Rafał Wilk: Jak nikt nie widzi to możemy, wideo performance, 51 godz., 2010
Rafał Wilk: Szpak, DVD, 7 min 51 sek, 2008
spłonęła podczas Nocy Kryształowej w 1938 roku. Dziś w miejscu synagogi stoi filharmonia. Ostatnio ktoś z miasta wpadł na kuriozalny pomysł „ozdobienia” przestrzeni publicznej okropnymi rzeźbami Bachusów z brązu, ma to być niby takie nawiązanie do wrocławskich krasnali. Niemniej jednak jeden z tych kuriozów ustawiony został nieopodal filharmonii. Ostatnio zdałem sobie sprawę, że Bachus trzyma w dłoni krzesiwo i patrzy w stronę, gdzie kiedyś stała synagoga. Oczywiście nie podejrzewam, by ktoś zrobił to naumyślnie, to wynik skrajnej indolencji historycznej. Pewnie większość nawet nie wie, że kiedykolwiek była tu synagoga.
niemieckie postanowiły deportować do Polski 12 000 Żydów polskiego pochodzenia mieszkających na terenie Rzeszy. Jednak władze polskie odmówiły ich przyjęcia, ci wszyscy ludzie znaleźli się w potrzasku, niechciani przez nikogo koczowali w przygranicznym Zbąszynie dokarmiani przez polski Czerwony Krzyż. To właśnie stamtąd Berta Grynszpan, matka Herschela, wysłała do syna kartkę z prośbą o ratunek. Paryski zamach został przez nazistów wykorzystany propagandowo, stając się bezpośrednią przyczyną pogromu zwanego Nocą Kryształową. Wtedy właśnie spłonęła jedyna zielonogórska synagoga, ale też płonęły synagogi we Frankfurcie. Hard Times powstała na podstawie jedynej zachowanej fotografii synagogi, postanowiłem wprawić to zdjęcie w ruch i w ten sposób oddać mroczną i tragiczną atmosferę tamtych dni. Nad synagogą widzimy więc stada latających ptaków i drzewa poruszane przez jesienno-zimowy wiatr. Samemu Herschelowi poświęciłem też dwie prace malarskie. Wszystko tworzy taką malarsko-filmową instalację. Jeśli pytasz o to, jak takie prace oddziałują społecznie, to największy odzew przyniosła instalacja wideo Her Broot.Pokazywałem ją podczas wernisażu jednej z moich wystaw, w oknie jeleniogórskiego ratusza. Miasto, jak wiadomo, było przed wojną niemieckie. Projekcja przedstawia niemieckiego piekarza, który w swoim ojczystym języku opowiada o sztuce pieczenia chleba. Wyświetlany w oknie film wywoływał efekt iluzji, niektórym mijającym ratusz mieszkańcom wydawało się, że postać jest rzeczywista. Podniósł się niesamowity alert. Do sąsiadującej z ratuszem galerii BWA, gdzie było otwarcie mojej wystawy, przyszli ludzie, którzy skarżyli się, że nie mogą znieść tego człowieka. Potem pijani skinheadzi, nie wiedząc, że to film, rzucali w piekarza śnieżkami, krzycząc, żeby się zamknął i wypierdalał. Efekt był więc bardzo silny, a najbardziej zadziwiające było to, że protestującymi nie byli ludzie, którzy pamiętają wojnę i późniejsze przesiedlenia, ale pokolenie naszych rodziców, tak zwane „pokolenie Czterech pancernych”, ludzi, którzy pamięć o tamtych czasach konstruowali na podstawie przekazów, a nie osobistych doświadczeń.
W efekcie
skrajnego zmęczenia logika, która normalnie przypisana jest snom, wkrada się niepostrzeżenie w stan czuwania, człowiek przeżywa niebywale intensywne wizje i halucynacje
Zielonogórskiej synagodze poświęciłeś jedną ze swoich prac zatytułowaną Hard Times. Czy przepracowywanie w działaniach artystycznych zbiorowej pamięci odnosi społecznie dostrzegalne skutki?
Ta praca przygotowana została na wystawę Pozdrowienia z Zielonej Góry, jej kuratorem był Wojtek Kozłowski, dyrektor BWA w Zielonej Górze. Wystawa miała miejsce w muzeum Junge Kunst we Frankfurcie nad Odrą. Te miasta kiedyś były ze sobą bardzo związane i ja chciałem jakoś do tego nawiązać, umieszczając nas i ich w kontekście traumatycznej dla obu miast historii. Tym spoiwem okazała się postać Herschela Grynszpana, żydowskiego zamachowca, który w 1938 roku w Paryżu zastrzelił niemieckiego dyplomatę Ernsta vom Ratha. Grynszpan zdecydował się na ten desperacki krok, gdy dowiedział się, w jak tragicznym położeniu znalazła się jego rodzina. Władze
No78 / czytelnia
144—145