2e netwerkconferentie KP R: de community is aan zet !
18 januari 2018, LEF Future Centre
Inhoudsopgave Context Waarom deze bijeenkomst?
Case 3: Roermond Pagina 38
Pagina 4
Welkom
Case 4: Lekdijk Pagina 44
Aan de slag als KPR team met opgaven uit de praktijk Pagina 8
Case 5: Noordelijke Randmeerdijken Pagina 52
Bezoekers aan het woord Pagina 14
Case 1: Het Nieuwe Diep Pagina 22
Bezoekers aan het woord Pagina 60
Afsluiting Een dag vol hersenkrakers
Case 2: KIJK
Pagina 68
Pagina 30
Colofon Pagina 75
Context Waarom deze bijeenkomst op dit moment?
Het KPR is een kennisplatform binnen de alliantie tussen de beheerders van de primaire waterkeringen (Rijkswaterstaat en 21 waterschappen). Het Kennisplatform dient voor 2019 haar kennis en ervaring met de implementatie van de nieuwe normering binnen het ontwerpproces van HWBP projecten overgedragen te hebben aan de betrokken beheerders. Om de kennis over te dragen en uit te wisselen wordt gebouwd aan een kennisnetwerk. De beoogde overdracht vraagt: • Andere competenties van KPR medewerkers. • Betrokkenheid en urgentiebesef vanuit beheerders. • Meer aandacht voor kennisoverdracht in huidige proces waarmee adviesvragen van projecten behandeld worden. De organisatie nu: Het KPR bestaat uit een groep van circa 20 experts, deels bemenst door Waterschappers en Rijkswaterstaat. Deze experts worden bevraagd door keringbeheerders en projecten over de toepassing van de nieuwe normering waterveiligheid. Gewenste situatie: keringbeheerders bevragen elkaar, KPR kan worden ingeschakeld als zij er niet uitkomen. Mogelijk blijkt KPR daarmee overbodig. Op dit moment beslaat de digitale KPR community al meer dan 170 deelnemers en er zijn naast het KPR team al c.a. 90
adviseurs van beheerders betrokken bij de dagelijkse voortgang en beantwoording van adviesvragen. Om hier een volgende een stap in te zetten is op 18-1-18 een werkconferentie georganiseerd. Tijdens deze sessie is verder gebouwd aan wat bij de vorige conferentie is bereikt: kennis overdragen vanuit de projectenpraktijk en versterken van de KPR community.
DOEL Bewustwording van gewenste rollen: keringbeheerders hebben een actieve rol in kennisuitwisseling, KPR-adviseurs hebben een coachende rol gericht op kennisoverdracht. Doel van het congres is om in de praktijk te ervaren hoe die rolverdeling werkt. Het programma is erop gericht deelnemers in teamverband te laten ervaren welke kennis er in het KPR netwerk aanwezig is en zelf met elkaar aan de slag te laten gaan met actuele KPR vraagstukken die beheerders en HWBP projecten hebben ingebracht. Elke casus werd in 3 ronden behandeld, en leidde tot een ingevulde factsheet met de indeling: duiding van de vraag – overwegingen – advies. In tussenrondes kon kennis en informatie opgehaald worden bij de vraagsteller, KPR adviseurs en de rest van het aanwezige netwerk.
5
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
INLOOP
7
“WIJ ZIJN SAMEN HET KPR NETWERK. WIJ WILLEN GRAAG VANDAAG MET JULLIE ONTDEKKEN EN ERVAREN HOEVEEL KENNIS ER IN ONS NETWERK ZIT. JE WERKT MET ELKAAR IN TEAMVERBAND, DUS BENUT ELKAARS KENNIS EN KUNDE EN BENOEM WELKE KENNIS JE ZOEKT”
Welkom
Een betere aftrap van het 2de KPR congres kunnen de ruim honderd aanwezige deelnemers zich eigenlijk nauwelijks wensen. Het pleidooi van projectmanager Marko Ludeking is kraakhelder, de aansluitende sketch van ‘entertrainers’ Laura Hagt en Job Schuring legt direct de geestdrift en energie van dit netwerk bloot. In het LEF future center Rijkswaterstaat in Utrecht staan vandaag interactie en intensieve samenwerking voorop. Op deze stormachtige donderdag 18 januari worden adviseurs van waterschappen, Rijkswaterstaat, adviesbureaus en kennisinstituten uitgedaagd om te laten zien hoeveel kennis en kunde ze – als KPR-community – in huis hebben om zelfstandig te adviseren. “KPR heeft er inmiddels drie succesvolle jaren met talloze adviezen en kennisdeling op zitten, maar is bezig aan zijn laatste jaar”, aldus Ludeking. “Het is onze opdracht en gezamenlijke uitdaging de aanwezige kennis over te dragen aan beheerders zelf. Daarin zijn inmiddels al veel goede stappen gezet; het besef en de leerbereidheid groeit. De vraag is echter: hoe ver staan we nu? Wat is het gezamenlijke kennisniveau en kennisambitie? Welke kennisdragers zitten er in ons netwerk en welke kennis hebben ze?”.
Om dit vast te stellen, gaan we vandaag in teamverband aan de slag met vragen die beheerders en projecten aan KPR stellen vanuit hun dagelijkse praktijk. Integrale advisering en de gemeenschappelijke kennisbasis komen samen in deze vragen, EN in je team. “Nu is het de uitdaging om in kort tijdsbestek tot concrete adviezen voor elke opgave te komen”, vervolgt Ludeking. “Je helpt hiermee niet alleen het project, met je ervaart ook de kracht van een integrale blik en de diversiteit aan kennis in je team; voel je uitgedaagd, ontdek en ervaar welke kennis nodig en aanwezig is. Het helpt om daarmee eerst samen naar de vraag kijken, te spiegelen met de vraagsteller, en dan: wat zijn de overweging, welk advies en handelingsperspectief geef je concreet mee aan de vraagsteller? Daar kunnen we vandaag onwijs veel energie uithalen. Vandaag zijn we gezamenlijk het KPRteam, maar dan met honderd man sterk. Hopelijk smaakt zo’n aanpak naar meer.”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Aan de slag als KPR team met opgaven uit de praktijk
INPUT UIT DE ZAAL Voordat de experts zich in groepjes mogen gaan stukbijten op de problematiek langs de Lek, Hollandsche IJssel, het Noordelijke Randmeren, het Nieuwe Diep en de Maas krijgen ze eerst nog even via corporate entertainment spelenderwijs een spiegel en wat tools aangereikt. >
9
> Actrice/coach Hagt en cabaretier Schuring van More Balls Than Most zetten eerst een herkenbare ‘standaarddialoog’ tussen project en KPR op een ‘waterschaps-werkvloer’ neer, om die daarna met input van het publiek naar een hoger plan te tillen. ‘Wees duidelijker over je eigen rol’, ‘hoe denken anderen binnen jouw netwerk over dit probleem’, ‘als coach mag je wel iets meer empathisch zijn’, ‘probeer te begrijpen wat de klant wil’, ‘is het een idee om alles samen nog eens door te rekenen?’; het zijn spontane adviezen uit de zaal voor een betere kennisoverdracht en het indringender gebruik van het eigen kennisnetwerk. In de wetenschap dat meekijken met anderen leert over veranderingen, trekken de deelnemers vervolgens het LEFgebouw in om de vijf praktijkproblemen rond de genoemde waterkeringen in ons land energiek bij de horens te vatten.
Benieuwd naar de opening? Bekijk de sfeerimpressie.
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“GA EENS MET ELKAAR OM TAFEL ZITTEN. ER IS VEEL MEER KENNIS DAN JE DENKT” 11
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“ALS JE WEET DAT HET BINNEN EEN CULTUUR VAN EEN WATERSCHAP NIET HEEL GEBRUIKELIJK IS OM DINGEN AAN ELKAAR TE VRAGEN, MOET JE DAAR ALS KPR COACH DAN IETS MEE?”
13
Bezoekers aan het woord Arie de Gelder | Beleidsadviseur bij Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard (HHSK)
deze manier te introduceren in het vakgebied. Als de dag maar de helft zo inspirerend is als vorig jaar dan is het wat mij betreft al een hele geslaagde dag.
meekijkt. Maar het valt mij wel op dat het een ingewikkeld instrumentarium is en er dat er weinig mensen zijn die echt goed overzicht hebben over het geheel. Voor sommige In de waterwereld wordt vraagstukken heb je inside Arie spreekt enthousiast informatie nodig om advies over het vorige KPR congres al veel samengewerkt. Iedereen staat in mijn te kunnen geven. Dan blijkt dat hij bezocht. Daarom is dat er diep in de modellen hij dit jaar terug om opnieuw beleving open voor vragen. Wat lastig is, is de tijd die dingen zijn gedaan die niet waardevolle kennis uit te dat met zich meebrengt. beschreven zijn, die je als wisselen en te ontvangen. We staan allemaal onder gebruiker niet kunt weten “Vorig jaar ging ik terug met druk, ‘vraag het eens aan en soms van groot belang het gevoel ‘yes, dit is de een collega’ is dan niet altijd zijn. Dit soort vraagstukken waterveiligheidscommunity mogelijk. Wij als waterschap kun je niet zomaar over een waar ik mij in thuis voel’. Het is goed om van elkaar te weten KPR al goed te vinden muur gooien. Ook als KPR niet meer bestaat moeten horen waar we mee zitten en voor ondersteuning bij we zorgen dat er ruimte om kennis te delen. Daarom ingewikkelde kwesties. Als we er niet uitkomen met een blijft om inhoudelijke vragen hebben wij vandaag ook ontwerpinstrumentarium te stellen.” onze twee nieuwe trainees dan is het handig dat KPR meegenomen, om hen op
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
kennis in te brengen voor Arno Rozing | specifieke projecten. Expert adviseur waterkeringen bij Deltares Maar daarentegen wil ik
Arno is expert adviseur waterkeringen bij Deltares, een onafhankelijk instituut voor toegepast onderzoek op het gebied van water en ondergrond. “Ik probeer vandaag vooral
ook kennis ophalen, want daar is deze bijeenkomst vol experts van KPR en waterschappen uitermate geschikt voor.” Als we hem na afloop vragen of dat is gelukt, zegt hij: “Ja en nee. Nee,
omdat ik de inhoudelijke diepgang beperkt vond. Ja, omdat de vraag van de klant in het proces van onze sessies goed uit de verf is gekomen. Deze dag heeft mij persoonlijk wel wat opgeleverd. Je krijgt namelijk het bredere verband duidelijker, ook wat betreft de onderzochte casus.” 15
Bezoekers aan het woord Martin Nieuwjaar | Adviseur waterkeringen bij Waternet
“IEDEREEN HEEFT ZIJN EIGEN INVALSHOEKEN MAAR MET ELKAAR KOM JE TOCH TOT EEN GOED ONDERBOUWD ADVIES”
Martin had een open houding naar aanloop van de KPR werkconferentie. “Ik ben vorig jaar naar het symposium gegaan en toen hebben we met elkaar aan een aantal cases gesnuffeld. Eigenlijk had ik verwacht dat we een beetje meer die hoek in gingen. Het leuke van vandaag vond ik dat we toch wat meer zelf met de materie mochten worstelen, dat vond ik leuk om met elkaar te verkennen.
Daarnaast was ik enigszins benieuwd naar hoe we de kennisoverdracht, die steeds genoemd wordt, vorm gaan geven. De samenwerking vond ik op een hele leuke manier gaan, zo merk je ook dat er heel veel kennis aanwezig is in zo’n groep. Iedereen heeft zijn eigen invalshoeken en met elkaar kom je toch, naar mijn mening, tot een goed onderbouwd advies voor de beheerder. Zo heb ik ook geleerd dat we intern nog duidelijker voor ogen moeten krijgen dat KPR er waarschijnlijk volgend jaar niet meer is en dat we dus zelf aan de slag moeten om goed aan de start te staan.”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Jaap Stoop | Beleidsmedewerker Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard
mensen weer tegen te komen en te spreken. De samenwerking is goed verlopen, er kwam toch wel wat uit. Je merkt wel dat het een beetje zoeken is naar wat precies het beeld Jaap kwam zonder specifieke is dat iedereen voor zich heeft, dat komt niet altijd verwachtingen naar de overeen. Daarnaast blijkt dat KPR werkconferentie toe. de beschikbare informatie “Ik hoop inhoudelijk iets belangrijk is. nieuws te horen en vooral
Ik vind het ook wel een passende vorm. Van tevoren had ik het idee van; de hele dag op één case geconcentreerd zijn met een apart groepje mensen, dat kan wat benauwend zijn en misschien op een gegeven moment te langdurig. Maar dit bleek niet het geval te zijn, ik heb nog genoeg energie.” 17
Bezoekers aan het woord Arnold van der Kraan | Eigenaar van een waterstaatkundig adviesbureau Arnold heeft een mooie rol tijdens het 2de KPR congres. Namens het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard mag hij een van de vijf casussen van de dag voorleggen. “Als beheerder krijg ik de kans de vraag te stellen waar we niet direct
antwoord op hebben. In dit geval gaat het om een oud dijklichaam met karakteristieke lintbebouwing langs de Hollandsche IJssel in Gouderak. Dat die waterkering hoger en breder moet, staat vast. Vandaag gaat het vooral om de elementen die op de dijk moeten terugkeren, maar die je als dijkbeheerder eigenlijk niet zou willen. Denk aan nietwaterkerende objecten als leidingen, lantaarnpalen,
hekwerken of bomen en struiken. Dat groen groeit bijvoorbeeld niet alleen in het dijklichaam, maar ontneemt ook zicht op eventuele schades. En dat is een probleem voor de beheerder. Ik hoop vandaag dat de ervaringsdeskundigen, die zich storten op het probleem Krachtige IJssel Kering, met oplossingen komen waar anderen nog niet aan hebben gedacht.�
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Martin van der Meer | Technical director flood defense bij Fugro Martin is als technical director flood defense bij Fugro betrokken bij tal van initiatieven en studies op het gebied van water, geotechniek en veiligheid. “Voor mij is vandaag
het belangrijkste om te achterhalen wat er speelt, wat is de kennisbehoefte. En om daar achter te komen, is dit een van de netwerken. Met als doel met elkaar de kwaliteit van de dijkversterking omhoog te krijgen. Tachtig procent van de problemen kun je namelijk oplossen met de kennis die er al is. Maar
dan moet je wel eerst die tachtig procent ophalen. Vandaag onderzoeken de sleutelspelers of zij dezelfde kennis van de zaak hebben. Ik zit erg aan de kwaliteit- en kenniskant, maar vandaag is de netwerkfunctie het belangrijkste.�
19
21
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“DE BOUWSTENEN MOET JE AFSTEMMEN TEGEN DE VERSCHILLENDE ACTOREN. IK ZOU DAAR WEL ALS VARIATIE JE NULVARIANT BIJZETTEN, ANDERS VERGEET JE WAAR JE ZELF VOOR STAAT”
Case 1: Het Nieuwe Diep
In de haven van Den Helder is de kademuur langs Het Nieuwe Diep mogelijk toe aan versterking. Dit wordt momenteel door het waterschap onderzocht. Naast de eisen ten aanzien van de waterveiligheid, spelen ook gebruikseisen en eisen ten aanzien van het beheer en onderhoud een rol. Tijdens de case genaamd ‘Het Nieuwe Diep’ is er door deskundigen uit verschillende hoeken gekeken naar het vraagstuk over de kademuur. Na overleg en discussies in verschillende vormen zijn er inzichten verkregen over of er een probleem met de
kademuur is en hoe dit probleem eventueel aangepakt kan worden. Verder is er bekeken of er meekoppelkansen van andere belanghebbenden in de omgeving meegenomen kunnen worden. Meer weten over de inhoud van deze case? Bekijk de video van de case.
“ONS ADVIES IS: LOOP JE VAST? VRAAG DAN EEN COLLEGA OF ADOPTEER KPR”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Langsconstructie Het Nieuwe Diep Den Helder: waterveiligheidseisen en overige gebruikseisen
23
“IK HEB MIJN VRAAG VANDAAG IN EEN CASE BIJ IEMAND ANDERS NEERGELEGD, MAAR IK WIL OOK GRAAG MIJN KENNIS NAAR ANDEREN OVERBRENGEN. HEBBEN WE ER ZO SAMEN IETS AAN?”
Case 1
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“DE AANVAL OP DE WATERKERING WORDT ALLEEN MAAR GROTER. DAT IS IETS WAAROP JE MOET ANTICIPEREN” 25
ADVIEZEN Langsconst
ructie Het N ieuwe Diep Den Helder : waterveilig
heidseisen
en overige gebruikseis
en
VRAAG
ADVIES
• Wat is naast STBU de waterveiligheidsopgave? • Welke beslisinformatie is nodig om het proces te kiezen? • Hoe ziet het proces met de stakeholders eruit? • Welke technische eisen vanuit waterveiligheid en bouwbesluit zijn er?
• Stel je scope vast ter attentie van waterveiligheid. a. STPH: optimalisatie met betrekking tot tijdsafhankelijkheid en tijdsgelegenheid WVP b. STBN: leidt afschuiving ook tot overstroming? c. Kijk naar restlevensduur d. Wat is minimaal benodigd ter attentie van waterveiligheid. NB: damwand is nooit aangelegd als onderdeel van de waterkering dus beschouw ook andere oplossingen zoals bestorting. • Opstarten pre-verkenning/voorverkenning (door het WS) a. Omgevingsanalyse b. In kaart brengen funches, meekoppelkansen & kansrijkheid c. Maak afspraken over wie OG en stuurgroep
OVERWEGINGEN • Optimalisaties in beoordeling opzoeken Ontwerpuitgangspunten vaststellen (levensduur, integraal, etc.) • Overweeg ‘voorverkenning’ om beslisinformatie te bepalen: a. Stakeholders meekoppelkansen b. Opgave • Beslis samen wie in de lead is. Doe dit o.b.v. belangen en afhankelijkheden • Volgt uit 1 en 3. Van grof naar fijn
Case 1
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“IK VERWACHT VANDAAG VEEL MENSEN TE LEREN KENNEN EN IK BEN BENIEUWD OF MIJN BEELD VAN WAT JULLIE BIJ KPR DOEN KLOPT” 27
ADVIEZEN Langsconst
ructie Het N ieuwe Diep Den Helder : waterveilig
heidseisen
en overige gebruikseis
en
VRAAG
ADVIES
• Hoe lossen wij het waterveiligheidsprobleem op, rekening houdend met alle actoren?
• Gebruik het stappenplan 1 t/m 5 • Doordenk de alternatieven/technische varianten 1 t/m 7 & procedurele varianten (rol los) • Loop je vast, vraag een collega of adopteer KPR!
OVERWEGINGEN • Basis: nadere veiligheidsanalyse (onzekerheden, gevoeligheden, rest levensduur …) • Denk in bouwstenen per faalmechanisme (ontwerpend onderzoek) > minimaal nulvariant: sober & doelmatig • In beeld brengen tijd, techniek, geld, actoren, procedures, aangrenzende kade etc. • Ophalen wensen & oplossingen overige actoen • Afwegen wel/niet samenwerken/ financieren, planning, trekkerschap en ambitie
Case 1
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“WAT DEFINIEER JE ALS WATERKERING? IS DE DAMWAND EEN INTEGRAAL ONDERDEEL VAN KERING” 29
“NATUURLIJK HEB JE ALS BURGER HET RECHT JE TUIN ZELF IN TE RICHTEN, OOK LANGS EEN DIJK”
Case 2: KIJK
In de dijk langs de Hollandsche IJssel die in het kader van het project Krachtige IJssel Kering (KIJK) wordt versterkt, bevinden zich verschillende Niet Waterkerende Objecten (NWO’s), zowel op de dijk als in het voorland. NWO’s hebben geen direct aandeel in de faalkansbegroting maar worden meegenomen in de berekening van de faalkans van het faalmechanisme waar het betreffende NWO invloed op uitoefent.
Tijdens de ‘KIJK’ case is er door deskundigen van verschillende adviesbureaus, waterschappen, overheden en kennisorganisaties geprobeerd te voorzien bij welke NWO’s een probleem aanwezig is, hoe deze eruitziet en hoe deze opgelost kan worden. Meer weten over de inhoud van deze case? Bekijk de video van de case.
“ER IS ENORM VEEL KENNIS AANWEZIG”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Inpassing van Niet Waterkerende Objecten bij dijkversterkingsprojecten
31
“IK PROBEER HET PROBLEEM NOG EEN BEETJE VERDER AF TE PELLEN”
Case 2
“DIJKBEWONERS DOEN NOGAL EENS WAT ZONDER DAT TE VRAGEN”
33
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
ADVIEZEN Inpassing va n Niet Water keren
de Objecten bij dijkverst er
kingsproject
en
VRAAG
ADVIES
• Gegeven de versterkte dijk, welke ontwerp en B&O eisen stel ik aan de NWO’s (lees: dijkmeubilair)? • Casus: “Hoe maak ik een lantaarnpaal, met een verwaarloosbaar schadeprofiel (IRT. Dijkveiligheid)?”
• Definieer het Dijkmeubilair wat je in het ontwerp wil meenemen. • Bepaal met welk dijkmeubilair je ontwerpeisen wilt stellen. - Km zonwering (plaats op de dijk) - Overstromings kans/aantallen zones • Koppel een schadebeeld aan type NWO > bestaande digispectie. • Stel samen met beheerders redeneerlijn op om te komen tot clustering van NWO’s en bijbehorende filters > NWO’s toegestaan. • Veiligheid in ontwerp dijk. Of: NWO moet zelf extra veiligheid bieden. • Ontwerp: daar horen specs B&O bij - Binnen specs (schadebeeld) > B&O - Buiten specs (schadebeeld) > nadere analyse veiligheid - Bijvoorbeeld aantallen/zones
OVERWEGINGEN • Keuze tussen eisen aan dijk en eis aan meubilair. • Optimaliseren kosten en comfort over levensduur. • Catalogiseren meubilair naar: a. “Effect” op falen kering & B&O b. “Type” op falen kering & B&O c. “Locatie” op falen kering & B&O • Vastleggen beslisregels en beleidsregels. • Grenswaarden voor beheer. • Landelijk + beheerissue > STOWA? POV? WBI? “Wie is eigenaar van het probleem?”
Case 2
“ER IS ENORM VEEL KENNIS AANWEZIG”
35
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
ADVIEZEN Inpassing va n Niet Water keren
de Objecten bij dijkverst er
kingsproject
en
VRAAG
ADVIES
• Hoe maak ik het binnentalud erosiebestendig? • Hoe moeten we woningen ed. verder beschermen tegen overslag? (personen/ bezittingen) • Hoe beperken we de restrisico’s na erosie?
• Inventariseren en rubriceren van NWO’s • Maatwerkoplossingen per NWO bepalen • Wensen ophalen bij eigenaren/bewoners voor optimalisatie • Standaardoplossingen voor terugkerende situaties • Vraagstuk opschalen naar P.O.V. • Raakvlakken met andere wet- en regelgeving uitzoeken projectoverstijgend
OVERWEGINGEN • Diverse oplossingsrichtingen: • Zoveel mogelijk NWO’s eraf (afhankelijk van: functionaliteit, waardevol) • Zoveel mogelijk NWO’s vervangen (beheerbaar, robuust, overslagbestendig, standaardconstructies) • Overslaand water sturen: omleiden, opvangen, afvoeren, energie dempen (stroomsnelheid omlaag door terrassen ed.) • Binnen beloop vloeiend maken (knikken eruit) • Erosiebestendige bekleding/onderlaag/ overgangen • Noodvoorzieningen beschikbaar maken (bijv. objecten afrekken)
Case 2
“DE VRAAG VAN DE KLANT IS IN DE CASUS GOED UIT DE VERF GEKOMEN”
37
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“IN ANDERE DELEN VAN NEDERLAND LOPEN WE TEGEN DEZELFDE PROBLEMEN AAN”
Case 3: Roermond
In de Maas bij Roermond ligt een twee kilometer lange strekdam die van invloed kan zijn op de ontwerpwaterstand van de primaire kering. Dit voorliggende element is niet in beheer bij of in eigendom van de kering beheerder. De deelnemers van de casus ‘Roermond’ hebben bekeken of er rekening moet worden gehouden met deze strekdam bij de beoordeling van de ontwerpwaterstand van de primaire kering.
Uit deze casus is een concreet stappenplan gekomen die doorlopen moet worden om te bepalen of de strekdam van invloed is. Meer weten over de inhoud van deze case? Bekijk de video van de case.
“DE NORM HEEFT NIETS MET DE STREKDAM TE MAKEN”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Invloed voorliggende elementen op HR bij Roermond
39
“JE KUNT HEEL LANG PRATEN OVER DE THEORIE, MAAR HET IS OOK GOED OM SOMMETJES TE MAKEN EN EEN INZICHTELIJKER IDEE TE KRIJGEN”
Case 3
“KIJK NIET VANUIT KPR MAAR ZIE ELKAAR ALS COLLEGA’S”
41
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
ADVIEZEN Invloed voo rliggende el ementen
op HR bij R oermond
VRAAG
OVERWEGINGEN
• Wat is de meest doelmatige manier om de primaire waterkering aan de norm te laten voldoen?
• Effect van de strekdam als die meedoet en als die niet meedoet (effect = HR, NVA, maatregelen, kosten, omgeving, inpassing, etc.) • Afspraken over beheer en verantwoordelijkheden. • Relevante (toekomstige) ruimtelijke ontwikkelingen. • Onderzoek naar overige functies van de dam. • Relevantie met betrekking tot specifieke faalmechanismen.
ADVIES Beoordelen primaire waterkering met HR Maas (conservatief/grof) Voldoende
Onvoldoende
Klaar, veilig
Beoordelen primaire waterkering met HR plas
Voldoende
Onvoldoende
Case 3
at
r
ma
jaa
Kli
ht
ar
LC
en Doelmatigheid opsysteemniveau
Sc
Van grof naar fijn
14
Ontwerpen van primaire waterkering
20
Beoordelen en/of ontwerpen strekdam
Onvoldoende
Zic
Ontwerpen + beheren van strekdam
Voldoende
C
Beheren van strekdam
Onvoldoende
io’ s
Voldoende
Optimaliseren randvoorwaarden + parameters + schematisatie + etc…
OI
Beoordelen strekdam
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“COLLEGIAAL ADVIES IS OOK GOED. JE HOEFT NIET ALTIJD DIRECT NAAR KPR TE STAPPEN” 43
“IN ANDERE DELEN VAN NEDERLAND LOPEN WE TEGEN DEZELFDE PROBLEMEN AAN”
Case 4: Lekdijk
Bij het beoordelen van een kering wordt er per vak en per faalmechanisme bepaald wat de bijdrage aan de faalkans van het dijktraject is. HDSR heeft deze beoordeling uitgevoerd voor de Lekdijk. Uit de bonte schakering van faalkansen per vak en mechanisme moet vervolgens een logische en hanteerbare indeling van de te versterken strekkingen worden gedefinieerd. De casus ‘Lekdijk’ heeft informatie opgeleverd over welke dijkvakken er moeten worden versterkt en welke faalmechanisme(n) hiervan de oorzaak zijn. Het advies dat
door de deskundige deelnemers is aangeleverd gaf weer hoe dit dijktraject het beste kan worden opgeknipt in logische en hanteerbare versterkingsprojecten. Meer weten over de inhoud van deze case? Bekijk de video van de case.
“IK DENK DAT WIJ VANDAAG OP DE STOEL VAN HET WATERSCHAP MOETEN ZITTEN”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Van traject naar project, Lekdijk HDSR
45
“2028 IS DE AMBITIE. DAT IS NOG NIET PER SE ONDERBOUWD. HET GAAT UITEINDELIJK OM VEILIGHEID”
Case 4
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“IS HET EEN OVERWEGING OM TE KIJKEN NAAR BUURWATERSCHAPPEN EN CO-CREATIE PROJECTEN TE STARTEN?” 47
ADVIEZEN Van traject naar project , Lekdijk HD SR
VRAAG • Hoe kom je tot een verstandige projectindeling? Werkwijze? Gelet op: staande organisatie en projectervarenheid; risico’s op bijv. vertraging (planning Ambitie 2028 klaar); meekoppelkansen; verschil in fase Oosten Westelijkdeel; mogelijkheden tot geotechnische scope optimaliseren. • Hoe ga je als waterschap deze grote opgave bemensen?
OVERWEGINGEN Team Projectindeling moet aansluiten bij capaciteit, kennis en de groeimogelijkheden van het team. Het doel 2028 gereed lijkt niet haalbaar wanneer organisatie mee moet groeien. Omgeving Bestuurlijk speelveld instelling brengen voor het meenemen van meekoppelkansen. Markt Houd rekening met de capaciteit van de markt (gespannen). Met name voor: grondonderzoek en ontwerp. Werkwijze • Buurwaterschap heeft al ervaring (gluren bij de buren) • Type vraagstuk lijkt sterk op preverkenningsfase waarbij men op zoek gaat naar indeling i.p.v. oplossingen • Scherpere beoordeling geeft beter inzicht in urgentie • Aansluiten bij HWBP door te prioriteren op urgentie
Case 4
Scope • Scherpere beoordeling op STBI/STPH kan leiden tot kleinere scope • Zichtbaar bepaalt mede de scope door invloed op hydraulische belastingen (klimaatverandering)
ADVIES • Beginnen als één project met één IPMteam/programma-team voor volledige scope-bepaling (pre-verkenning door middel van verdere beoordelen STBI/STPH • Maak varianten van indelingen op basis van thema’s, zoals: geografie, urgentie, draagvlak, meekoppelkansen, complexiteit, kosten (gelijkmatige kostenverdeling en landelijk vs. stedelijk. • Check samenhang van locaties om een projectindeling te maken • Zodra behapbare stukken qua opgave/ scope bekend zijn dan als project opstarten • Gegeven beschikbaarheid van één IPMteam, de huidige scope en lerende organisatie lijkt de deadline van 2028 niet reëel. • Opties: scope scherper bepalen (zie overwegingen); team uitbreiden en ervaren mensen binnenhalen; deadline verschuiven. • Zorg voor flexibiliteit en robuustheid in IPM-team door duo-rollen (1 functie, 2 personen) toe te passen. Op deze wijze kan tevens opleiding vormgegeven worden.
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“HET PROJECT MOET AANSLUITEN BIJ DE CAPACITEITEN, KENNIS EN GROEIMOGELIJKHEDEN VAN HET TEAM” 49
ADVIEZEN Van traject naar project , Lekdijk HD SR
VRAAG
ADVIES
• Wat is een goede aanpak voor definiëren projecten? 1. Welke criteria horen daarbij? • Hoe kom ik tot een goede prioritering? 2. Urgentie meenemen hoe doe je dat (afstand tot de norm)
• Advies 1: Criteria zijn o.a.: techniek*; omgeving; kosten; doorlooptijd; complexiteit; beheerdersoordeel; beheeraspecten; M.K.K. *Techniek uitwerken op o.a. aspecten: data; HR; kennisontwerp; afstand tot norm; stabiliteit van veiligheidsopgave • Advies 2: Uitgangspunten trajectniveau: (semi-)probalistisch; norm; faalkansbegroting; satéprikker door ingevulde criteriamatrix • Algemeen advies: Er is behoefte aan een handvat om van traject naar project te komen. Waar agenderen?
OVERWEGINGEN • Techniek centraal in antwoord, wel vanuit raamwerk • Kwaliteit informatie, stabiliteit veiligheidsoordeel • Afweging is verantwoordelijkheid van waterschap • Tijd meenemen • Uitgangspunten op trajectniveau moeten bekend zijn
Case 4
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“HET PROJECT MOET AANSLUITEN BIJ DE CAPACITEITEN, KENNIS EN GROEIMOGELIJKHEDEN VAN HET TEAM” 51
“ER ZIJN OPTIMALISATIE KANSEN IN HET OORDEEL. ER ZIJN MOGELIJKHEDEN OM HET RISICO OP ANDERE MANIEREN TE BEHEERSEN. MAAR HOE COMMUNICEER JE DAT IN DE OMGEVING?”
Case 5: Noordelijke Randmeerdijken
Waterschap Vallei en Veluwe – in de persoon van Joost Borgers – heeft op de KPR dag een case gepresenteerd waarin een vraagstuk is voorgelegd over een kwestie waar het waterschap bij het lopende HWBP project Noordelijke Randmeerdijken tegen aanloopt. Deze case is tijdens de KPR werkconferentie behandeld door het team Noordelijke Randmeerdijken. In deze groep zaten mensen uit verschillende adviesbureaus, waterschappen, overheden en kennisinstellingen.
Naar aanleiding van de presentatie is een discussie geweest over onze interpretatie van de vraag van Vallei en Veluwe. Vervolgens was er de mogelijkheid om aanvullende vragen te stellen aan Joost en andere experts van KPR die aanwezig waren op de werkconferentie. Daarna hebben we een advies aan Vallei en Veluwe geformuleerd. Welke in deze KPR fact sheet terug te lezen is. Meer weten over de inhoud van deze case? Bekijk de video van de case.
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Faseovergang van NVA naar ontwerp bij de Noordelijke Randmeerdijken van Vallei en Veluwe
53
“GA IN GESPREK MET HET HWBP EN ZORG DAT DEZE ANALYSE/ AANPAK GOED PAST BINNEN DE RANDVOORWAARDEN”
Case 5
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“ER ZIT EEN ZWARE BESTUURLIJKE KWESTIE IN DEZE CASE, DAN IS DE VRAAG WAT DE ROL VAN KPR HIERIN IS” 55
ADVIEZEN Faseovergan
g van NVA naar ontwer p bij de No ordelijke R andmeerd
ijken van V allei en Vel uwe
VRAAG • Heb ik een stabiel veiligheidsoordeel (niet meer afhankelijk van nieuwe inzichten) en wat is doelmatig om aan de eisen te voldoen? • Hoe ga ik om met nieuwe inzichten in de tijd die het oordeel kunnen beïnvloeden? Toelichting In de presentatie kwam naar voren dat de vraag van Vallei en Veluwe gebaseerd is op aanvullend grondonderzoek dat nog uitgevoerd moet worden. Dit onderzoek is relatief kostbaar, maar kan een aanzienlijke besparing opleveren voor de scope zoals deze nu is vastgelegd in de Nadere Veiligheids Analyse (NVA). Vraag is dus terug te leiden tot: Hoe lang moet ik doorgaan met aanvullend onderzoek wat mogelijk een (beperkende) invloed op de scope kan hebben?
OVERWEGINGEN • Afstand tot de norm is klein; • Gebruikte aannames in NVA lijken conservatief (ten opzichte van WBI); • Nieuwste inzichten die mogelijk tot besparing leiden zijn nog niet verwerkt in NVA (bijvoorbeeld: belasting volgens WBI); • Het waterschap heeft de versterking liever niet dan wel (in verband met aanwonenden); • Beter inzicht in kansen voor innovaties met WBI systematiek (afstand tot de norm volgens de laatste inzichten bepalen).
Toelichting Naar aanleiding van de vragen is
Case 5
geconcludeerd dat de methode die bij de NVA is gebruikt op sommige elementen conservatief is. De nieuwste inzichten zijn nog niet altijd verwerkt. Hier dient dus scherpte in te worden aangebracht om te kunnen bepalen of aanvullend onderzoek nodig is.
ADVIES • Voer een pilot uit op een representatief stuk met de WBI systematiek om te komen tot een stabiel oordeel en na te gaan of het tot andere inzichten leidt; • Is de afstand tot de norm kleiner geworden? > Over het gehele traject WBI systematiek toepassen + in gesprek gaan met HWBP over mogelijkheden; • Is de afstand groter geworden? > Doorgaan met consistente aanpak en verken uitwisselbesluit; • Bereid de interne besluitvorming voor (vergeet beheer en onderhoud niet in de afwegingen). Toelichting Door een pilot uit te voeren op een representatief stuk dijk kan relatief eenvoudig worden bepaald wat de opgave is volgens de huidige WBI systematiek (met daarin de nieuwste inzichten verwerkt) voor het pilotgebied. Afhankelijk van de uitkomst (wordt de opgave groter of kleiner) kan aanvullend onderzoek nog lonend zijn. Het is in ieder geval nuttig / noodzakelijk om de consistente aanpak over het gehele traject toe te passen.
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“EEN BELANGRIJK PUNT DAT WIJ ALTIJD MEENEMEN BIJ KPR IS: KAN DE PERSOON ER IN PRINCIPE MORGEN MEE BEGINNEN?” 57
59
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Bezoekers aan het woord “MIJN BELANGRIJKSTE DOEL VAN VANDAAG IS KENNIS DOORONTWIKKELEN, DELEN EN TOEPASSEN”
Kenrick Heijn | Projectleider bij Stichting Waternet Kenrick is projectleider dijkversterkingsprojecten bij Stichting Waternet, een samenwerkingsverband van de gemeente Amsterdam en waterschap Amstel, Gooi en Vecht. “Mijn belangrijkste doel van vandaag is kennis doorontwikkelen, delen en toepassen. Om zo
Merel Nije Bijvank | Waterschap Drents Overijsselse Delta Klik hiernaast voor het interview
uiteindelijk, met de Unie van Waterschappen en Stowa, de waterveiligheid in ons land te kunnen verbeteren. En dat alles staat rechtstreeks in verband met het einde van KPR in 2019. Wat ik tot dusverre vooral uit de sessies heb gehaald, is dat er enorm veel kennis aanwezig is. Die moeten we verder delen, zodat we zowel goede initiatieven kunnen nemen als goede oplossingen kunnen bedenken.”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Marieke de Visser | Adviseur bij KPR Marieke is vooral verrast door het brede enthousiasme. “Gemengde groepen, verschillende achtergronden, veel kennis. Vanuit verschillende blikvelden is naar de problematiek gekeken,
doorgedacht en zijn elkaars ideeën beoordeeld. Er is in de sessies een grote gedrevenheid ontstaan, het ging allemaal veel verder dan de bekende adviesaanvraag. Ja, er is teamgevoel ontstaan, de mensen wilden met elkaar meedenken. Ja, net als veel anderen ben ook ik blij met de gekozen vorm om binnen
de werkgroepen door te denken op elkaars werk. Dat is weliswaar honderd procent KPR, maar hier zorgde het voor extra enthousiasme.”
61
Bezoekers aan het woord Hans van Wanrooij | Adviseur assetmanagement bij Rijkswaterstaat Zuid-Nederland
KPR, maar ben er nooit intensief bij betrokken geweest. Tot nu toe krijg ik al een beter en betrouwbaar beeld van wat KPR voor ons als keringbeheerder kan betekenen. Wij zijn maar een kleine Hans is adviseur waterkeringbeheerder, assetmanagement bij dus we hebben op dit Rijkswaterstaat Zuidmoment nog geen grote Nederland en heeft onder andere beheer en onderhoud beheeropgave. Voor langere termijn is het wel goed om van waterkeringen in zijn het netwerk op te bouwen, pakket. Voor Hans is deze zodat je weet waar je dag een kennismaking eventuele problemen neer met KPR. “Ik had al wel kunt leggen. gehoord van het netwerk
Werner Halter | Fugro Klik hiernaast voor het interview
Het mooie aan vandaag vind ik dat mensen vanuit verschillende organisaties met verschillende benaderingen hun input inbrengen. Zo delen we ervaringen met elkaar en leren we dat je heel anders tegen specifieke problemen aan kunt kijken. De oplossing is hierdoor misschien niet altijd dat wat de probleemhouder denkt dat het moet zijn. Maar zo kom je juist tot verrassende nieuwe inzichten.�
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Joost Frakking | Waterschap Drents Overijsselse Delta (WDODelta) Joost is nauw betrokken bij zowel het Hoogwaterbeschermingsprogramma als Waterschap Drents Overijsselse Delta (WDODelta) en spreekt van
een netwerkmoment. “Er is aandacht voor kennis en kunde, daarnaast zijn ook de mensen aanwezig met wie je naar oplossingen kunt zoeken. En in die opzet is de organisatie volgens mij geslaagd: kennis opdoen, doorontwikkelen en delen. Verder is het een plek voor het agenderen van lacunes en kunnen we kijken of we
de handen op elkaar kunnen krijgen om het een en ander op te lossen. Ja, er is zeker sprake van een uitdaging. KPR is hiervoor de geëigende organisatie, de bijeenkomst is laagdrempelig en het is een goede plek om pragmatische oplossingen te vinden.”
63
Bezoekers aan het woord Harm Rinkel | Adviseur bij Rijkswaterstaat
vragen, maar sluit zich daarentegen minder snel aan bij het netwerk.”
Naast zijn rol als adviseur bij Rijkswaterstaat, besteedt Harm een gedeelte van zijn tijd als KPR lid en levert hij een bijdrage aan de adviezen van KPR. “Iedereen in deze wereld kent KPR wel. Het is een fenomeen, of misschien wel een soort van kwaliteitskeurmerk. Men weet KPR te vinden met
Harm ziet de groepen nadenken over de toekomst van een adviesorgaan als KPR. “KPR heeft op dit moment vooral een inhoudelijke insteek, maar binnen de groepen wordt nu ook nagedacht over het adviseren op het gebied van proces. Hoe richt je een proces goed in? Op de werkvloer is de urgentie van een adviesorgaan er. Ik denk dat de mensen
Ric Huting | Royal HaskoningDHV Klik hiernaast voor het interview
van de waterschappen die hier vandaag aanwezig zijn die urgentie ook voelen. Maar ik vraag me af of het bij het management van waterschappen ook op het netvlies staat. Je ziet toch vaak dat de inhoudelijke adviseur bij een waterschap aan eigen projecten moet werken en weinig tijd heeft voor het geven van adviezen. Het resultaat van het uitwisselen van adviezen is misschien minder meetbaar, maar een samenwerking brengt juist veel.”
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Vera Konings | Projectleider en adviseur bij Nelen & Schuurmans Vera is sinds kort actief bij adviesbureau Nelen & Schuurmans. Hiervoor werkte ze vijfenhalf jaar bij Rijkswaterstaat. Om aangehaakt te blijven met de community is Vera
vandaag aanwezig en sluit ze zich aan bij de case over de Lekdijk. “Ik vind de opzet heel leuk. Door met een echte case aan de slag te gaan ontstaat er een manier van kennisuitwisseling waar ik naar op zoek ben. Qua samenwerking is het goed dat de groepen uit mensen bestaat met verschillende achtergronden. Deze
verschillende disciplines helpen bij het oplossen van de adviesvragen. Je komt er op zo’n dag als vandaag achter wat de ander doet, dit legt meteen een beetje verbinding.”
Bekijk hier het hele interview met Vera. 65
AFSLUITIN Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
G
67
Afsluiting
Een dag vol hersenkrakers en inspirerende samenwerking De serre van het LEF future center is aan het eind van de 2e KPR congres veranderd in een toonzaal vol inzichten. Aan de kleurrijke foamboards met de vijf vraagstukken zijn papieren vol ideeën, inzichten en oplossingsrichtingen gehangen; allemaal het resultaat van intensieve teamsessies vol discussie en debat. En die uitkomst stemt vooral Richard Jorissen, programmadirecteur van het Hoogwater-beschermingsprogramma, tot tevredenheid. Samen met Erik Wagener, directielid van Waterschap Drents Overijsselse Delta, heeft hij met bijzondere belangstelling naar deze sessies en uitkomsten gekeken. “Inspirerende sessies, samen je tanden zetten in concrete vraagstukken uit de praktijk. Een schoolvoorbeeld hoe de sector zou moeten samenwerken”, concludeert Jorissen, op die manier zijn grote waardering uitsprekend voor de inbreng van alle deelnemers aan de KPR congres. “Want de vraagstukken waarvoor we staan zijn razend ingewikkeld. Onze kennis en krachten bundelen is essentieel om de gezamenlijke waterveiligheidsopgave voor 2050 te halen.”
Die conclusie is gerechtvaardigd, want alleen al de vijf opgaven die verschillende beheerders uit de praktijk hebben ingebracht, bezorgen de aanwezige experts vandaag de nodige hoofdbrekens. Deze opgaven geven een goed beeld hoe divers de opgaven kunnen zijn qua inhoud en projectcontext. De voorliggende geleidedam in Roermond, de damwand langs het Nieuwe Diep in Den Helder, de NWO’s op en langs de Hollandse IJsselkering bij Gouderak, de aanpak van Sterke Lekdijken of de ontwerpopgave van de Noordelijke Randmeerdijken; als de klok vier uur slaat, is er per casus geen pasklaar antwoord gevonden. Desgevraagd geven de vraagstellers Paul Nijenhuis (Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden), Erik Vastenburg (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier), William van Ruiten (Waterschap Limburg), Arnold van der Kraan (Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard) en Adriaan Smeenk (Waterschap Vallei en Veluwe) aan blij te zijn met de veelheid aan tips en feedback op hun plannen. Het is spannend om een casus in te brengen, maar het voelt ook als steun en geeft vertrouwen voor het vervolg van deze uitdagende project. En daar draait het om bij KPR: samenwerken aan vertrouwen en handelingsperspectief voor projecten en beheerders. >
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Een dag vol hersenkrakers
69
> De grootste opbrengst deze dag,
terwijl Nederland zucht onder codes oranje en rood, is het gezamenlijk kunnen verdiepen in een (nog) betere bescherming tegen het water. Gezamenlijk ervaren en ontdekken welke kennis nodig en aanwezig is binnen je team en netwerk. “KPR is een goed functionerend netwerk”, zegt Jorissen, “maar dat houdt eind dit jaar mogelijk op. Een netwerk kan echter niet zonder eigenaarschap en een katalysator. De vraag is: wat moeten we overeind houden?” Navraag in de zaal laat een divers beeld zien; onafhankelijke kwaliteitsborging en draagvlak voor project(ontwerpen), een deskundig en slagvaardig adviesteam, een gezamenlijke leeromgeving, een kennisnetwerk voor zorgplicht, beoordelen, ontwerp en crisisbeheersing. Niet geheel toevallig onderwerpen waarmee de deelnemers aan deze netwerkdag zo gedreven bezig zijn geweest. Projectmanager Marko Ludeking is daarom trots op het resultaat, bedankt LEF, de betrokken beheerders en Visuele Notulen voor de totstandkoming van deze dag, en kijkt ernaar uit om het komende jaar het gesprek te voeren over de toekomst van dit netwerk. De vraag is dus niet zozeer of er een 3de KPR congres komt, maar vooral waar en wanneer dat wordt gehouden… Benieuwd naar de terugkoppeling? Bekijk de sfeerimpressie.
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
“HOE ZORGEN WE NOU DAT WE INHOUDELIJK HET GOEDE DOEN EN ONS NIET LATEN LEIDEN DOOR SYSTEMATIEK?” 71
73
Netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! | januari 2018
Colofon Kennisplatform Risicobenadering (KPR)
Mail: kpr@rws.nl
Voor meer informatie over KPR, ga naar de website
Auteurs
Jeroen van Nerven - Teamleider Diederik Vrijhoef - Art Direction Romy Willems - Fotografie Luc Vredegoor - Video Noortje Holdijk - Illustraties John de Graaff - Tekst Yara Drissen - Tekst
Visuele Notulen
Web: www.visuelenotulen.nl Tel: 085 303 84 14 Mail: info@visuelenotulen.nl Met een team van creatieve professionals, heeft Visuele Notulen voor de verslagÂlegging van dit evenement gezorgd.
2e netwerkconferentie KPR: de community is aan zet! 18 januari 2018, LEF Future Centre