in de toekomst zichtba a r blijve n. Erke nd re stauratiea anne me r D e Bonth van Hulte n e n de lokale a anne me r A anne mingsbe drijf Louis Sche epe r s pakke n same n de re stauratiewe rk z a amhe de n van de ECI op. Vanwe ge de langdurige bouw vallige sta at van de ECI blijk t het gebouw bij het strippe n in nog sle chte re sta at dan voor zie n. Met name da a r wa a r de dakspante n op de bouwmure n a ansluite n blijk t de oude houte n constructie volle dig ve rga an. En zo volge n e r me e r ve r ras singe n wa a rdoor het re staure re n toch op onde rdele n ande r s ve rloopt dan voor zie n. Het ve rgt ve el ove rle g op de bouwpla ats tus se n a anne me r s, adviseur s e n dire ctievoe rde r. Zo z at e r bijvoorbe eld e e n bijzonde r le s se na a r sdak op de plek wa a r nu het theate r is ge realise e rd. Dat was e e n bijzonde re sta alconstr uctie, ma a r de grote r uimte e n hoogte is nodig voor de theate rz a al. D eze grote betonne n kolos blijf t op deze plek grote nde els a an het zicht van buite n ont trokke n. A ls compromis zijn de uiteinde n van de spante n te r uggekome n a an beide zijde n van de theate r z a al; in de foye r e n a an de ande re zijde in de gang na a r het poppodium. D e re st is we gge ha ald. Ee n ande r voorbe eld hie r van zijn de stale n balke n in de expositie r uimte. Wa a r de stale n constructie niet me e r volde e d, is zichtba a r e e n nieuw stuk ingelast. En op e e n zelfde wijze is de kapconstructie van bouwdele n D2- D7 a angepak t. Het contrast mag e r zijn, zoals het in het complex al jare n te zie n is vanwe ge de e ne ve r nieuwing na de ande re in het ve rle de n. Ee n deur op e e n pa a r mete r hoogte in de wand van het huidige ECI cafĂŠ? Het mag e r zijn. Bij de uit voe ring worde n de manne n op de bouw ge holpe n door le e rlinge n van onde r me e r Re stauratie Opleidingsproje cte n. D eze instelling van e e n ‘le e rlingbouwpla ats’ in de ECI was e e n van de voor wa a rde n voor de provinciale subsidie gelde n.
51
“Er zijn mooie foto’s gemaakt van het uitzagen van de balken in de huidige filmzaal. De oude vloer was daar zo rot, het regende beton!” Jan van Bokhoven Aannemerscombinatie Louis Scheepers – de Bonth van Hulten
PODIUM - HERBESTEMMING ECI COMPLEX TE ROERMOND - d.d. 04-05-2010
“Meerwerk bestaat niet.” Ron Spaan BOEi
Het bouwteam; meerwerk bestaat niet In de voorbe reidingsfase van de he rbe ste mming komt ook bij de ECI de k we stie ‘wel of niet a anbe ste de n?’ na a r vore n. D e O nt wikkelingscombinatie ECI bv e n BOEi zijn e r beide n van ove r tuigd dat e e n a anbe ste ding niet tot het gewe nste re sulta at z al leide n. Voor wa arde voor e e n goe de a anbe ste ding is imme r s dat e r e e n tot in de puntje s uitgewe rk t plan ligt. Bij de ECI is dit niet het geval e n de tijd om dit te make n is e r ook niet. Ee n a anbe ste ding op basis van het wel be schikbare vlekke nplan dra agt niet bij a an de realisatie binne n het be schikba re budget. Opnieuw worde n A anne mingsbe drijf Louis Sche epe r s e n D e Bonth van Hulte n, a angevuld met Homij Te chnische Installatie s, uitge nodigd a an de onde r handelingstafel. Voor de O nt wikkelingscombinatie sta at vast wat de bouwkoste n van de he rbe ste mming ma xima al moge n be drage n. D e a anne me r s e n installateur commit te re n zich a an het ge stelde budget e n het vlekke nplan. Na ove re e nste mming op basis van definitief ont we rp e n ta akstelle nd budget worde n beide be drijve n als bouw teampa r tne r inge schakeld. Het ve r trouwe n is groot e n e r geldt é é n af spra ak: me e r we rk be sta at niet. Hie r me e worde n de a anne me r s uitge da agd op het gebie d van hun profe s sionaliteit. D e ve chtsfe e r zoals in de bouw gebr uikelijk blijf t hie r achte r we ge. A rchite ct Ton K leinjans wordt a angetrokke n om ingrepe n in het gebouw vorm te geve n. D e uit we rking van de teke ninge n ge schie dt door Hure nkamp A rchite cte n vanwe ge hun e r varing bij de DRU -fabriek. Voor constr uctief advie s wordt Erik V iane n inge schakeld vanwe ge zijn e r varing met oude betonne n constr uctie s, wa a r ve elal ge e n teke ninge n van be schikba a r zijn. Pa rallel a an de bouw teamve rgade ringe n worde n, na ve rloop van tijd, ook inrichtingsove rle g ge houde n. Tijde ns deze be sprekinge n worde n de we nse n vanuit het toekomstig gebruik be sproke n e n ingepast in het bouwproce s.
55
Restauratieverrassingen Vlak voor de start van de restauratie wordt er asbest
onderdak gevonden in de ECI. Zo is er voor de ‘ontelbare’
onderkomen voor vleermuizen, staat regelmatig onder
geconstateerd in het gebouw. Het brengt de ontwikkelaars
vleermuizen gedurende de bouw voorzien in een tijdelijk
water, en is intussen afgesloten. Dat geldt ook voor de
in een patstelling: het gebouw is niet veilig voor
onderkomen en is in de kelder onder het theater een nieuw
ruimte onder een oude liftschacht in het complex. In de
asbestsaneerders en tegelijkertijd mag de aannemer
vleermuisverblijf gerealiseerd. Ook de talrijke tongvarens
Tweede Wereldoorlog hebben daar onderduikers gezeten.
het gebouw niet veilig maken, laat staan betreden,
die zich in de muren hadden genesteld zijn stuk voor stuk
Bewijs daarvoor is dankzij de restauratie van de ECI ook
vanwege diezelfde asbest. Samen optrekken en per deel
verplaatst naar een minder kwetsbare plek nabij de Roer.
geleverd. In de ruimte is een muurtekening gevonden (zie
voorzieningen treffen, heeft ertoe geleid dat de asbest
De steenmarter en kerkuil zijn, ondanks vermeldingen in
pagina 27), waaruit blijkt dat zeker één persoon daar in
toch voor de restauratie is verwijderd zonder dat er tijd
het onderzoek, door de projectontwikkelaars nooit gezien.
1943 een maand ondergedoken heeft gezeten.
verloren is gegaan. Nog een bijzonder aspect waar tegenaan gelopen werd
Onder het theater is een kelder gevonden met een deur
is de flora- en faunawet. In de jaren van teloorgang
dichtbij het water. Ook lopen er diverse gangen onderdoor
hebben
die naar de silo’s voerden. De beroete kelder, dankbaar
beschermde
planten
en
dieren
spontaan
Ontwerpend bouwen Op basis van de toe geze gde cascore stauratie subsidie sta r t O nt wikkelingscombinatie ECI eind 20 0 9 met de re stauratiewe rk z a amhe de n. D it ondanks nog e nkele onzeke r he de n, onde r ande re wat betref t de te chnische uit we rking van de he rbe ste mming, de functie s die in het gebouw ge huisve st zulle n worde n e n de subsidieve r strekking. G elijk tijdig wordt ve rde r ge ga an met het ont we rptraje ct voor de he rbe ste mming op basis van het vlekke nplan. Met het ge re e d kome n van het definitief ont we rp in het voorja ar van 2011 is ook het be ste mmingsplan Roe rdelta fase 1 vastge steld e n de bouw ve rgunning voor de he rbe ste mming afge geve n. D e tijd be gint te dringe n om in het voorja a r van 2012 het gebouw te kunne n opleve re n e n te r be schikking te stelle n a an de Stichting ECI Cultuur fabriek om de inrichtingswe rk z a amhe de n uit te voe re n. Net als bij de cascore stauratie, die inmiddels grote nde els is afge rond, blijk t ook bij de realisatie van de he rbe ste mming dat ve elvuldig ove rle g op de bouwpla ats noodz akelijk is. Ste e ds me e r blijk t dat, ondanks de initiĂŤle ove re e nkomste n met de DRU -fabriek, de ECI zo ha ar eige n proble me n ke nt e n om e e n eige n spe cifieke oplos sing vra agt. He r ha aldelijk wordt e r ge schove n met be oogde functie s. Tijde ns het ont we rptraje ct bijvoorbe eld is het filmhuis nog ve rpla atst van bove n de e ntre e ruimte na a r de huidige plek. D it had te make n met de mogelijk he de n om de ve rdiepingsvloe r te ve rlage n wa a rdoor e r voldoe nde r uimte ontstond voor proje ctie onde r de houte n kapconstructie door. Tijde ns de bouw zijn het dan nog de last minute wijziginge n be slis singe n of e e n plotseling inzicht van de gebr uike r s die het bouwe n onde r dr uk hebbe n gezet. Ee n dag voor het stor te n van de ele me nte n van de theate r z a al bijvoorbe eld komt het nieuws dat het podium zeve ne nt wintig ce ntimete r diepe r moet zijn in ve rband met theate reise n betref fe nde de cor stukke n. Dat is het mome nt dat a anne me r, a rchite ct e n ie de re e n die voorbe reidinge n he ef t getrof fe n wel door de grond konde n z akke n. A lle s is al omgezet in teke ninge n, uitgewe rk t e n uitge dacht. Elke kleine wijziging he ef t gevolge n voor de re st. Uiteindelijk is de theate r z a al wel a angepast natuurlijk. Ook de komst van re staurant O ne eind 2011 ge ef t het bouw team e e n nieuw puz zelstukje. Het re staurant is nu geve stigd wa a r in e e r ste instantie e e n la agdre mpelige hore cavoor zie ning was voor zie n. Hie rdoor is e r na a r e e n nieuwe locatie voor het huidige ECI cafĂŠ gezocht; dit zit nu na ast het hoofdtrappe nhuis. Ook de inrichting van het poppodium is honde rdtachtig grade n ge dra aid vanwe ge het geluid tijde ns optre de ns e n conce r te n. O ndanks de uitdaginge n sta an alle neuze n van de bouwpa r tne r s dezelfde kant op. Op de bouwpla ats zijn de lijne n kor t. Me e r dan e e ns wordt e r te r plekke e e n schetsje ge ma ak t, dan gebouwd, wa arna de uit we rking van de schets pas volgt. Ze steve ne n namelijk alle ma al met e e n gezonde teamspirit op het zelfde doel af: de ope ning in septe mbe r 2012, ge realise e rd binne n het vaststa ande budget.
57
“Ter plekke afspraken maken, een schetsje maken en besluiten het zo te gaan doen; ontwerpend bouwen.” Ron Spaan BOEi
Uitdagingen op de werkvloer “Het is een heel geschipper geweest, zelfs tot vlak voor
Ton Smitsmans: “Mensen hebben allemaal hun wensen en
woensdag 16 mei 2012 moet het gereed zijn. Daar hebben
de opening”, vertelt Ton Smitsmans namens de beide
voorstellingen, meestal zonder dat men het gebouw gezien
we alles aan opgehangen.”
aannemers.”Als je een monument wilt behouden voor de
heeft. Sommige verwachtingen waren niet realiseerbaar
toekomst en het een functie wilt geven, is pragmatisch
in de massa of binnen het budget.
restaureren de enige oplossing.”
Ron Spaan, projectleider restauratie; “Ter plekke afspraken maken, een schetsje maken en besluiten het zo te gaan
Daar was niet iedereen het vanaf het begin over eens.
Relativeren is daarbij ook belangrijk. Als je je precies
doen; ontwerpend bouwen. Normaal wacht een aannemer
De culturele organisaties zijn ondertussen onvermoeibaar
zou houden aan de opdracht waarmee je het veld bent
op een definitief accoord op de tekeningen. Dat kon hier
bezig om de beste plek te veroveren. “Het was net
ingestuurd, zou je huilend weglopen. Het is ook de charme
niet, daar was geen tijd voor. En dit allemaal binnen
een Belgische bus”, zegt Frank Vehof, projectleider
van het gebouw, anders hadden we waarschijnlijk twee
de afspraak ‘meerwerk bestaat niet’ die we hadden met
herbestemming; “iedereen wilde vooraan zitten, bij
keer zo lang gebouwd. Ik denk dat de gebruikers dan
de aannemers.”
de ingang.”
afgehaakt waren. We hadden een strakke planning:
“ Als het te mooi wordt stelt het niets meer voor.” Ton Kleinjans Architect
Ton Kleinjans
De patine van de ouderdom Hoewel hij op het punt stond om met pensioen te gaan, werd
die rond 1920 zijn gebouwd waren van beton, toen heel mo-
houden, bij het theater om het geluid van buiten uit te slui-
architect Ton Kleinjans volgens zijn eigen woorden ‘toch
dern.” Volgens de architect bepaalt de historie de toekomst.
ten. De muziekschool heeft daarnaast specifieke eisen en
van stal gehaald’ door de ECI Ontwikkelingscombinatie.
“Het gebouwencomplex is vroeger ontwikkeld op basis van
uiteraard blazen diverse overheden een partijtje mee als
Kleinjans had met zijn staat van dienst en de DRUfabriek op
functie, de constructies zijn overgedimensioneeerd. Door
het gaat om regelgeving.
zijn curriculum, genoeg expertise om, samen met Huren-
de verschillende bouwstijlen, hebben alle ruimtes nu een
De huidige functies van het complex zijn volgens Kleinjans
kamp Architecten de ECI Cultuurfabriek aan te pakken.
specifiek karakter gekregen. En dat maakt de ECI Cultuur-
echter ondergeschikt aan het gebouw: “Het gebouw is de
Kleinjans: “Bij de ECI Cultuurfabriek vind ik de historie van
fabriek nu juist zo interessant. Het is een soort ontdekkings-
maatgever. Ik heb getracht structuren te verhelderen en de
de plek belangrijker dan het gebouw. Hoe het eiland gecon-
reis. Neem bijvoorbeeld het sheddak boven de danszaal:
ruimtes functioneel met elkaar te verbinden. Het is echter
strueerd is, de watermolens die er stonden, het hoogtever-
hier komt wel licht binnen, maar geen zon omdat het op het
een fabriek geweest en dat moet je ook blijven zien. De spo-
schil in de Roer: dit bepaalt de plek.” Voor hij begon, deed
oosten gericht is.”
ren van de tijd zijn behouden. Wat oud is, is oud gelaten en
hij uitgebreid onderzoek. De geschiedenis van de fabriek
“Het meest uitdagend was de geluidsproblematiek in de
wat nieuw is, is nieuw.” Dat de sporen van de tijd behouden
en de omgeving fascineert hem. “Rond 1865 stond hier de
totale bouwruimte”, vervolgt Ton Kleinjans. Voor het pop-
zijn, geeft de fabriek karakter, wat Kleinjans vaderlijk om-
modernste stoommachine van Nederland! En de gebouwen
podium en de filmzaal is het zaak het geluid binnen te
schrijft als ‘de patine van de ouderdom’.
“Dat de ECI Cultuurfabriek uiteindelijk binnen de vooraf gestelde kaders gerealiseerd is, is te danken aan de samenwerking tussen verschillende partijen en het onderlinge vertrouwen.� Mark Vijgenboom ontwikkelaar van SDK Vastgoed
“Heel Nederland mag komen kijken, want er is een knap staaltje werk afgeleverd.� Piet van Pol Van Pol Beheer
Het ontstaan van één organisatie D e k wa r tie r make r tref t bij zijn a antre de n in ok tobe r 20 0 9 ze e r uite e nlope nde culturele organisatie s, die nog niet alle ma al als ‘de nieuwe ECI - organisatie’ de nke n. Ze hebbe n nog niet alle ma al de ove r tuiging dat het bete r is om gez ame nlijk a an te vlie ge n. Lief st wille n ze hun eige n organisatie be houde n e n alle e n f ysiek ve r huize n na a r de ECI Cultuur fabriek, bij voorkeur alle ma al op de be ste plek. Bij de k wa r tie r make r sta at e chte r syne rgie altijd voorop. D e culturele organisatie s k rijge n in septe mbe r 20 0 9 e e n brief van de ge me e nte. Hie rin worde n ze e r van op de hoogte ge steld dat de subsidie re geling zoals die tot dan geldt, ophoudt pe r 1 septe mbe r 2012 e n dat e r ve r wacht wordt dat de organisatie s opga an in de ECI Cultuur fabriek. D e organisatie s de nke n a an ve r huize n, de ge me e nte a an fuse re n. G e me e nte Roe r mond kijk t ve rde r dan de be hoef te n van de ve re niginge n. Vanuit de be hoef te n van de stad wordt het plan gevuld. D oel is niet e e n Cultuur fabriek an sich, ma ar e r wordt gekeke n na ar de be hoef te s van de stad om e e n comple et a anbod van wone n, welzijn e n we rke n te bewe rkstellige n. Ve rde r vindt de ge me e nte het belangrijk dat de ECI Cultuur fabriek e e n re giofunctie ga at ve r vulle n, om de honde rdt wintig- tot honde rdde r tigduize nd me nse n die in het ve r zorgingsgebie d van de ECI wone n te be reike n. Na a r mate de re stauratie e n bouw we rk z a amhe de n vorde re n, wordt ook de organisatie structuur duidelijke r. D e puz zelstukje s wat betref t gebr uike r s e n functie s valle n geleidelijk op hun plek.
66
“Van alle partijen één organisatie maken, was voor mij een grotere uitdaging dan het bouwkundige aspect.” Ger Bothmer Kwartiermaker
“Met de zorgvuldige restauratie en herbestemming vormt het complex de getuigenis van een uniek stuk geschiedenis: die van de vroegste industrialisatie in Limburg en Nederland.� Drs. Karel Loeff Architectuurhistoricus
1998 aankoop ECI terrein door Van Pol Beheer 2001 Masterplan Roerdelta, aangenomen door gemeenteraad Roermond 2001 Etil-rapport in opdracht van Stichting Moordzaken 2006 haalbaarheidsonderzoek RO-groep 2007 werkbezoek Roerdelta met gemeentelijk en provinciaal bestuur naar Hamburg 2007 ontwikkelingsvisie EC Roerdelta Red Concepts 2007 aanvraag Rijkssubsidie 2008 intentieovereenkomst Roerdelta-gemeente-Boei inzake haalbaarheidsfase ECI 2008 Roermondse delegatie bezoekt DRU-fabriek Ulft en Verkadefabriek Den Bosch 2008 inventarisatie wensen culturele instellingen 2009 Ontwikkelingscombinatie ECI wordt opgericht 2009 positief besluit gemeen-
teraad inzake haalbaarheidsstudie ECI 2009 toekenning subsidie Rijksregeling wegwerken restauratieachterstanden 2009 aanstelling kwartiermaker door gemeente 2009 start casco restauratie 2010 architect Ton Kleinjans wordt bij de ECI betrokken 2010 ontwerp en uitwerking herbestem ming 2010 officiĂŤle openstelling leerlingwerkplaats 2011 bestemmingsplan Roerdelta fase 1 vastgesteld 2011 start programmeringswerkgroep 2011 opening bezoekerscentrum 2012 aanstelling directeur ECI Cultuurfabriek 2012 oplevering ECI Cultuurfabriek 2012 verkoop ECI Cultuurfabriek aan gemeente Roermond 2012 gebruikers verhuizen naar de ECI 2012 openstelling ECI Cutuurfabriek
74
75
ECI CULTUURFABRIEK
“Alles wat we toegevoegd hebben, kan eruit worden gehaald.” Ton Kleinjans Architect
2012: creatieve bron van energie De cascorestauratie van het ECI- complex die eind 20 09 in opdracht van ontwikkelingscombinatie ECI bv door de bouwcombinatie Louis Scheepers - De Bonth van Hulten is gestar t, loopt in 2012 voorspoedig. De filosofie van de restauratie is gebaseerd op het industriële karak ter van het complex. Bouwsporen, samenhangend met de gefaseerde bouw of wisselend gebruik van ruimtes, worden zoveel mogelijk in het zicht gelaten. De contouren voor de theater zaal en popzaal staan, de vloeren zijn gestor t en de tussenwanden van de educatieruimtes worden gezet. De restauratie en inbouw van de ECI Cultuur fabriek komt begin zomer 2012 gereed. Hierna wordt gestar t met de inrichting van het gebouw. Eind augustus 2012 star ten al enkele cursussen en op 8 september 2012 openen de deuren van de ECI Cultuur fabriek voor een open dag. Een of ficiële opening volgt in het voorjaar van 2013. De ECI Cultuur fabriek staat voor: ‘creatieve bron van energie’. De gedachte die hierachter zit, is dat de ECI een samenwerking is van vele onderdelen, functies en mensen - een bron- van waaruit de activiteit zich verspreidt. De energie werd vroeger geleverd door de waterkrachtcentrale, nu lever t de ECI opnieuw energie aan de samenleving. Het bruist er en de ECI geef t inspiratie en energie op cultureel en creatief vlak.
Programma & organisatie Ruim voor de openstelling gaan verschillende werkgroepen onder leiding van de k war tiermaker aan de slag met de disciplines die de ECI Cultuur fabriek te bieden zal hebben. Tot aan de aanstelling van de nieuwe directeur is de k war tiermaker namens de gemeente verantwoordelijk voor dit proces en vult hij het organigram van de Stichting ECI Cultuur fabriek in. De werknemers van de verschillende organisaties komen in de nieuwe organisatie terecht. Binnen de organisatie zijn ook verschillende taken ingedeeld voor vrijwilligers. De Stichting ECI Cultuur fabriek benoemt per 1 april 2012 de heer René Lebens als directeur van de Stichting. Een belangrijk doel van de Stichting is samenwerking bewerkstelligen tussen de verschillende functies om cross- over activiteiten en synergie te creëren. In het voorjaar van 2012 wordt er door de gemeente met medewerking van de Stichting ECI Cultuur fabriek een jongerenconferentie georganiseerd waarin ook deze doelgroep zijn inbreng kan geven voor het programma. De ECI Cultuur fabriek heef t als centrale doelstelling van de gemeente Roermond meegekregen om de actieve en passieve cultuurpar ticipatie onder de Roermondse burgers te bevorderen. Zo dient de (f ysieke) infrastructuur versterk t te worden, is cultuureducatie een belangrijk punt en dient de ECI zich tevens publieks- en mark tgericht te profileren. De ECI Cultuur fabriek heef t daarnaast tot doelstelling specifieke programma’s te ontwikkelen voor andere k wetsbare en moeilijk bereikbare doelgroepen waaronder ouderen, mensen met een beperking en allochtonen met een achterstandspositie. Daarnaast kunnen ook par ticipatiemiddelen voor het gebruik van de ECI Cultuur fabriek worden ingezet. Kor tom: de ECI Cultuur fabriek is er voor iedereen.
81
“Het moet hier bruisen!” Raja Moussaoui Projectwethouder
Pop, film & theater Ve r schille nde functie s hebbe n e e n vaste plek in de ECI Cultuur fabriek. Da arna ast is e r de moge lijk heid voor cros s- ove r s, eve ne me nte n e n (comme rciële) ve r huur a an ande re par tije n. D e popz a al van ECI Cultuur fabriek he ef t e e n capaciteit voor 6 0 0 pe r sone n. Er wordt gewe rk t met de nieuwste licht- e n geluidste chniek. ECI Cultuur fabriek stre ef t e r na a r om e e n zo bre e d mogelijk programma a an te bie de n zoals pop, blue s, dance, te chno, house, rock, ja z z, metal, drum’n bas s, hip -hop, etc. Da a rbij sta at de combinatie tus se n grote acts e n nieuw tale nt ce ntra al. D e Stichting ECI Cultuur fabriek be nadr uk t dat e r voor de 18 0.0 0 0 me nse n die in ‘ve r zorgingsgebie d’ Roe rmond wone n, voor ie de re e n iets te doe n moet zijn. G e middeld t we e ke e r pe r we ek zulle n e r conce r te n in het poppodium ge houde n worde n. Twe e spiksplinte r nieuwe filmz ale n met re spe ctievelijk 4 4 e n 8 4 stoele n vind je in het midde n van de ECI. Het filmprogramma in de ECI Cultuur fabriek onde r scheidt zich van de re gulie re bioscoop door het ze e r dive r se a anbod. A lle ge nre s kome n a an bod, de ge hele we reldcine ma is pre se nt, met ex tra a andacht voor a r tistieke k waliteitsfilms. D e theate r z a al van ECI Cultuur fabriek he ef t e e n capaciteit van 240 zitpla atse n. Er wordt gewe rk t met de nieuwste licht- e n geluidste chniek. Er wordt e e n zo bre e d mogelijk programma a angebode n dat ve r nieuwe nd e n e e n tikje gewa agd is. Teve ns bie dt het theate r e e n podium voor nieuw tale nt. Opme rkelijk a an de theate r z a al is dat de tribune inge schove n kan worde n. A ls ve r volge ns de flexibele wand achte r het podium wordt ve r wijde rd e n de dans- e n tone ellokale n hie rdoor bij de ruimte getrokke n worde n, ontsta at e r e e n grote z a al. D eze z a al was e e n eis van de ge me e nte in 20 0 9: e e n ‘plat te z a al’ wa a r te nminste 10 0 0 me nse n in kunne n, bijvoorbe eld te gebr uike n tijde ns carnavalsvie ringe n.
83
“We zitten nu op het creatiefste plekje van Roermond. Dat zal zeker invloed hebben op de menukaart.� Edwin Soumang Restaurant One
Creatieve ambitie op het culinaire vlak In 2007 openden de jonge dertigers Bethany DeLong en
Samen met architect Ton Kleinjans en zijn vrouw
apparatuur en een aangepaste hoogte. Edwin: “De keuken
Edwin Soumang de deuren van hun restaurant One in
Marion richtten ze het restaurantgedeelte van de ECI
was als eerste klaar. We hebben er zes maanden aan
Maasniel. Hun ambitie leidde tot een Michelinster en
Cultuurfabriek in. Karakter had het pand genoeg, maar
getekend, maar als ik er nu naar kijk, vind ik hem iedere
bekendheid tot ver over de Roermondse grenzen. Om
hoe gepast is dineren in die sfeer? Bethany DeLong: “We
keer weer gróót. Iedereen heeft zijn eigen ruimte, ons
aan die ambitie te kunnen blijven werken, wilden ze
gaven de architect als opdracht: ‘we willen intimacy en
personeel is erg enthousiast. Het lijkt alsof we er allemaal
zich blijven ontwikkelen en de plek in Maasniel was
comfort’. Een frisse zaak, met duurzame materialen en een
meer energie door gekregen hebben. Dat is ook niet gek, het
daar te klein voor. Edwin Soumang: “Met name de
inrichting die ofwel contrasteert met óf juist de industriële
afwasgedeelte nu is haast net zo groot als de hele keuken
keuken was veel te krap. Als je je kwaliteit wilt verhogen
look completeert. Daarbij is comfort heel belangrijk, onze
in Maasniel.”
en bijvoorbeeld een 8-gangenmenu plus amuses wilt
gasten zitten toch al gauw vier uur aan tafel.”
Saillant detail is dat de afzuiging van de keuken is
aanbieden, heb je én extra personeel én meer ruimte
One heeft ruimte voor 45 gasten in het restaurant, 25 à
aangesloten op de unieke oude vierkante schoorsteen op
nodig. Daarnaast zitten we nu op het creatiefste plekje
30 gasten kunnen terecht in de loft voor private dining, 5
de binnenplaats, die nu sinds 1974 weer voor het eerst
van
aan de Chef’s Table in de keuken. Die keuken is hun grote
dienst doet. Edwin: “We hebben de schoorsteen nieuw
trots momenteel met meer werkplek dan voorheen, meer
leven ingeblazen.”
Roermond.
de menukaart.”
Dat
zal
zeker
invloed
hebben
op
Expositie & cursussen Het Bonnefante n Roe r mond he ef t in de ECI Cultuur fabriek e e n eige n expositie ruimte. Hie r wordt drie ma al pe r ja a r e e n te ntoonstelling inge richt van mode r ne kunst van jonge kunste na ar s uit de eure gio, inclusief V la ande re n e n Noordrijnland-We st fale n. Ee n vie rde ke e r moet de expositie in same nwe rkingspra ak zijn met de ande re bewone r s van de ECI Cultuur fabriek.
Nacht fahr t , de e e r ste expositie van Bonnefante n Roe r mond, is e e n groepste ntoonstelling van a an stor me nde, jonge Eure gionale kunste na a r s. D e expositie r uimte van het Bonnefante n, tota al duize nd vie rkante mete r ve rde eld ove r t we e ve rdiepinge n, ade mt nog de sfe e r van de ECI -fabriek. Teve ns is e r nog graf fiti te zie n die in de le e gstandsja re n is a angebracht. Kunst in kunst dus. D e ECI Cultuur fabriek bie dt cur sus se n voor jong e n oud op het gebie d van be elde nde kunst, foto grafie, muziek, dans, tone el e n lite ratuur. Da a r na ast bie dt ze ve el mogelijkhe de n om op te tre de n, same n te spele n e n te expose re n. O nde rligge nde ge dachte van de cur sus se n is dat tale nte n op het kunst zinnige tot ont wikkeling moete n kunne n kome n. In de ont vangsthal e n de gange n van de ECI cultuur fabriek is we rk van cur siste n be elde nde kunst e n fotografie te bewonde re n. Na ast deze we rke n expose re n ze ook e e n pa ar ke e r pe r ja ar we rk van dive r se inspire re nde be elde nde kunste na a r s.
Café en evenementen Pe r sone elsfe e ste n, teambuildingsbije e nkomste n, be drijf sactiviteite n, familie dage n, workshops in alle soor te n e n mate n, kinde r fe e stje s, vrijgezelle nfe e ste n: Het kan alle ma al bij de ECI Cultuur fabriek e n natuurlijk alle ma al op ma at. Het kan ga an om e e n groep van 5 de elne me r s, ma ar 120 0 me nse n kunne n e r ook te re cht. A lle r uimte s, van café e n theate r tot kantoorloka al, zijn apar t te huur. Het ECI café is het grand café van de ECI Cultuur fabriek. In deze sfe e r volle ambiance, met e e n toe komstig te r ras op de binne npla ats, kan ie de re e n dagelijks ge niete n van ge re chte n of e e n drankje voor of na afloop van e e n activiteit. Buite n de ECI a an de kant van de Bis schop Lindanus singel wordt e e n eve ne me nte nte r rein ge realise e rd. In juni 2012 kon Roe r mond ge niete n van e e n voorproefje: UB40 trad toe n op in e e n grote fe e st te nt op het toekomstige te r rein.
91
Trots op het team De ECI Cultuurfabriek. Vroeger leverde de ECI energie aan
ik ben dan ook hartstikke trots op de inzet van de mede-
heden voor de ECI Cultuurfabriek zijn haast eindeloos.
de stad, daarna kostte de wederopbouw veel energie en
werkers én de vrijwilligers. Er hebben zich trouwens meer
Er liggen veel ideeën en alles kan, al moet je je natuurlijk
nu kan de ECI weer energie leveren. René Lebens, sinds
dan 80 vrijwilligers aangemeld de laatste maanden en dat
wel afvragen of het passend is bij de ECI. Maar dat het
april 2012 directeur van de ECI Cultuurfabriek: “Op cul-
stel ik bijzonder op prijs.”
bruist, is een feit!”
tureel vlak is dat zeker zo. Ons motto is dan ook niet voor
René Lebens, vertelt kort na de opensteling (zomer
Wat is zijn favoriete plek in de ECI? “De foyer, met name
niks: ECI is voor iedereen. Naast energie levert de ECI ook
2012): “Er zijn dingen waar je uit praktisch oogpunt
door de hoogte en de oude elementen die bewaard zijn
inspiratie voor veel mensen. Hoewel we pas kort open zijn,
tegenaan loopt, kleine aanpassingen. Maar van het
gebleven. Overdag valt het licht er prachtig naar binnen.
zien we al een grote toestroom van publiek. Op de open
publiek krijgen we gelukkig niks dan lovende reacties.
Je hebt vanuit de entree een doorkijk naar de exposi-
dag bijvoorbeeld hadden we ruim 3000 bezoekers, de
Achter de schermen is het wel eens hollen, ook omdat
tieruimte; de foyer is een plek waar veel samenkomt.
openingsact in de popzaal was uitverkocht en de vraag
de organisatie nog vorm moet krijgen, maar we zijn op
Sprekend voor de ECI.”
naar commerciële verhuur van de ruimtes is groot. Dat
de goede weg. Ik verheug me erop dat de nieuwe brug
vraagt ook weer veel energie van het team natuurlijk, en
straks open is en het plein gerealiseerd is. De mogelijk-
Toekomstmuziek D e ECI Cultuur fabriek is e r kla a r voor om e ne rgie te r ug te geve n a an de same nleving. A ls kloppe nd ha r t van Roe rdelta z al de ECI in de toekomst wete n te inspire re n als bron van creatieve e ne rgie. Tal van activiteite n zulle n e r pla ats vinde n voor profe s sionals e n amateur s, lokale e n inte r nationale pa r tne r s, jong e n oud, individu e n groepe n, stad e n re gio. Ee n plek voor tale nt om zich te profile re n, om bete r te worde n, om te dele n. D e ECI Cultuur fabriek, met zijn unieke ligging, is e r kla ar voor om de ge stelde doele n te realise re n op culture el e n socia al-ma atschappelijk vlak. Voor e n door ie de re e n. Tot in detail, ook in het ont we rp van het logo e n de ge hele huis stijl, is bij de opbouw van de ECI Cultuur fabriek de wis selwe rking e n dynamiek van che mie, inspiratie e n creativiteit doorgevoe rd.
95
“Als ik nu achterom kijk, ben ik ontzettend trots op wat we gerealiseerd hebben.� Ton Smitsmans Aannemerscombinatie Louis Scheepers - de Bonth van Hulten
FOTOGRAFIE
Vermelding van de fotografen is per pagina van links naar rechts, van boven naar beneden.
COVER
PAG I N A 23
PAG I N A 4 9
PAG I N A 79
Harry Segers/Christine Jansen
Wieneke van der Aa, Wieneke van der Aa, Graphics Etc,
Harry Segers/Christine Jansen
Harry Segers/Christine Jansen
PAG I N A 2
Etc, Wieneke van der Aa, Graphics Etc, archief ECI water-
PAG I N A 5 0
krachtcentrale, Graphics Etc, Wieneke van der Aa
Graphics Etc, Retera fotografie, Retera fotografie, Harry
PAG I N A 8 0
Segers/Christine Jansen, Graphics Etc
Wies Lebens
PAG I N A 5 3
PAG I N A 82
Harry Segers/Christine Jansen
Wies Lebens, Graphics Etc, Graphics Etc, Wies Lebens,
Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Graphics Etc, Graphics Etc, Graphics Etc, Harry Segers/Christine Jansen, Retera fotografie,
Graphics Etc, Graphics Etc, Wieneke van der Aa, Graphics
PAG I N A 24
Graphics Etc, Graphics Etc
Harry Segers/Christine Jansen
PAG I N A 3
PAG I N A 26
Graphics Etc, Harry Segers/Christine Jansen, Harry
Archief ECI waterkrachtcentrale
PAG I N A 5 4
Foto 7 Graphics Etc
Wies Lebens, Wies Lebens, Graphics Etc, Wies Lebens, Wies Lebens, Wies Lebens, Wies Lebens, Graphics Etc,
Raoul Scheffer
Wies Lebens, Wies Lebens
PAG I N A 5 6
PAG I N A 8 4
Harry Segers/Christine Jansen
Harry Segers/Christine Jansen
Retera fotografie, Retera fotografie, Graphics Etc,
PAG I N A 59
PAG I N A 8 5
Retera fotografie, Retera fotografie, Graphics Etc,
Archief Van Pol Beheer BV, Harry Segers/Christine
Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine
Retera fotografie
Retera fotografie, Wieneke van der Aa, Retera fotografie
Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/
Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Graphics Etc
PAG I N A 6
PAG I N A 32- 3 3
Retera fotografie
Harry Segers/Christine Jansen
PAG I N A 7
PAG I N A 3 4
Marco Rose
Graphics Etc
PAG I N A 8
PAG I N A 3 6
Graphics Etc
Raoul Scheffer, Harry Segers/Christine Jansen,
PAG I N A 61
Graphics Etc, Harry Segers/Christine Jansen, Retera foto-
PA G I N A 12 -13
Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine
Graphics Etc, Harry Segers/Christine Jansen, Graphics
grafie, Graphics Etc, Retera fotografie, Graphics Etc, Harry
Jansen
Etc, Retera fotografie, Graphics Etc, Raoul Scheffer,
Segers/Christine Jansen, Retera fotografie, Graphics Etc
Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Retera fotografie, Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen PAG I N A 4- 5
Harry Segers/Christine Jansen
PAG I N A 27 Harry Segers/Christine Jansen PAG I N A 29
Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Retera fotografie, Harry Segers/Christine Jansen,
PAG I N A 8 6 - 87
Harry Segers/Christine Jansen, Retera fotografie, Harry
Harry Segers/Christine Jansen
Segers/Christine Jansen PAG I N A 6 0 Graphics Etc
Ton Kleinjans, Harry Segers/Christine Jansen, Wieneke
PAG I N A 8 8 Harry Segers/Christine Jansen PAG I N A 8 9
van der Aa, Graphics Etc, Graphics Etc, Harry Segers/
PAG I N A 9 0
Harry Segers/Christine Jansen
Christine Jansen
Graphics Etc, Bonnefanten Museum, Bonnefanten
PAG I N A 4 0
PAG I N A 6 3
Retera fotografie
Harry Segers/Christine Jansen
Jansen, Harry Segers/Christine Jansen
centrale, archief ECI waterkrachtcentrale, Retera
PA G I N A 41
PAG I N A 6 4- 6 5
PAG I N A 92
fotografie, archief ECI waterkrachtcentrale, Retera
Retera fotografie, Harry Segers/Christine Jansen,
Harry Segers/Christine Jansen, Retera fotografie
Harry Segers/Christine Jansen
fotografie, archief ECI waterkrachtcentrale
Retera fotografie, Retera fotografie, Graphics Etc, Retera
PAG I N A 67
PAG I N A 9 3
Graphics Etc, Harry Segers/Christine Jansen, Harry
Harry Segers/Christine Jansen
PAG I N A 16 Archief ECI waterkrachtcentrale via Jo Maessen, archief ECI waterkrachtcentrale, archief ECI waterkrachtcentrale, archief ECI waterkrachtcentrale, Wieneke van der Aa, archief ECI waterkrachtcentrale, archief ECI waterkracht-
PAG I N A 18
PAG I N A 3 8 - 3 9
fotografie
Archief ECI waterkrachtcentrale, archief ECI waterkracht-
PAG I N A 4 3
centrale, archief ECI waterkrachtcentrale, archief ECI
Harry Segers/Christine Jansen
waterkrachtcentrale, archief ECI waterkrachtcentrale, Graphics Etc, archief ECI waterkrachtcentrale, scan uit 25
PAG I N A 4 5
jaar electrochemische industrie te Roermond (1951), scan
Harry Segers/Christine Jansen
uit 25 jaar electrochemische industrie te Roermond (1951) PAG I N A 21
PAG I N A 4 6 Harry Segers/Christine Jansen, Retera fotografie, Harry
Segers/Christine Jansen, Graphics Etc, Harry Segers/
Museum, Graphics Etc, Graphics Etc, Graphics Etc Harry Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine
Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen, Harry
PAG I N A 9 4
Segers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen,
GraphicsEtc, Harry Segers/Christine Jansen, Harry Se-
Harry Segers/Christine Jansen
gers/Christine Jansen, Harry Segers/Christine Jansen
PAG I N A 6 8 - 6 9
PAG I N A 9 6
Harry Segers/Christine Jansen, Retera fotografie
Harry Segers/Christine Jansen
Graphics Etc, Archief Van Pol Beheer BV, archief ECI
Segers/Christine Jansen, Retera fotografie, Harry Segers/
PAG I N A 70 -71
PAG I N A 9 8
waterkrachtcentrale, archief ECI waterkrachtcentrale,
Christine Jansen, Retera fotografie, Retera fotografie,
Harry Segers/Christine Jansen
Harry Segers/Christine Jansen
Harry Segers/Christine Jansen, archief ECI waterkracht-
Retera fotografie
P A G I N A 74 - 7 5
BINNENZIJDE COVER
Harry Segers/Christine Jansen
Harry Segers/Christine Jansen
centrale, Graphics Etc, Wieneke van der Aa, archief ECI waterkrachtcentrale, privĂŠ archief Pierre Beunen, Archief
PAG I N A 4 8
ECI waterkrachtcentrale
Harry Segers/Christine Jansen, Graphics Etc, Raoul Scheffer, Harry Segers/Christine Jansen
PAG I N A 78 Harry Segers/Christine Jansen
99
L I T E R AT U U R L I J S T
COLOFON
25 jaar electrochemische industrie te Roermond, november 1926 - november 1951 Electrochemische industrie Roermond, 1951
Dit boek is een uitgave van: Ontwikkelingscombinatie ECI bv (Samenwerking tussen Van Pol Beheer BV en VolkerWessels)
Waterkracht en industrie, het complex op het Bovenste Steel te Roermond. Cultuurhistorische waardestelling. Monumentenhuis Limburg & adviesbureau Ad Rem, 1998
Projectleider: Mark Vijgenboom Realisatie: Graphics Etc Reclame, ontwerp en webdesign - Projectleider en creative director: Margot van Beek - Grafische vormgeving: Judith Clerx - Beeldredactie: Judith Clerx en Wieneke van der Aa - Auteurs: Wieneke van der Aa, Johan van der Wal, Mark Vijgenboom
Uitgave van de ‘Comissie Kleine Monumenten Roermond’ & ‘Roermondse Energie en Milieugroep (REM)’ Jo Ploumen, 1980
Eindredactie: Wieneke van der Aa Mark Vijgenboom
ECI-Centrale gaat weer stroom opwekken Spiegel van Roermond, Stichting Rura, 1998 Bouwhistorische waardestelling ECI-complex Roermond Hylkema Consultants BV, 2009
Drukwerk: ARS Grafisch, Roermond
Het ECI complex: zeven eeuwen nijverheid aan de Roer Drs. Karel Loeff
Met medewerking van: SDK Vastgoed (Ontwikkelaar) BOEi ( Projectmanagement en directievoering) Louis Scheepers en De Bonth van Hulten ( Aannemerscombinatie)
Gisteren, vandaag en Morgen... Handleiding voor vrijwiligers bezoekerscentrum ECI Cultuurfabriek Roerdelta BV, Stichting ECI, Lei Derikx
Homij Technische Installaties ( Installateur) WSP Infra (Infra aannemer) Ton Kleinjans ( Esthetisch ontwerp) Hurenkamp Architecten en Adviseurs ( Bouwkundig ontwerp) Adviesbureau Tielemans (Constructeur) Gemeente Roermond ECI Cultuurfabriek
Raadsinformatiebrief inzake ECI Cultuurfabriek F. Boonen / L. Schmitz, Gemeente Roermond, 2012 Eerste Hulp Bij Herbestemmen BOEi, 2009
Oplage: 1200 stuks
Raadsvoorstel Cultuureiland ECI College van B & W Roermond, 2009
Met dank aan: Raja Moussaoui, Tilman Schreurs, Ferdinand Gremmen, Arno Boon, Piet van Pol, Jan van Bokhoven, Pierre Bergmans, Frank Vossen, Ton Kleinjans, Frank Vehof, Ton Smitsmans, Vincent van Vuuren, Erik Vianen, Ron Spaan, Tjeu Kneepkens, Ger Bothmer, René Lebens, Lieve Schmitz, Femke Boonen, René Roosjen, Harry Segers, Christine Jansen, Wies Lebens, Paulinda Carpaij, Noortje Heijnen, Bert Schreurs, Lei Derikx, Pierre Beunen, Jo Maessen, Hans Cremers, Henk van Zijl, Ed van der Aa, Hans van Bergen, Nadia van Eldik, Kay Pisarowitz, Dirk Dehing en vele anderen.
Raadsvoorstel aankoop ECI Cultuurfabriek College van B & W Roermond, 2012 Gebiedsvisie DRUIndustriepark 1 + 2 Gemeente Oude Ijsselstreek, 2011 Marketingcommunicatieplan gebiedscommunicatie Roerdelta Korteweg Communicatie, 2011
De ECI Cultuurfabriek is mede mogelijk gemaakt door:
ECI Complex Roermond – Luxe kantoorambiance in een historische omgeving Ontwikkelingsmaatschappij Roerdelta Haalbaarheidsonderzoek ECI Cultuurcluster Projectgroep Cultuureiland ECI, 2009 Herbestemming ECI Complex Roermond Red Concepts B.V. ECI Cultuurfabriek aanbod september/oktober 2012 ECI Cultuurfabriek, 2012 © Ontwikkelingscombinatie ECI bv Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft getracht de rechthebbenden van het beeldmateriaal te traceren. Zij die menen rechten te doen gelden op foto’s kunnen contact opnemen met de uitgever.
100