Obecnie w Polsce według statystyk żyje ok. 20–30 tys. Romów. Jest to mniejszość etniczna praktycznie niewidoczna. Jednocześnie w Europie żyje około 13 milionów Romów. Cyganologia to dziedzina dopiero rozwijająca się. Dlaczego to właśnie architektura romska stała się przedmiotem twoich badań?
Architektura romska zwróciła moją uwagę w latach 80. Były to czasy, kiedy podstawowym kolorem w architekturze był kolor szary, wraz ze wszystkimi swoimi odmianami. Tymczasem nagle okazało się, że istnieją takie domy, które zadziwiają swoją osobliwością, w jakiś sposób fascynują. Dopiero później dowiedziałem się, że właścicielami tych domów są Romowie. Było to z początku dla mnie dużym zaskoczeniem, że Cyganie, kojarzeni z ciągłym podróżowaniem, budują domy.
Reprezentacyjna architektura romska to zjawisko, które pojawiło się dość nagle, wybuchło w latach 60. i 70. Istotny wpływ na to miała uchwała Prezydium Rządu z 1952 roku, zakazująca koczowniczego trybu życia, oraz rok 1964, od którego rozpoczęto przymusowe osiedlanie Romów. Rezygnacja z wielopokoleniowej tradycji nomadyzmu była dla tej społeczności prawdziwą rewolucją. Jak twoim zdaniem zdarzenia te mogły wpłynąć na rozumienie słowa „kher”, oznaczającego w romani „dom”?
Rzeczywiście władze komunistyczne nie tolerowały takiej grupy etnicznej, która przemieszczając się, była wciąż poza jakąkolwiek kontrolą. Stąd reakcja w postaci uchwały z 1952 r. oraz przymusowe osiedlanie od początku lat 60. Ważne jest jednak to, że willi romskich w Polsce nie pojawiło się od tego czasu aż tak wiele. Romowie szukali pomysłu, definicji tego, czym jest dla nich dom. Wcześniej kojarzyli go z czymś nietrwałym, co można było łatwo zabrać ze sobą, jak namioty czy wozy cyrkowe. Ten dawny styl życia świetnie opisali badacze tacy jak Andrzej Mirga, Lech Mróz czy wcześniej Jerzy Ficowski. Kiedy Romowie mieli określić, czym jest dom, nie posiadali żadnych wzorców kulturowych. Przyjęli oni moim zdaniem bardzo ciekawą metodę realizacji własnych marzeń poprzez podpatrywanie innych oraz zawłaszczania obcych wzorów, odrzucając przy tym wszelkie kulturowe czy społeczne ograniczenia. Wydaje mi się, że jest to rzadka okazja zredefiniowania pojęcia domu, przy jednoczesnym odrzuceniu wszelkiego kulturowego bagażu. Kunsztowne, wystawne domy romskie występują jedynie w kilku regionach naszego kraju, głównie w Polsce środkowej. Dlaczego?
Spośród czterech grup etnicznych, które występują w naszym kraju, wille romskie budowała głównie grupa polskich Cyganów nizinnych, czyli Polska Roma. Mapa ich osadnictwa przebiega mniej więcej ze wschodu na zachód, od Warszawy poprzez Poznań w kierunku Gorzowa Wielkopolskiego. Najwięcej takich domów znajduje się w okolicy Poznania, Ostrowa, Kalisza czy Łodzi oraz w kilku innych regionach. Przypuszczam, że głównym czynnikiem był tutaj wyższy status materialny społeczności Polska Roma. Kultura romska to kultura bez języka pisanego. Język romani istnieje w formie ustnej. Romowie to też jedyna mniejszość, która nie posiada tendencji państwotwórczych oraz roszczeń terytorialnych. Czy pojawienie się tak odrębnej architektury to świadectwo kształtowania się tożsamości narodowej tej grupy?
Dobre pytanie. Mówiąc o Romach, mamy do czynienia tak naprawdę z grupami etnicznymi. Społeczność ta opiera się w dużym stopniu na strukturze rodowej, szczepowej. Fascynujące jest jednak to, że szukając i porównując różne przykłady architektury romskiej w całej Europie, można zauważyć, że niezależne od siebie grupy etniczne budowały domy w sposób bardzo podobny. Myślę tutaj chociażby o Cyganach pochodzących z Rumuni, którzy są całkowicie