Eus txostena 2013 a5

Euskal Zor Ekologikoa: mundu mailako bioaniztasuna eta garapena (bertsio murriztua)

‐ Palmondoaren ondorioak ‐ Eztainuaren ondorioak Bolivian ‐ Atunetako euskal arrantza‐flota Mendebaldeko Indiako Ozeanoan

AURKIBIDEA

EKOPOL (Ekonomia Ekologikoa eta Ekologia Politikoa Ikerketa Taldea) (www.ekopol.org)

Ekologistak Martxan (www.ekologistakmartxan.org) eta Euskal Herriko Unibertsitatea

Txosten hau BIORES proiektuaren emaitza da, Euskal Herriko Unibertsitateko EKOPOLek (Ekonomia Ekologiko eta Ekologia Politiko ikerketa­taldea) eta Ekolo­ gistak Martxan Bizkaiak egindakoa, eta Eusko Jaurlaritzako Garapenerako Lanki­ detzarako Funtsak diruz lagundua (garapenerako hezkuntza proiektuak 2010 ­ PRO­ 2010k3/0009).

Honakoa, argitaratzeko eta zabaltzeko txosten laburtua da (euskaraz eta gaztela­ niaz). Txosten nagusia digitalki zabalduko da (gaztelaniaz soilik).

Ikerketa eta erredakzioa: Leire Urkidi eta Eneko Garmendia.

Landa lana: Leire Urkidi, Eneko Garmendia eta Lali Musoles.

Maketazioa: Martin Mantxo Lantaldea: Leire Urkidi, Eneko Garmendia, Lali Musoles, Martin Mantxo, Iñaki Ar­ to, Iñaki Barcena, David Hoyos, Roberto Bermejo, Rosa Lago.

Euskaratzea: Kulturgintza eta Leire Urkidi

Kanpo ebaluazioa: Observatori del Deute en la Globalitzazió (ODG, Bartzelona), 2012ko azaroan.

Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin

Euskal Zor Ekologikoa: mundu mailako bioaniztasuna eta garapena (bertsio murriztuta)

5

Aurkibidea

‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐

1. Sarrera 1.1. Metodologia 1.2. Erreferentziazko esparru teorikoak Gizarte eta ingurumen justizia eta zor ekologikoa Yasuní ITT ekimena Bioaniztasun galera Baliabideen amaigarritasuna eta gizarte eta ingurumen arriskuak Petrolioaren tontorra (Peak Oil) Mundu mailako gobernantza, bioaniztasunari dagokionez 2. Sektoreen araberako euskal metabolismoaren azterketa Petrolio eta gas inportazioen ondorioak Nekazal erregaien inportazioen ondorioak EAEren mineral metalikoen inportazioen ondorioak Zura eta bestelako baso­produktuen inportazioen on dorioak EAEren arrantza jardueraren eta arrantza eta akuikul­ tura inportazioen ondorioak Nekazaritzako produktuen EAEren inportazioen ondo­ rioak EAEren zuzeneko kanpo inbertsioa eta bioaniztasun galera Garapenerako laguntza ofizialak bioaniztasunean izan ditzakeen ondorioak 3. Azterketa kasuen analisia 3.1. Palmondoaren ondorioak Indonesian23 Kalteak Kalte sozio­ekologikoak

6 Deforestazioa, suteak eta klima­aldaketa Uren gaineko ondorioak Landa­komunitateei eta indigenei ekarritako ondorioak Kasuaren ondorioak

3.2. Eztainuaren ondorioak Bolivian31 Huanuniren kasua Ingurumen kalteak Uren kutsadura Ur kontsumoa Zoruen eta airearen kutsadura Landarediaren, faunaren, laborantzen eta ganadua ren kutsadura Ondorioak komunitateetan Ondorioak

3.3. Atunetako euskal arrantza­flota Mendebaldeko In­ diako Ozeanoan Atunaren arrantza: mundu mailako eta Euskal Herri­ ko datuak Ingurumen ondorioak Ondorio sozialak Piratak eta gatazkak Kasuaren ondorioak

4. Ondorioak Norantz abiatu?

Bibliografia Oharrak

7

1. Sarrera

‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Gizakiok hil edo biziko mendekotasuna dugu bizi garen ekosistemekiko eta ho­ riek ematen dizkiguten ingurumen zerbitzuekiko. Ekosistema bioanitzek egokitze­ ko gaitasun handiagoa dute eta, beraz, baita denboran zehar beren burua hornitzeko eta birsortzeko gaitasun handiagoa ere (MEA, 2005). Hala ere, datuek baieztatzen dute bioaniztasun galerak aurrera egiten jarraitzen duela, eta azken urteotan galera hori geldiarazteko hartutako konpromisoek ez dutela fruiturik eman (CBD, 2010).

Munduko ekonomiaren metabolismo sozialak hazten jarraitzen du. Gero eta gehiago kontsumitzen dugu, eta baliabide ez berriztagarri zein berriztagarriak sunt­ sitzen ari gara, hauen berritze tasaren gainetik ustiatzen ari baikara. Neurri handi batean, horren arrazoia Iparraldeko herri industrializatu edo aberastuen eskaera material neurrigabean datza, eta haiei garapen bidean zeuden bestelako hainbat ekonomia gehitzen ari zaizkie, hala nola Txina, India edota Brasil.

Historikoki, Iparraldeko herriok presio handiagoa eragin izan dugu ekosisteme­ tan, gure lurraldeen barnean zein kanpoan. Kolonien garaitik, herri industrializatu edo aberastuek Hegoaldeko herrialdeetan eginiko harraparitzan oinarritu dute euren hazkunde ekonomikoa eta ongizatea, baliabide natural zein giza baliabideak arpi­ latzea Iparraldean baino “merkeagoa” dela jakinik. Euskal Herrian, adibidez, He­ goaldeko herrialdeetatik lehengaiak inportatzeaz baliatu gara, eta erauzte horren gizarte eta ingurumen ondorioen truke ez da ezer eman ordainetan. “Ekonomiaren nazioartekotzea” deritzon eufemismoarekin lotuta, zor edo erantzukizun ekologikoa dugu herrialde horiekiko.

“Euskal Herriko Zor Ekologikoa eta Bioaniztasun Globala: Garapenarekiko Era­ ginak” proiektuak euskal ekonomiaren zor ekologikoa ikertzea du helburu nagusi, ezagutza sortu eta hedatzeko; hau da, gure jarduera ekonomikoak eta garapen ere­ duak planeta osoko lurraldeetan, komunitateetan eta ekosistemetan, bereziki He­ goaldea deritzon horretan, duten eraginaz euskal jendartea kontzientziatu eta sent­ sibilizatzea. Horrela, euskal gizarteko eragile eta sektore ezberdinen arteko ezta­

8

baida sustatu nahi da (administrazioa, enpresak, herritarrak, herri mugimendua, GKEak, sindikatuak, mundu akademikoa...), Euskal Autonomia Erkidegoaren1, EAEren, egungo eredu ekonomikoak mundu mailan dituen gizarte eta ingurumen ondorioen inguruan.

Zehatzago esanda, txosten honek EAEk Hegoaldeko herrialdeekin dituen merka­ taritza­harreman nagusiak (adibidez, bere inportazio, esportazio eta ekoizpen edo erauzte jardueren bitartez) eta horiek herrialde haietako bioaniztasunean zein ber­ tako komunitateetan dituzten eraginak biltzeko mapa osatu nahi du. Horretarako, estatistika ofizialen azterketa eta ikerketa bibliografiko zabala egin dira sektore ekonomiko zehatzei dagokienez; azken hauek duten garrantzi bereziagatik, edo es­ kuragarri dauden datuen arabera, aukeratu direlarik.

Azterketa orokorra, EAErekin lotutako hiru ikerketa­kasurekin osatu da (pal­ mondo­olioaren ekoizpena Indonesian, eztainuaren erauzketa Bolivian eta arrantza jarduera Indiako Ozeanoan), oso argi agerrarazten baitituzte sozialki eta ekologi­ koki desorekatuak diren harreman horien eragina. Kasuen hautaketarako, irizpide ekonomikoak (inportazioen bolumena, adibidez), ondorioen larritasuna edo gaur­ kotasuna (nekazal erregaien gaurkotasuna, esaterako) erabili ziren adierazle gisa.

Ikerketa honen abiapuntua Globalizazioko Zorraren Behatokiak (ODG, akroni­ moa katalanez) eta Kataluniako Unibertsitate Politeknikako Iraunkortasunaren UNESCO Katedrak, Generalitatearentzat eginiko azterketa batean datza, “Kanpo Erantzukizun Irizpideak txertatzea Kataluniako Etorkizuneko Bioaniztasunaren Legean” deiturikoa (ODG, 2009, argitaratu gabe oraindik). Eragin handia izan dute, halaber, Ekopol gure ikerketa taldeak aurretik egindako azterketek2, hala nola do­ kumentuan zehar aipatuko diren Iñaki Artoren azterketek; talde hau EHUko hainbat sailetako eta Ekologistak Martxaneko zenbait ikertzailek osatzen dute.

Txostenean, lehenik, ikerketaren esparru metodologiko eta teorikoa azaltzen du­ gu. Ondoren, azterketa estatistiko eta bibliografikoaren emaitza nagusiak aurkez­ tutzen dira, gure inportazioen inpaktuak batik bat, baita hiru ikerketa­kasuen emaitzak ere. Ondorioetan, gizarte eta ingurumen bidegabekeriak murrizteko eta iraunkortasunerako benetako trantsizioa ahalbidetuko duten aukera berriak bilatze­ ko hausnarketa egiten dugu. Planetaren muga biofisikoak kontuan hartuko dituen trantsizioa, baliabide naturalen bidezko banaketa sustatu eta pertsona guztien duin­ tasuna bermatuko duena.

9

Metodologia ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐

Arestian aipatu helburuak lortzeko, euskal ekonomiarekin lotutako mekanismo transnazional ezberdinen ondorioak identifikatu, sistematizatu eta erkatu dira, gi­ zarte, ekonomia eta ingurumen zientzietako ikerketa metodoak erabilita, baita dizi­ plinartekoagoak diren arloetakoak ere, hala nola ekonomia ekologikoa eta ekologia politikoa.

Prozesu horretan, lehen fasean EAEren eta bere kanpo erantzukizunaren metabo­ lismo sozialari buruz dagoen literaturaren berrikusketa bibliografikoa egin da, esta­ tu zein nazioarte mailan egindako erreferentziazko lanak, eta egungo eredu ekono­ mikoak garapenean eta ingurumenenean izango dituen eraginei buruzko literatura (arlo akademikoak zein mundu osoko herri mugimenduek eginiko ikerketa lanak).

Bigarren fasean, behin erreferentzia esparrua eraikita, euskal ekonomiaren fluxu material eta ekonomiko nagusiak aztertu dira, hainbat iturritako bigarren mailako datuetatik abiatuta (Eustat, INE, DataComex, Eurostat, etab.). Hala, funtsezko in­ portazioak eta merkataritza eta ekoizpen jarduerak antzeman dira, euskal ekono­ miaren kanpo eragina zehazten dutenak. Kanpo ingurumen kalteak sor ditzaketen bestelako hainbat sektore (turismoa, euskal enpresaren nazioartekotzerako pizga­ rriak, bestelako politika publikoak) ez dira sartu hautatutako metodologiaren ba­ rruan, datu eza dela eta, edota zeharkako kalteak lausoagoak eta marrazten zaila­ goak direlako.

Hirugarren fasean, antzemandako jarduera ekonomiko eta inportazio horien in­ gurumen eta gizarte ondorio nagusien azterketa garatu da. Gure mugez harago ger­ taturiko kalteak dira eta, beraz, euskal ekonomiaren kanpo eragin sozio­ekologiko osatzen dute. Horretarako, dagoen literaturaren azterketa xehea egin da, eta txosten honen lehen ataleko sailetan azaltzen diren ondorioen laburpena ere bai.

Argazki horretatik abiatuta, hiru azterketa kasu hautatu dira, ikerketa honen bi­ garren atal handian azaltzen direnak. Hiru kasuotan, landa­lana egin eta honakoak aztertu dira: (i) Euskal Herriaren eztainu inportazioak Boliviatik, (ii) atunetarako euskal flotaren ondorioak Mendebaldeko Indiako Ozeanoan, eta (iii) Euskal He­

10

rriaren nekazaritzako erregaien inportazioaren ondorioak Indonesian.

Kasuetako bakoitzean, ikerketa metodologia kualitatibo batean oinarrituta da.

Honakoak izan dira informazio iturri nagusiak: ­ Bigarren mailako informazio bilketa (ikerketak, estatistikak, albisteak) Euskal Herrian eta aipatu tokietan bertan. ­ Aztertutako jarduera ekonomikoei bisita. Besteak beste, Oruroko Huanuni eta Po­ tosiko Cerro Rico meategiak, Seychelleetako Victoria portua eta Indonesiako Borneo eta Sumatra uharteetako hainbat plantazio bisitatu dira. ­ Ikerketa gaiarekin lotutako eguneroko jardueren, protesten, prentsaurrekoen edota batzarren zuzeneko behaketa aipatu herrialdetan. ­ Ikerketa­kasuen herrialdeetan zein Espainiako estatuan, eragile nagusi direnei eginiko elkarrizketa sakonak.

Ikerketa kasu bakoitza hiru ikertzaile ezberdinek egin dute. Ikerketa kasu bakoit­ zeko landa­lana 2011ko uztaila eta irailaren artean egin da, eta bakoitzak hilabete eta erdiko iraupena izan du batez beste. Elkarrizketak, grabaketak eta behaketak aztertutako herrialdetako gune desberdinetan egin dira (herriburua, estatuko hiribu­ rua, tokiko eragin esparrua, etab.).

Elkarrizketa sakonak elkarrizketa erdi­egituratuak izan dira, oro har. Hau da, ikerketa lerroa eta galdera gidoi egituratua jarraitzen dutenak, baina, aldi berean, arinak eta malguak direnak. Bolivia, Indonesia eta Kenya eta Seychelleetako ka­ suetako bakoitzean 20­30 elkarrizketa egin ziren batez beste. Elkarrizketatuak bai­ mendu zuenean, elkarrizketak grabatu egin ziren, ahotsa, gutxienez, eta ahal izan zenean, baita irudia ere, proiektu honen barruan ikus­entzunezko dokumentua ere egin baitzen.

Elkarrizketatutako funtsezko eragile sozialen gehiengoa honako kategorietan az­ pisailka genitzake: eragile komunitarioak (tokian tokiko liderrak edo arazoak kal­ tetutako taldeak: nekazariak, baserritarrak, arrantzale txikiak, emakumeak, etab.); salaketa erakundeak (giza eskubideak, indigenak, ingurumenekoak, auzo elkarteak, komunitate antolatuak, sindikatuak); inplikatutako enpresen ordezkari edota enpre­ setako langileak (edo gremio elkarteetakoak); gobernu ordezkariak: nazionalak, herrialde/eskualdekoak eta tokikoak; gizarte, ekonomia, ingurumen, epidemiolo­ giaren ikuspuntutik, edo bestelakotik, adituak diren ikertzaileak/zientzialariak.

Ikerketa guztian zehar, barne eztabaida taldeak garatu dira, EHUko eta Ekologis­ tak Martxaneko ikertzaileen artean, eta amaierako kanpo­ebaluazioa Kataluniako Globalizazioko Zorraren Behatokiak egin du.

1.2. Erreferentziazko esparru teorikoak

12

Gizarte eta ingurumen justizia eta zor ekologikoa Zor Ekologikoa kontzeptu baliagarria da oraindik, Iparraldeko herriok Hegoare­ kiko daukagun erantzunkizuna ikustarazteko, merkataritza­erlazio makurrei dago­ kienez. Ekosistemen osasuna ahultzen ari diren erlazioak dira, hegoalde globaleko biztanle askori bizitza duina izateko eskubidea galarazten dietenak. Joan Martinez­ Alierrek (2005) deskribatzen duenez: “Hegoaldeak, inportatzen duena baino gehia­ go esportatzen du; hala, Iparraldeari behar dituen materialak eta energia ematen dizkio, horren metabolismo sozial neurrigabea elikatzeko. Hegoaldeak arau argi bati jarraitzen dio, ezinbestean: garesti erosi eta merke saldu. Ekonomikoki eta ekologikoki bidegabekoa den merkataritza hori onartzen du, protestatu gabe, gai­ nera, klima­aldaketagatik, Iparraldearen erantzukizun historikoa eta egungoa dena.

Hegoaldeak zintzo onartzen du, halaber, hondakin toxikoen esportazioa Iparralde­ tik. Txiroek beti saldu izan dituzte merke euren lana eta osasuna, ez kontzientzia faltagatik, baizik eta beharrak hala aginduta”.

Herrialde txirotuetan lehengaiak masiboki erauzteak defizit ekologiko eta ingu­ rumen kalte handiak eragiten ditu, eta horien ordainik ez da jasotzen esportazio prezioetan (Prebisch, 1952; Muradian and Martínez­Alier, 2001). Gainera, baliabi­ de naturalen madarikazioaren teoriak iradokitzen duen bezala, Hegoaldeko herrial­ deetako lehengai erauzketak ustelkeria, gatazkak eta txirotasun tasak areagotzeko joera du (Pegg, 2006). Horregatik guztiagatik, Iparraldeak zor ekologikoa du He­ goaldearekiko.

Zor ekologikoa

Zor ekologikoa deitu izan zaio lurralde bateko ordaindu gabeko gizarte eta ingu­ rumen kalteen multzoari, beste lurralde bateko gizarte, erakunde edo enpresei ete­ kina ekarri dienean. Halaber, Iparralde eta Hegoaren arteko erlazioak azaltzeko erabili izan da. Herrialde txirotuetako baliabide naturalen espoliazio jarraituan, he­ rrialde horiekiko berdintasunik gabeko merkataritzan, eta hondakinak askatzeko ingurumen globalaren erabileran datza herriade aberastuok dugun zor ekologikoa (Russi et al., 2003). Hau lau osagaitan banatzen da: karbono zorra (atmosferaren gehiegizko kutsadura berotegi efektuko gasak isurtzeagatik), biolapurreta (antzina­ ko ezagutza indigenen jabe intelektual egitea), ingurumen pasiboak (esportaziorako baliabide naturalak erauzteak dakarren kostu ekologikoa edo enpresa transnaziona­ lekin edota nazioarteko inbertsioarekin lotutako bestelako ingurumen ondorioak) eta hondakin toxikoen garraioa (Hoyos, 2009).

13

Hegoaldean, halaber, Ipar­Hego harreman desorekatuari etekina ateratzen dion hainbat elite politiko­ekonomiko badago ere, Iparraldeari dagokionez bi zordun edo erantzule talde aurki ditzakegu. Alde batetik, transnazional handiak, hala nola AEBko Chevron, Espainiako Repsol edota BBVA (egoitza Bilbon duena). Euren zuzeneko jardueragatik edota euren inbertsioengatik, transnazionalak ingurumen pasibo handiak sortzen ari dira, euren kontuetan agertu ez eta ordaintzen ez direnak, ezta berrezartzen ere. Talde horretan leudeke, halaber, enpresa horien kanpo jar­ duera babesten duten eta horien proiektuei bide legala irekitzen dieten Iparraldeko gobernuak. Bigarren taldean kontsumitzaile arruntok biltzen gara, erosten ditugun produktuen prezio baxuez aprobetxatzen garenok eta, ondorioz, hegoaldeko langi­ leei egoki ez ordaintzea eta kutsatutakoagatik ordainik ez izatea eragiten dugunok.

Gasa, janaria edo erosten dugun zura nondik datorren, behintzat, jakin beharko ge­ nuke, baita hori erauztea eta ekoiztea sortzen ari den triskantza ere, gero kontzien­ teago joka dezagun.

EAEren kasuan, ikerketa honetan ikusiko dugun bezala, bere zor ekologikoaren iturri nagusia, baina ez bakarra, erregai fosilen gehiegizko kontsumoan datza; erre­ gaiok Hegoalde globaletik inportatzen ditugu nagusiki gure energia eta garraio es­ kaera gero eta handiagoa asetzeko. Horren adierazle dira, halaber, Hoyosen (2009) ikerketaren emaitzak; bertan adierazten denez, EAEren karbono zorra3, CO2 isur­ ketengatik pilatutako zor gisa neurtua, haziz joan da 70eko hamarkadatik. 2005ean, zor horren balio zenbatetsia 5.348 milioi eurokoa zen (BPGren %9,29), urte bereko Kamerun edo Costa Ricako kanpo zorraren baliokidea, gutxi gorabehera. EAEren karbono zorra 200 milioi € baino gehiago hazten da urtero. Mundu mailan, karboa­ noren zor pilatua 3 bilioi € baino handiagoa zen urte hartan bertan, eta munduko kanpo zorra, aldiz, 8,5 bilioi € ingurukoa.

Krisia eta zorra guztion ahotan dabiltza egun, Amerikako Estatu Batuei eta Euro­ pari ekartzen ari zaizkien buruko minak direla eta. Hegoldeari dagokionez, herrial­ de askori kanpo zorrak gogor oztopatu eta oztopatzen die egoera sozioekonomiko eta ekologiko duinagorantz aurrera egitea. Berriz ere Martinez­Alierren (2005) hit­ zak geure eginda: “Hegoaldeko herriak ez dira benetan zordunak, baizik eta kanpo zorra baino askoz handiagoa den zor ekologiko baten hartzekodunak. Gaia ezaguna da Hegoaldeko aktibisten artean, mugimendu ekologistetan zein elizaren inguruko mugimenduetan, hala nola Jubileo Sur. Baina bertako gobernuak uzkur jokatzen ari dira oraindik zor ekologikoaren aldarrikapena bere egiteko garaian, lotsagatik, errealismoagatik edota Iparraldearekiko konplizitateagatik”. Orain arte, Zor Ekolo­ gikoa aldarrikatuta gobernuaren babesa jaso duen ekimen bakarra Ekuadorreko Ya­ suní ITT izan da.

Yasuní ITT ekimena4

13

Proiektu iraultzaile honetan oinarrituta, Ekuadorrek 850 upel petrolio gordin erauzteari utziko lioke Yasuní parke nazionaleko lurpetik, UNESCOko Biosferaren Erreserba 1989an eta borondatez bakartuta dauden herrien babesleku. Horretarako, Ekuadorreko gobernuak Ishpingo­Tambococha­Tiputini (ITT) blokeko hiru hobiak ustiatzeagatik lortuko lituzkeen 6.000 milioi dolarren %50 jasotzea espero du. Ez litzateke diru­laguntza, baizik eta Iparraldeko erakunde edo gobernuek parkea ba­ besteko eta 410 milioi tona CO25 isurtzea saihesteko eginiko ordainketa. Herrialde horiek klima­aldaketa globalari ekarpen handiagoa egin diotenez, ordainketa horiek Hegoaldearekiko erantzukizuna onartzea lirateke. Yasuní ekimenak eztabaidagune izaten jarraitzen du, ordainketa osatzeko laguntzaileak bilatzen ari diren bitartean.

Ekimen honi laguntzeko prest agertu den azkena Chevron­Texaco izan da, hori bai, Ekuadorreko Amazonia 18 urtean zehar kutsatzeagatik 18 milioi dolar ordainarazi­ ko dizkion epaiketa bertan behera uztearen truke (El Comercio, 2011/12/20).

Iraunkortasunaren paradoxak.

Yasuni‐ITT ekimenarako iragarkia.

14

Ingurumen Justiziaren aldeko mugimenduek eta horrekin lotutako literatura aka­ demikoak antzeko zerbait esaten digute. Salatzen dute ingurumen kalte eta arazoak egoera sozial ahuleko mailetan eta herrialdeetan (klase ekonomiko, etnia edo gene­ ro mailan) sarriago eta larriago gertatzen direla, egoera hori eragiten duten jarduera ekonomikoen etekinik ikusten ez dutelarik. Hots, ingurumen, gizarte eta ekonomia arloetako onura eta galera banaketa ez dela bidezkoa.

Schlosberg (2007) harago doa; bere ustez, ingurumen injustiziaren patroiak ba­ naketan ez ezik, erabakiak hartzeko moduan ere oinarritzen dira. Hau da, prozedu­ razko eta egiturazko injustizia dago, banaketa desorekatua eraikitzen duena. Eraba­ kiak hartzen dituztenek kaltetuen beharrizan eta identitateak nola hartzen dituzten kontuan, eta azken hauek parte­hartze prozesuetan dituzten ahalmenak funtsezko auziak dira ingurumen justiziaren aldarrikapenean. Eztainu meatokia edo nekazal erregaien plantazioak non eta zein baldintzatan (ingurumenari, etekinen banaketari eta abarri dagozkienak) jartzen diren ez ezik, aintzatespen mailako ingurumen in­ justiziak ere garrantzitsuak dira: eragin handiko proiektuen inguruko herriak funt­ sezko solaskidetzat hartzen diren, inguruneko berezitasun ekologiko, kultural edo ekonomikoak benetan kontuan hartzen diren eta erabaki horiek zein esparru legal eta politikotan hartzen diren.

Ingurumen kalte eta pasiboen banaketa desorekatu eta bidegabea ez da soilik gertatzen Iparralde/Hegoalde ardatzean. Izan ere, neurri batean, bereizketa hori al­ datu egin da, herrialde berriak (Txina, India, Brasil) Iparralde Globala deiturikoa osatzera igaro direlako, eta Iparralde Ekonomikoaren barruan bazterkeria muturrak zabaldu edo mantendu direlako.

Hemen, Euskal Herrian bertan, badira gure jardueraren ingurumen ondorioak be­ reziki pairatzen dituzten taldeak. Euskal Herrian baditugu industria astuna eta jar­ duera arriskutsuak, baita hainbat azpiegitura dela­eta kaltetutako edo arriskuan dauden hainbat ingurune ere. Eta ingurumen kalte horiek egoera ahulean dauden sektoreetan izan ohi dute eragina. Etekinak maximizatzeagatik eta ingurumen justi­ ziarako politika argirik gabe, industria horien joera toki errazen edo merkeenetan kokatzea da. Hala ere, azterketa honetan ez ditugu bereziki gure lurralde barruan gertatzen diren injustizia ekologikoak landuko, baizik eta EAE eta Hegoaldea de­ ritzonaren artean gertatzen direnak. Kontuan hartu behar da gure kontsumo onda­ sunen zatirik handienaren erauzketa eta ekoizpena atzerrian egiten dela egun, eta, ondorioz, gure jendartearen ondorio sozio­ekologikoak aztertzeko garaian, gure mugez harago begiratu beharra daukagula derrigor.

Bestalde, nazioarteko justizia instituzionalizatuari dagokionez, oso gutxi dira in­ gurumen justizia merkataritza askearen logikaren gainetik lehenetsi duten kasuak.

Gure jendartean, eskubide zibil, politiko, sozial, ekonomiko eta kulturalak “merka­ tuaren beharren, merkataritza askearen eta jabetza eskubidearen mende daude” (Hernandez Zubizarreta, 2009). Hala, GATTek (Aduanako Arantzelei eta Merkata­ ritzari buruzko Hitzarmen Nagusia) eta bere ondorengo MMAk (Munduko Merka­

15

taritza Antolakundea) ingurumen eta osasun hitzarmen asko baliogabetu dituzte praktikan, hala nola 1997an, osasunerako kaltegarria zelako AEBko haragi hormo­ natua inportatzeko erkidegoko debekuaren aurkako epaia eman zuenean, gerora erabilitako hormonetako batek minbizia sor lezakeela frogatuta ere (Bermejo, 2011). Nazioarteko merkataritza zuzenbidearen indarraren beste adibideetako bat da AEBko Chevron­Texaco petrolio enpresaren aurkako epaiketa, Ekuadorren egin zena. 2011ko otsailean, Ekuadorreko auzitegi batek zigortu egin zuen petrolio en­ presa 8.000 US$ baino gehiagoko isuna ordaintzera, ingurumen delitu baten ondo­ rioz historian izandako epairik handiena. Baina hil horretan bertan, Hagako Arbi­ traje Auzitegi Iraunkorrak Chevronen aldeko auzia eman zuen, Ekuadorrek AEBe­ kiko inbertsio ituna apurtu zuela iritzita.

Ikuspuntu teoriko horretatik abiatzen da honako ikerketa, ingurumen justiziarantz aurrera eginez, euskal jendarteak, bere gobernuek eta enpresek Hegoaldeko gizarte eta ingurumen narriaduran duten erantzukizuna azaleratzeko helburuarekin.

Bioaniztasun galera

Bioaniztasuna lurrean dagoen bizitza aniztasuna da, espezie bakoitzaren barruko aniztasuna, espezieen arteko aniztasuna eta ekosistema aniztasuna barne. Existitzen diren bizitza modu anitzez gain, horiek betetzen dituzten funtzio ekologikoak, dau­ katen aniztasun genetikoa eta osatzen dituzten konplexu ekologikoak aniztasun biologikoa6 deritzogunaren parte dira (CBD, 2002; FAO, 1989). Bioaniztasun han­ diak, etengabeko aldaketan den mundu batean bizirauteko eta egokitzeko malguta­ suna emango dio ekosistema bati. Ondorioz, bioaniztasunaren galera lantzea bere­ bizikoa da ekosistemen existentzia eta biziraupena ziurtatzeko, jendarteak horien mende daudelarik bizitzarako zerbitzu eta baliabideak lortzeko, hala nola klima­ erregulazioa, polinizazioa, ura edo elikagaiak (MEA, 2005).

Aurrekari horiekin, 2002. urtean, Aniztasun Biologikoaren Hitzarmenaren (ABH) parteek bioaniztasunaren egungo galera tasa “nabarmen jaisteko” konpromisoa hartu zuten, mundu, eskualde eta nazio mailan, pobreziaren murrizketan laguntzeko eta lurrean bizitzari mesede egiteko. Helburu horiek beraiek sartu ziren Milurteko Garapen Helburuetan, Nazio Batuen gerizpean7. 2006an, Europako Batzordeak data jarri zion helburu horien lorpenari eta 2010erako bioaniztasunaren galerari eusteko konpromisoa hartu zuen.

2010 Bioaniztasunaren Urtea izan zen eta, beraz, balantzea egiteko unea. Egoera ez da batere itxaropentsua eta gero eta gehiago dira espezie askoren galera eta pla­ neta osoko ekosistemen suntsipena adierazten diguten frogak (Ceballos and Ehr­ lich, 2002; Dirzo and Raven, 2003; Pereira et al, 2010). ABHren sinatzaileek eurek onartzen dute, bioaniztasunaren galera geldiarazteko, munduko gobernuek 2002an hartutako 21 konpromisoetatik bat bera ere ez dela bete: “Horrek erakusten du gure planetaren aniztasun biologikoa giza jardueren ondo­ rioz hondatzen jarraitzen duela. Bioaniztasun galera indartzen dituzten presioek

16

murrizketa seinale gutxi eman dute, eta hainbat kasutan areagotzen ari dira. Egungo joeren ondorioak aurretik irudikatutakoa baino are larriagoak dira, eta arriskuan ipintzen dute oinarrizko ingurumen zerbitzuen hornidura. Datozen hamarkadotan, sektore txiroenak izango dira ekosistemen aldaketa katastrofikoak modu neurriga­ bean pairatuko dituztenak, baina azkenean jendarte osoak jasango ditu ondorioak” (CDB, 2010).

Ildo beretik, Nature aldizkarian berriki argitaratutako artikulu batean, Berkeleyko Unibertsitateko biologo ezagunen talde batek (Barnosky et al., 2011:56) aurreikus­ ten zuen egungo joerari eta egungo aldaketen abiadurari eutsiz gero, seigarren suntsipen masiboaren atarian egon gintezkeela.8 Bioaniztasun galera horri lotutako kostu ekonomikoak, Nazio Batuek, Europako Batasunak eta Alemaniako Ingurumen Ministerioak eskatutako txosten baten ara­ bera (TEEB, 2009), hiru bilioi €koak izango lirateke urteko, Erresuma batuko bar­ ne­produktu gordina baino gehiago, hain zuzen (López­Colón eta García­Cano, 2010). Dena den, ez dira arrazoi ekonomikoak bioaniztasunaren aldeko jarrera ir­ moa agertzeko arrazoi nagusiak. Ekosistemen eta horien aniztasun biologikoa, auzi etikoen gainetik, giza bizitzaren iraupenerako oinarrizko zutabe dira.

Bioaniztasunaren galeran eragiten ari diren faktoreak asko dira, eta oso konple­ xuak, esaterako: baliabide naturalen gehiegizko ustiapena (Pauly et al., 2002; Ha­ berl et al., 2009), kutsadura eta ingurumen zerbitzuen narriadura (MEA, 2005) edota klima­aldaketa (IPCC, 2007). Baina, zalantzarik gabe, herrialde aberastuenen neurri gabeko kontsumoa dago faktore horietako askoren jatorrian. Zentzu horretan, lagungarriak dira New Economic Foundationek 2011n argitaratutako datuak; horien arabera, Espainiako estatuak bost hilabete eskasean bere aurrekontu ekologiko osoa agortzen du. Aurrekontu ekologiko gisa ulertzen dugu urtero, ekosistemen birsortze tasak errespetatuz, lurralde batetan kontsumitu daitezken baliabide naturalak (El Paísek argitaratutako artikulua, 2011/04/18).

Baliabideen amaigarritasuna eta gizarte eta ingurumen arriskuak

Planetako kontsumo materialaren maila altua dela eta, esan daiteke baliabide energetikoen hornidura (adib.: petrolioa, gasa) zein bestelako mineral batzuena (adib.: kobrea, fosfatoa) maila gorenera iritsi dela. Gero eta gehiago dira petrolioa­ ren zenita (peak­oil) eta bestelako lehengaiena (peak­all) berehalakoak direla ohar­ tarazten diguten ahotsak, baliabide horietan oinarritu delarik herrialde aberastuen eta industrializatuen hazkundea (Kerschner, Arto eta Bermejo, 2010).

Petrolioaren tontorra (Peak Oil)

17

Jendartearen une kritikoa ez da etorriko petrolioa edo gure bizimodurako oina­ rrizkoak diren bestelako lehengaiak agortu egin direlako, baizik eta horien erauz­ tearen zenita edo maximoagatik. Puntu horretatik aurrera, baliabide horien erauz­ keta denbora unitateko ezin izango da handitu eskaria oso handia izanda ere, eta eskari eta eskaintzaren arteko orekarik ezak eragindako gizarte eta ingurumen ara­ zoak azaleratuko dira. Unea eta petrolioaren eta bestelako lehengaien ekoizpenaren zenit maila aurreratzea izugarri konplexua da, baina aditu talde handi batek baiez­ tatzen du honezkero gainditua dugula petrolio, gas eta bestelako lehengaien zenita (ikus Kerschner, Bermejo eta Arto, 2010). Energiaren Nazioarteko Agentziak (ENA) ere, orain arte petrolioaren tontorra onartzeko mesfidati zenak, onartu egiten du “amaitu direla petrolio merkearen garaiak” .

Petrolio eta gasaren agortze orokorra (iturria: ASPO 2011).

Urre beltza eta bere eratorriak agortzearen ondorioak epe luzera aurreikusten zailak dira, baina oso litekeena da energiaren prezioen igoera handia gertatzea.

Testuinguru horretan, aurreikus daiteke gero eta herrialde gehiagok ezingo dutela petrolioaren kostua ordaindu, eta euren jarduerak eta ekonomiak uzkurtu egingo direla. Alboka, horrek eragina izan dezake berotegi efektuko gasen isurpenean, baina baliabideen eskasiarekin lotutako tentsioak areagotzea eragingo du aldi be­ rean (Bermejo, 2008). Gainera, gas naturalaren prezioen igoerak eta, batez ere, pe­ trolioarenak eragina izango du elikagaien prezioan, 2008 hasierako elikagai krisian eragin zuten faktore nagusietako bat, alegia.

Europako Batasuna (EB) horren guztiaren jabe da, eta kontziente da bere mugen barruan bere ekonomiarako oinarrizko baliabideez hornitzeko dauzkan zailtasunez; horregatik, ahalegin handia egiten ari da europako konpainia eta inbertitzaileei lehengaiak garapen bidean dauden herrietatik bertatik erauzteko erraztasunak ema­ ten. Bruselatik sustatutako estrategia berri honen oinarrizko zutabeetako bat 2008an Batzordeak bultzatutako Lehengaien Ekimena da. Honen helburua da konpainiei

18

EBko ekonomiaren lehiakortasuna bermatzeko 'funtsezko' mineraletarako sarbidea ahalbidetzea. Ekimenaren ildo nagusia Hegoaldeko herrialdeekiko merkataritza as­ keko hitzarmenak negoziatzean datza, horien bitartez, merkataritzaren mugak ahultzeko eta atzerriko inbertsioa (des)arautuko duten neurri berriak ezartzeko (Commission of the European Communities, 2008).

Alemaniako Oxfamen txosten berri baten arabera (2010), “neokolonialismo” es­ trategia berri hau ondorio negatiboak izaten ari da herrialde txirotuetan, eta okerrera egingo dute EBren egungo proposamenek bere horretan jarraitzen badute. Bereziki, txosten horrek nabarmentzen du EBren estrategiak areagotu egingo lituzkeela Eu­ ropako enpresek egun beste herrialdeetako ingurumenean eta giza eskubideetan di­ tuzten ondorio negatiboak. Bestalde, politika neoliberal horrek murriztu egiten du garapen politika eraginkorrak sustatzeko hegoaldeko herrialdeen autonomia (aurre­ tik ere murritza izanik), pobreziaren sorgin­gurpila betikotuta. EBren aldetik, ai­ patzekoa da munduan lehengai inportatuekiko mendekotasun handiena duen zonal­ dea dela egun (Oxfam Germany, 2010).

Aldi berean, espero zitekeenaren kontra, petrolioaren eta bestelako baliabideen zenitak ez ditu kutsadura eta klima­aldaketaren arazoak deuseztatzen, eta, alderant­ ziz, egungo krisi ekologikoa areagotzen ari da. Erregaien eta gainerako lehengaien prezioaren igoerak piztuta, ustiapen eta erauzketa mugak, ingelesez commodity frontiers, beste lurralde batzuetara jotzen ari dira, orain arte ustiatu gabeko gunee­ tarantz. Lurralde horiek sarbide zailekoak izan ohi dira, eta sarritan bioaniztasune­ rako balio handiko guneekin bat egiten dute. Egungo egoeraren aurretik, leku hauetan erauzteak kostu ekologiko zein ekonomiko handiegia zuen.

Era berean, muga horiek merkataritza­interesik ez zuten guneetarantz hedatzen ari dira, bertako erregaien kalitate energetiko baxuagatik (Orta, 2010). Kalitate ba­ xuko erreserbak ustiatzeak hainbat arrisku dakar, erauzitako unitate bakoitzeko in­ gurumen eragina handiagoa baita, eta ustiapen gastu handiek segurtasun neurrien murrizketa dakartelako. Hala, istripuak izateko arriskua areagotu egiten da, eta ho­ rren adibide da Deepwater Horizon plataforman izandako istripua, Mexikoko Gol­ koan, 2010eko apirilaren 20an.

Michael Klarek baliabide energetikoen ustiapenerako muga berriak bilatzetik eratorritako arrisku teknologiko eta geopolitikoez ohartarazten gaitu (Sachs eta Santariusen, 2007). Petrolio gordinaren egungo eskaintzari eutsi eta berau areagot­ zeko itxaropena hidrokarburo ez konbentzionalen ustiapenean datza, edota ur sako­ netako edo ingurumen baldintza muturreko guneetako ustiapenean, oro har, ingu­ rumen kostu handiak dituzten jarduteak (Ruiz eta al., 2010). Horixe da Kanadako Albertako hondar bituminosoen kasua, Venezuelako Orinokoko zerrendakoa edo Alaskako izotz artikoaren azpiko petrolio erreserbetakoa. Hondar bituminosoek munduko petrolio gordinaren %2a ematen dute egun eta dagoeneko ingurumen arazo ugari sortu dira (Menéndez Pérez, 2010).

Frackinga da gas ez konbentzionala erauzteko beste teknika berrietako bat. Sa­ koneko arroka estratuak hidraulikoki apurtzen dituen teknika honetatik abiatuta,

19

kontzentrazio gutxiko gas naturala erauzten da, beste modu batez erauztea ezinez­ koa litzatekeena. Hondar gasa erauzteko teknika honen ingurumen arriskuak han­ diak dira, eta AEBan gauzatu dira dagoeneko, bertan baitago zabalduen: urpeko ur eta putzuen kutsadura kimikoekin eta metanoarekin, gas isuri eta filtrazioak, lurral­ dearen okupazio handia, kutsadura atmosferikoa, mikro­lurrikarak, erradiaktibita­ tearen areagotzea, etab.9 (Bishop, 2012). Fracking­a Araban ezartzeko eta beste lu­ rraldeetara zabaltzeko proiektua dago, baina ika­mika eta kritika handiak izan ditu.

Kasu honetan, ustiapen mugak EAEraino iritsi dira.

Hondar bituminosoak, Kanada.

Fenomeno hauxe bera ikusi ahal izan da metal preziatuen kasuan, hala nola urrean. Muddek erakusten duenez (2007), historikoki urrearen 'muga' aurreratuz joan den heinean, hobi berrien urre­aberastasun edo kontzentrazioa murriztuz joan da. Ondorioz, meategi berri horietan, urre ale bat lortzeko hondakin solido gehiago sortzen da, ur kontsumoa areagotu egiten da eta zeru zabaleko ustiaketak biderkatu egiten dira; horrek guztiak dakarren ingurumen kaltearekin. Maila historikoan, urrea Hegoafrikan, Sobietar Batasun ohian, AEBan, Australian eta Kanadan erauzi izan da. Baina, herrialde horietako erreserbak urrituz joan ziren heinean, eta eska­ riak, aldiz, hazten jarraitzen zuenez, urrearen muga zabaldu egin zen, eta egun Asian eta Hego Amerikan ari da urre erauzketa gehien areagotzen (Urkidi, 2010, Bridge 2004).

Arrantza a priori baliabide berriztagarria den arren, ustiapen mugaren hedapena­ ren eta baliabide naturalen agortzearen eredu paradigmatikoena izan daiteke. He­ rrialde aberastuetako arrantza sektorearen industrializazioaz geroztik, XX. men­

20

dearen bigarren erdian batik bat, plataforma kontinentaletako arrantza baliabideak agortuz joan ziren, eta itsasoko erraldoi berriek (arrantza tradizionaleko 1.000 itsa­ sontziren pareko ontziek) ur sakonagoetarako bidea egin zuten, Afrika, Asia eta Hego Amerikako kostaldeetarantz. Emaitza: planeta osoko arrantza baliabideen %80a gehiegizko ustiapen egoeran dago, eta horrek, maila trofiko apaleko harrapa­ ketekin batera, itsas ekosistemak itzulezinezko egoeran sartzea eragin dezake, izaera berriztagarria izan arren (Pauly et al., 2002; FAO, 2010d).

Adibide horiek erakusten digutenez, Iparraldearen globalizazio eta kontsumo ge­ ro eta handiagoek, baliabideen eskasiarekin batera, planeta osoko pertsonen ongi­ zatea mehatxatzen dute. Hainbat autorek diote krisi ekologikoak eta petrolioa, ura edo metal nobleak bezalako lehengai estrategikoen inguruko gatazkek “baliabideen gerra garaiaren” hasieran kokatzen gaituztela (Sachs eta Santarius, 2007:7). Zentzu berean, NBEk ohartarazten digu ingurumen arazoak izango direla XXI. mendeko migrazio eta errefuxiatuen eragile nagusia. Mehatxu hori bereziki larria da Afrika, Asia eta Hego Amerikako hainbat eremutan, klima­aldaketaren eta bioaniztasun galeraren ondorioak handiagoak baitira bertan, eta egoera ahulenean dauden komu­ nitateek ingurunearekiko mendekotasun handiagoa baitaukate.

Mundu mailako gobernantza, bioaniztasunari dagokionez

Testuinguru honetan, aniztasun biologikoaren etengabeko galera eta baliabide naturalen agortzearen ardurak direla eta, hainbat erakunde hasi dira kontzientzia handiagoa exijitzen mundu mailako bioaniztasunari eta gure ekintzek horren gai­ nean duten ondorioei dagokienez. 2020rako Europako Batasunaren Bioaniztasun Estrategiaren baitako sei helburuetako bat “munduko bioaniztasun galeraren kon­ trako borrokari ekarpen handiagoa” egitearekin lotuta dago, zenbait ekintzatan zehaztuta, esaterako, “merkataritzaren liberalizazioak bioaniztasunean sor dezakeen ondorioaren” ebaluazioa edo “garapenerako lankidetzako jarduerak sistematikoki aztertzea ahalik eta gehien murrizteko bioaniztasunaren gaineko edozein ondorio negatibo” (Europako Batzordea, 2011). Nazio Batuen Nagoyako Protokoloak ingu­ rumen justizia eskatzen du bioaniztasunaren aprobetxamenduari eta etekinari dago­ kienez, inplizituki legez kanpoko erabilera eta narriadura transnazionala salatuz (Nazio Batuak, 2011).

Espainiako estatuari dagokionez, Ingurumen Erantzukizunari buruzko Legeak ere jasotzen du kanpo erantzukizuna, honakoa xedatuta: “Lege honetan arauturiko jar­ duera ekonomiko edo profesionalak, Europako Batasuneko kide ez diren Estatuetan egikaritzen dituzten eragileak behartuta egongo dira ingurumen kalteak prebenitu, ekidin eta konpontzera” (26/2007 Legea: 43246). Araudi hauek lehen pausoa dira, nahiz eta oraindik oso sinbolikoa, gure eredu ekonomikoaren ondoriozko mundu mailako bioaniztasun galeraren erantzukizuna gure gain hartzen hasteko.

2. Sektoreen araberako euskal metabolismoaren azterketa

21

EAEren zor ekologikoaren irismena aztertzeko helburuarekin, lehenengo fasean euskal ekonomiaren metabolismo sozialaren ezaugarri nagusiak aztertuko ditugu.

“Metabolismo sozial” ikuspegiak ahalbidetu egiten du jendarte bat organismo bizi bezala ulertzea, etengabe trukatzen duena materia eta energia kanpoaldearekin (lehengaiak, energia, landutako produktuak, hondakin solido, likido eta gaseosoak eta abarrak inportatuz eta esportatuz). Kasu honetan, euskal eredu sozioekonomi­ koaren bereizgarri diren sarrera material eta energetikoak aztertuko ditugu.

Argazki orokorrak gure mugez haragoko herrialdeetatik datozen baliabideekiko daukagun mendekotasun handia erakusten digu. Izan bedi adibide 2004an materia­ len eskaera osoaren (MEO) %17 baino ez zirela erauzi EAEn, eta gainerako %83 kanpotik etorri zela, %35 Espainiako estatuko gainerakotik eta %48 munduko gai­ nerakotik (Arto, 2009). Kanpo mendekotasun hau, neurri handi batean, sektore in­ dustrialaren pisu handiak eragiten du, bereziki metalurgikoak, bere jarduerarako beharrezkoa baita ezkutuko fluxu10 edo motxila ekologiko oso handiko mineral ko­ puru handiak inportatzea. Hain zuzen, MEOaren %46, 2004an, jatorri metalikoko materialei zegozkien, eta denak ekarri ziren EAEko mugetatik haragoko lekuetatik.

EAEko 2004ko Materialen Eskaera Osoa osagaiaren arabera (Arto, 2009tik moldatua).

22

Kanpo mendekotasunari dagokionez, energiaren sektorea ere nabarmentzen da, esparru horretako MEO bigarren postuan baitago, %17ko partaidetzarekin. Sektore honek gas eta petrolio kopuru handiak inportatzen ditu, bai barne eskaria asetzeko (adibidez, kontsumo industriala, etxekoa eta garraioa), bai argindarra ekoizteko eta petrolioa fintzeko. 2009an, EAEren kanpo mendekotasun energetikoa %94 inguru­ koa zen. Esate baterako, 2010ean, fintze arloak bakarrik 8,41 milioi tona gordin eta 199.000 tona bestelako lehengai mugiarazi zituen (Petronor, 2010). Energiaren sektoreko MEOaren %60 ezkutuko fluxuei zegokien.

Zentzu berean, Merkataritzako Balantza Fisikoak, herrialde bateko materialen inportazio eta esportazioen arteko erlazioa fisikoki alderatzea ahalbidetzen digunak, berresten du badagoela materialen kanpo defizit kroniko eta hazkorra kategoria guztietan. Honen arrazoi nagusiak dira EAEren kanpo mendekotasun energetiko handia, energia eta materialetan oso intentsiboak diren sektoreen eskaera, hala nola siderurgia, edo garraioaren hazkundea.

Euskal zor ekologikoaren alderdiak erakusten dizkigun deskribapen orokor ho­ netatik abiatuta, hainbat sektoreren azterketa xeheagoa egingo dugu, zor horrekin lotutako ondorio sozio­ekologiko nagusiak zehazteko. Jarraiki, emaitza nagusieta­ riko batzuk laburbilduko ditugu.

Trinidad eta Tobago % 27

Nigeria %44 Besteak %1

Qatar %3

Oman %2 Noruega %8 Egipto %6

Argelia %9

2000‐2010 aldian, EAEra gas naturala esportaturiko herrialde nagusiak. Iturria: DATACOMEX, 2011.

Petrolio eta gas inportazioen ondorioak

23

Per capita terminoetan, 2009an EAEko lehen mailako kontsumoa 3,38 tep/biz­ tanleko izan zen, Espainia eta Europako batez bestekoen gainetik (EAEn 1982­ 2009 aldian, kontsumo hori %44 handitu zen). EAEn, gas eta petrolio inportazioak gure kontsumoaren %90 baino gehiago dira (EVE, 2010). Petrolio eta gas hori Errusia, Iran, Mexiko, Nigeria, Trinidad eta Tobago edo Aljeriatik, kasu, etortzen da (Datacomex, 2011).

Deforestazioa eta zoruen higadura, habitaten suntsipena, uren eta akuiferoen kut­ sadura, BEGen isuriak (gas haizatze edo erreketagatik) eta beste gas toxiko batzue­ na, euri azidoa, suteak edo itsas ekosistemen kutsadura hidrokarburoak erauzteare­ kin loturiko ondorioetako batzuk baino ez dira. Gure inportazioetatik eratorritako ondorioak hain zuzen, eta munduko ekosistema aberatsenetariko batzuei eragiten dietenak. Ingurumen kalte hauek guztiek, jakina, ondorio larria dute pertsonengan.

Hurting eta San Sebastianen azterketa batean (2002) ondorioztatzen da petrolio eremuetatik hurbileko eremuetan minbizia edukitzeko aukera askoz ere handiagoa dela urrunekoetan baino. Epstein eta Selberren arabera (2002), AEBan gas eta pe­ trolio erauzketan diharduten langileen lan heriotzak gainerako lan heriotza guztiak batuta baino gehiago dira. Ahaztu barik erauzketa jarduerek ekartzen dituzten on­ dorio psikosozial eta kulturalak. 1960an, Huaoraniko (Ekuadorreko oihana) biztan­ leria 15.000 lagunekoa zen; 2004an, ordea, 2.000 bat pertsona zeuden, petrolioa erauzteko jarduera izanda biztanleria murrizketa honen arrazoi nagusia.

Gordin isurien ondoriozko zoru eta uren kutsadura, zulaketa basak, formazio urak eta input toxikoak daude petrolioa eta gasa erauztearekin loturiko ondorio larri eta ohikoenen artean (Gavaldà, 2010; UNEP, 1997). Adibide bat jartzearren, kalku­ latzen da azken mende erdian Nigerian 13 milioi upel petrolio baino gehiago isuri zirela, Prestigek isuritakoa baino 30 aldiz gehiago eta ia hiru aldiz BPren platafor­ mak Mexikoko golkoan isuritakoa. Nigeriatik dator EAEren gas eta petrolio inpor­ tazioen zati handi bat. Aitzitik, Nigerreko deltako erreserbetatik aberastasun eko­ nomikoa handia lortu beharko balute ere, bertako landa­komunitateek edateko urik barik jarraitzen dute, eta euren bizi­itxaropena 40 urtera murriztu da bi belaunaldi­ tan baino gutxiagoan. Paradoxikoa da herrialde horretatik Estatu Batuen gordin in­ portazioen %40 baino gehiago ateratzea, gerra zibil bat izatear egotea, eta istilu bortitzak gertatzea behin eta berriz erregaien prezioen igoeragatik.

Nekazal erregaien inportazioen ondorioak

Nekazal erregaien inportazioei buruzko datuek hazkunde esponentziala erakusten dute azken urteotan, Euskal Herrian hainbat “bioerregai” fabrika irekitzearen on­ dorioz. Hala, 2010ean 35.000 tona palmondo­olio baino gehiago inportatu ziren, eta horietatik %96 baino gehiago Indonesiatik etorri ziren (Datacomex, 2011). Ne­ kazal erregaiak bestelako aukera moduan aurkeztu dira gero eta handiagoa den

24

mundu mailako energia eskaeraren zati bat asetzeko, baliabide fosil urriko agerto­ kian (Bermejo, 2008; Keschner, Bermejo eta Arto, 2010), eta klima­aldaketa bo­ rrokatzeko (IPCC, 2007). Hala ere, energia mota honek BEGen isuri handia eragi­ ten du, eta bere ingurumen bideragarritasuna oso mugatua da (ikus Indonesiari bu­ ruzko atala palmondo plantazioen datuak eta kalteak ezagutzeko).

Iraganean, sojaren erabilera Espainiako estatuan zein EAEn abeltzaintzara eta elikaduraren industriara bideratuta zegoen. Hala ere, espero izatekoa da EAEn ne­ kazal erregaien fabriketarako inportaturiko soja kopuruak gora egitea. EAEk nagu­ siki Hego Amerikatik (Brasil, Argentina eta Paraguai) inportatzen du soja. Labo­ rantza energetikoetarako lur egokiek, sarri, ukitu gabeko baso­paisaiekin egiten du­ te bat eta, ondorioz, haien eraldaketak bioaniztasun galera handia eragiten du.

Saltako (Argentina) ipar­ekialdean, sojaren %51 (157.000 hektarea) eremu natura­ letan erein zen (Altieri eta Pengue, 2006). Brasilen bakarrik, EAEra inportaturiko sojaren iturri nagusia, monolaborantza hauen hedadurak jada landutako lur guztia­ ren %21 hartzen du (Altieri eta Pengue, 2006). Ur kontsumo handiak, ongarrien ondoriozko uren kutsadura, zoruen higadura eta eragindako suteak dira laborantza hauetatik eratorritako beste kalte batzuk.

“Pueblos Fumigados” (Grupo de Reflexión Rural, 2009) txostenak erakusten du Argentinan fumigaturiko lursailetatik hurbileko komunitate, hiri eta herri ugaritan azaleko gaixotasunen, intoxikazioen eta minbizien kopuruak azkar areagotu direla.

Osasun arazoez gain, soja plantazioak lekualdaketa masiboak eragiten ari dira, giza eskubideen urraketa, eskubide kultural eta ekonomikoena eta errepresio handia.

Argentinan, sojaren sektorearen boomak ez die ekarri lan­egoera hobea nekazariei, nekazal biztanleria nabarmen murriztu baita: 1970ean, nekazariak biztanleria akti­

Indonesia

Malasia

EAEko palma olioaren inportazioak. Iturria: Datacomex, 2011.

Osoa

25

boaren %24 ziren; 2001ean, berriz, %8 baino ez. Paraná eta Río Grande do Suleko (Brasil) estatuetan bakarrik, sojak 2,5 milioi eta 300.000 lagun baino gehiago le­ kualdatu ditu 1970etik, hurrenez hurren. Kolonbiaren kasua era larria da. Gatazka armatua dela eta, nekazal erregaietarako palmondo laborantzen ezarpena eraso pa­ ramilitarrekin eta komunitate osoen lekualdaketarekin bat dator.

Palmondoaren zein sojaren kasuan, nekazal erregaien hedapenak munduko He­ goaldearen elikadura burujabetza eta segurtasuna mehatxatzen ditu. Lurragatik eta ura bezalako beste baliabide natural batzuengatik lehiatzeaz gain, Munduko Ban­ kuak lotu egiten ditu mundu mailako nekazal erregaien eskari hazkorra eta elika­ gaien prezioen igoera (Giampietro eta Mayumi, 2009).

EAEren mineral metalikoen inportazioen ondorioak

Historikoki gure zenbait eskualderen adierazgarri izandako tradizio meatzaria handia izanda ere, egun EAEn kontsumituriko mineral metaliko guztiak beste he­ rrialde batzuetatik inportatzen dira. Inportazio horien bolumen eta ondorioak kon­ tuan hartuta, eztainu, nikel eta aluminioarenak nabarmentzen dira.

Nikelaren kasuan, 1997tik EAEren inportazioek gorantz egin dute, goia 2006an jo zen, 10.797 tona inportatuta (ezkutuko fluxuak kontuan hartuta kopuru hori 75 aldiz handiagoa da). Kopuru horiek murriztu egin dira azken urteotan, baina 2010ean EAEk oraindik inportatzen zuen Espainiako estatuan inportaturiko nikela­ ren %30 (Datacomex, hainbat urte). Inportazio hauek nagusiki Errusiatik zetozen, Norilsk hiritik kasu, bertan baitago munduko nikel gordetegirik handiena. Bertako atmosferak, meatzaritzaren eta galdaketaren ondorioz, urtero 4 milioi tona kobre, berun, nikel, artseniko eta selenio jasotzen ditu. Ez dago zuhaitzik 48 kilometroko erradioan, nikel galdategiak eragindako euri azidoa dela kausa. 46 urtetik beherako bizi­itxaropenarekin, nikel erauzketatik eratorritako kalteek munduko 10 hiririk kutsatuenen artean jarri dute Norilsk.

Aluminioaren euskal inportazioak, 2010ean, 66.000 tonara iritsi ziren, nagusiki Mozambiketik (%40,34) eta Errusiatik (%37,3) etorriak, baina baita Hegoaldeko beste herrialde batzuetatik ere, esaterako, Venezuelatik (%8,27), Hegoafrikatik (%1,56) eta Brasiletik (%1,04) (Datacomex, 2011). Herrialde hauetan, aluminioa transformatzeko beharrezko energia kopuru izugarri handiak direla eta (World­ watch Instituteren arabera, munduko energia kontsumoaren %2), planta hidroelek­ triko handiak eraikitzen ari dira. Mozambike eta Brasilen kasuan, gure inportazioen jatorri direnetan, presa hauen eraikuntzak ondorio larriak ditu baso tropikalentzat, uholdeak jasan ditzaketen babesturiko eremuentzat eta tribu indigenen erreserbent­ zat, eta milaka eta milaka familiaren nahitaezko birkokatzea eragiten ari da.

EAEko MEOaren gehikuntzaren zati handi bat eztainu gordinaren inportazioen gehikuntzari dagokio, dituen ezkutuko fluxuak direla eta (6.791 tona/tona eztainu).

EAEren eztainu inportazioak Estatuko guztirakoaren %70era iritsi ziren 2010ean, eta Munduko Hegoaldeko herrialde ugaritatik etorri ziren, Bolivia, Peru, Malaysia,

26

Tailandia edo Indonesiatik, kasu. Meatzaritzak horretan jarduten duen biztanleriari onura ekonomikoa ekar diezaiokeen arren, kideetako askok lan­baldintza oso arris­ kutsuak jasan eta oso ordainsari prekarioak jasotzen dituzte. Dibisa sarrera ere ekartzen die herrialde esportatzaileei, baina, egungo baldintzetan, eragile transna­ zionaletako askok zerga urriak ordaintzen dituzte. Gainera, ekosistemen suntsipe­ nak eta uren kutsadurak eragina daukate komunitate askotan. Horren erakusle da Oruro departamenduko eztainu ustiategiekin gertatzen ari dena, azterketako kasue­ tako bat berau izanda (ikus azterketako kasua xehetasun gehiago izateko).

Ur eta akuiferoen azidifikatzea, metal astunek kutsaturiko zoru eta laborantzak eta metal pilaketen ondoriozko osasun arazoak abere eta pertsonengan dira meatza­ ritza metalikoarekin loturiko ingurumen arrisku handienetako batzuk. AEBan, kal­ kulatzen da Montanako Golden Sunlight meatokiko drainatze azidoak milaka urtez iraungo duela (Montana Environmental Association Center, 2010) eta EPAk 30.000 dolar gastatzen ditu egunean Summitvilleko meatokiko drainatzea harrapatzen eta tratatzen. AEB edo Europatik kanpoko beste leku batzuetan, pentsaezinezkoa da agentzia estatal batek mota honetako tratamendu baterako beharrezko baliabide ekonomikoak edukitzea. Izan bedi adibide Ghana; bertan, Mendebaldeko Wassa barrutiko baso tropikalen %60 jada suntsitu dute meatzaritzako eragiketek, eta lur gaineko eta lur azpiko urak ere kutsatu dituzte.

Kasurik onenean, metalen metaketa edo aberaste prozesuan (flotatzea, lixibatzea eta amalgamatzea, besteak beste) gehituriko aparteko substantzia kaltegarriek balt­ sa handietan bukatzen dute. Hala ere, horiei eusten dieten presek filtrazioak eta hausturak dituzte, Aznalcóllarrekoa bezalako ingurumen sarraski ikusgarriak sortu­ ta. Meatzaritza metalikoa munduko jarduerarik arriskutsuenetako bat da, baina

Tonak

Espaina EAE (besteak) Araba

Eztainu gordinaren inportazioak lurraldeka. Iturria: Datacomex, 2011.

27 Norilsk hiriaren argazkia, Errusian11

egun, oraindik, jardunean dauden meatokien laurden bat baino gehiago babesturiko eremu naturaletan daude (World Conservation Monitoring Centre, 2010). Ur kont­ sumoa da meatzaritza metalikoaren drama handietako beste bat. Guatemalako Marlin Meatokiaren Ingurumen Eraginaren Azterketak adierazten du meatokiak 250.000 litro ur erabiliko dituela orduro, familia nekazari batek 22 urtean kontsu­ mituko duen kopuru bera.

Galdaketa prozesura itzulita, beste bi adibide. Txinan, Yunnango eremu meatza­ rian, 400 lagunek baino gehiagok artseniko inorganikoaren ondoriozko pozoitzea eta artseniko keratosia jasan dituzte eztainu galdategietan (Hricko, 1994). Oroyan, metalen galdatze eta fintzearen ondorioz, 1999­2001 artean egindako azterketen arabera, adin txikikoen %99ren odoleko berun kopurua 15 eta 80 mg/dl artean ze­ goen, EPAk ezarritako gehieneko muga 10ekoa denean.

Zura eta bestelako baso­produktuen inportazioen ondorioak

Zuraren eta bestelako baso­produktuen EAEren inportazioen azterketatik abiatu­ ta, Hegoaldetik etorritako zur eta kautxu kopuru handien sarrera egiaztatu ahal izan dugu. Esaterako, azken 10 urteotan, EAEra batez beste 50.000 tona kautxu baino gehiago inportatu dira gurpilen industriaren eskaria asetzeko. Jatorria nagusiki Asiako hego­ekialdea izan da (Tailandia eta Indonesia), eta Erdiko Afrika: Boli

28

Kosta, Gabon, Nigeria eta Kamerun (Datacomex, 2011). Inportazio hauek jatorriz­ ko herrialdeetan duten eragina irudikatzeko, esan genezake 45.000 hektarea baino gehiago beharko liratekeela (egun EAEn lantzen den azaleraren erdia baino gehia­ go) EAEra urtero inportaturiko kautxua ekoizteko.

Era berean, zur eta zur­orezko produktuen kopuru handiak inportatu direla egiaz­ tatu da, azken hauek Hegoaldean plantazio handien hedapena sustatzen ari direlarik (CIFOR, 2003). Adibidez, 2011ko otsailaren 6an, tokiko hedabideek argitaratu zuten Asian Tomorrow12 Ontzia Pasaiako portura iritsi zela, 21.000 tona eukalipto baino gehiagorekin, helmuga Gipuzkoako paper­fabrika handienetako bat izanda. Hala ere, eta kopurua erraldoia bazen ere, karga hori aipatu enpresak urtero behar dituen 500.000 tonen zati txiki bat baino ez da. Eukalipto hori, enpresa gipuzkoarrak Uru­ guain daukan 25.000 hektarea baino gehiagoko plantazioetatik dator.

Adieraztekoa da inportazio hauek guztiek eragiten ari diren ondorioak nagusiki kontinente amerikarreko hego konoan pilatzen direla (Uruguai, Argentina, Txile eta Brasil), eta Afrika erdiko herrialdeetan (Kamerun, Boli Kosta, Ekuadorreko Guinea eta Kongo), hain zuzen, FAOren txostenaren arabera (2010c), 2000­2010 aldian baso galera garbi handiena jasan duten planetako eskualdeetako bitan. Hego Ame­ rikak 4,0 milioi hektarea galdu zituen urtean, eta Afrikan, berriz, tasa horiek 3,4 milioira iritsi ziren urtean, neurri handi batean, monolaborantzetan oinarrituriko kanpo merkatuak hornitzeko, bioaniztasun handiko baso natiboak suntsitu direlako.

Conservation Internationalen sailkapenaren arabera13, EAE baso­produktuz hor­ nitzen duten hainbat herrialdek bioaniztasun handiko eremuak edo hotspotak dituz­ te, baso­industriak potentzialki kaltetuak. EAEra baso­produktuak inportatzen di­ tuen herrialdeetako bat Txile da; bertan, plantazioek ingurumenean eta Maputxeen­ gan dituzten ondorioak askotan salatu dira (WRM, 2003).

Plantazio industrialetan erabiltzen diren espezieetako askok (adibidez, eukaliptoa eta pinua) ur kopuru handiak behar izaten dituzte: mundu mailan, plantazioek ur fluxua %52 murriztu zuten urtean, eta erreken %13 lehortu zituzten gutxienez urte­ betez (Jackson et al., 2005). Vía Campresinak 2006an egindako jakinarazpenen arabera, Río Grande do Sul estatuan (Brasil) proiektatzen ziren eukalipto planta­ zioek estatuan euriak utzitako ura baino %20 gehiago behar zuten.

Espíritu Santo estatuan (Brasil), Aracruz enpresak jada kanporatu ditu herri indi­ gena ugari eskualdetik, 10 mila hektarea lur baino gehiago bere eginda plantazio industrial bihurtzeko. Zentzu honetan, Munduko Bankuak kalkulatzen du 1.600 milioi lagun baino gehiago daudela baso­baliabideen mende euren biziraupenerako, eta horietatik 1.200 milioi pertsona herrialde pobretuetakoak direla. Nigerian, 2007ko abenduan, Michelinek bioaniztasun handiko 3.500 hektarea baso suntsitu zituen, baita nekazal lurrak ere, elikagairik eta inolako konpentsaziorik barik utzita kalteturiko komunitateak (WRM, 2009).

29

EAEren arrantza jardueraren eta arrantza eta akuikultura inportazioen ondorioak

Arrantza sektorearen azterketak agerian uzten du planetako arrantza baliabideak jasaten ari diren egoera larria (MEA, 2005; FAO, 2010d). Honen arrazoia, neurri handi batean, gure moduko herrialde aberastuek garaturiko arrantza industriala da, gero eta handiagoa delarik gure mendekotasuna arrain inportazioekiko. Gogorarazi beharra dago Espainiako estatua dela arrain gehien inportatzen duten herrialdeen artean hirugarrena, eta 2010ean inportazio horien %6aren helmuga EAE izan zela.

EAEko arrain kontsumo mailak oso altuak dira: urtean pertsonako 40kg baino gehiago; Europako Batasuneko batez bestekoa, berriz, 22,11koa da, mundukoa 14,6koa eta Afrikakoa, aldiz, 8,5ekoa14. Izan ere, Espainiako estatuko kontsumoa asko igo da XX. mendean zehar; 1858­1917 aldian, urtean pertsonako 6,7kgkoa zen, eta egun, berriz, arrain kontsumo handieneko herrialdeen artean 11. postuan dago (Sea Around Us Project).

Gure jendarteko etengabeko eskariei gehitu behar zaie Europako arrantza­tokien egoera larria15, izan ere, horrek eragin baitu euskal ontziak, behin Kantauri Itsasoko eta Atlantikoko beste eskualde batzuetako baliabideak agortuta, urruneko itsaso eta ozeanotara joan izana hango baliabideez jabetzera.

Horren erakusle da atunetarako euskal flota kongeladorak, munduko handieneta­ koa denak, Mendebaldeko Indiako Ozeanoan garatzen duen jarduera. Bere harra­ paketen zatirik handiena munduko merkatua elikatzera bideratzen da, eta, bertan, atun kontsumitzaile handienak Estatu Batuak eta Europako Batasuna dira; bitar­ tean, paradoxikoki, ondoko herrialdeetako biztanleriek, baliabideak badituzte ere, munduko malnutrizio eta gose indize handienak dituzte. Kenyan eta Seychelleetan

Milioi Tona

Akuakultua Harrapaketak

Urtea

1950‐1999 aldian kalkulaturiko mundu mailako harrapaketak (iturria: Pauly et al., 2002).

30

garatu dugun azterketa kasuaren emaitzek nabarmen utzi dute arrantza industriala zonaldean sortzen ari den ingurumen eragina (esaterako, gehiegizko arrantza arris­ kua, bazterkinak eta marrazoen ustekabeko arrantza, teknologia berrien ondorio ezezagunak eta ekosistemen ezagutza zehaztugabea), eta ondorio sozialak (adibi­ dez, lehia artisau­arrantzarekin eta baliabideen agortzea), komunitate arrantzaleen elikadura burujabetza mehatxatuz. Nazioarteko arrantza akordio asimetrikoek eta erabakiak hartzeko prozesuetan arrantzaleen parte­hartze eta ordezkaritza desego­ kiak betikotu egiten dute biztanleria hauen ahulezia (ikus arrantzari buruzko azter­ keta kasua zehaztasun gehiago izateko).

Nekazaritzako produktuen EAEren inportazioen ondorioak

Orografia menditsuak, lurraldearen artifizializazioak, ekonomiaren izaera indus­ trialak eta politika komunitarioak, ustiapen txikien kalterako handiak sustatu ditue­ nak, EAEn ustiapen familiar ugari bertan behera uztea bultzatu dute16, kanpotik in­ portaturiko produktuekiko mendekotasuna areagotuta.

EAEko elikagai inportazioen zatirik handiena Espainiako estatutik sartzen denez, ezin izan dira erkidegoko inportazioen inguruko datuak eskuratu Datacomexen bi­ dez (gainerako ataletan erabilitako datu­basea). Hori dela eta, atal honetan, beste adierazle eta eskala batzuk hartu ditugu kontuan gure ekonomiaren mendekotasuna eta elikadurari dagokionez mundu mailan dauzkan ingurumen ondorioak aztertzeko orduan. Lehenengo, EAEren Aztarna Ekologikoaren datuak erakutsiko ditugu, eli­ kagaiekin lotuak, eta, ondoren, Espainiako estatuaren elikagai inportazioei buruz Amigos de la Tierrak (2012) egindako azterketa laburbilduko dugu.

Artoren azterketen arabera (2010a), EAEren inportazioei loturiko aztarna ekolo­ gikoa17 kalkulatzen duena, 2005ean “Nekazaritza, abeltzaintza eta ehizatik” erato­ rritako produktuak 2.421.900 ha laborantza eta larreren baliokidea izan zen. Horie­ tatik, %67,5 Espainiako estatuko beste erkidego batzuetatik inportatu ziren, eta %32,5 munduaren gainerakotik. EAEko nekazaritzarako lur­eremu erabilgarriak18 apenas gainditzen du 200.000 ha, beraz, nabarmena da EAEren defizita kontsumit­ zen dituen nekazaritza eta arrantza produktuei dagokienez. Esan beharra dago az­ tarna ekologikoa ez dela behin betiko adierazlea ingurumen gaietan. Begirada azkar batean, irudi lezake ekoizpen intentsiboa hobea litzatekeela, ekologikoki, estentsi­ boa baino, lurralde gutxiago hartzen duelako. Hala ere, nekazaritza intentsiboak ongarri eta pestiziden moduko kanpo input ugari eskatzen du, aldi berean eragin ekologiko handia dakarrena.

2007an, Espainiako estatuak 29,29Mt elikagai baino gehiago inportatu zituen, 1995ean baino %53 gehiago. Inportazio horien hiru laurdenak baino gehiago “ze­ realak eta zerealetatik eratorriak” eta “abereentzako pentsuak” izan ziren, nabarmen utzita elikadura buruaskitasun galera eta Espainiako estatuan nagusitzen den abelt­ zaintza ekoizpen ereduaren izaera. 2007an, Latinoamerika zen Espainiako estatua­ ren nekazaritza hornitzaile nagusia, guztirako %39 bertatik inportatuta. Eskualde

31

horretatik inportaturikoak %295 hazi ziren 1995etik, nagusiki Argentina eta Brasi­ letik eta bertako soja eta zereal ekoizpenaren areagotzeagatik.

Amigos de la Tierraren arabera (2010), nekazaritza eta elikadura eredu industria­ la da BEG isurien arduradun nagusietako bat. Nahiz eta ofizialki nekazaritzak isu­ rien %11­15 dakarrela esaten den, prozesu industrial osoa, ekoizpenetik azken kontsumoraino (deforestazioa, ongarri kimikoak, gehiegizko ontziratzea, hoztea, garraioa, etab.), barne hartzen duten kalkuluek %44­57ra igotzen dute kopuru ho­ ri19. Gure elikagaiek bidaiatzen duten distantzia izugarri handitu da 60ko hamarka­ dako iraultza berdearen hastapenetatik gaur egunera arte. 2007an, Espainiako esta­ tuak inportaturiko elikagaiek 5.013km bidaiatu zuten batez beste (1995ean baino 760km gehiago).

“Mercosurren, areagotu egingo da lurra nekazal enpresa industrial handietan pi­ latzeko egungo joera, eskulan gutxiago behar dituztenak, eta horrek, ziurrenik, ne­ kazari txikiak kaleratuko ditu bertatik. Era berean, areagotu egingo da baliabide naturalen gaineko presioa, sojaren monolaborantzaren eta abeltzantzaren zabalt­ zeagatik, basoen eta zoruen emankortasunaren galera ekar dezakeena” (COAG, 2010). Bidegabekeria hauek neurrigabeagoak dira Hegoaldeko herrialdeetan, baina ezin dugu ahaztu Nekazaritza Politika Bateratua bezalako politikek zein baztertuta utzi dituzten euskal nekazari txikiak ere.

a

Euskal inbertsioa atzerrian (IED) sektoreka 1993‐2009 aldian (iturria: geuk egina Datainvexten datuak kontuan hartuta).

32

EAEren zuzeneko kanpo inbertsioa eta bioaniztasun galera

EAEk zor ekologiko bat du Hegoaldeko herrialdeekin, bere inportazioak, beste herrialdetan garatzen duen erauzte jarduerak (esaterako, arrantza) edo CO2 isuriak direla eta. Horri, euskal kapitalaren inbertsio handiek atzerrian eragindakoen ondo­ riozko zorra gehitu behar zaio. 1993­2009 aldian, EAEren partaidetza Estatuak At­ zerrian egindako Zuzeneko Inbertsio osoan %12,70ra iritsi zen, 60.706,53 milioi € inbertituta. Aldi horretan eginiko inbertsioen %85 baino gehiago finantzen eta energiaren sektoreei dagokie, BBVA eta IBERDROLA enpresak buru (helbide fis­ kala Bilbon). Hauek, hurrenez hurren, 66. eta 113. postuan daude planetako enpresa boteretsuenen 2011ko Forbes zerrendan.

Ingurumenean eta Hegoaldeko pertsonengan kalte larriak eragin dituzten BBVAren inbertsio atzerritarren artean, honakoak nabarmentzen dira: meatzaritza­ sektorekoak, nekazaritzako negozioak (esaterako, zelulosa eta nekazal erregaiak lortzeko monolaborantzak), paperindustria, petrolioaren sektorea eta hidroelektri­ koa, batik bat, nahiz eta ez bakarrik, Latinoamerikako herrialdeetan (Ekuador, Peru, Bolivia, Venezuela, Argentina, Uruguai eta Txile). BBVAri honakoen erantzukizuna egozten zaio: lurren jabetze bidegabea, giza eskubideen urraketa eta baliabide naturalen agortze eta kutsatzea. Besteak beste, BBVAk OCP Oliobidea finantzatu du Ekuadorren, babesturiko 11 eremu kaltetzen dituena, ez du errespetatu kalteturi­ ko komunitateen aurretiko galdeketa egiteko eskubidea eta 2009an 14.000 upel gordin isuri zituen, Amazonako ibai handiak kutsatuta20. BBVAk, era berean, behin baino gehiagotan finantzatu ditu petrolio­enpresa handiak, TOTAL edo Repsol, ka­ su, eskubideen urraketa eta kutsatze ekintza ugari egiteagatik salatuak.

BBVA Kurdistaneko Ilisu presaren proiektuaren arduradunetako bat da, ibaiertz ekosistema oso baliotsuaren 400 km2 hondatuko zuen presarena hain zuzen ere.

Horrez gain, uraren kalitatearen gaineko kalte larriak eragingo zituen eta Ekialde Ertaineko ur­gatazkak txartuko zituen, inguruko herrialdeei ez baitzaie galdetu mundu­mailako legediak ezartzen duen moduan. 2001.etik hainbat empresa eta banku atera dira proiektutik, ez batzituen betetzen baldintza ekologiko eta sozialak.

2010.an BBVAk eta beste banku batzuk dirua jarri zuten proiektua aurrera ateratzeko.

IBERDROLAren21 kasuan, energia termiko eta nuklearraren ekoizpenetik erato­ rritako kalteez gain, gure mugetatik kanpo nabarmentzekoa da sektore hidroelektri­ koan egiten ari den inbertsio hazkorrak eragin ditzakeen ondorioak, batik bat Lati­ noamerikan. Brasilen kasuan, Neoenergia subsidiarioaren bidez, euskal transnazio­ nalak hiru proiektu hidroelektriko ditu martxan, eta beste hamar proiektu bidean, haien artean Belo Monte urtegi erraldoiarena. Proiektu hauek guztiek biztanleria ugariren lekualdaketa eragingo lukete, eta haien ekosistemei kalte handiak eragiteaz gain, urpean utziko lituzkete baso eta oihan eremu handiak. Iberdrola planetako presa polemikoenetako baten eraikuntzan parte hartzen ari da, Belo Monte, Xing

33

OCP Oliobidearen isuria (Iturria: Acción Ecológica‐Ecuador). ibaian, Amazoniako ibaiadar handienetako batean. Eraikiko balitz, munduko hiru­ garren urtegi handiena izango litzateke, eta 50.000 indigena baino gehiago lekual­ datuko lituzke. Era berean, Iberdrola lur komunitarioez jabetzeagatik ere salatua izan da, baita komunitate indigenen kontrako errepresioagatik Oaxakan (Mexiko), parke eoliko erraldoi baten proiektuan.

Garapenerako laguntza ofizialak bioaniztasunean izan ditzakeen ondorioak

Marcellesi eta Palaciosek dioten bezala (2008), inkoherentziak daude Hegoal­ dean ingurumena hobetzera bideraturiko lankidetza politiken eta Europako Batasu­ naren zein Espainiaren merkataritzako politiken artean: “Iparraldeko herrialdeen merkataritzako politikek, kasurik onenean, arrotzak eta koordinazio gabekoak diru­ dite beren lankidetza politikekiko, eta, kasurik txarrenean, kontrakoak beren helbu­ ru eta ondorio zehatzei dagokienez”.

34

EAEn, ingurumen aldagaiak ez du garapenerako laguntzan dagokion garrantzia jasotzen, eta benetan sartzeke geratzen da, lankidetzaren zeharkako beste gai bat­ zuekin egin bezala, generoarekin edo giza eskubideekin, kasu. Garapenerako Lan­ kidetzaren Plan Estrategiko eta Zuzendariak 2008­2011 (Eusko Jaurlaritza, 2008) sakondu egiten du bere ingurumen konpromisoa aurreko araudiarekin alderatuz, baina gainerako zeharkako ildoak –giza eskubideak, genero ikuspegia, tokiko gai­ kuntza eta partaidetza­ sail sektorialak ere badiren bitartean, iraunkortasun ekolo­ gikoak ez dauka izaera hori. Hau da, ez dago nagusiki iraunkortasun ekologikoan jardungo duen proiekturik, nahiz eta proiektu guztiek izan beharko lukete zeharka­ ko gai gisa.

Era berean, plan estrategiko eta zuzendari honek ingurumen iraunkortasunari bu­ ruzko adierazle bakarra erakusten du proiektuen ebaluazioan, genero ikuspegiari eta giza eskubideei eskainitako hainbat adierazleren aurrean. Garapenerako Lankidet­ zaren Plan Estrategiko eta Zuzendariaren 2008­2011 Ebaluazioan, 2011ko apirile­ koan, egiaztatzen da irizpide ekologikoen benetako txertatze urria. “Aldian kudea­ keta handieneko 15 GGKEei egindako laginari ezarritako baremoen azterketan na­ barmentzen da zeharkakoen txertatzea (puntuazioaren %47koa), tresna guztien artean, gehien aplikaturiko zeharkakoa genero izanik, 5,3ko batez bestekoarekin, eta gutxien aplikaturikoa, berriz, iraunkortasun ekologikoari buruzkoa, 3,3rekin” (Ebaluazioaren Txosten Exekutiboa, 2011:56).

Azkenik, esan beharra dago Eusko Jaurlaritzarentzat landiketzarako lehentasu­ nezkoak diren ia herrialde guztietan, edo azken urteotan aurrekontu gehiago jaso

Aurreko 10ak % 66,8 Aurreko 20ak % 88,15 Lehentasuneko 22ak % 87,44 Eusko Jaurlaritzaren 2008‐2010 lankidetza fondoak zuzendu zaien herrialdeen zerrenda. Iturria: 2008‐ 2011 Planaren Ebaluazioaren Txosten Exekutiboa, 2011ko apirila23.

35

dutenetan, bioaniztasun hotspot edo eremu baliotsu bat dagoela. Honek arriskuak eta aukerak sortzen dizkio euskal lankidetzari. Arriskuak lankidetza proiektuek mehatxua ekar diezaioketelako eremu horietako bioaniztasunari, aldagai ekologi足 koari nahikoa lehentasun eman ezean. Aukerak iraunkortasun ekologikoa eta bioa足 niztasun galeraren kontrako borroka lankidetzaren funtsezko xede gisa ezarriz gero, kontuan hartuta aniztasun biologikoaren eta giza ongizatearen arteko aipatu lotura.

3. Azterketa kasuen analisia ‐ Palmondoaren ondorioak ‐ Eztainuaren ondorioak Bolivian ‐ Atunetako euskal arrantza‐flota Mendebaldeko Ozeano Indikoan

37 3. Azterketa kasuen analisia

3.1. Palmondoaren ondorioak Indonesian

38 ­ ­

3.1. Palmondoaren ondorioak Indonesian24

Europan, Espainiako estatuan zein EAEn, nekazal erregaien kontsumoa sustatzen ari da erregai fosilen mendekotasun energetikoa eta CO2 isuriak murrizteko neurri gisa, horrela klima­aldaketaren arriskuak gutxiagotzeko. 2010ean, EAEn 35.000 tona palmondo­olio inportatu ziren helburu horrekin, eta horien %96 baino gehiago Indonesiatik etorri zen.

Europako Batasunak ezarri du, 2020 urterako, garraioaren kontsumo energeti­ koaren %10 nekazal erregai, auto elektriko eta hidrogeno autoarekin ase beharko dela, besteak beste (2009/28/CE zuzentaraua, “20­20­20” zuzentaraua bezala ere ezaguna). EAErako Ingurumen Arloko II. Programak xede ezartzen du 177tpb24 bioerregairen erabilera automobilgintzan. Gure kalkuluen arabera, 177tpb horiek ekoizteko, bost aldiz landatu beharko litzateke EAEko lur ureztatuen azalera, edo 1,4 aldiz lehorrekoena, edo Espainiako estatuko erremolatxa ekoizpenaren erdia eskaini EAEko nekazal erregaien ekoizpenari. Euskal lurraldean, nekazal erregaien ekoizpena beste herrialde batzuetatik egiten dugun lehengai inportazioaren mende dago neurri handi batean.

Palmondo­olio gordina (crude palm oil), palmondo afrikarraren (Elais guineen­ sis) fruitua baliatuta ekoizten da nagusiki. Duela gutxira arte, bere xede nagusia elikaduraren industria zen, kosmetikoen edo ganaduarentzako pentsuen ekoizpena­ rekin batera. Egun, soja eta artoarekin gertatu bezala, bere ekoizpena hazten doan nekazal erregaien merkatua asetzera ere bideratzen da.

Palmondo­olioaren ekoizpenak urteko %9ko hazkundea erakusten du, neurri handi batean Europar Batasuneko biodiesel merkatuaren hedapenagatik (Commi­ sion of the European Communities, 2006), eta elikagai eskaeragatik Indonesia, In­ dia eta Txinan (Clay, 2004 Fitzherberten et al., 2008). Honek plantazio handien ga­ rapena sustatu du Latinoamerikan, Mendebaldeko Afrikan eta, batik bat, Asiako Hego­ekialdean. Inportazio hauen zati handi batek Indonesia eta Malaysian dute jatorria, bertan ekoizten baita nazioarteko merkatuan saltzen den palmondo­olio gordinaren %80 baino gehiago (Koh and Wilcove, 2007; Colchester, 2011).

Ekuadorreko lerroaren luzeran kokatuta, Asia eta Australia artean, Indonesiako Errepublika herrialde tropikala da. Bertako biztanleria 222 milioi lagunekoa da, eta kalkulatzen da horietatik 60 eta 120 milioi artean komunitate indigenetakoak direla.

Brasilekin batera, Indonesia planetako bioaniztasun handiena duen herrialdea da.

124. postuan dago Giza Garapenaren Indizean, tarteko GGI duten herrialdeen ba­ rruan. 2010ean, biztanleriaren %46,1 egunean bi dolar baino gutxiagorekin bizi zen25. Baliabide naturalek herrialde honen garapena finantzatu dute azken hamar­ kadotan, nagusiki jatorrizko basoen ustiapen masiboaren bidez, zur­enpresen esku­ tik, eta mineralak, petrolioa eta gas naturalaren erauzketaren eta plantazio indus­ trialen bitartez. Hala ere, baliabide natural hauek, batik bat erregai fosilak, urte

39

gutxi barru agor litezke26. Testuinguru honetan, eta nagusiki nazioarteko merkatuen eskariak sustatuta, Indonesiako gobernuak nekazal erregaien ekoizpen eta garape­ naren aldeko apustu argia egin du, nagusiki palmondo­olioarena.

Indonesiako palmondo plantazioek, aurrekaririk gabeko goieneko unea izan dute azken hamarkadan. 2006­2011 aldian %75 baino gehiagoko gehikuntzarekin, 2011ko ekainean, palmondo­olio plantazioei eskainitako azalera 11,5 milioi hekta­ reakoa baino handiagoa izan zen, nagusiki Sumatra eta Borneo irletan.

Finantza­erakunde multinazionalez gain, Munduko Bankua edo Garapenerako Asiako Bankua, kasu, palmondo­olio plantazioetako enpresek kredituak lortzen di­ tuzte bai Indonesiako banku nazionaletatik, bai nazioarteko beste batzuetatik, bes­ teak beste, hauetatik: Citicorp International Ltd., Citibank, Shanghai Banking Cor­ poration, Union Bank of Switzerland, Sumitomo Bank Ltd., Bank of Taiwan, Indo­ suez Bank –France, Bank of Tokyo­Mitsubishi Ltd (White and White, 2011).

Indonesian palmondo­olioan jarduten duten nazioarteko enpresa nagusien artean Cargill, Wilmar, Sinarmas eta Synergy Drive erraldoiak daude.

Kalteak Indonesian, palmondo­olioaren industria palmondo ekoizle diren beste herrialde batzuetan, Malaysian, Papua Ginea Berrian, Kolonbian, Brasilen edo Guatemalan, kasu, ikusi ahal izan diren arazo berberak sortzen ari da. Arazoak hauek gizarteare­ kin, legeriarekin, ingurumenarekin eta bioaniztasun galerarekin loturikoak dira eta komunitate indigenei eta landa­eremuetako gainerako biztanleei kalte handiak da­ karzkie. Jarraiki, ondorio horien laburpena. ­ Kalte sozio­ekologikoak Deforestazioa, suteak eta klima­aldaketa

NBEren datuen arabera, bakarrik Indonesian 2,8 milioi hektarea oihan galtzen dira urtero, orduko 300 futbol­zelairen baliokidea (Nellman, 2009, NBErentzat).

Neurri handi batean, horren arrazoia palmondo plantazioen hedapen azkarra da (Sheil et al., 2009). 1990­2005 aldian palmondo­olio plantazioen hedaduraren %55 eta %59 bitartean baso gisa sailkaturiko azaleretan gertatu zen Malaysian, eta gut­ xienez %56 Indonesian (Koh et al., 2008).

Egun olio­palmondoa landatzeko erabilitako hedadura Indonesian baso­erreketa prozeduraren bidez lortu da (Wetlands International, Holanda), milioika tona kar­ bono dioxido isurita atmosferara (Marti, 2008), gaixotasunak sortuta kutsadura at­ mosferikoaren ondorioz, eta komunitateei baliabideen eskasia, lekualdaketak, bioa­ niztasun galera, galera ekonomikoak eta abarrak eraginda. 97­98ko suteetan, 5 mi­ lioi hektarea baino gehiago erre ziren, atmosferara 250 milioi tona CO2 isurita.

Susmagarritzat jotako 176 enpresetatik, 133 olio­palmondo plantazioetan jarduten duten enpresak ziren (Kucharz, 2007).

Basoen suntsipena munduko BEG isurien bosten baten erantzulea da (IPCC,

40

P

Baso‐azaleraren eboluzioa (gorriz) Sumatran (Arantzazu Acharen aurkezpena, 2010).

2007). Indonesian, basoak eta zohikaztegiak plantazio bihurtzea BEG isurien iturri nagusia da, munduko BEG isuri handieneko hirugarren herrialdea bihurtuta AEB eta Txinaren atzetik (WRI, 2008). Herrialde honetako BEG isurien %80k zohikaz­ tegien suntsipen masiboan du bere jatorria (MacKinnon, 2007). Indonesiako 22,5 milioi hektarea zohikaztegien erdiak dagoeneko suntsitu dira palmondo plantazioei bide emateko. Zohikaztegiak erretzeak edo lehortzeak biderkatu egiten du klima­ aldaketaren gaineko eragina, izan ere, lur hauek gaitasun handia baitute karbonoa biltegiratzeko.

Ekoizpen katean zehar isuriak neurtzen dituen bizi­zikloaren azterketak adieraz­ ten du nekazal erregai batzuek erregai fosilek baino are isuri gehiago eragin ditza­ ketela (FAO, 2008b). “Urre faltsuaren” edo nekazal erregaien sukarrak oso ondorio larriak izan ditzake planeta osoan, baina bereziki Asian, munduko biztanleriaren %60 bertan baitago, eta beroketa globalaren ondorio nagusiak kontinente horrek jasango baititu.

Uren gaineko ondorioak

Baliabide hidrikoen gaineko ondorioei dagokienez, komunitate ugarik salatzen dute tokiko errekek askoz ere ur gutxiago dutela plantazioak egon aurretiko garaia­ rekin alderatuta. Palmondo­oliorako palmondo bakoitzak 8­10 litro ur behar ditu egunean bizirauteko (aurkezpena Jefri Gideon ­ Sawit Watch, Bogor, Abuztua 2011). Ur eskasiarekin batera, eurien garaian uholdeen gehikuntza ere egiaztatu ahal izan da. Acehn (Sumatra), etengabeko uholdeak arazo bihurtu dira palmondo

41

plantazioak iritsi zirenetik (Marti, 2008). Palmondo monolaborantzak higadurare­ kin lotuta daude, izan ere, oihana desagerrarazi ostean, zoruak ekaitzen mende ge­ ratzen baitira, eta zoruko mantenugaiak desagertu egiten dira.

Uren kutsadurari dagokionez, plantazioak intentsiboki fumigatzen dira ihes toxi­ koak eragiten dituzten pestizida eta herbizidekin. Gainera, transformazio fabriken (edo erroten) efluenteak toxikoak dira, eta biltegi berezietan biltegiratu behar dira.

Hala ere, isurien tratamendu hau garestia da, eta fabrika ugarik ur kutsatuak erre­ ketara isurtzen dituzte, inolako neurririk hartu barik. Testuinguru honetan, edateko ur eza arau orokor bihurtu da palmondo plantazioz inguraturiko komunitate guztie­ tan.

Bioaniztasuna

Palmondo plantazioen hedapena tropikoetako baso­eremuetan pilatu da gehien bat eta bertan daude planetako bioaniztasun handieneko ekosistemak (MEA, 2005).

Palmondo­olio plantazioetako bioaniztasuna nabarmen murritzagoa da baso natu­ ralekin alderatuta, baita eraldatutako beste baso mota edo beste laborantza batzue­ kin alderatuta ere (Fitzherbert et al. 2008; Danielsen et al. 2009).

Sumatra irlako Jambi probintzian garaturiko azterketa batek (Maddox et al., 2007) erakusten du eremu zabalagoetan dauden ugaztun ertain eta handien espe­ zieen %10 baino ez dela ohikotasunez sartzen palmondo monolaborantzetan. Esa­ terako, Borneoko orangutana, elefante asiarra, Sumatrako tigrea edo errinozerontea ia inoiz ez dira sartzen plantazio hauetan. Borneon, 1997­1998ko suteen ondorioz, orangutanen (Pongo pygmaeus) populazioa %33 murriztu zen (Secretariat of the Convention on Biological Diversity, 2001). Plantazioen jabeek, gainera, gerra de­ klaratu diote orangutanari, olio­palmondoaren landare gazteak jaten dituelako. Pri­ mateen espezie guztiak Espezieen Kontserbazio Legeak babesten ditu Indonesian.

Harrapaturiko orangutan baten erreskatea (iturria: Karmele Llanos)

42

Ornogabeek ere, funtsezko espezieak ekosistemen garapen funtzionalerako, mu­ rriztuta ikusten dituzte beren populazioak plantazioetan (Chung et al., 2000; Chey, 2006; Brühl eta Eltz, 2009; Fayle et al. 2010); bitartean, espezie inbaditzaile ugarik moldagarritasun handia erakusten dute, euren ugalketarako foku bihurtuta (Pfeiffer et al., 2008). Gainera, palmondo plantazioen hedapenak habitaten zatikapena area­ gotzen du (Abdullah eta Nakagoshi, 2007), beste mehatxu bat ekarrita bioaniztasu­ nari (Bickel et al., 2006).

Berriki, Holandak erabaki du palmondo­olio “iraunkorra” baino ez erabiltzea 2015etik aurrera. Dena den, orain arte, erabaki hori hartu duen Europako herrialde bakarra da (Jakarta Post 04/19/201127). Edonola ere, palmondo­olio iraunkorraren irizpideak (Roundtable on Sustainable Palm Oil ­ RSPO)28 polemikoak ere badira, eta, egun, ziurtagiria multinazional ekoizle handien mende dago, aipatu ziurtagiria­ ren fidagarritasuna kolokan jarriz.

Landa­komunitateei eta indigenei ekarritako ondorioak

Palmondo­olioa ez da txertatu nekazaritzako sistema tradizionalean eta sektore pribatua da bere sustatzaile nagusia Indonesian. Gainera, bere ezaugarriak direla eta, eskala handiko ustiapenak errentagarriagoak eta lehenetsiagoak dira. Gatazkak ekiditeko, bereziki lurrak eskuratzeko prozesuan zehar, enpresek komunitateak sartzen dituzte plantazioetan. Adibidez, West Kalimantanen, parte hartu nahi duen lagun bakoitzak 7,5 hektarea lur eman behar du, horietatik enpresak 5,5 hektarearen gaineko alokairu kontratua jasoko duelarik (enpresak kudeaturiko ustiapena). Ko­ munitateetako pertsonei gainerako 2 hektareak baino ez zaizkie ematen, banako lur tituluen bidez ziurtatuak.

Prozesu honetan, parte hartu nahi duten komunitateetako pertsonei zuhaitz moz­ ketaren kostuak ere kobratzen zaizkie, hala nola landatzeko materialenak, errepi­ deen eraikuntzarenak eta lurraren ziurtapenarenak. Nekazariek diote “beren lurretan mamuak” bezala sentitzen direla, jasaten duten zorren ziklo amaigabea dela eta (Colchester eta Jiwan 2006, Colchesterren, 2011). Gainera, behin alokairu aldia iraungita, enpresari emandako 5,5 hektareak Estatuaren eskuetara igarotzen dira, eta, ondorioz, komunitateek galdu egiten dute lehen eurenak ziren lur horien gaine­ ko kontrola (Sirait, 2009).

Indonesian, landa­eremuak palmondo plantazio bihurtzeak ondorio larriak izan ditu tokiko komunitateen biziraupenean. Lehen, landa­komunitateek beren elika­ gaiak ingurunerik hurbilenean ekoitzi eta truka zitzaketen, eta horrela, neurri jakin batean, bermatu egiten zuten euren elikadura burujabetza, horregatik ezer ordaindu behar izan gabe. Komunitateek ustiatzen dituzten txandakako laborantzek eta kaut­ xu baratze mistoek elikagai eta lehengai ugari ematen dizkiete euren bizimodurako.

Hala ere, palmondoaren hedapenarekin eta basoen suntsipenarekin murriztu egin dira nekazaritzako lur eskuragarria eta tokiko lehengaiak. Orain, kanpoan erosi

43

behar dituzte euren elikagaiak, eta, horretarako, diru­sarrerak lortu behar dituzte.

Gainera, palmondo­olioaren ekoizpena esportaziora bideratuta dago, eta etengabe fluktuatzen diren merkatuko prezioen mende dago.

FAOk (2010a) ohartarazi du nekazal erregaien mundu mailako hedapena eragina izaten ari dela herrialde askotako elikadura segurtasunean, elikadura ekoizpenerako erabilitako baliabide natural berberekin lehiatzen baitira. Munduko Bankuaren isil­ peko txosten batek29 onartzen du bioerregaiek %75eko gehikuntza sortu dutela eli­ kagaien prezioan mundu mailan (Giampietro eta Mayumi, 2009).

Komunitate indigenetako elite txiki batek baino ez du onurarik jasotzen palmon­ do­olio plantazioetan esku hartzetik. Komunitate indigenetako kide arruntek ia lu­ rrik gabe bukatzen dute, eta migrazio etengabea edo aldi baterakoa dago, kasu as­ kotan haurrak eta agureak herrixkan utzita (Sirait, 2009). Berriki egindako azterke­ tak jabetu dira jabe txikiak dauden eremuetan gero eta desberdintasun handiagoa dagoela txiroenen eta aberatsenen artean (Colchester, 2011), gatazkak eta zatiketak sortzen dituena komunitateen baitan.

Sarri, monolaborantza handi hauetako langileak ia esklabotasunean aurkitzen di­ ra, eta ugariak dira haur­esplotazio kasuak. Horri gehitu behar zaio hiru egun baino gehiagoko grebak kaleratzearekin zigortzen direla, gutxieneko soldatak eguneroko oinarrizko gastuen azpitik daudela, hala nola bestelako lan­urraketa batzuk (Jiwan, 2007). Badaude, gainera, osasunari eragiten dioten hainbat ondorio, uren kutsadu­ ratik eta plantazioen fumigatzetik eratorriak. Lan gogor honek, nagusiki emaku­

44

27

meek egiten dutena eta beharrezko segurtasun­ekipamendurik gabe, oso substantzia toxikoak ukitzea dakar, esaterako, Paraquat eta Roundupa. Paraquata pestizida arriskutsuen eta potentzialki minbizi eragileen zerrendan dago, eta debekatuta egon beharko litzateke Osasunaren Mundu Erakundearen arabera. Plantazioetako aldi baterako langileek, %70 inguruk, ez dute aseguru medikorik.

Emakumeak dira aldaketa sozial hauek gehien kalteturiko kolektiboetako bat.

West Kalimantanen, adibidez, emakumeak ia egun batez ibili behar dira zumea lortzeko, lehen, euren etxeetatik minutu gutxira eskuratzen zuten bitartean. Emaku­ me askok berdondolsen (palmondoaren fruituaren ale solteak) legez kanpoko bil­ ketan parte hartzera behartuta ikusi dute bere burua, gutxieneko diru­sarrera batzuk bermatzeko (White eta White, 2011:13), poliziaren edo segurtasun guardien edo­ zein neurri errepresibo jasateko arriskua izanda. West Kalimatanen, tiro ere egin zioten hainbat emakumeri gau erdian errekan arrantzan ari zirenean, izan ere, se­ gurtasun guardiaren arabera, orain erreka enpresarena baino ez baitzen (Djuweng, 1997). Emakumeak, plantazio txikietan lan egiteaz gain, hasi dira arduratzen aurre­ tik gizon eta emakumeen artean egiten ziren nekazaritzako lan komunitarioez ere, eta gizonak, bitartean, enpresek ordaindutako jardueretan aritzen dira. Horrez gain, palmondo plantazioekin, lur komunalak titulartasun pribatura igaro ohi dira, gizo­ nen izenean, lurra izateko emakumeen eskubidea urratuz.

Honi guztiari, palmondo plantazioekin loturiko komunitate indigenen eskubideen urraketa gehitu behar zaio, izan ere, plantazio horietan enpresak eta Estatua lur in­ digenez30 jabetzen baitira, lur estatalak balira bezala. “Dayaken eta basoaren harre­ mana oso estua da, haien identitatea ezin da lurretik, erreketatik, basoetatik... be­ reizi” (elkarrizketa John Bambari, Director of the Institute of Dayakology, Pontia­ nak, 2011).

West Kalimantanen, Eskualdeko Garapenerako Plangintza Batzordearen datuek erakusten dute arbasoen lurrak ia desagertu egin direla hiru urtean, 2003an 6,9 mi­ lioi hektareatik 2006an 60.000 hektareara jaitsita. Kasu gehienetan, tokiko eliteek nahi dute lur komunal gehiago palmondo plantazio bihurtzea, baina lur gutxiko edo lurrik gabeko familiek komunalen eskuragarritasunari eutsi nahi diote, horren men­ de baitago euren mantenua (Sirait, 2009).

Lurrak eskuratzeko prozesuan sor daitezkeen gatazkak konpontzeko, tokiko go­ bernuek betebeharra dute lan­taldearen irudia sortzeko, tokiko gobernuaren ordez­ kariek, militarrek, poliziak eta herrixketako liderrek eta adat ordezkari indigenek osatuta. Kide horiek enpresek finantzatzen dituzte, eta tokiko gobernuek ere bai, enpresen interesen alde egin ohi dutenak. Ustelkeria Erauzteko Batzordeak dio In­ donesiako baso­sektorea “mugagabeko ustelkeria iturri” dela (Carbon Trade Watch, 2011). Era berean, poliziak zein militarrek, modu neutralean jokatu barik paper hertsatzailea izaten dute palmondo plantazioen eskemetan parte hartzeari uko egi­ ten dioten komunitate edo taldeekin, eta ez dira errespetatzen komunitate indigenen eskubideen babes, begirune, aitorpen eta betetze printzipioak (Sirait, 2009).

45

Egoera hau guztia gatazka gogorra ekartzen ari da. 2006tik, Sawit Watch GKEren arabera, palmondo plantazioen hedapenarekin loturiko gatazkek gorantz egin dute, eta 2011eko ekainerako erakunde honek konpondu gabeko 654 gatazka zituen zen­ batuta. Lurraren Agentzia Nazionalaren datuen arabera, 2009an lurrari buruzko 3.500 bat ika­mika zeuden palmondoekin lotuta Indonesian (BPN, 2009 Colches­ terren, 2011).

Enpresen eta agintaritzen gehiegikeriak jasaten dituzten komunitate indigena eta nekazariak ez dira pasiboak eta euren ahotsa altxatzen ari dira. Kalteturiko komu­ nitateek zuzenean helarazi dizkiete euren salaketak enpresei, edo auzitegietara jo dute tokiko agintarien, hedabideen edo GKEen bidez. Manifestazioak eta lurren okupazioak arruntak dira, eta sarri liskar gogorrak izaten dira plantazioetako segur­ tasun guardien, poliziaren, militarren eta nekazarien artean. Ondorioz, hainbat ma­ nifestari atxilotu, tirokatu edo erail ere egin dira protesta hauetan. Esate baterako, 2011ko apirilaren 21ean, palmondo­olio enpresa bateko langileen eta Mesuji ba­ rrutiko Sungai Sodong udalerriko biztanleen arteko talka batek 7 hildako utzi zi­ tuen. Komunitatearen ordezkari baten kontakizunaren arabera, liskarrak hasi ziren PT Sumber Wangi Alam (SWA) enpresak 40 “gorila” kontratatu zituenean palmon­ do plantazio bat zaintzeko, baina biztanleek plantazio horren jabetza aldarrikatzen dute.

Kasuaren ondorioak

Nazioartean, estatu mailan zein EAEn nekazal erregaien kontsumoa areagotzeko sustatzen ari diren politikak oso ondorio negatiboak eragiten ari dira Indonesia mo­ duko Hegoaldeko herrialdeetan. Plantazio hauen hedapenak lekuz aldarazitako la­ gunak milioika dira, enpresek komunitate indigenei eta nekazal komunitateei era­ gindako erasoak etengabeak dira, komunitate askoren elikadura segurtasuna urrat­ zen da, lan­baldintzek ia esklabotasunera daramate ­bereziki emakumeen edo haurren kasuan­ eta planetako bioaniztasun handieneko basoak suntsitzen ari dira.

Orain arteko palmondo­olio ziurtagiriek multinazional ekoizleen itxurakeria hut­ sa dirudite (Roundtable of Sustainable Palm Oil – RSPO). Beharrezkoak dira sen­ dotze instituzionala nazioarte mailan eta kalteturiko alde guztien ahalduntzea (esa­ terako, nekazariena, langileena, emakumeena, etab.), normalean ez baitituzte bitar­ teko nahikoak ziurtagiri horrek eskaturiko irizpideen ezarpen eta kontrolean parte hartzeko.

Hori gutxi balitz, ebidentzia zientifikoek erakusten dute nekazal erregaiek, Euro­ patik klima­aldaketaren ondorioak arintzeko neurri gisa sustatuek, BEG kopuru handien isurketa dakartela, beroketa globaletik eratorritako arriskuak larriagotuz, bereziki Hegoaldeko herrialdeei dagokienez. Nekazal erregaiak ez dira bestelako aukera bat zentzu honetan, kontsumo energetikoaren murrizketa (batik bat garraio mailan) eta energia berriztagarrien aldeko apustua izanda egun dagoen irtenbide bideragarri bakarra.

46

47 3. Azterketa kasuen analisia

3.2� Eztainuaren ondorioak Bolivian

48

3.2. Eztainuaren ondorioak Bolivian31

Eztainuaren inportazioak EAEn asko gehitu ziren 1997tik, urte hartan 243 tonatik 2007an 4.650,83 tonara igarota. Hori, 2007an EAEra inportaturiko lehengaiaren %0,016 izan zen. Hala ere, tona bat eztainuren erauzketak 6.791 tona ezkutuko flu­ xu (EF) ditu, eragiten dituen lur mugimendu handiak eta ingurumen ondorioak di­ rela eta (Bringezu eta Schütz, 2001). Hori kontuan hartuta, EAEn eztainuaren guz­ tirako eskakizun materialak (inportazioak gehi horien EFk) 2007an 31,6Mt lirateke, hau da, EAEko guztirako eskakizun materialen %28.

2010ean, EAEko inportazioak Espainiako estatuko guztirako eztainu inporta­ zioen ia %70 ziren. Inportazioen gehikuntza hau eragin zuen arrazoia izan zen Ara­ ban botila ardoak zigilatzeko kapsulak ekoizteko bi enpresa ezarri zirela. Kapsulak, tradizionalki, produktuaren kalitatearekin lotu izan dira eta, nahiz eta hori ez den beti horrela izan, egun kapsularen funtzio nagusia estetika hutsa da (Arto, 2009).

Eztainuzko tapoiak egiteko kapsulen ekoizpenak, mundu mailako eztainu erauzke­ taren %1 eta %2 bitartean xurgatzen du. Gutxi gorabehera, eztainuaren %95 Indo­ nesian, Txinan, Perun, Bolivian, Malaysian eta Tailandian erauzten da (Arto, 2009).

2007an, EAEk inportaturiko eztainuaren zati handiena Hego Amerikatik etorri zen: %46 Perutik, %25 Boliviatik eta %20 Brasiletik (DATACOMEX, 2011).

Eztainuak EAEko guztirako eskakizun materialetan duen garrantziagatik eta ho­ rren parte bat Hego Amerikatik inportatzeagatik, bigarren kasu honek eztainuaren meatzaritzak Bolivian dituen gizarte eta ingurumen ondorioak aztertzen ditu.

Zehazki, eta beste proiektu eta eremu batzuk ere aipatu arren, azterketa honen ar­ datza Huanuniko meatokiaren kasua da, izan ere, hori baita herrialde horretako egungo eztainu ekoizle nagusia, eta XX. mende hasieratik ustiatzen ari den meate­ gia izanik, ingurumen pasibo handiak utzi ditu zonaldean.

Konkista espainiarretik, Bolivia herri meatzaria izan da. XVI. mendean Potosíko zilar meategietatik hasita eta eztainuaren boomarekin jarraituta, XIX. mende bu­ kaeratik. XX. mendeko lehen hamarkadetan zehar, Bolivia munduko eztainu ekoizle nagusienetakoa izan zen, eta bere esportazioen %80 “eztainuaren baroiak” zeritzenen eskuetan egon zen. Horiek Simón Iturri Patiño, Carlos Aramayo eta Mauricio Hochschild ziren. 1952an prozesu iraultzaileak meatokiak nazionalizatu zituen, herrialdean ziklo politiko eta meatzari berri bati ekinda. Hala ere, 1982an, eztainuaren prezioak erori egin ziren eta Bolivia krisi ekonomiko larrian sartu zen.

1985ean, COMIBOL, meatzaritzako enpresa estatala, desegiten hasi zen, meatokiak itxi eta pribatizazioak gertatu ziren, hala nola meatzarien birkokatzea deiturikoa (kaleratze masiboa izan zena). Berriz kokaturiko asko, meatzaritzara kooperatiben bitartez itzuli ziren, langile kopuruari dagokionez Bolivian meatzaritzako sektore nagusia bihurtzera iritsitako meatzaritzako enpresa pribatu txikiak. 90eko hamar­ kadan zehar, elkarren segidako gobernuek egonkortze ekonomiko, pribatizazio eta sakontze neoliberaleko politikekin jarraitu zuten.

49

Egun, meatzaritzaren sektoreak funtsezkoa izaten jarraitzen du Boliviarentzat.

Lehenik, meatzaritzaren esportazioek guztirako esportazioen %30 baino gehiago izaten jarraitzen dutelako, dibisen sarrerari laguntzen diona. Bigarrenik, meatzariek Boliviako indar sozial antolatu eta indartsuenetako bat izaten jarraitzen dutelako.

Evo Morales gobernuan sartu ostean, eta aldaketa­prozesua hasita ere, meatzaritzak nagusiki transnazionalen eta kooperatiba pribatuen eskuetan jarraitzen du. Orain estatuaren esku dagoen meatoki bakarra Huananunikoa da, hain zuzen.

Esportazioek garrantzia badute ere, meatzaritzaren pisuak BPG nazionalean ez du gainditu %18 XX. mendearen bigarren erdian. 70eko hamarkadan, meatzaritzak %13ko ekarpena egiten zion herrialdeko BPGri, eta biztanleria aktiboaren %4ri ematen zion lana; 2006an, %4,3 baino ez zion ematen BPGri, eta lana, berriz, biz­ tanleria aktiboaren %1,5i (Michard, 2008). Gainera, jarduera honen zergazko diru­ sarrerak baxuak dira, esportazioetan duten pisua kontuan hartuta. Moralesen arau­ dizko erreformei esker, meatzaritza igaro zen guztirako zergazko diru­sarreren %0,8 izatetik, 2002an, %5,5 izatera 2007an. Baina, prezioek behera eginez gero, berriz gailenduko den zerga­araubidea 97ko Meatzaritza Kodekoa da, beherapen garrantzitsua dakarrena (Collque eta Poveda, 2010). Gainera, 2008an, meatzaritza ministroak azaldu zuen transnazionalek beren kanpo salmenten %50 baino ez dute­ la aitortzen.

Baina Bolivia eztainua eta mineralak baino gehiago ere bada; herrialdea, nagusi­ ki, nekazaria eta aniztasun oso handikoa da. Kulturalki, Latinoamerikako herrial­ derik anitzenetakoa dela esan genezake, bertan 32 etnia edo herri indigena baino gehiago baitaude, eta biztanleria nazionalaren %62k indigenatzat du bere burua (INE, 2001a). Aniztasun biologiko mailan, Bolivia landaredi aberastasun handie­ neko 11 herrialdeen artean dago, munduko anfibio eta narrasti aniztasun handiene­ ko 15en artean, eta, gainera, hegazti, ugaztun eta ur gozoko arrain gehien dituen Hego Amerikako herrialdeetako bat da. Hala ere, landaredia zein fauna gogorki mehatxatuta daude, eta desagertzeko presiopean, nagusiki habitaten narriadura eta suntsipena dela kausa (Fundación Amigos de la Naturaleza, 2011; LIDEMA, 2010).

Hegoaldeko beste herrialde batzuetan bezala, Bolivian baliabideen madarikazioa deritzona betetzen da: bioaniztasun handia eta baliabide mineral ugari, pobrezia eta kutsadura maila handiekin batera. Bolivian, 2007an, biztanleriaren %60 pobrezian zegoen, eta %37,7 muturreko pobrezia egoeran32 (INE, 2007).

50

Huanuniren kasua

Huanunin eztainuzko mineralak erauzten dira, lurpeko meatzaritzaren bidez.

Erauzitako minerala Santa Elenako eraldaketa plantan prozesatzen da, Huanunin bertan, edo, bestela, Machacamarca udalerrikoan. Han, funtsean, minerala txikitu, grabimetrikoki prestatu, flotatze­zirkuitu batera igaro eta, ondoren, akabera ematen zaio.

Huanuniko ustiapen industriala XIX. mendearen amaieran hasi zen hainbat en­ presa ingelesen eskutik, eta 1920ko hamarkadan Patiño Minesen eskuetara igaro zen haren kontrola, 1952ra arte intentsiboki ustiatu zuena. Urte horretan, nazionali­ zatu eta COMIBOLen eragiketa estatalen baitara igaro zen, administrazio horren esku 1999ra arte egon zelarik. Orduan, Allied Deals enpresa ingelesari transferitu zitzaion. Hala ere, 2002an, kontratuko zenbait baldintza ez betetzeagatik eta Inga­ laterran jatorriko enpresak bizi zuen finantza­krisiagatik, Estatuak esku­hartze ju­ diziala egin eta administratzera igaro zen. Azkenean, 2006an, Huanuni COMIBO­ Len erabateko administraziora itzuli zen33 (López et al., 2010).

Meatokia Huanuni herrian dago. Oruro departamentuari dagokio Boliviako goi­ lautadan. Maila hidrografikoan, Huanuni Sora­Sora azpi­arroan dago, Huanuni eta Santa Fe ibaiek osatua. Santa Fe ibaiaren sorburuan beste meatoki batzuk daude, oraindik kasu bakanetan ustiatzen direnak eta ingurumen pasibo handiak dituztenak iraganeko meatzaritza jarduera biziaren ondorioz, beraz, haranak eremu honetako meatzaritzaren ondoriozko kutsadura ere jasotzen du. Azalera hau guztia Poopó arroarena da, bertan izen bereko lakua dago, eta hori, era berean, “Titicaca, Uru­ Uru, Poopó eta Desaguadero errekaren” sistema endorreikoari dagokio. Uru­Uru eta Poopó lakuek osaturiko hezegunea RAMSAR itunak babestuta dago.

Huanuni herria Santa Elenako eraldaketa plantatik ikusita eta honen barrualdea. Argazkiak: Urkidi, 2011.

Ingurumen kalteak Uren kutsadura

51

Huanuni meatokitik gora, izen bereko errekak sodio eta gatz eduki baxua dauka, eta 7,9tik 8,3rako pHa, beraz, ur horiek oso gomendagarriak dira ureztatzeko (PAADO, 2005). Erreka honen urek beren kalitatea galtzen dute Huanuniko mea­ tokitik igarotzean. PHa muturrera jaisten da (2,6ra ere), eta erreka mehatxu bihurt­ zen da inguruan bizi diren hamabi komunitateentzat, bertako biztanleen osasuna­ rentzat eta ekosistementzat. Beste adierazle batzuen artean, Huanuni errekak zink eta kadmio kontzentrazio handiak ditu, gehieneko muga onargarria baino 770 eta 86 aldiz gehiago. Nikela ere 9 aldiz gehiago dago, ureztatzeko ur onargarrien mu­ gari dagokionez, eta antimonioak bi aldiz gainditzen du muga. Sulfato eta solido disolbatuen kontzentrazioak ere askoz gehiago gainditzen du muga onargarria (Za­ mora et al, 2008).

Oro har, Poopó lakuaren ibaiadarretan fauna bentoniko aberastasun baxua eta metal astunen kutsadura altua aurkitu dira (Apaza et al., 1996). Horien artean, Huanuni errekak dauka kalitate biologiko txarrena. Hala ere, Huanuni meatokitik uretan gora, erreka honek dauka fauna aniztasun handiena, 14 taxoi desberdinekin eta talde sentikor guztien presentziarekin (PPO, 1996). Meatzaritzaren ondoriozko kutsadurak eragin handia du Poopó lakuan eta bertako uretako bizitzan, eta baita ureztatzen dituen lurretan ere (Zabaleta, 1994; Apaza et al., 1996).

Meatzaritza hondakinetatik eta bertan behera utzitako meatokietatik sorturiko drainatze azidoak meatze­eremuetako prozesu kaltegarrienetako bat da. Arrokaren drainatze azidoa (ADA) sulfuro eduki handiko arroketatik sortzen da, metal ugariko arroketatik, kasu. Gero PH oso azidoekin, metal astunak disolbatu eta kate trofiko desberdinetan sartzeko prest geratzen dira. Arroken oxidazioak hamarkadak iraun dezake meatokia ustiatzen bukatu ostean.

Bestetik, Santa Elenako plantak eztainuaren kontzentrazioan sorturiko prozesu­ urak, hondar hondakinak eta flotazio hondakin likidoak (sulfuro ugarikoak) isurt­ zen ditu Huanuni errekara, aurretiko inolako tratamendu motarik gabe: tonak eta tonak sedimentu, hondakin eta metalekin kutsaturiko ura. Badago plan bat isurke­ ten dikea eraikitzeko, bertan hondakin horiek pila daitezen, baina eraikuntzaren ha­ siera hainbat arrazoirengatik atzeratuz joan da. Dikea, guztiz derrigorrezko gutxie­ nekoen neurri bat da. Azpi­arroaren behealdean sedimentuen pilaketa masiboak desbideratu egin du errekaren ibilbidea, zonaldeko nekazal jarduerak kaltetuta, eta lehen errekatik nahiko urrun egoteagatik babestuta zeuden eremuak kutsatuta.

Oruroren Proeiktu Pilotuaren arabera (PPO, 1996), Huanuni azpi­arroan egungo eta iraganeko meatze­jarduerek erabat kontrolatzen dute urpeko uren egoera kimi­ koa. Metalen edukiak oso­oso altuak dira eta, oro har, gainazaleko uretan baino handiagoak. Zamoraren beste azterketa batean (2008), urpeko uren pHaren murriz­ keta handia egiaztatu zen meatze­eragiketetatik gertuko eremuetan.

52

Ur kontsumoa

Hala ere, ondorioak ez daude uren kalitatearekin bakarrik lotuta, baita kantitatea­ rekin ere. Huanuni Meatzaritza Enpresak ur kopuru handiak behar ditu bere eragi­ ketetarako. 2000. urtean, enpresak urtean 2.436.156m3ko guztirako kontsumoa ai­ tortu zuen, hau da, azpi­arro osoko gainazaleko ur eskuragarriaren ia %69. Ez dago egungo daturik, baina kalkulatzen da kopurua handitu egin dela, azken urteotan ekoizpena areagotu egin baita (López et al, 2010). “Ur kontsumoa Huanuni meato­ kian etxeko jardueretan baino askoz ere handiagoa da. Honek eragina du ibaiada­ rren bolumenean eta baliabidearen eskuragarritasunean. Komunitate batzuk ez dute ur eskuragarririk beren nekazaritza jardueretarako” (Elkarrizketa zonaldeko komu­ nitateko kide bati, 2011).

Zoruen eta airearen kutsadura

Uren kutsadura, gainera, zuzenean lotuta dago zoruen kutsadurarekin. 2006ko azterketetan, zoru horietan aurkituriko kadmio kontzentrazioak 875 aldiz gainditzen zuen arauek ezarritakoa, 70 aldiz berunari dagokionez eta 115 zinkari dagokionez (Proyecto Declaratoria Ambiental, 2009).

Bestetik, meatokiek, eraldaketa plantek zein galdategiek ke eta hauts toxikoak sortzen dituzte, euri azidoa eta partikula esekiak eraginda, besteak beste. Meategie­ tako hondakin solido eta arroken pilaketak ere ingurumen pasiboak dira eta kutsa­ dura atmosferikoaren iturri finkoak. “Vinto galdategitik eragozpen fisikoekin ate­ ratzen ziren, hainbat arazo gastriko eta hipertentsioarekin loturikoak garatzen zi­ tuztelako berunarekin harremanetan egotearen ondorioz, eta hori dokumentatuta dago” (Elkarrizketa ikertzaile bati, 2011).

Landarediaren, faunaren, laborantzen eta ganaduaren kutsadura

Laborantzetako metalei dagokienez, Zamorak eta bestek (2008) egiaztatu zuten kadmio kontzentrazio handiak zeudela patatetan eta garian, eta berun, artseniko, eztainu eta kadmio kontzentrazio handiak kinoa hazietan. Gariko kadmio kontzen­ trazio batzuk hirukoiztu egiten zuten FAOk proposaturiko muga. PPOk (1996) az­ terturiko kinoa laginen erdietan baino gehiagotan, kadmioak gainditu egiten zituen FAOk zerealetarako gomendaturiko gehienekoak. Azterketa bien arabera, litekeena da Huanuni meatokitik hurbileko laborantza gehienak desegokiak izatea giza kont­ sumorako.

Zonaldeko komunitateetako kideei egindako elkarrizketetan, guztiek, salbuespe­ nik barik, aipatzen zuten Poopó lakuaren eta Sora­Sora errekaren ertzeko tutura­la­ rre, belardi eta bazkalekuen narriadura. Kalteak meatzaritzaren ondoriozko kutsa­ durari eta aintzira­lautada lohiz betetzeari eta gazitzeari egozten zieten. Landaredi hori funtsezkoa da ekosistema goi­andetar hauskorrerako, hala nola basa­fauna, ganadu eta ondoko komunitateen biziraupenerako.

53

Ur azidoak eta meatzaritzako sedimentuak Huanuni errekan eta prozesu‐uren irteera (argazkia: CASA Kolektiboa).

Zamora eta besteren arabera (2008), Poopó lakuaren bioaniztasuna oso urria da eta hamarkadak daramatza gazitze prozesu bat jasaten. 1990ean, 3.380 tona abixoi txiki (1956an sartua) arrantzatu ziren. Halere, 1992rako ekoizpena 550 tonara mu­ rriztu zen, eta 1994an lakuko arrantzak kolapsatu zuen (PPO, 1996). Tokiko arran­ tzaleek arrainen malformazioak eta neurriaren murrizketa salatu dituzte, meatzari­ tzak eskualdean kutsaturiko urei egozten dizkietenak. Burdina, zink, magnesio eta eztainu maila handiak aurkitu ziren hainbat arrain espezietan (Beveridge, 1983).

Ondorio hauengatik guztiengatik, haranean pilaturiko meatzaritzako pasibo his­ toriko guztiengatik, eta tokiko protesta ugariren ondoren, 2009an gobernuak Ingu­ rumen Larrialdiko Eremu izendatu zuen Sora­Sora arroa. Aitorpen horretatik aurre­ ra, kalteak konpontzeko neurriak abiarazi beharko lirateke, baina aurrekontu eza eta bestelako arrazoiak direla medio oraindik ez dira hartu.

Ondorioak komunitateetan

Puntu honetara arte aipaturiko ia ingurumen arazo guztiek ondoko komunitateei ere eragiten diete, bai osasunari dagokionez, bai nekazaritza eta abeltzaintza eta elikadura burujabetzari dagokienez.

Kasu askotan, meatzaritzak kutsaturiko uren kontsumoa nahitaezkoa bihurtzen da hurbileko komunitateetako biztanleentzat. Honek arazo larriak sortzen ditu pertso­ nen osasunean. Ascarrunzen eta gainerakoen azterketa batean (2010), meatzaritza­

54

ren ondoriozko metalen biopilaketa Oruroko haur eta emakumeengan hizpide, on­ dorioztatu zen amen txizan zegoen artseniko pilaketa muga onargarrien gainetik zegoela. Metalen pilaketak nahaste genetikoak eta minbizien garapena bultzatzen ditu, baita muga onargarrien azpitik ere.

Eskualdeko emakumeek salatzen dute beren familiengan areagotu egin direla ur­ dail eta hesteetako gaixotasunak, arnas aparatuko akutuak eta azaleko gaixotasu­ nak. Narriadura eta kutsadura prozesuek komunitate osoa kaltetzen badute ere, la­ rriagoa da emakume, haur eta hirugarren adinekoengan, haien organismoak kutsat­ zaile hauekin zuzeneko harreman handiagoa dutelako (López, 2011).

Bestetik, eskualdea funtsean meatzaria dela eta nekazaritza jarduerek garrantzi gutxi dutela eman badezake ere, ez da horrela. Oruron, 2011n, meatzari batetik 10 nekazari edo abeltzain zeuden (INE, 2001a). Meatokietako uretatik beherako uda­ lerriak nekazariak eta arrantzaleak baino ez dira, edo jarduera horiek gailentzen di­ ra, eta Huanunin ere, udalerri mailan, pertsona ugari aritzen dira nekazaritzan. Egia dena da zonaldeko nekazaritza jarduerak ez direla oso produktiboak, meatzaritzaren kutsaduragatik, bestelako higadura prozesuengatik eta sustapen ezagatik, pobrezia indize handiak eraginda.

Eskualdeko emakumeek salatzen dute ganadua murriztu egin dela, heriotza goiz­ tiarrak, malformazioak, bazkaren kalitate txarra, bazkalekuen galera eta zoruen ge­ ro eta basamortutze handiagoa dela eta. “Inoiz, ganadua alde honetatik mugiarazten dugunean, abereek errekako ura edaten dute, eta odoletan hasterainoko beherakoa izaten dute. Kumeak 3 begirekin, 2 ahorekin, 6 hankarekin ere izan dituzte, hemen, Sora­Soran, eta arditxoekin berdin. Eta uste dugu kutsaduragatik dela” (Elkarrizke­ ta zonaldeko emakume abeltzain eta meatzari bati, 2011).

Migrazioa meatzaritzak eremuan eragindako ondorio sozial txarrenetako bat be­ zala aipatzen da egindako elkarrizketa eta kontsultaturiko azterketa guztietan. Hua­ nuni azpi­arroaren behealdean, kutsadurak eta meatzaritzako sedimentuen pilaketak murriztu egin dute nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza produktibitatea, biztanleria muturrera gutxiagotuta. “Meatzaritza kanporatzailea da, kanporatu egiten zaitu, da­ goen guztia narriatzen baitu, ezin zarelako bizi, ezinezkoa delako meatze­eremu hauetan bizitzea, joan egin behar duzu, hori da meatzaritza, hori dakar meatzarit­ zak” (Elkarrizketa ikertzaile bati, 2011).

Bestetik, meatzariei dagozkien ondorioak ditugu. Bolivian, meatzaritzak, batik bat lurpekoak, ia berez eragiten du: bizi­itxaropen laburra, lan­baldintza osasun­ gaitzak eta istripu arriskuak, eta gaixotasun kroniko eta larriak izateko arriskua, si­ likosia, kasu. Huanuni moduko meatoki estataletan eta meatoki pribatu handietan, lan­osasuneko baldintzak gehiago zaindu eta istripuak gehiago sahiesten badira ere, egunero gertatzen dira eta meatzariek oso gazte hiltzen jarraitzen dute. Nolabait, eta hobekuntzak eskatzen badira ere, baldintza hauek etsipenez onartzen dituzte langi­ leek. Langile horiek, kasu batzuetan, emakumeak eta haurrak izaten dira, gehien bat meatzaritza kooperatiboan.

55

Ondorio kulturalei dagokienez, meatzaritzaren kutsaduragatik Poopó eremuan atzera gehien egin duen etnia Uru Murato da, Poopó laku inguruan bizi dena.

Hauek historikoki baztertuak izan dira, ez dute lurrik eta, funtsean, arrantzatik, lan­ dareak biltzetik eta ehizatik bizi dira, nagusiki hegaztiena. Beren bizimodua dela eta, talde sozial bereziki sentikorra da. Egindako inkesten arabera, 1992 eta 2002 arteko hamarkada oso kaltegarria izan zen lakuko arrantzaleentzat, lehorteak eta meatzaritzaren kutsaduraren areagotzeak larriki murriztu baitzuten arrantza. Mura­ toek diote kutsadura horrek are gehiago gazitu duela lakua, eta Inti Raymi enpresa, arroan lan egiten duena, jotzen dute erantzule nagusitzat.

Maila kultural eta psikosozialean ere badaude oro har inguruko komunitateei eragiten dieten meatzaritzaren beste kalte batzuk. Meatzaritza zonaldean sartu ze­ nean, eraldaketa sozial garrantzitsua gertatu zen. “Isildu eta zure baliabideak ema­ ten dituzu, zurea dena ematen duzu, lan­iturri baten ordez, zure sektore osoa, zure ekosistema hondatzen duena, bizitza aldatzen dizu, pentsatzeko modua (...). Eta hor, kostu kultural eta soziala oso gogorra da, meatzaria, izatez indigena eta neka­ zaria dena, jada ez da nekazaria, meatzari bihurtu da. Eta meatzaria denez, gorago­ ko estatusa dauka. Bera da garapena, eta nekazaria, berriz, horren kontra dagoena (...). Meatzaritzak ez gaitu pobreziatik atera, alderantziz, gehiago pobretu gaitu, beheratu, eta gure kultura gabe utzi gaitu” (Elkarrizketa ikertzaile bati, 2011). On­ dorio hauek, meatzaritzako pasiboak baino ikusgaitzagoak, hala ere, funtsezkoak dira eremu batean meatzaritzaren kaltea eta leheneratzeko gaitasuna ebaluatzeko orduan.

Gainera, meatzaritzak mota ezberdinetako gatazka sozialak eragin ditu. Batetik, lanarekin loturikoak. Huanuniko zonaldean, meatzarien hainbat manifestazio egon dira XX. mendean zehar, eta, oro har, Estatuaren aldetiko errepresio gogorrekin bukatu dira. Baina, era berean, egon ere egon dira beste liskar batzuk langileen eu­ ren artean. 2006ko urrian, kooperatibistak eta COMIBOLeko soldatapeko langileak aurrez aurre jarri zituzten gertakari bortitzak izan ziren Huanunin. Lehergai eta frankotiratzaileen arteko su gurutzatua, senide eta auzokideen artean, 12 hildako eta 20 zauriturekin bukatu zen. Konponbide gisa, COMIBOLek zonaldeko 4.000 koo­ peratibistak soldatapeko langile izateko kontratatu zituen, ia 5.000 langile izatera igarota (Coronado, 2006).

Bestetik, ingurumenarekin loturiko gatazkak daude. Meatzarien eragin politiko handiak, gobernuaren zein oro har Boliviako biztanleriaren gainean, kalteturiko eremuen aldarrikapena ekologikoak murriztu ditu. Bestetik, Huanuniko meatzarit­ zaren historia luzeak baretu egin ditu kutsadurari buruzko salaketak, familia ugari­ tan lanbide biak egiten baitira aldi berean: meatzaritza eta abeltzaintza. Hala ere, azken urteotan, meatzaritzaren ondoriozko kutsadurak kalteturiko komunitateak antolatu egin dira, Oruron.

Talderik adierazgarriena CORIDUP (Desaguadero Errekaren eta Uru­Uru eta Poopó Lakuen Arroaren Defentsarako Koordinakundea) da. Koordinakundeak,

56

2007an sortuak, arroko 80 komunitate baino gehiago biltzen ditu. Eragin politiko­ rako lanak, martxak eta protestak egin dituzte, ikerketa txikiak egiteko funtsak bilt­ zea lortu dute, eta gobernu erakundeekin lan­mahaiak antolatzea sustatu dute.

Mahai horietatik aurrera, 2009an, Huanuni azpi­arroa ingurumen larrialdiko eremu izendatu zen. Hori kalteturiko komunitateen arrakasta handia bada ere, oraindik ez da ezartzen hasi, eta horrek protesta eta aldarrikapen gehiago eragin ditu.

Azkenik, ondorio sozialei dagokienez, gogoratu behar da Bolivian, beste herrial­ de batzuetan bezala, erlazioa dagoela eremu meatzari eta pobrezia zonaldeen ar­ tean. Meatzarien soldatak nahiko altuak badira ere, 2001ean, Huanuniko udalerriko biztanleriaren %84,5 pobrezian zegoen, eta meatokietatik errekan beherako udale­ rrien muturreko pobrezia tasak %60 eta %80 bitartekoak ziren (INE, 2001b). Oruro Boliviako departamenturik txiroenetako bat da, muturreko pobrezia indizeak batez besteko nazionala baino 5 puntu altuagoak izanda beti.

Ondorioak

Eztainu meatzaritza botere enpresarialaren lokus bat izan da Bolivian, baita langileen aldarrikapenen lokusa ere. Egun, estatuak meatzaritza diru­sarrerak lortzeko bide gisa sustatzen jarraitzen du, nahiz eta ez izan horren errentagarria, egungo zerga­baldintzetan behintzat. Badirudi eskualde meatzariek kutsadura, despopulatze eta pobreziazko etorkizuna izaten jarraituko dutela.

Bolivian, meatzaritzak ingurumen arazo handiak eragin ditu eta, ondorioz, baita sozialak ere. Oraindik kolonia garaian sorturiko meatzaritzako pasiboak daude, konpondu gabeak. Herrialde industrializatuok, meatzaritza dela kausa, Boliviarekin dugun zor ekologikoa hiru arlotan oinarritzen da: kolonia, eztainuaren moduko lehengaien inportazioa eta Bolivian mineralak erauzten duten Iparralde Globaleko transnazionalak. Lehen kontuari dagokionez, Espainiako Koroak zor historiko argia dauka Boliviarekin, eremu horretan egindako sarraskiengatik. Bolivian, euskal botere ekonomiko bat ere finkatu zen, batik bat mineralen erauzketatik eratorria.

Maila garaikideagoan, EAEko eztainu kontsumo handia da eztainu meatzaritzak Bolivian eragindako arazo sozio­ekologikoekin gehien lotzen gaituena (proiektu transnazionaletan euskal kapitalen inbertsioez gain, BBVAk Latinoamerikako erauzketa­proiektuetan dirua inbertitu edo uzten duenean bezala). Honen arrazoia ardo botilentzako eztainuzko kapsulen enpresa ekoizleetan datza; era berean kapsulok merkatu jakin bati erreparatuta fabrikatzen dituztenak. Edonola ere, jendarte, kontsumitzaile edo enpresa­ehun gisa, gure gain hartu beharko genuke egiten ditugun inportazioek sorturiko gizarte eta ingurumen ondorioen erantzukizuna. Batetik, ordaina egon beharko litzateke lehengai erosle moduan sortzen ditugun kalte ekologikoengatik. Bestetik, berriz planteatu beharko genizkioke gure buruari guk sorturiko beharrak, eta nola ordeztu horiek hain suntsitzaileak ez diren ereduekin. s

57

58 `

3. Analisis d e los casos d e es t udio

3.3�

Atunetako euskal arrantza�flota Mendebaldeko Indiako Ozeanoan

59 3.3. Atunetako euskal arrantza­flota Mendebaldeko Indiako Ozeanoan34

Euskal ekonomiak eragin handia du itsas ekosistemetan, bi arrazoi direla eta: euskal arrantza eta arrain kontsumoa Euskal Herrian. EAEko arrain kontsumo oso handiak hemengo eta kanpoko gehiegizko arrantzaren kalteen erantzule bihurtzen bagaitu ere, kasu honen ardatza kalte horiei zeharka lotzen gaituen beste gaia da: arrantza jarduera.

Egun, EAEko kanpo arrantza atunen sektoreagatik nabarmentzen da nagusiki, oso lotua dagoena kontserba­industriari. Izan ere, 2004an, euskal floten harrapake­ ten %78 atunen populazioak izan ziren, eta horietatik %68 Indiako Ozeanotik etorri ziren (Euskal Herriko Arrantzaren Plan Estrategikoa 2008­2013, IOTC, 2011). Jar­ duera hau Mendebaldeko Indiako Ozeanoko arrantza­tokian pilatzen da, ondorioz, estrategiko bihurtuta euskal arrantza interesentzat.

Mendebaldeko Indiako Ozeanoa atunen eta antzeko espezieen arrantza­toki ga­ rrantzitsu bat da eta hainbat herrialdetako 3.200 milia nautiko ur hartzen du, na­ zioarteko eta jurisdikziozko urak izanda. Indiako Ozeanoaren zati honetan, gutxi gorabehera atunen harrapaketen %80 egiten da (WWF eta WIOMSA, 2011). Es­ painiako estatuak funtsezko garrantzia du eremu honetan, izan ere, egiten dituen harrapaketen bolumenak nabarmen gainditzen du beste herrialde batzuek bertan egiten duten arrantza (IOTC, 2010). Nabarmentzekoa da pabilioi espainiarra izanik, eremu honetan arrantzatzen duten atun ontzi gehienek EAEn dutela beren portua.

Bertan, beste flota batzuk ere egoten dira, eta horietatik itsasertzeko herrialdeetako flota artisauak eta hainbat herrialdetako (besteak beste, Espainiako estatuko) flota tretzaontzi35 industrialak nabarmendu beharko lirateke.

Pabilioi espainiarreko ontziez gain, Indiako Ozeanoan euskal kapitala edo jato­ rria duten baina Seychelleetako bandera daramatzaten atun ontziek ere arrantzatzen dute, komenentzia banderak36 deritzenen bitartez. Horregatik, euskal arrantzaren kanpo erantzukizuna ez da beti erabat islatuta geratzen, egiten dituen harrapaketak ez baitira bereak bezala zenbatzen estatistiketan komenentzia banderak erabiltzen direnean.

Afrikako kostaldeetan ontzi europarrak egotea (hala nola beste nazionalitate bat­ zuetakoak) askotan kritikatu egin da, dela ingurumen arrazoiengatik, dela arrazoi sozialengatik. Dokumentu honen emaitzak Seychelleetan, Kenyan eta Espainiako estatuan egindako landa­lanean eta elkarrizketetan oinarritzen dira, datu askok Mendebaldeko Indiako Ozeanoaz oro har hitz egiten badute ere.

60

Atuna %78

Ozeano Indikoa %68

Beste espezieak % 22 % Beste itsasoetan % 32

Atunaren arrantza: mundu mailako eta Euskal Herriko datuak

Atunen eta antzeko espezieen munduko arrantza nabarmen hazi da; 1950ean 0,6 milioi tona baino gutxiagotik 6 milioi tona baino gehiagora egun37. Mundu mailan, atunen harrapaketen %60 atunetarako inguraketa­ontzietatik datoz. Europako Bata­ sunak munduko harrapaketen %13 egiten du gutxi gorabehera (Oceanic Dévelop­ pement et al, 2005). Ontzi kopuruari dagokionez, Europako Batasunak 56 ingura­ keta­ontzi ditu: 33 espainiarrak, 22 frantsesak eta 1 italiarra (Europako Batzordea, 2008).

Egun, Euskal Herriko kanpo arrantza, nagusiki, atunean espezializatuta dago.

Bizkaiak ditu Espainiar estatuko atunetarako ontzi kongeladore gehienak: jardu­ nean dauden 33 ontzietatik (MARMen Arrantza Flota Operatiboaren Erroldako da­ tuen arabera, 2009/12/31), 24k Bermeon izango lukete beren portu basea, eta batek Bilbon38. “Egun, atunetarako flota espainiarra, ezbairik gabe, munduko onena da, eta gehien arrantzatzen duena, Bermeoko armadoreek (esan beharra dago), euskal­ dunek, diru asko gastatu dute eboluzionatzeko, teknologian... ontzietarako eskatu­ riko guztia eman egin zaie. Urteek aurrera egin ahala, inguraketa­ontzien flotak sa­ re hobeak, bitarteko hobeak, ontzi handiagoak... eskuratu ditu” (Elkarrizketa Ber­ meoko atunetarako ontzi baten patroiari, 2011).

Atunetarako ontzien errentagarritasuna ere nabarmentzen da, flota espainiarraren ontzi gehienen errentagarritasun eskasarekin konparatuta (MAPA, 2007). Sektorea­ ren egonkortasuna, era berean, adierazgarria da, gainerako arrantza sektoreek baino unitate ­ontzi­ gutxiago galdu izanak frogatzen duen bezala.

Atunaren merkataritzaz hitz egitean, nahitaezkoa da kontuan izatea arrantzaturiko atunaren %80 inguru kontserba bihurtzen dela mundu mailan (Corrales, 2011), eta Espainiako estatua dela kontserben munduko bigarren ekoizlea (FEP, 2010, Ine­

61

ratún). 2010ean, atun kontserbak guztirako kontserben %64 izan ziren Espainiako estatuan (ANFACO, 2011a).

Atunaren euskal industria nazioartean egotea kontserba jarduerari esker ere bada.

Hala, Sálica edo Garavilla (Isabel markarekin ezagunagoa) moduko euskal kont­ serba enpresek lantegiak eta bulegoak dituzte munduko hainbat lekutan, Ekuado­ rren39, Marokon edo Kolonbian, kasu. Hala, esportatzetik beste merkatu batzuetan egotera igaro dira. Izan ere, atunaren industria munduko ekonomiaren globaliza­ zioaren adibide on bat da. “Atunak migratzaileak badira ere ozeanoetatik igeri egi­ ten duten bitartean, sarri askoz ere distantzia handiagoak egiten dituzte kontserba­ tan, hozkailuetan edo izoztuta. Zure platereko atuna baliteke Belizen erregistraturi­ ko ontzi espainiar batean Filipinetako arrantzaleek Indiako Ozeanoan harrapatua, Tailandian prozesatua eta gero Europan saldua izatea” (Fair Trade Center, 2007).

Izan ere, EBko herrialde kideen atun harrapaketen %10 baino ez da arrantzatzen erkidegoko uretan edo Europatik hurbileko nazioartekoetan (Dirección General de Pesca, 2004).

Ingurumen ondorioak

Azken SOFIA txosteneko datuen arabera, FAOk 2010ean argitaratua, gehiegizko ustiapen egoeran, agortuta edo berreskurapen fasean dauden arrainen stocken pro­ portzioa 1974an %10 izatetik, 2008an %32ra igaro zen. XX. mendearen lehen er­

62

dialdeko arrantzaren industrializaziotik aurrera hasi zen ipar hemisferioko flota be­ re arrantza gaitasuna aurrekaririk gabeko mailetara handitzen, eta mundu osoko ozeanoak inbaditzen (Pauly et al., 2002).

FAOk (2010d) dio 23 atun populazioetatik gehienak gutxi gorabehera erabat us­ tiatuta daudela mundu mailan (%60ra bitartean), batzuk gehiegiz ustiatuta edo agortuta daudela (%35ra bitartean), eta gutxi batzuek baino ez diruditela azpi­us­ tiatuta (nagusiki lanpo sabelmarraduna). Atunetarako euskal flotaren helburu diren espezieetatik, IUCNk moja jotzen du kalteberatzat, eta mika urdina ia mehatxatut­ zat (Collette et al, 2011). Epe luzera, atunen eskari nabarmena eta atunen arrantza floten gehiegizko gaitasuna direla eta, atunen populazioen egoerak okerrera egin lezake, beren antolamendua hobetu ezean (FAO, 2010d).

Bestetik, atunen populazioak gutxi gorabehera ondo aztertuta badaude ere, beren arrantzaren ondorio ekosistemikoak ez dira sakonki ezagutzen. Ozeanoen ezagutza murritzagatik eta haien konplexutasunagatik, lurreko ekosistemetan baino aukera txikiagoa dago arrantza­toki baten eboluzioaren, bere kolapsoaren edo kate trofi­ koaren beste maila baten aldaketak xede espeziean izango duen eraginaren gaineko iragarpen egokia egiteko. Hori dela eta, bereziki beharrezkoa da zuhurtasun print­ zipioa aplikatzea arrantza­tokien kudeaketan.

“Porrot adibide ugari daude arrantza­tokien kudeaketan: Peruko antxobeta, (...); Ipar Itsasoko sardinzarra (...); Ternuako bakailaoaren kasua, 60ko hamarkada bu­ kaeran milioi 1 tona inguru ekoiztetik 90eko hamarkada hasierako kolapsoraino pixkanaka erori zena, eta oraindik ez da suspertu egoera horretatik; Kanadak zein NAFOk ondo garaturiko jarraipen, ebaluazio eta kudeaketa prozesu zientifiko bat zuten, eta, gainera, bakailaoa ez da ustiapenari dagokionez bereziki sentibera den espezietzat jotzen (...). Giza baliabide eta ekonomiko guztiak eskura, ezin izan zen aurreikusi populazio honen kolapsoa” (Cerviño, 2004).

Kalkulu kontserbadore baten arabera, ziurrenik ustiatutako arrainen populazioen %10 baino ez dira ebaluatzen, ez dena beti erregulartasunez egiten. Gainera, stoc­ ken egoera ebaluatzeko, ez dira kontuan hartzen baztertutako arrainak. Arrantza jarduerek ustekabeko harrapaketak eta bazterkinak eragiten dituzte, hau da, xede espezieak ez diren harrapaketak; merkataritza­balio ezagatik edo arrazoi desberdi­ nak direla medio baztertu egiten direnak, eta, ondorioz, behin harrapatuta eta oro har hilda, itsasora itzultzen direnak. Batzuetan bizirik askatzen dituzte, baina horrek ez duen esan nahi biziko direnik. Bazterkinen arazoa funtsezko aspektua da arrant­ za jarduerek merkataritza­intereseko espezieei ez ezik, oro har itsas ekosistemari eragiten diotela nabarmentzeko orduan (Losada, 2002). WWF edo Greenpeace mo­ duko erakundeek adierazten dute ez dela arazo txikia: kalkulatzen da urtero borda­ tik 20 milioi tona arrain inguru botatzen direla, gutxi gorabehera guztirako itsas harrapaketaren laurden bat (Losada, 2002).

Bazterkinak eta ustekabeko harrapaketak zailak dira kalkulatzen, ia ez baita ho­ rretaz informatzen (Amande et al, 2008). Datu hauek ontzian doazen behatzaileen

63

Milioi tonetan

bidez lortzen dira (Delgado de Molina et al, 2007). Batez beste, kalkulatzen da guztirako atun harrapaketaren %3,6 baztertzen dela (guztirako harrapaketak = atun harrapaketak + ustekabekoak + atun bazterkinak). Zenbaki absolutuetan, kopurua harrigarria da: gutxi gorabehera, batez beste 9.585 tona espezie desberdin urtean (flota espainiar eta frantsesaren artean).

Marrazoen ustekabeko harrapaketak (guztirako bazterkinen %10 gutxi gorabehe­ ra) jotzen dira kontuzkoentzat, eta beste arrain batzuen harrapaketek baino kezka handiagoa eragiten dute. “Marrazoek, harrapari handiak diren heinean, berebiziko garrantzia dute ozeanoen barruko kate trofikoen orekari eusteko. (...) Eta kalteberak dira gehienek [badutelako] ugaltzeko gaitasun oso mugatua” (Àlex Bartolí­ri elka­ rrizketa, Submon eta Shark Alliance, 2011).

Egun, komunitate zientifikoa eztabaidan ari da: 0 bazterkineko arrantza­tokiak sustatu, hau da, oso arte hautakorrekin; edo ekosistemetako espezie guztiak erabili (arrantzatu eta saldu), kalteberak izan ezik, dortokak edo marrazoak, kasu (Zhou, 2010). Artisau­arrantza pauso bat aurrerago doa, artisauek espezie barietate gehiago arrantzatu ohi dutelako, eta arrantzatzen duten ia guztia baliatzen dutelako.

Herrialde bakoitzak izan dezakeen ontzi kopurua IOTCren hainbat ebazpenen bidez dago mugatuta, arrantza floten gehiegizko gaitasuna prebenitzeko helburua­ rekin. Hala ere, ontzi kopuruak ez ezik, nobedade teknologikoek ere eragina izan dezakete gaitasunean, berau areagotuta, esaterako, Arrainen Pilaketa Gailuak (APG) erabiliz.

APGk, normalean GPS bidez kontrolatuak, itsasoan arrainak, adibidez, atunak, erakartzeko sarturiko objektuak dira. Atun tropikalak ur gaineko objektuek, natural edo artifizialek, erakartzen dituzte, itsasoan noraezean doazenek. Gutxi gorabehera,

Itsas harrapaketak

Lur­barruko harrapaketak

Akuikultura

Lur­barrukoak

64

egun, arrantza­toki hauetako harrapaketen %70 APGei lotzen zaizkie (Hallier eta Gaertner, 2008). Halere, APGek hainbat kalte ekologiko sor ditzakete: arrainak ka­ litate gutxiko habitatetara erakartzea (Marsac et al, 2000; Hallier eta Gaertner, 2008); nahasteak atunen migrazio naturaletan eta jokabideetan; “mamu arrantza”40; edo elikadura azturen aldaketa. Oro har, bazterkinak gehiago izaten dira APGk era­ biliz gero, eta gailu horien bidez arrantzaturiko atunak argalagoak eta gazteagoak izaten dira. Kalte hauetako zenbait erabat frogatuta ez badaude ere, zalantzarik ga­ be zientifikoki kontrolatu beharko litzateke gailu hauen erabilera eta eragina.

Gainera, atunen arrantza eta kontsumoak, beste itsas harrapari handi batzuenak bezala, eragin handia du itsas bizitzan, arrantza arteen eraginen eta kate trofikoan duen tokiaren ondorioz41 (Pauly et al, 2010). Azkenik, flota espainiarrak harrapatu­ tako atunen bizi­ziklo osoko ingurumen ondorioak kontuan hartuz gero, esan beha­ rra dago ia 440 litro erregai erretzen direla deskargatzen den tona atun bakoitzeko, eta 179 gramo atuneko hiru ontziko sorta batek atmosferara 600 bat gramo CO2 isurtzen duela42.

Ondorio sozialak

Kenyak diru­sarrera eta giza garapen baxuak ditu, 2010eko Giza Garapen Indi­ zearen arabera. Kenyan, lehorreraturiko arrantzaren zatirik handiena, hala nola arrantzale gehienak, arantza kontinentalarekin lotuta daude (ibai eta lakuetan). In­ diako Ozeanoaren itsasbazterrak Kenyan, funtsean artisaua den itsas arrantzatzea dauka, teknologia urriko 1.800 ontzitan jarduten duten 6.500 arrantzalek osatua.

Askotan, arrantzaleak beren kontsumorako arrantzaren mende egoten dira, beraz, arrantza elikadura segurtasun iturri da (WIOFish, 2010).

Europako Batasunaren eta Kenyaren artean ez dago Arrantza Elkarteko Akordio­ rik43, eta ontzi espainiarren atun arrantza enpresa interesdunen eta Kenyako gober­ nuaren arteko baimen pribatuen bidez antolatzen da. Saharaz Hegoaldeko Afrikako beste herrialde batzuetan bezala, gobernuak ez du ez finantza baliabiderik, ez bere baliabideak kontrolatzeko gaitasunik. Horregatik, zailtasunak izaten ditu gehiegiz­ ko ustiapena prebenitzeko, baliabide horien eskuragarritasunaren muga eta jasaten dituzten habitaten babesa arautuz44.

Seychelleak diru­sarrera altu­ertaineko herrialdea dira, baina pobrezia areagotu egin da azken urteotan. Seychelleetan hiru arrantza mota daude batera: artisau­ arrantza, erdi­industriala eta industrial atzerritarra. Arrantza industriala dibisa iturri garrantzitsua bada ere, esportazioak direla eta, artisau­arrantzak garrantzi handia dauka tokiko enpleguari eta komunitateek arraina eskuragarri izateari eta elikadura segurtasunari dagokienez (King eta Nageon de Lestang, 2009). Seychelleek badute arrantza elkarteko akordioa Europako Batasunarekin.

Herrialde aberastuetako arrantza industrialak kostaldeko komunitateengan izan ditzakeen ondorioak erakunde ugarik dokumentatu dituzte. Kenyako Malindi Ma­ rine elkarteak zera zioen gure landa­lanean: “Gehienek, mika urdina [atuna] iturrira

65

jarraituko dute, APGk dituztelako [...] Lehen atun asko zeuden, baina jendeak atuna iturritik arrantzatuz gero, gutxi iristen da hona [Kenyako kostaldera]. Beraz, atun kopurua ez da lehengoa, eta, ondorioz, ahalegin handia egin behar dugu atuna arrantzatzeko, atzerriko ontzi handiak normalean iturrira joan eta bertan arrantzat­ zen dutelako”. Seychelleetan, eremu estrategikoa Espainia eta Euskal Herriaren arrantza interesentzat, “tokiko arrantzaleen harrapaketak ere kaltetzen ari direlako kexatzen dira” (Elkarrizketa Nancy Gitongari, SPFIF Project).

Gai honen inguruan desadostasun handiak badaude ere, egia da gobernuen eta arrantza kontroleko erakundeen aldetik sustapen handiagoa egon beharko litzate­ keela ontzi industrial handien arrantzak kostaldeetako artisau arrantzan eta eremu hauetako elikadura burujabetzan dituen ondorioak monitorizatzeko orduan. Gaine­ ra, horrek funtsezko pisua izan beharko luke arrantza akordioetan. “Artisau­arrant­ zaleak apenas daude ordezkatuta [akordioetan], eta oso laguntza txikia jasotzen du­ te gobernuaren eta beste agentzia batzuen aldetik. Arrantzak jasotzen duen lagunt­ zarik handiena merkataritzako arrantzara bideratzen da, horrela aberatsak aberastu eta pobreak pobretu egiten dira” (2011ko elkarrizketa Malindi Marine Associatio­ nean, Kenya).

Mendebaldeko Indiako Ozeanoan urtean harrapatzen den atunaren balioa bi eta hiru mila milioi dolar artekoa dela kalkulatu da (WWF eta WIOMSA, 2011). Es­ painiako estatuan bakarrik, kalkulatzen da Indiako Ozeanoan arrantzatzen duen flotak urtean eragiten duen negozioa 180 milioi € ingurukoa dela, eta 450 milioi € baino gehiagokoa transformazio jarduerak45 kontuan hartuz gero. Atunaren nego­ zioa, egiaz, irabazizkoa da, nahiz eta ez horrenbeste Afrikako kostaldeko herrial­ deentzat. “Orain, baimenen ordainsarien onurak baino ez ditugu jasotzen, esan nuen bezala. Berriz negoziatu beharko litzateke negozio hau egiteko modua, etekin gehiago ekartzeko. Eta, era berean, hasi beharko ginateke pentsatzen pixkanaka gure atun flota sortzea, horrela gu ere atuna arrantzatzen eta herrialdera diru gehia­ go ekartzen hasiko ginateke” (Albert Napier, AOS ­ Apostleship of the Sea, Sey­ chelles).

Piratak eta gatazkak

Afrikako adarrean, legez kanpoko arrantza jo da pirateriaren jaiotza eta ugalketa sustatu dituen arrazoi nagusietarikotzat. Zentzu honetan, herrialde industrializa­ tuetako arrantza floten legez kanpoko arrantza masiboak pobretu egiten ditu ko­ munitate arrantzaleak, eta gatazka sozialak eragiten ditu, horren ondoriorik ikus­ garriena pirateria izanda. Pirateria oso konplexua da eta badaude Somaliako pira­ ten ekintzetan eragina duten eta horiek baldintzatzen dituzten beste arrazoi batzuk, esaterako, pobrezia. Gainera, hainbat pirata talde daudenez, motibazioak, ontzi bat erasotzeko orduan, desberdinak izan daitezke. Dena den, badago nolabaiteko ha­ rremana legez kanpoko atzerriko arrantza industrialaren eta pirateriaren artean.

66

Europako Batasunetik eta Espainiako enpresa­erakundeetatik behin eta berriz baieztatzen da hegoaldeko herrialdeetako uretan egidako arrantzak garapen eta lan­ kidetza osagai garrantzitsua duela, horrela esaten baita Arrantza Elkarteko Akor­ dioetan. Aitzitik, Erkidegoko Arrantza Politikaren erreformaren Liburu Berdeak onartzen du arrantzaren sektoreari akordio hauen esparruan emandako laguntzak “ez duela lortu modu esanguratsuan eragitea pobreziaren kontrako borrokan eta Milurteko Garapen Helburuen lorpenean. Kanpo arrantza politikak egokiago hartu beharko lituzke kontuan hirugarren herrialdeetako elikadura segurtasuneko estrate­ giak” (Europako Batzordea, 2009).

Arrantza elkarteko akordioen kostuak, neurri handi batean, Europako Batasunak finantzatzen ditu, etekin handiak ekarrita bere arrantza industriari, eta desabantailan jarrita garapen bidean dauden herrialde ugari (OCEANA, 2011). Diru­laguntzen, gehiegizko arrantza­gaitasunaren eta gehiegizko arrantzaren arteko erlazioa sarritan errepikatu da (Sumaila et al, 2010). Hala, ontzi berriak eraikitzeko, daudenak mo­ dernizatzeko eta hirugarren herrialdeetara sartzeko diru­laguntzak “okertzat” jotzen dira (Sumaila et al, 2010), arrantza gaitasuna eta gehiegizko arrantza arriskua area­ gotzen dutelako.

“Nik luzaroan borrokatu dut honen alde, arrantza akordioetan, EBren eta Seyche­ lleen artean. Esaterako, negoziatzen dutenean, inoiz ez dute hitz egiten langileen lan­baldintzez. Hori kontatu nahi diegu, arrainaz ez ezik, honetaz ere kontziente izan behar dutela. Era berean, lanean ari den jendearen berri izan behar dute, zu bezalako gizakiak baitira”. (Albert Napier, AOS ­ Apostleship of the Sea, Seychelleak).

Kasuaren ondorioak

Atunaren arrantza, transformazioa eta merkataritza mundu mailako arrantza jar­ duerarik garrantzitsuenetako bat da. Arrain honen kontsumo handiak, batik bat he­ rrialde garatuetan, mundu mailako jarduera hazkorra eragin du, kalteak eta desore­ kak sortuz. EAE, planetako flota atunketari modernoenetako batekin, bere kostatik oso urruneko eremuetako itsas ekosistemen kalitatean eragitearen edo marrazoen moduko espezie kalteberen gaineko presioa egitearen erantzule da. Bere jarduera­ rekin kalteak eragiten dituen flota bakarra izan ez arren, eta ziurrenik kalte gehien dakartzana ez bada ere (esaterako, arraste­arrantzarekin alderatuta), zor ekologiko garrantzitsua dauka bere arrantzaren ondorioz.

Kalte ekologiko gehiago prebenitzeko zenbait gako legoke. Batetik, arrainen stocken egoerari, APGen eta beste teknologia batzuen eraginei buruzko ikerketa sustatzea. Bestetik, zuhurtasun printzipioa eta ikuspegi ekosistemikoa aplikatzea berez ezezagunak diren itsas habitatak kudeatzeko orduan. Honek, flota bakoitzaren guztirako harrapaketen mugatzea ekarri beharko luke, irizpide zientifikoetan oina­ rrituta. Europa mailan, beharrezkoa da ur europarren kudeaketa arduratsuagoa eta stocken berreskurapena. Hala, murriztu egingo litzateke kanpo mendekotasuna, beste herrialde batzuetan baliabideen gehiegizko ustiapena ekidingo litzateke eta

67

etorkizun duina ziurtatuko litzateke Europako artisau­arrantzarentzat eta itsasbaz­ terrekoarentzat. Bestetik, arrantza kontsumo eredu iraunkorra ere sustatu beharko litzateke, ekosistemen birsorkuntza ahalmenean oinarrituta.

Azkenik, beharrezkoa litzateke Europako Batasunarekin egindako arrantza akor­ dioetan ez egotea botere gehiegikeriarik, batetik inguraketa ontzi atzerritarren on­ dorio sozialak murrizteko, eta bestetik Indiako Ozeanoko herrialdeek atunen arrantza­tokietara iritsi eta horietatik etekinak atera ahal izateko. Kostaldeko he­ rrialdeek, gainera, beren papera sendotu beharko lukete negoziaketetan: eskualde mailako negoziaketa esparru bat eta ikuspegi bateratu bat lortuz, artisau­arrantza­ leen moduko kalteturiko hainbat eragileren parte­hartzea ahalbidetuz, eta baliabi­ deak eta informazioa partekatuta eskualde mailan elkarlanean jardunez.

4. Ondorioak eta gomendioak

4. Ondorioak eta gomendioak

69

Ikerketa honen lehen zatian egindako azterketa orokorrak gure mugez kanpotik datozen baliabideekiko daukagun mendekotasun handia erakusten digu. 2004an, MEOen %17 baino ez zen erauzi EAEn, eta gainerako %83 kanpotik etorri zen, %35 Espainiako estatutik eta %48 munduko gainerakotik, hain zuzen (Arto, 2009).

Kanpo mendekotasun hau, neurri handi batean, sektore industrialaren pisuagatik gertatzen da, bereziki metalurgikoarenagatik, horren jarduerarako beharrezkoa baita ezkutuko fluxu oso handiak dituzten mineralak inportatzea. Hain zuzen, MEOen %46 jatorri metalikoko materialei zegozkien.

Kanpo mendekotasunari dagokionez, energiaren sektorea ere nabarmentzen da, bertako MEOek bigarren postua baitute, %17ko partaidetzarekin. Sektore honek gas eta petrolio kopuru handiak inportatzen ditu, barne eskaria asetzeko (kontsumo industriala, etxekoa eta garraioa, esaterako) zein elektrizitatea ekoizteko eta petro­ lioaren finketarako. Gure energia kontsumoarekin lotuta, EAEren karbono zorra ere nabarmentzen da, CO2 isurien ondorioz pilaturiko zorraren arabera neurtuta. Hau 70eko hamarkadatik handituz joan da, 2005ean gutxi gorabehera 5.348 milioi eu­ rora iritsita, BPGren %9,29 (Hoyos, 2009).

Izan ere, esan genezake, EAE mailan, erregai fosilen eta metalen inportazioak direla kalte gehien eragin dituztenak kanpoan (asko Hegoaldeko herrialdeetan), bai inportazioen guztirako bolumenagatik, bai tona bakoitzaren eraginagatik. Halere, ez ditugu ahaztu behar planetako ekosistema aberatsenetan eta landa­komunitate eta komunitate indigena ugarirengan oso presio gogorra eragiten ari diren beste jar­ duera batzuk: baso­plantazioak, nekazaritza industriala eta plantazio energetikoak, esaterako.

Txosten honetan deskribatutako kalte ekologiko eta sozialek irmotasunez irudi­ katzen dute baliabideen madarikazioa edo ‘resource curse’ deritzona (Pegg 2006, Sachs eta Warner 1995). A priori, baliabide naturalen erauzketak osasun ekonomi­ koaren hobekuntza ekarri beharko lieke hegoaldeko herrialdeei, baina sarritan guz­ tiz kontrakoa gertatzen da nazioarteko trukerako egungo baldintzengatik, transna­ zional askoren jokabidearen zigorgabetasunagatik eta agintarien konplizitatea eta interesengatik. Aberastasun naturalaren ustiapenak okerragoak bihurtzen ohi ditu Hegoaldeko biztanleen bizi­baldintzak, areagotu egiten du ustelkeria, eta bioaniz­ tasun eta ingurumen zerbitzuen kontrolik gabeko galera eragiten du.

Euskal jendarteak ere badu egoera honen gaineko erantzukizuna, eta Hegoaldeko komunitateekin eta bertako ekosistema anitzekin duen zorra egunetik egunera haz­ ten da. Zordunak gara, konpontzen ari ez diren kalte guztiengatik, baita gure kont­ sumo ereduarekin kalteak sustatzen jarraitzen ari garelako ere. Gainera, kontsumo hori, sarri, Europa, Espainia edo EAEko gobernuen erabakiek bultzatzen dute.

Indonesiako palmondoaren kasuan, kontua argi dago. Izan ere, gobernu eskala

70

horiek guztiek zuzenean sustatu baitute nekazal erregaien ekoizpena fosilen beste­ lako aukera gisa, laborantza energetikoen zeharkako kalteak kontuan hartu barik.

Gauza bera gertatzen da Europako Batasunaren eta Afrikako hirugarren herrialdeen arteko arrantza akordioekien, Europako hurbileko itsasoak andeatuak izan diren garai honetan. Desorekaturiko botere harremanetan oinarrituta, Europako ontzien ekoizpenari eustea bilatzen dute akordioek eta baztertu egiten dituzte zuhurtasun printzipioa eta Afrikako ekosistemetan eta biztanleriengan izan ditzaketen ondo­ rioak. Mineralen kasuan, Europako Batasunaren Lehengaien Ekimenak (Commis­ sion of the European Communities, 2008) lehengaien hornidura bermatzea besterik ez du bilatzen eta ez ditu herrialde esportatzaileekiko harreman asimetrikoak zu­ zendu nahi. Izan ere, Europar Batasunak herrialde esportatzaile batzuen garapen tresnak izan daitezkeenak “merkataritza askearentzako oztopoak” bezala identifi­ katzen ditu eta horiek desagertarazten saiatzen da. Eta hori guztia agortze prozesu nabarmenak kontuan hartu gabe.

Beraz, badago Iparraldeko, Europako eta EAEko agintaritzen erantzukizun argia Hegoaldean lehengaiak erauzi eta lantzeko dauden baldintza txarrei dagokienez. Beste kasu batzuetan, zor honen erantzuleak euskal enpresak dira (adibidez, BBVA edo Iberdrola), euren politika espantsionistak eta Hegoaldeko herrialdeetan egiten dituzten inbertsioek sarri ekosistemen, ekonomien eta kulturen sarraskia eragiten baitituzte.

Norantz abiatu?

Proiektuen araberako lanari loturiko hainbat baldintza direla eta, ikerketa hau EAEren kanpo ingurumen erantzukizunaren diagnostikoa erakustera mugatu da, azterturiko hainbat sektore eta kasutatik aurrera. Etorkizuneko proiektuek proposa­ tuko dituzte gomendio zehatzak politika publikoen esparruan, diagnostiko horreta­ tik abiatuta. Hori dela eta, azken atal honetan, jendarte iraunkor eta bidezkoagoak eraikitzeko gure ustez ibili beharreko bide horren inguruko hainbat proposamen azaltzera mugatuko gara.

Nazio Batuek (2002) zein Europako Batasuneko Batzordeak (2006) onartu dute iraunkortasunerako trantsizioak beharrezko duela jarduera ekonomikoaren eta ba­ liabide naturalen kontsumoa “desakoplatzea”, alegia, garapen sozialaren hazkuntza ezin dela baliabideen kontsumoaren hazkuntzan oinarritu. Zentzu horretan, azpi­ marratzeko modukoak dira jendarte zibileko kolektibo ugaritik berriki etorritako ekimenak (Acción Ecológica Ecuador, Ceiba Guatemala, Desazkundea, Xarxa pel Decreixement, etab.), hala nola zenbait gobernuzko estamentutatik eta esparru aka­ demikotik etorritakoak (Latouch, 2008; Bermejo, 2008; Martínez­Alier et al., 2010b; Kallis, 2011 Research & Degrowth). “Desazkundea”, “bizitze ona”, desma­ terializazioa, ekonomia biomimetikoak eta antzeko esloganen pean ekonomia eta jendarte eredu berri baten inguruan hausnartzen eta berau aldarrikatzen ari dira; zuzentasunean, justizia sozialean eta naturaren mugekiko errespetuan oinarrituko den eredua.

71 Uzkurtze eta bateratze eredua. Iturria: Sachs y Santarius (2007: 194).

Klase eta eskualde aberastuek erdietsitako hazkunde ekonomiko maila, hauen baliabide naturalekiko mendetasunarekin eta kutsadura tasa handiekin batera, egun bizi ditugun ingurumen arazo gehienen gakoa da. Planetako ekonomiarik boteret­ suenen uzkurtzea beharrezkoa dugu, gizaki guztion oinarrizko beharrak ase ahal izateko46. Eta hori mantentzen gaituen ingurumena xahutu barik lortu behar dugu, etorkizuneko belaunaldien garapen aukerak errespetatu ahal izateko (Bermejo et al., 2010).

Azterketa honetan ikusi dugu mundu globalizatuan eta peak­all edo baliabideen gero eta urritasun handiagoko testuinguruan, kapitalismo industriala nahitaez egiten ari dela aurrera ustiapen muga berrietarantz (comodity frontier). Hazkunde ekono­ miko mugagabeak etengabe behar ditu materialak eta energia bere biziraupenerako, biztanleria periferiko ugariren bizi­baldintzak sarraskituta. Maiz, biztanleria horiek matxinatu egiten dira egoera horren aurrean (Hornborg, 1998; Martínez­Alier, 2002; Bunker eta Ciccantell, 2005; Gerber et al., 2009). Sarri, komunitate hauek dira eredu aldaketa exijitzen diotenak Iparraldeko herrialdeei.

Eredu aldaketa honek kontsumo azturen aldaketa eskatzen du, bai kopuruari da­ gokionez, bai jatorriari eta kalitateari dagokienez: behar­beharrezkoak ez diren produktu askoren kontsumoa murriztea, kontsumo energetikoa txikitzea47 edo hur­ bileko eta ekologikoki adeitsuak diren nekazaritza eta arrantzako produktuen alde­ ko apustua egitea. Hauek dira urratsen arteko lehenak gure eguneroko bizimodua­ ren kanpo ingurumen eragina murrizteko eta bestelako albo­ondorio positiboak

72

eragiteko (lehen mailako sektore iraunkor eta duina aktibatzea Euskal Herrian, kanpo mendekotasuna murriztea, etab.).

Baina gure metabolismo sozialaren transformazio horrek ere araudizko aldaketa garrantzitsuetan oinarritu behar du. Laburbilduta, esan behar da, batetik, transna­ zionalen jarduerak kontrolatuko dituen legeria bat egin eta abiarazi beharko litzate­ keela, ahalmena emanda zigortzeko, jatorrizko herrialdean, beste herrialde batzue­ tan egindako giza­, lan­, ingurumen, edo parte­hartze eskubideen urraketak.

Lehengaien enpresa ekoizle edo erauzleak derrigortuta egon behar dira beren jar­ duerek eragiten dituzten kalte sozio­ekologikoak prebenitzera, eta, bestela, kon­ pontzera edo ordaintzera.

Bestetik, inportazio mailan, interesgarria litzateke adierazle sintetikoak egitea in­ portaturiko gaiek pilaturiko eraginaren gainean, eta legezko mugak ezartzea EAEn onartuko ez genituzkeen gizarte eta ingurumen kalteak atzerrian eragin dituzten gaien inportazioari. Adierazle horien lanketa produktuen trazabilitatearen hobe­ kuntzarekin lotuta dago, ikerketa gehiago dakarrena, eta, batik bat, enpresa­interes handiekin harremanik ez duten ikerketa independente gehiago.

Azkenik, kontuan hartu behar dugu nazioarteko lankidetza ez dela bakarrik gara­ penerako laguntza ofiziala, baizik eta beste herrialde eta ekosistema batzuekin lot­ zen gaituzten hainbat politika eta akordio. Garapenerako laguntza ofizialak aintzat hartu beharko luke bioaniztasunak eta ingurumenak duten garrantzia hegoaldeko jendarteen bizi­kalitatean eta transformazio aukeretan. Dena den, atzerriarekin lot­ zen gaituzten gainerako politikek, era berean, ingurumen eta gizartearen aldagaia ere jaso behar dute. Llistarrek (2007) dioen bezala, Iparraldetik Hegoaldeari la­ guntzeko daukagun estrategiarik onena ez suntsitzea da. Bere “lankidetzaren kon­ tra” kontzeptuan (anti­cooperación), nabarmendu egiten du zein kaltegarriak diren oro har Hegoaldearekin ditugun harremanak.

“Iparralde­Hegoalde laguntza deritzoguna (edo “garapenerako lankidetza”), He­ goalde Globalak Iparralde Globaletik jasotzen dituen ekarpen negatiboak baino as­ koz ere ekarpen positibo txikiagoa da” (Llistar, 2007). Ekarpen masibo horiek dira anti­kooperazioa dakartenak. “Lankidetzan aritzea izan behar da, elkartasun fluxu hori sortzeaz gain, indarrez uko egitea askoz ere fluxu indartsuagoei. Azken hauek Hegoaldeko ekonomia kaltetuen gainean zabalduta daude, eta Afrika, Latinoameri­ ka edo Asiako gure anaia­arreben moralik gabeko egoera iraunarazten dute. Hau da, arrazoiak ikertu, hedatu eta gure artean lankidetzaren kontra diharduten eragileak presionatzea” (Llistar, 2007).

Pilota gure teilatuan dago. Baliabide naturalen kudeaketa iraunkorraren eta bioa­ niztasunaren kontserbazioaren alde lan egitea, eta aldi berean onartzea “Hegoalde­ ko biztanlerien arrazionaltasun eta jardunbide kultural, ekologiko eta ekonomikoak (Escobar, 2004:171), planetako justizia eta bakearen alde lan egitea ere bada” (Marcellesi eta Palacios 2009:8).

73

Bibliografía ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐

­ Abdullah, S. A. and Nakagoshi, N. (2007). Forest fragmentation and its correla­ tion to humanland use change in the state of Selangor, peninsular Malaysia. Fo­ rest Ecology and Management 241: 39­48. ­ Altieri, Miguel A. y Pengue, Walter A. 2006. La soja transgénica en América La­ tina: una maquinaria de hambre, deforestación y devastación socio ecológica.

Biodiversidad 47. GRAIN. ­ Amande, J., Ariz, J., Chassot, E., Chavance, P., Delgado de Molina, A., Gaertner, D., Murua, H., Pianet, R., Ruiz, J. (2008) By­catch and discards of the European purse seine tuna fishery in the Indian ocean. Estimation and characteristics for the 2003­2007 period. IOTC­2008­WPEB­12. ­ Amigos de Tierra, 2012. Alimentos kilométricos. Las emisiones de CO2 por la importación de alimentos al Estado español. Amigos de la Tierra España, Madrid. ­ ANFACO (2011a). El sector industrial transformador, conservero y semicon­ servero de productos del mar y de la acuicultura. ANFACO­CECOPESCA, Vigo.

Disponible en: http://www.anfaco.es/webs/webAnfaco/portales/anfaco/files/DA­ TOS%20SECTOR%202010.pdf ­ Apaza, R., M. Franken, F. Osorio, J. Pinto, R. Marin (1996). Estudio de la conta­ minación del lago Poopó con relación a metales pesados en la cadena trófica, in­ cluido el hombre. Instituto de Ecología, UMSA, La Paz, Bolivia. ­ Arto, Iñaki (2009). Capítulo II: análisis de flujos de materiales a escala regional para la solución de problemas ambientales globales: el caso del estaño. En: Con­ tabilidad y análisis de flujos de materiales para la solución de problemas econó­ mico­Ambientales. Tesis doctoral. UPV/EHU. ­ Arto, Iñaki (2010a). Impactos ambientales del consumo en el País Vasco: Huella ecológica y huella de carbono. Documento de trabajo. ­ Ascarrunz, María Eugenia, Jacques Gardon, Flavia Barbieri, María Eugenia García, Noemí Tirado, Marina Cuti, Pamela Paco, Cristina Mejia, María Ruiz, Mauricio Ormaechea, Maritza Mercado (2010). Daño genotoxico por contami­ nación minera en Oruro. PIEB – Programa de Investigación Estratégica en Boli­ via, La Paz, Bolivia. ­ Barcena, I., Lago, R., Villalba, U. (2009) Energía y deuda ecológica.

Transnacionales, cambio climático y alternativas. Icaria. ­ Barcena, I., Lago, R. (2008) La deuda ecológica vasca: Análisis y crítica de nuestro modelo energético. Forum de la Sostenibilidad ­ Barnosky et al., 2011. Has the Earth’s sixth mass extinction already arrived? Na­ ture 51, vol 471. ­ Beberidge, M. (1983). A surey of heavy metals in the lake Poopó basin, Bolivia.

Institue of Agriculture, University of Stirling, Escocia. ­ Bermejo, Roberto

74

(2008). Un futuro sin petróleo, ed. Los Libros de la Catarata. ­ Bermejo, Roberto (2011). Manual para una economía sostenible, Los Libros de la Catarata. ­ Bermejo, R., Arto, I., Hoyos, D., Garmendia, E. (2010). Menos es más: del desa­ rrollo sostenible al decrecimiento sostenible. HEGOA, Cuadernos de Trabajo, 52. ­ Bickel, T. O., Bruehl, C. A., et al. (2006). "Influence of habitat fragmentation on the genetic variability in leaf litter ant populations in tropical rainforests of Sa­ bah, Borneo." Biodiversity and Conservation 15(1): 157­175. ­ Bishop, Ronald, 2012. History of Oil and Gas Abandonment in New York. SUNY College. ­ Bringezu, S., Schütz, H. (2001). Total Material Requirement of the European Union. Technical part. European Environment Agency, Copenhagen. ­ Bridge, G., 2004. Mapping the Bonanza: geographies of mining investment in an era of neo­liberal reform. Professional Geographer 56 (3), 406­21 ­ Brühl, C. A. and Eltz, T. (2009). "Fuelling the crisis: Species loss of ground­dwe­ lling forest ants in oil palm plantations in Sabah, Malaysia (Borneo)." Biodiver­ sity & Conservation. ­ Bunker, S., Ciccantell, P., 2005. Globalization and the Race for Resources. Johns Hopkins University Press, Baltimore. ­ Carbon Trade Watch (2010). No Redd!­ Una Lectura Crítica. Una colección de artículos escritos por REDD Monitor, Global Justice Ecology Project, Censat Agua Viva, Amazon Watch, Acción Ecológica, OFRANEH, Movimiento Mun­ dial por los Bosques Tropicales, COECOCEIBA­AT, Carbon Trade Watch, Ma­ rea Creciente, Grupo ETC y la Red Indígena Ambientalista. www.wrm.org.uy/publicaciones/REDDreaderES.pdf ­ Collque, Juan y Pablo Poveda (2010). Hegemonía transnacional en la minería bo­ liviana. Le Monde diplomatique. El Dipló 28 (edición boliviana): 5­7. ­ CBD Convention on Biological Diversity (2002). Global Biodiversity Outlook.

Montréal. ­ CBD Convention on Biological Diversity (2010). Global Biodiversity Outlook 3.

Montréal, 94 pages. ­ CE (2008). Study on the European external fleet. Final report. Contract FISH/ 2006/02. Comisión Europea. ­ CE (2009). Libro verde de la reforma de la Política Pesquera Comunitaria. Comi­ sión Europea. ­ Ceballos, G. & Ehrlich, P. R. 2002. Mammal population losses and the extinction crisis. Science 296, 904–907. ­ Cerviño, Santiago (2004). Estudio de la incertidumbre asociada a los métodos de evaluación de las poblaciones de peces. Tesis doctoral. Universidad de Vigo. ­ Chey, V. (2006). "Impacts of Forest Conversion on Biodiversity as Indicated by Moths." Malayan Nature Journal 57(4): 383­418. ­ Chung, A. Y. C., Eggleton, P.,

75

et al. (2000). "The diversity of beetle assemblages in different habitat types in Sabah, Malaysia." Bulletin of Entomological Research 90(6): 475­496. ­ CIFOR (2003). Fast­wood Forestry. Center for International Forestry Research, Jakarta. ­ COAG (2010). Impacto de los acuerdos de libre comercio entre la Comunidad Europea y el Mercosur en el sector agrícola. Coordinadora de Agricultores y Ga­ naderos. www.coag.org/rep_ficheros_web/f2e3c7f5c5bd22fded6e3e7b2f74c2f8.pdf ­ Colchester, Marcus and Norman Jiwan (2006). Ghosts on our own land: oil palm smallholders in Indonesia and the Roundtable on Sustainable Palm Oil. Forest Peoples Programme and SawitWatch, Bogor. ­ Colchester, M., 2011. Palm oil and indigenous peoples in South East Asia. Forest Peoples Program and International Land Coalition. ­ Collette, B.B. et al, (2011) High value and long life­double jeopardy for tunas and billfishes. Sciencexpress. Science DOI: 10.1126/science.1208730. Publicado on­ line: 7 de Julio del 2011. ­ Consejo de la Unión Europea (2006). Estrategia revisada de la UE para un desa­ rrollo sostenible. DOC 10917/06. ­ Commission of the European Communities (2006b). An EU Strategy for Biofuels.

Bruselas. ­ Commission of the European Communities (2008). The Raw Materials Initiative ­ Meeting our critical needs for growth and obs in Europe. Communication from the Commission to the European Parliament and the Council. Bruselas. ­ Coronado, Felipe (2006). Estudio de caso Conflicto Huanuni, Octubre 2006. De­ fensoría del Pueblo de Bolivia, La Paz, Bolivia. ­ Corrales, J. (2011). Situación actual y perspectivas futuras del mercado de atún en conserva y sus marcas en la Unión Europea. Presentación de power point. Vigo, 13 de septiembre de 2011. Disponible en: http://www.anfaco.es/webs/webAnfa­ co/portales/anfaco/files/Vatun2011/Juan­Corrales.pdf ­ Danielsen F, Beukema H, Burgess Parish F, Brühl CA, Donald, PF, Murdiyarso D, Phalan B, Reijnders L, Struebig M & Fitzherbert EM (2009). Biofuel plantations on forested lands: double jeopardy for biodiversity and climate. Conservation Biology 23(2): 348–358. ­ DATACOMEX (2011). Estadísticas del Comercio exterior. Datos mensuales ofi­ ciales y actualizados desde 1995 por países, mercancías, flujo, comunidades, transporte y entrega. Ministerio de Industria, Turismo y Comercio. http://dataco­ mex.comercio.es/ ­ Delgado de Molina, A., Ariz, J., Santana, J.C., Sarralde, R. (2007). Catch and dis­ tribution of bycatch species and discards from Spanish tropical purse­seine fis­ hery. IOTC 2007­WPEB­05. ­ Djuweng, S. (1997). Indigenous Peoples and Land­Use Policy in Indonesia: A Da­ yak Showcase, Pontianak: Institute of Dayakology Research and Development.

76

­ Dirección General de Pesca de la Comisión Europea (2004). El carácter mundial de la pesca de túnidos. La pesca europea, 23. ­ Dirzo, R. & Raven, P. H. 2003 Global state of biodiversity and loss. Annu. Rev. Environ. Resour. 28, 137–167. ­ Ekologistak Martxan y Euskal Begia (2005). La Deuda Ecológica de Euskadi ¿quien debe a quien?. Bilbao. ­ Ekologistak Martxan (2006). Guía didáctica ­ La Deuda Ecológica y nuestro modelo energético / Zor ekologikoa eta gure energia eredua. Bilbao. ­ Ekologistak Martxan (2008). Deuda ecológica y modelo energético: los casos de Ecuador, Nigeria y Bolivia. Bilbao. ­ Ekologistak Martxan, Komite Internazionalistak y CGT­LKN (2007). Informe final de la audiencia preliminar del Tribunal Permanente de los Pueblos sobre el BBVA ­ Epstein, P., Selber, J. (2002). Oil a life cycle analysis of its health and environ­ mental impacts. The Center for Health and the Global Environment Harvard Me­ dical School, Boston. ­ Escobar, Arturo (2004). El lugar de la naturaleza y la naturaleza del lugar: globa­ lización o postdesarrollo, en A. Viola (comp.): Antropología del desarrollo.

Teorías y estudios etnográficos en América Latina, Barcelona, Paidós: 170­216. ­ EVE (2010). Datos energéticos del País Vasco, Energía 2009. Ente Vasco de la Energía EVE. www.eve.es ­ Fair Trade Center, (2007) Report on Canned Tuna. The working conditions in a global industry) Disponible en: http://www.fairtradecenter.se/sites/default/fi­ les/FTC_Tuna_1.pdf ­ FAO. 1989. Recursos fitogenéticos: su conservación in situ para el uso humano. Ela­ borado en colaboración con la Organización de las Naciones Unidas para la Educa­ ción, la Ciencia y la Cultura (UNESCO), el PNUMA y la IUCN. Roma, Italia. ­ FAO (2008b). High­level conference on world food security: the challenges of climate change and bioenergy. Bioenergy, food security and sustainability ­to­ wards an International framework. Food and Agriculture Organisation of the United Nations. Roma. www.fao.org/fileadmin/user_upload/foodclimate/HLC­ docs/HLC08­inf­3­E.pdf y en castellano: http://www.fao.org/bioenergy/52178/es/ ­ FAO (2010a). Bioenergy and Food Security. The BEFS analytical framework.

Food and Agriculture Organisation of the United Nations. www.fao.org/docrep/013/i1968e/i1968e.pdf ­ FAO (2010c). La evaluación de los recursos forestales mundiales 2010. Food and Agriculture Organisation of the United Nations. ­ FAO (2010d). El estado mundial de la pesca y la acuicultura 2010, SOFIA. Food and Agriculture Organization FAO, Roma. ­ Fayle, T. M., Turner, E. C., et al. (2010). Oil palm expansion into rain forest greatly reduces ant biodiversity in canopy, epiphytes and leaf­litter. Basic and Applied Ecology.

77

­ FEP (2010). Revista informativa Fondo Europeo de la Pesca en España. Nº 8 2010. Fondo Europeo de la pesca. ­ Fitzherbert, E. B., Struebig, M. J., et al. (2008). How will oil palm expansion af­ fect biodiversity? Trends in Ecology and Evolution 23: 538­45. ­ Fundación Amigos de la Naturaleza (2011). Atlas de Diversidad de Flora y Fauna de Bolivia. http://www.biodiversidadbolivia.com/ ­ Gavaldà, M. (2003). La recolonización. Repsol en América Latina: invasión y resistencias. Icaria. ­ Gavaldà, M. (2010). Bloque petróleo. Introducció a las indústries extractives.

Elements d'economia, medi ambient i drets humans per la acció ciutadana, ma­ terial didáctico del curso on­line sobre industrias extractivas. Intermon Oxfam y Enginyeria sense Fronteres. ­ Gerber, J.F., Veuthey, S., Martínez­Alier, J., 2009. Linking political ecology with ecological economics in tree plantation conflicts in Cameroon and Ecuador.

Ecol. Econ. 68 (12), 2885–2889. ­ Giampietro, M., Mayumi, K., 2009. The Biofuel Delusion: The Fallacy of Large Scale Agro­Biofuels Production. ­ Gobierno Vasco (2008a). Plan Estratégico y Director Cooperación para el Desa­ rrollo 2008­2011. Departamento de Vivienda y Asuntos Sociales. ­ Informe ejecutivo de la Evaluación (2011). Evaluación Participativa del Plan Es­ tratégico y Director Cooperación para el Desarrollo 2008­2011. Agencia Vasca de Cooperación al Desarrollo, Gobierno Vasco, Kalidadea. ­ Grupo de Reflexión Rural (GRR), 2009. Pueblos Fumigados Informe sobre la problemática del uso de plaguicidas en las principales provincias sojeras de la Argentina. www.grr.org.ar/trabajos/Pueblos_Fumigados__GRR_.pdf ­ Haberl, H., Erb, K.H., Krausmann, F., Berecz, S., Ludwiczek, N., Martínez­Alier, J., Musel, A., Schaffartzik, A., 2009. Using embodied HANPP to analyze tele­ connections in the global land system: conceptual considerations. Danish J. Geogr. 109(2), 119–130. ­ Hallier, J­P., Gaertner, D. (2008). Drifting fish aggregation devices could act as an ecological trap for tropical tuna species. Marine ecology progress series. 353.

255­264. ­ Hernández Zubizarreta, Juan (2009). Las empresas transnacionales frente a los de­ rechos humanos: historia de una asimetría normativa. De la responsabilidad social corporative a las redes contrahegemónicas transnacionales. Hegoa y OMAL. ­ Hornborg, A., 1998. Toward an ecological theory of unequal exchange. Ecologi­ cal Economics 25 (1), 127–136. ­ Hoyos, D. (2009). Cambio climático y deuda ecológica. La deuda del carbono en la Comunidad Autónoma del País Vasco. En: Barcena, Lago y Villalba (eds): “Energía y deuda ecológica. Transnacionales, cambio climático y alternativas”, Icaria, Barcelona.

78

­ Hricko, A. (1994). Environmental problems behind the Great Wall. Environmental Health Perspectives 102, 154­159. ­ Hurting, AK., San Sebastian, M. (2002). Geographical differences in cancer inci­ dence in the Amazon basin of Ecuador in relation to residence near oil fields. In­ ternational Journal of Epidemiology 31:1021–1027. ­ IEA (2010). World Energy Outlook. International Energy Agency ­ IEA, 2010. www.worldenergyoutlook.org ­ INE (2001a). Censo 2001, estadísticas poblacionales. Instituto Nacional de Es­ tadística de Bolivia. www.ine.gob.bo ­ INE (2001b). Estadísticas e Indicadores Sociodemográficos, Productivos y Finan­ cieros por Municipio. Instituto Nacional de Estadística de Bolivia. www.ine.gob.bo ­ INE (2007). Estadísticas Sociales. Instituto Nacional de Estadística de Bolivia. http://www.ine.gob.bo/ ­ IOTC (2010). Report of the Thirteenth Session of the Scientific Committee.

IOTC­2010­SC­R[E]. Indian Ocean Tuna Commission. ­ IOTC (2011) Archivo de capturas. Indian Ocean Tuna Commission. Disponible en: https://www.iotc.org/files/proceedings/2011/wptt/NC_TROP.zip ­ IPCC ­ Intergovernmental Panel on Climate Change, 2007. Climate Change 2007: Mitigation of Climate Change. Contributing of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cam­ bridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA. ­ Jackson et al., 2005 Trading Water for Carbon with Biological Carbon Sequestra­ tion. Science 310, 1944 ­ Jiwan, N. 2007. La situación de los agrocombustibles en Indonesia. El aceite de palma para el mercado de biodiesel y sus efectos sobre la degradación social y ambiental. Ecologia Politica 34, 81­83. ­ Kallis, G. (2011). In defence of degrowth. Ecological Economics 70 (5): 873­880. ­ Kerschner, C., Bermejo, R., Arto, I. (2010). Petróleo y carbón: del cenit del petró­ leo al cenit del carbón. Ecología Política, 39 ­ King, M, Nageon de Lestang, J (2009). The co­management of handline and trap fisheries in the Republic of Seychelles. UNDP­GEF Mainstreaming Biodiversity Project. Seychelles Fishing Authority. Disponible en: http://www.pcu­ sey.sc/Mainstreaming%20Biodiversity%20into%20Production%20Sec­ tor%20Activities/Outcome%202%20­%20Artisanal%20Fisheries/Fishe­ ries%20co­management%20Final%20report_February%202009.pdf ­ Koh, L.P. and Wilcove, D.S. (2007). Cashing in palm oil for conservation. Nature 448, 993–994. ­ Koh, L.P. and Wilcove, D.S. (2008). Is oil palm agriculture really destroying tro­ pical biodiversity? Conserv. Lett. 1, 60–64. ­ Kucharz, Tom, 2007. Agroenergia en Asia: el gran suicidio. Ecologia Política, 84­85.

79

­ Latouche, Serge (2008). La apuesta por el decrecimiento. Icaria. ­ LIDEMA (2010). Áreas protegidas. LIDEMA – Liga de Defensa del Medio Am­ biente, La Paz, Bolivia. www.lidema.org.bo/portal/index.php?option=com_docman&Itemid=329 ­ López, Elizabeth (2011). Aproximaciones a los impactos de la minería en la vida de las mujeres casos de Huanuni y Coro Coro Bolivia. Red Latinoamericana de Mujeres Defensoras de Derechos Sociales y Ambientales. http://www.redlatinoa­ mericanademujeres.org/2011/04/aproximaciones­los­impactos­de­la.html ­ López, Elizabeth, Ángela Cuenca, Silvana Lafuente, Emilio Madrid, Patricia Mo­ lina (2010). El costo ecológico de la política minera en Huanuni y Bolívar. PIEB – Programa de Investigación Estratégica en Bolivia, La Paz, Bolivia. ­ López­Colón, José Ignacio y José Luis García Cano, 2010. Dos nuevas especies de insectos en Sierra Morena. El Ecologista 67. ­ Losada, S. (2002). Descartes en la industria pesquera: una perspectiva desde las ONGs. Presentación para el taller: Descartes en aguas comunitarias de especies comerciales de pesca. Bruselas, mayo de 2002. ­ Llistar Bosch, David (2007). La anticooperación: Los problemas del Sur no se re­ suelven con ayuda internacional. Revista Pueblos, 29. ­ MacKinnon, Ian (2007). Palm oil: the biofuel of the future driving an ecological disaster now. The Guardian. ­ Maddox, T., Priatna, D., et al. (2007). "The conservation of tigers and other wild­ life in oil palm plantations, Jambi Province, Sumatra, Indonesia (October 2007)."

ZSL Conservation Report 7: i­ii, 1­62. ­ Mantxo, Martin (2011). Impactos en la Selva Indonesia de la Producción de Agrocombustibles vasca. Bosques del Mundo, Cambio Climático & Amazonía.

Catedra Unesco / Unesco Katedra ­ MAPA (2007). Libro Blanco de la Pesca. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimen­ tación. Disponible en: http://www.mapa.es/pesca/pags/libropes/libro_blanco.pdf ­ Marcellesi, Florent, Igone Palacios (2008). Integración de consideraciones de sos­ tenibilidad en la cooperación para el desarrollo. Cuadernos Bakeaz 88. ­ Marsac, F., Fonteneau, A., and Menard, F. (2000). Drifting FADs used in tuna fis­ heries: An ecological trap? Disponible en: http://www.brest.ird.fr/ur109/publica­ tions/pub_menard/drifting_fads.pdf ­ Marti, S. 2008. Losing Ground: The human rights impacts of oil palm plantation expansion in Indonesia. United Kingdom: FoE, Life Mosaic and Sawit Watch. ­ Martínez­Alier, J., (2002). The environmentalism of the poor: a study of ecological conflicts and valuation. Edward Elgar, Cheltenham. Oxford University Press, Delhi. ­ Martínez­Alier, Joan (2005). Preámbulo, en Miquel Ortega Cerdá (c) “La deuda ecológica española”. Universidad de Sevilla Secretariado de Publicaciones, Sevilla. ­ Martínez­Alier, J., Pascual, U., Vivien, F., Zaccai, E. (2010b). Sustainable de­ growth: Mapping the context, criticisms and future prospects of an emergent pa­

80

radigm. Ecological Economics 69 (9): 1741­1747. ­ MEA Millennium Ecosystem Assessment (2005). Ecosystems and Human Well­ Being: Biodiversity Synthesis, World Resources Institute. ­ Menéndez Pérez, Emilio, 2010. ¿Podemos consumir más petróleo? El Ecologista 66 ­ Michard, Jocelyn (2008). Cooperativas mineras en Bolivia, formas de organiza­ ción, producción y comercialización. Centro de Documentación e Información Bolivia CEDIB, Cochabamba, Bolivia. ­ Montana Environmental Association Center. 2010. Disponible en: www.meic.org/mining/cyanide_mining/golden_sunlightMine ­ WRM (2003). Las plantaciones no son bosques. World Rainforest Movement­Mo­ vimiento Mundial por los Bosques Tropicales, Uruguay. www.wrm.org.uy/plantaciones/material/texto.pdf ­ Mudd, Gavin (2007). Global trends in gold mining: Towards quantifying environ­ mental and resource sustainability? Resources Policy 32: 42–56 ­ Muradian R., Martínez­Alier, J. 2001. Trade and the environment: from a “Sout­ hern” perspective. Ecological Economics, 36 2 281–297. ­ Naciones Unidas (2002). Plan of Implementation of the World Summit on Sustai­ nable Development. ­ Nellman, Christian, et al. (2009). The Last Stand of the Orangutan – State of Emergency: Illegal Logging, Fire and Palm Oil in Indonesia’s National Parks.

United Nations Environment Program and United Nations Economic, Social and Cultural Office. ­ OCEANA (2011). The European Union and fishing subsidies. Report. Disponible en: http://eu.oceana.org/sites/default/files/reports/OCEANA_EU_Subsidies_Re­ port_sept2011.pdf ­ Oceanic Développement, Poseidon Aquatic Resource Management Ltd y Mega­ Pesca Lda (2005). Estudio de la rama atunera europea. Informe final. Referencias informe: FPA 12/ TUN/05. Publicado 6/02/2006 ­ ODG (2009). Introducción de Criterios de Responsabilidad Exterior en la Futura ley de Biodiversidad de Cataluña. Sin publicar. ­ Orta, M. (2010). Oil frontiers in the Peruvian Amazon. Impacts of oil extraction for the Achuar of Río Corrientes. Tesis doctoral, Universidad Autónoma de Bar­ celona, Barcelona. ­ Ortega, Miquel (c) (2005) La deuda ecológica española: impactos ecológicos y sociales de la economía española en el extranjero. Universidad de Sevilla. ­ Oxfam Germany (2010). The New Resource Grab: How EU Trade Policy on Raw Materials is Undermining Development. Traidcraft Exchange, Oxfam Germany, WEED, AITEC, and Comhlámh. ­ PAADO (2005). Plan de Acción Ambiental del Departamento de Oruro PAA­ DO.Prefectura de Oruro, Oruro, Bolivia. ­ Pauly, D., Christensen, V., Guénette, S., Pitcher, T.J., Sumaila, U.R., Walters, C.J.,

81

Waltson, R., Zeller, D. (2002). Toward sustainability in world fisheries. Nature 418: 689–695. ­ Pauly, D., Swartz, W., Sala, E., Tracey, S., Watson, R. (2010). The special expan­ sion and and ecological footprint of fisheries (1950 to present). Plos One. Vol 5 Issue 12 Diciembre 2010. ­ Pegg, S. (2006). Mining and poverty reduction: Transforming rhetoric into reality.

Journal of Cleaner Production 14 (3­4), 376­387. ­ Petronor (2010). Informe anual 2009. Petronor, Muskiz. ­ Pfeiffer, M., Tuck, H. C., et al. (2008). "Exploring arboreal ant community com­ position and co­occurrence patterns in plantations of oil palm Elaeis guineensis in Borneo and Peninsular Malaysia." Ecography 31(1): 21­32. ­ Proyecto Declaratoria Ambiental (2009). Proyecto: Declaratoria de Zona de Emergencia Ambiental Sub Cuenca Huanuni. CEPA, Centro de Ecología y Pue­ blos Andinos, Oruro, Bolivia. ­ PPO (1996). Proyecto Piloto Oruro. Ministerio de Desarrollo Sostenible y Medio Ambiente / Secretaría Nacional de Minería, La Paz, Bolivia. ­ Prebisch, R. 1952. Theoretical and Practical Problems of Economic Growth (E/CN.12/221), D.F. CEPAL, México. ­ Ruiz, Manuel, Emilio Menendez, Luis Rico, 2010. El vertido del Golfo de Méxi­ co. El Ecologista 66, otoño 2010. ­ Russi, D., Puig, I, Ramos, J., Ortega, M. y Ungar, P. (2003). Deuda ecológica. ¿Quién debe a quién? Icaria, Barcelona. ­ Sachs JD, AM. Warner (1995). Natural resource abundance and economic growth. Har­ vard Institute for International Development Discussion Paper 517a, Cambridge, MA. ­ Sachs, W., y T. Santarius (dirs.) (2007): Un futuro justo. Recursos limitados y jus­ ticia global, Barcelona, Icaria. ­ Schlosberg, D. (2007). Defining Environmental Justice: Theories, Movements, and Nature. Oxford University Press, New York. ­ Secretariat of the Convention on Biological Diversity, 2001. Impacts of human­caused fires on biodiversity and ecosystems functioning, and their causes in tropical, tempe­ rate and boreal forest biomes, CBD Techinical series nº5. SCBD, Montreal. ­ Sheil, D., Casson, A., et al. (2009). The impacts and opportunities of oil palm in Southeast Asia: What do we know and what do we need to know? Occasional pa­ per. Bogor, Indonesia, CIFOR. ­ Sirait, Martua, 2009. Indigenous peoples and oil palm plantation expansión in West Kalimantan, Indonesia. Report commissioned by the Amsterdam University Law Faculty. ­ Sumaila R., Khan A., Dyck A., Watson R., Munro G., Tydemers P., Pauly D. (2010). A Bottom­Up Re­Estimation of Global Fisheries Subsidies (Working pa­ per # 2009­11). University of British Columbia, Canada. Fisheries Centre, Re­ search Report.

82

­ TEEB (2009). The Economics of Ecosystems and Biodiversity. http://www.teeb­ web.org/ ­ UNEP (1997). Environmental management in oil and gas exploration and production.

United Nations Environment Programme. UNEP Industry and Environment. Paris. ­ Urkidi, Leire (2010). Minería de Oro y Movimientos de Oposición. El caso de Pascua­Lama en Chile. En G.C. Delgado Ramos (ed.): Aspectos socioeconómi­ cos, legales y ambientales de la minería en América Latina. Ciudad de México: Centro de Investigaciones Interdisciplinarias en Ciencias y Humanidades de la Universidad Nacional Autónoma de México. ­ White, Julia, Ben White, 2011. “The gendered politics of dispossession: oil palm expansion in a Dayak Hibun community in West Kalimantan, Indonesia”. Paper presented on the International Conference on Global Land Grabbing. Institute of Development Studies, University of Sussex, 6­8 April 2011. ­ WIOFish (2010). WIOFish Database. A catalogue of the small­scale fisheries of the Western Indian Ocean. Annual Report 2010. ­ World Conservation Monitoring Centre (2010). "World Heritage Sites” Disponi­ ble en: http://www.unep­wcmc.org/ ­ WRI (2008). Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) Version 6.0. Washington, DC: World Resources Institute. http://cait.wri.org ­ WRM (2009). La voz de las mujeres sobre las plantaciones. Boletín Nº 140 del WRM, World Rainforest Movement, marzo de 2009. http://www.wrm.org.uy/bo­ letin/140/opinion.html ­ WWF y WIOMSA ­ Western Indian Ocean Marine Science Association (2011).

Special call for concept notes. WWF/WIOMSA Western Indian Ocean Tuna Cha­ llenge. http://sancor.nrf.ac.za/funding/31%20jul%20Concept%20Notes_­ WIO%20Tuna%20Challenge_Final.pdf ­ Zabaleta, Víctor Luis (1994). Análisis situacional de la pesca en el lago Poopó y la incidencia de los cambios ambientales en las comunidades influenciadas”. Traba­ jo de tesis para grado de ingeniero agrónomo. Universidad Técnica de Oruro, Oruro, Bolivia. ­ Zamora, Gerardo y colaboradores (2008). Evaluación ambiental del lago poopó y sus ríos tributarios. Universidad Técnica de Oruro, INCO S.R.L, Worley Parsosns Komex, Laboratorio de LImnología de La Paz, Oruro, Bolivia. ­ Zhou, S., et al. (2010). Ecosystem­based fisheries management requires a change to the selective fishing philosophy. PNAS. Vol. 107, No.21. 25 de mayo de 2010.

83

Oharrak ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐

1 ­ Nahiz eta momentu askotan Euskal Herriaz hitz egin, hori baita gure ohiko lan esparrua, honetan lortutako eta landutako datuak EAEari dagozkie gehien bat.

2 ­ Adibidez, “Deuda Ecológica Vasca: análisis y crítica de nuestro modelo energé­ tico” (2006­2008) eta “Sensibilización y vinculación de experiencias del norte y del sur en la búsqueda de estrategias frente a la deuda ecológica y el modelo energético” (2008­2010).

3 ­ Karbono zorra zera da: munduko batez bestekoaren gainetik isurtzen duten he­ rriek duten zorra, batez bestekoaren azpitik isurtzen dutenekiko. Berotegi efek­ tuko gasen isurketaren eraginak globalak eta mugez gaindikoak dira eta, beraz, batzuen kontsumoak eta jarduerak proportzio handiagoan egiten diote kalte munduko klimaren egoerari. Bestela esanda, karbono zorra honen emaitza da: karbonoren gehiegizko isurketak, bider CO2 tona bakoitzaren kostu sozio­eko­ logikoak, eurotan neurtuta adibidez.

4 ­ http://yasuni­itt.gob.ec/ 5 ­ EAE, Yasuní parkearen neurri berdintsukoa da, eta 2009an 22,6 milioi tona CO2 isuri zituen; Espainiako estatuak, aldiz, 370,4 milioi tona.

6 ­ Bioaniztasunaren definizioak askotarikoak dira, eta testuinguruaren arabera al­ datzen dira. Bioaniztasunaren definizioen buruzko eztabaidarako, ikus Nuñez et al., 2003.

7 ­ Nazio Batuek sustatuta, 190 herrialdek baino gehiagok 2010erako bioaniztasun galera tasaren murrizketa nabarmena lortzeko konpromisoa hartu zuten 2002an.

8 ­ Komunitate zientifikoan, paleontologoek suntsipen masiboa espezieen hiru laur­ dena baino gehiago galtzeari deitzen diote, tarte geologiko laburretan gertatzen denean; halaxe bost aldiz baino ez da gertatu azken 540 milioi urtean, gutxi go­ rabehera.

9 ­ Ikus, halaber: http://fracturahidraulicano.wordpress.com; http://frackingezaraba.org 10 ­ Prozesu ekonomiko jakin batzuen ondorioz mugitu edo kutsatutako materialak, baina ez direnak ez erabiltzen, ez zenbatzen inportazio/esportazioetan, ezta eko­ nomian ere: esaterako, mugituriko arroka meatoki batera iristeko edo erabili ga­ beko ganga edo zatia minerala bereizten denean. 2004an, EAEko MEOaren bai­ tako ezkutuko fluxuen partaidetza %68ra iritsi zen.

11 ­ Argazkiaren iturria: http://tardecilla.blogspot.com/2011/01/la­peor­ciudad­pa­ ra­vivir.html 12 ­ Bere historian zehar Pasaiako Portuan sarturiko handienetako bat, Pasaiako Portu Agintaritzaren hitzetan.

13 ­ www.biodiversityhotspots.org/xp/Hotspots/hotspots_by_region/Pages/default.aspx 14 ­ Munduko batez bestekoak ez du kontuan hartzen Txinako kontsumoa. Datuak 2006ko kontsumoari buruzkoak dira, edo 2005­2007ko batez bestekoaren ingu­

84

rukoak. Iturriak, MARM, Arrantzaren Plan Estrategikoa 2009­2013 eta FAO (2010d).www.biodiversityhotspots.org/xp/Hotspots/hotspots_by_region/Pa­ ges/default.aspx 15 ­ 2010ean, ebaluaturiko guztirako stocketatik, kalkulatu zen erkidegoko uretako arrain populazioen %72 Gehieneko Errendimendu Iraunkorraren gainetik ustiat­ zen ari zirela, eta %59 segurtasun muga biologikoen azpitik zeuden. Gainera, zientzialariek aholkatu zuten arrantza gelditzea stocken %14rentzat (Iturria: EC communication on fishing opportunities for 2010. 2010eko ekaina).

16 ­ Kalkulatzen da EAEn lehen sektoreak hiru lanetik bat galdu duela 2003 eta 2011 artean. Landutako lurren azalera %18 murriztu zen 1992 eta 2002 artean ­%65 patataren kasuan, %59 bazka­laborantzetan eta %43 baratzekoetan (EHNE, 2006)­, eta 2003 eta 2011 artean landutako lurrak, bazkalekuak edo baso­guneak %23 eta %45 artean murriztu ziren. www.elcorreo.com/especiales/elecciones/vizcaya/2011/noticias/aires­cambio­cam­ po­vasco­20110511.html 17 ­ Aztarna Ekologikoa: “Ekologikoki produktiboa den lurraldeko eremua (labo­ rantzak, larreak, basoak edo ekosistema akuatikoak), bizi­maila zehatzeko biz­ tanleria batek modu mugagabean erabilitako baliabideak ekoizteko eta sorturiko hondakinak barneratzeko beharrezkoa, edonon dagoela ere eremu hori” (Wac­ kernagel eta Rees, 1996).

18 ­ Nekazaritzako lur­eremu erabilgarria (NLE): lur landu eta larre iraunkorren eremuak dira. Lur landuen baitan laborantza belarkarak, lugorriak, baratze fami­ liarrak eta laborantza zurkarei eskainitakoak daude.

19 ­ GRAIN, 2011, “Alimentos y Cambio Climático: El eslabón olvidado”, www.grain.org/es/article/entries/4364­alimentos­y­cambio­climatico­el­eslabon­ olvidado.pdf 20 ­ Informazio gehiago izateko, “Informe final de la Audiencia Preliminar del Tribunal Permanente de los Pueblos sobre BBVA” (Bilbo, 2007ko urria) ikus daiteke (www.bbvagh.org). Ikus, era berean, “Violaciones de los derechos huma­ nos en la construcción del OCP (Oleoducto de Crudo Pesado)” (Alerta Verde, Boletín de Acción Ecológica, 2003ko maiatza, 126. alea) 21 ­ http://ibertrola.blogspot.com.es 22 ­ datos.bancomundial.org 23 ­ Urdinez, lehentasunezko herrialdeak; ordenak herrialdeko emandako behin be­ tiko aurrekontu ehunekoari egiten dio erreferentzia.

24 ­ Ikerketa kasu hau Eneko Garmendiak garatu du.

25 ­ datos.bancomundial.org 26 Indonesiako Energia eta Baliabide Naturalen Ministerioak 2005ean kalkulatu zuen Indonesiako petrolio erreserbak hamaika urteren buruan agor litezkeela, gas naturalarenak hogeita hamar urte barru eta ikatzarenak, berriz, berrogeita hamar urte barru (Republika, 20/01/05).

85

27 ­ http://www.thejakartapost.com/news/2011/04/19/green­palm­oil­and­indonesia­ inc­2015.html 28 ­ Ekoizpen irizpideez gain, palmondo­olio eta beste produktu askoren iraunkor­ tasun ziurtagirian garraio irizpideak ere txertatu beharko lirateke. Ez dirudi oso iraunkorra masiboki kontsumitzeak planetako beste puntan ekoizturiko olioa.

Eta, jakina, iraunkortasunaren definizioaren barruan kontuan hartu beharko lira­ teke iraunkortasun soziala eta justizia, langileei, komunitateei eta erauzketan diharduten eskualdeei dagokienez.

29 ­ Munduko Bankuaren 2008ko apirileko isilpeko txosten hau geroago berrikusi eta argitaratu da, eta hemen ikus daiteke: www­wds.wordbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/2008/07/ 28/000020439_20080728103002/Rendered/PDF/WP4682.pdf 30 ­ Munduko Bankuaren azterketek erakusten dute lur jabetzen %40k baino gut­ xiagok dutela titulu formal bat, eta gainerakoa antzinako jabetza edo jabetza in­ formalaren mende dagoela.

31 ­ Ikerketa kasu hau Leire Urkidik garatu du.

32 ­ Muturreko pobrezia pobrezia datuen barne hartzen da, hau da, biztanleriaren %23 pobrea da, baina ez dago muturreko pobrezian.

33 ­ Eremuan, oraindik daude zenbait meatzaritza kooperatiba, nahiz eta garrantzi gutxikoak.

34 ­ Ikerketa kasu hau Lali Musolek garatu du.

35 ­ Tretzaontziak tretza bidez arrantzatzen duten ontziak dira, hau da, amu kopuru bat lerro nagusi bati lotuta, itsasora jauritzen dena.

36 ­ Komenentzia banderak, FOC´s (Flags of Convenience), eramaten dituzten ont­ ziak erregistro, mantentze kostuak, zergak, beren tripulazioaren kontratuzko bal­ dintzak eta abarrak murrizteko paradisu fiskaletan edo zerga­salbuespen handiak dituzten herrialdeetan erregistratzen diren ontziak dira (Zamora Terrés J. eta León Arias, A. CELSEM­UPC (2003): http://www.upc.edu/celsem/down/presti­ ge_banderas.pdf 37 ­ www.fao.org/fishery/statistics/tuna­catches/es 38 ­ Espainiako estatuko egungo arrantza legearen arabera, martxoaren 26ko 3/2001 Legea, Estatuko itsas arrantzari buruzkoa, portu base kontzeptua honela definit­ zen da: “Arrantza­toki nazionaletik kanpo arrantzatzen duten ontzientzat, portu basea izango da ontziarekin lotura sozioekonomiko egonkorra duen hori, arau­ dian ezartzen denaren arabera”. 65. artikulua. Portu basearen kontzeptua.

39 ­ Kontserba enpresa espainiar edo euskaldun batzuek, Garavilla Ecuadorrek, esaterako, beren nazioartekotzerako laguntza publikoa jaso dute COFIDES SA (Garapenaren Finantzaketako Espainiako Konpainia) merkataritzako sozietate estatalaren aldetik. Horri dagokionez, beste ahots batzuek kooperazioaren kon­ trako adibide argi bat dela adierazi dute (Garcia, F. http://www.odg.cat/docu­ ments/formacio/piratas_ACoop.pdf). Hau da, Hegoaldeko herrialdeetan egindako

86

kanpo enpresa­ekintza hauek, azkenean, benetako etekinak eragin beharrean mendekotasun ekonomiko, ingurumen eta gizarte ondorio handiagoak eragiten dituzte; ez dira garapen iturri, garapenerako kooperazioaren kontrako ekintzak baizik.

40 ­ “Arrainak arrantzatzen jarraitzen duten arrantza arte galduak edo bertan behera utziak” (FAO, 2005). APGek kalte mota hori eragin dezakete, inguratzen dituzten sareak baitituzte.

41 ­ Libra bat atunen aztarna ehun bat aldiz handiagoa da libra bat sardinarena bai­ no, neurri handiko atun batek urtean, bizirauteko, agian 15.000 arrain txiki jan behar ditu eta. Beraz, bere ingurumen eragina sardina batena baino askoz ere handiagoa da. Arraina kontsumitzeagatiko aztarna ekologikoaren sailkapenean Espainiako estatuaren goiko postua (6. dago) elikadura katearen goialdeko arrai­ nak jateko tradizioak dakar, esaterako, atuna, legatza, lupia edo bakailaoa.

42 ­ Gumersindo Feijoo Santiagoko Unibertsitateko Ingeniaritza Eskolako irakas­ learen arabera. http://blogs.elpais.com/eco­lab/2010/04/historia­de­una­lata­de­ atun.html 43 ­ Halere, hainbatetan elkarrizketak izan dira horiek negoaziatzeko.

44 ­ Nancy Gitongak landa­lana egin bitartean emandako dokumentaziotik aterata.

45 ­ http://escuela.elpais.com/pdf/2009/periodico/02.pdf ; http://www.elcorreogalle­ go.es/galicia/ecg/oceano­indico­gran­mina­atun­flota­espanola/idEdicion­2010­ 01­11/idNoticia­504506/ 46 ­ Herrialdeen artean lehengaien kontsumoa banatzeko modua dela eta, badago Baliabideen Gaineko Kuotaren Aldeko Koalizio bat, baliabideei kontsumo­kuota bat esleitzeko presio egitea duena, justizia soziala bermatzeko eta ekonomia lu­ rraren maila iraunkorraren azpitik (earth’s carrying capacity) manentzeko. Kuota hori lehengai mota orori esleituko litzaioke, kontsumoaren murrizketa absolutua lortzeko, pertsona baztertuenek eta ahulenek ere izan ditzaten gutxieneko lehen­ gai horiek, eta ekozipen ziklo laburragoekin, buruaskitasun handiagoarekin, ba­ liabideen toki hornidurako egokitzapen handiagoarekin eta garraio premia gu­ txiagorekin ekonomia birkokatzeko, besteak beste.

47 ­ Energia kontuetan kontsumo ekintza positiboei dagokienez, interesgarria da Som Energia­Energia Gara edo Goiener moduko energia kooperatibak sortzea, euren kooperatibistengandik funtsak jasotzen dituztenak energia berriztagarriko proiektuak sustatzeko, eta kooperatibaren energia berriztagarriaren bezero kon­ tsumitzaile gisa harpidetzea eskaintzen dutenak.

87

88

89

90

91

92

93