Αρχείο Καβάφη - Αθήνα by Onassis Stegi

*Αρχαίαι ημέραι

onassis.org

—

cavafy.onassis.org

Του μέλλοντος η μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας...*

* Κ. Π. Καβάφης, «Κεριά»

Οδός Φρυνίχου 16, Αθήνα. Εκατόν εξήντα χρόνια μετά τη γέννησή του, ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης αποκτά μια νέα «στέγη», απ’ όπου θα εκπέμπεται η διαρκής ευαισθησία της διαχρονικής του ποίησης. Στο κτίριο της Πλάκας στεγάζεται πλέον, κατά πρώτο λόγο, το αρχείο Καβάφη (αρχείο Καθ. Γ. Π. Σαββίδη), που αποκτήσαμε το 2012 από τον Μανόλη Σαββίδη και τον ευχαριστούμε για αυτό και από εδώ. Το αρχείο Καβάφη έκτοτε εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα αποκτήματα. Κατά δεύτερο λόγο, μπορέσαμε να αποκτήσουμε και να εκθέσουμε μεγάλο αριθμό από τα αυθεντικά έπιπλα και διακοσμητικά αντικείμενα του ποιητή, που μετέφεραν στην Ελλάδα ο Αλέκος και η Ρίκα Σεγκοπούλου, οι άμεσοι κληρονόμοι του. Αυτά περιήλθαν στην κατοχή μας από τους κληρονόμους τους, μέλη της οικογένειας Τρεχαντζάκη, και οφείλουμε να μνημονεύσουμε με ευχαριστίες την προσφορά τους. Έτσι, σε ένα κτίριο που θα μπορούσε να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια, γιατί ανήκει στην ίδια εποχή και στην ίδια αρχιτεκτονική παράδοση, προσπαθήσαμε να δώσουμε την αίσθηση από τις «κάμαρες» όπου ζούσε ο Καβάφης, με τα έπιπλά του και τα ποιήματά του. Ο στόχος δεν είναι να γίνει ένα «μουσείο» Καβάφη, αλλά ο επισκέπτης να πάρει μια εικόνα του πνευματικού και υλικού βίου του ποιητή, όσο βέβαια είναι αυτό εφικτό και χωρίς ψεύτικους εντυπωσιασμούς. Η μελέτη της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη/Flux-office νομίζω πως υπηρετεί τέλεια αυτό τον σκοπό. Τέλος, στον χώρο αυτό συγκεντρώσαμε λίγα τεκμήρια από την εικαστική ζωή της Αλεξάνδρειας την εποχή του Μεσοπολέμου. Οι ζωγράφοι αυτοί, Αλεξανδρινοί και οι ίδιοι, γνώριζαν και συναναστράφηκαν τον Καβάφη, και μας περιγράφουν την πόλη του. Ο νέος χώρος, ανοιχτός στο κοινό, σύμφωνα με την ολιστική πολιτική του Ιδρύματος Ωνάση, θα λειτουργήσει ως κόμβος πολιτιστικής κληρονομιάς και δημιουργίας, σε απόσταση αναπνοής από το κτίριο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης και τη Μάντρα (τον νέο υπαίθριο χώρο εκδηλώσεών μας), ενώ έρχεται να προστεθεί στις άλλες πρωτοβουλίες μας για τον Καβάφη. Το 2017 δημιουργήθηκε το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη (International Cavafy Summer School), όπου συμμετέχουν Έλληνες και ξένοι ερευνητές, επεκτείνοντας την «ανάγνωση» του καβαφικού έργου σε πεδία από τις κινηματογραφικές σπουδές έως τον οπτικό πολιτισμό. Από το 2019, ολόκληρο το προσωπικό και λογοτεχνικό αρχείο του Καβάφη, με χειρόγραφα ποιημάτων, έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, πεζά κείμενα, αλληλογραφία και φωτογραφικό υλικό, έχει πλήρως ψηφιοποιηθεί σύμφωνα με τις σύγχρονες βέλτιστες πρακτικές και είναι προσβάσιμο ελεύθερα από όλους τους μελετητές και το κοινό στον ιστότοπο cavafy.onassis.org. Τον Μάιο του 2023, στο φεστιβάλ που διοργάνωσε το Onassis USA στη Νέα Υόρκη, καλλιτέχνες, πανεπιστημιακοί και συγγραφείς ανέδειξαν πτυχές του καβαφικού έργου που «συνομιλούσαν» απευθείας με την εποχή μας. Μέσω χορηγίας, τέλος, το Ίδρυμα Ωνάση ανέλαβε την αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, και πάλι υπό την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office. Στην οδό Φρυνίχου, το Ίδρυμα Ωνάση προσθέτει ένα τοπόσημο στο αθηναϊκό κέντρο και ένα ορόσημο στην καβαφική έρευνα.

Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου Πρόεδρος Ιδρύματος Ωνάση

ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ

Διαχρονικά σύγχρονος, πολιτικός, αισθησιακός, εμβριθής και πάντα επίκαιρος, ο Κ. Π. Καβάφης φρόντιζε να αρχειοθετεί το ποιητικό έργο του συστηματικά, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό προσωπικό αρχείο. Το αρχείο Καβάφη αποτελείται από 2.000 και πλέον τεκμήρια, στα οποία περιλαμβάνονται χειρόγραφα ποιημάτων, αυτοσχέδιες έντυπες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά έργα, άρθρα, μελέτες και σημειώσεις του Αλεξανδρινού ποιητή, καθώς και το προσωπικό αρχείο του, με μια πλούσια συλλογή αλληλογραφίας, κειμένων και φωτογραφιών. Το Ίδρυμα Ωνάση απέκτησε το αρχείο Καβάφη στα τέλη του 2012, διασφαλίζοντας έτσι την παραμονή του στην Ελλάδα και αποτρέποντας τον ενδεχόμενο κατακερματισμό του. Σκοπός του Ιδρύματος Ωνάση είναι η ανοιχτότητα και η ελεύθερη πρόσβαση στο αρχείο κοινού και ερευνητών, καθώς και η διάδοση του διεθνούς χαρακτήρα της ποίησης του Κ. Π. Καβάφη. Τον Μάιο του 2019 ολοκληρώθηκε η ψηφιοποίηση, η ταξινόμηση και η πλήρης τεκμηρίωση του συνόλου των περιεχομένων του αρχείου Καβάφη, στα ελληνικά και τα αγγλικά, και η Ψηφιακή Συλλογή του Αρχείου δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα cavafy.onassis.org, καθιστώντας το προσβάσιμο σε όλους. Το Ίδρυμα Ωνάση, ανταποκρινόμενο για άλλη μία φορά στην ανάγκη ανοιχτότητας, προσβασιμότητας και διάδοσης του έργου του ποιητή, επένδυσε στη δημιουργία του Αρχείου Καβάφη, ενός χώρου στην Αθήνα για το αρχείο του ποιητή, που εγκαινιάστηκε τον Νοέμβριο του 2023. Ακόμα ένας χώρος πολιτιστικής κληρονομιάς ανοίγει για όλους τους κατοίκους της πόλης, τους ερευνητές και τους επισκέπτες από όλο τον κόσμο, υπό την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη. Το Αρχείο Καβάφη, στην οδό Φρυνίχου στην Πλάκα, φιλοξενεί το λογοτεχνικό και το προσωπικό αρχείο του ποιητή, 966 βιβλία που περιλαμβάνονταν στη βιβλιοθήκη του, αλλά και μια συλλογή τεκμηρίων και έργων τέχνης με αναφορές στον Καβάφη. Σκοπός είναι η δημιουργία ενός χώρου για τα γραπτά και τα βιβλία του ποιητή, τα προσωπικά του αντικείμενα και έπιπλα, πλαισιωμένα από έργα τέχνης που μας δίνουν την ευκαιρία να κατανοήσουμε εις βάθος την ολοένα αυξανόμενη επίδρασή του σε καλλιτέχνες από την εποχή του μέχρι και σήμερα. Ένας χώρος που θα είναι ανοιχτός στους ερευνητές και το κοινό, ένας χώρος ανοιχτός σε όλους.

ΙΔΡΥΜΑ ΩΝΑΣΗ

Η αποστολή του Ιδρύματος Ωνάση, που ιδρύθηκε από τον Αριστοτέλη Ωνάση το 1975, θα είναι πάντα ανθρωποκεντρική: να δημιουργεί τις συνθήκες, να αναζητά τις ιδέες και να πυροδοτεί τις συζητήσεις που οδηγούν σε μια καλύτερη κοινωνία. Το Ίδρυμα Ωνάση εργάζεται για την προώθηση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού παγκοσμίως. Με έδρα του την Αθήνα, η δράση του εκτείνεται σε όλο τον κόσμο, εστιάζοντας στον πολιτισμό, την υγεία και την εκπαίδευση. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, έχει χορηγήσει περισσότερες από 7.600 υποτροφίες σε φοιτητές και ερευνητές από όλο τον κόσμο, ενώ κάθε χρόνο παρουσιάζει πολυάριθμες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Με την κατασκευή του Ωνάσειου Εθνικού Μεταμοσχευτικού Κέντρου (ΩΕΜΕΚ) έως το 2024, που έρχεται να προστεθεί στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο (ΩΚΚ) στην Αθήνα, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την παροχή υγείας σε όλους, προσφέροντας στην ελληνική κοινωνία ένα νοσοκομείο για τη μεταμόσχευση συμπαγών οργάνων, καθώς και ένα κέντρο έρευνας και καινοτομίας στις μεταμοσχεύσεις. Στις ΗΠΑ, το Ίδρυμα Ωνάση υποστηρίζει και επιμελείται έναν πολιτιστικό προγραμματισμό που εκτείνεται σε διάφορες μορφές τέχνης και δημιουργικές προσπάθειες. Το Onassis USA, με έδρα τη Νέα Υόρκη, περιλαμβάνει το Onassis X (ONX), έναν υβριδικό χώρο παραγωγής και εκθέσεων στην Onassis Gallery του Olympic Tower στο Μανχάταν, που υποστηρίζει ένα παγκόσμιο καλλιτεχνικό οικοσύστημα με επίκεντρο την Εκτεταμένη Πραγματικότητα (XR). Το Onassis X ενσαρκώνει τη δέσμευση του Ιδρύματος Ωνάση για τη διαμόρφωση νέων πρακτικών στην ψηφιακή δημιουργικότητα και εστιάζει στην επιτάχυνση της ανάπτυξης, της εκτέλεσης και της κινητικότητας νέων έργων XR σε κορυφαίους φορείς ανά τον κόσμο. Μέσω του Onassis AiR, ενός προγράμματος που βασίζεται στη συνεχή υποστήριξη της καλλιτεχνικής έρευνας και πρακτικής, με στόχο την καλλιέργεια ενός χώρου όπου οι καλλιτέχνες διαμορφώνουν οι ίδιοι τις συνθήκες για την ανάπτυξη του έργου τους, το Ίδρυμα Ωνάση υποστηρίζει τις υπάρχουσες συνεργασίες και τα μέλη του ευρύτερου οικοσυστήματός του στην τοπική και διεθνή καλλιτεχνική κοινότητα. Και σε ό,τι αφορά τον πολιτισμό, αυτός δεν περιορίζεται στην τέχνη, αλλά είναι τρόπος ζωής. Στο Onassis Culture, με επίκεντρο τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, το Ίδρυμα Ωνάση ενθαρρύνει την ανάπτυξη του ταλέντου και της ενέργειας Ελλήνων και διεθνών καλλιτεχνών και ξεκινά συζητήσεις που έχουν στόχο να διαμορφώσουν την κοινωνία. Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση είναι ένα κέντρο παγκόσμιου σύγχρονου πολιτισμού που, μέσα από μια σειρά πρωτοβουλιών και έργων, προωθεί τον διάλογο για τη δημοκρατία, την κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη, τη φυλετική και έμφυλη ισότητα και τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+. Το Stegi Radio είναι το διεθνές διαδικτυακό ραδιόφωνο της Στέγης, μια πολιτιστική πλατφόρμα που εστιάζει σε νέες μουσικές παραγωγές, μιλώντας μέσα από ήχους και ιδέες, ανιχνεύοντας την τρέχουσα πολιτική και κριτική σκέψη και διασχίζοντας ένα φανταστικό αρχιπέλαγος για την ενίσχυση του διαλόγου που ξεπερνά τα σύνορα και τις χρονολογίες. Το Onassis Channel στο YouTube εξελίσσεται συνεχώς και μεγαλώνει, προσθέτοντας νέες παραγωγές, ψηφιακές συναυλίες, ντοκιμαντέρ, διαδικτυακές συζητήσεις και μοναδικό περιεχόμενο, φέρνοντας στο προσκήνιο το κοινό ψηφιακό μας μέλλον. 8

Κ. Π. ΚΑΒΆΦΗΣ Η οικογένεια Καβάφη

Μετάβαση στην Κωνσταντινούπολη

Ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 17 Απριλίου 1863. Η ημερομηνία άλλαξε σε 29 Απριλίου, όταν τέθηκε σε ισχύ το νέο ημερολόγιο, και αυτή αναφέρεται ως ημερομηνία γέννησης του ποιητή. Εκτός των άλλων, συμπίπτει με την 29η Απριλίου 1933, ημέρα θανάτου του, δημιουργώντας έτσι μια αξιοσημείωτη ληξιαρχική σύμπτωση. Κατά τον 19ο και έως τα μέσα του 20ού αιώνα ευημερούσαν σε πολλές αιγυπτιακές πόλεις ελληνικές παροικίες· η πολυπληθέστερη ήταν εκείνη της Αλεξάνδρειας. Οι γονείς του ποιητή, ο Πέτρος Ιωάννης Καβάφης και η Χαρίκλεια, το γένος Φωτιάδη, είχαν αποκτήσει συνολικώς εννέα παιδιά, δύο εκ των οποίων πέθαναν σε νηπιακή ηλικία – το ένα εξ αυτών ήταν και το μοναδικό κορίτσι. Ο Κωνσταντίνος ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί. Ο Πέτρος Ιωάννης Καβάφης διατηρούσε ακμαίο εμπορικό οίκο υπό την επωνυμία «Καβάφης & Σία», στον οποίο συμμετείχε και ο εγκατεστημένος στο Λονδίνο αδελφός του, Γεώργιος. Εμπορεύονταν σιτάρι και βαμβάκι.

Το 1882 εκδηλώθηκε στρατιωτικό κίνημα στην Αίγυπτο, επενέβη ο αγγλικός στόλος (οι Άγγλοι θα διοικούσαν για τα επόμενα εβδομήντα χρόνια την Αίγυπτο), βομβαρδίστηκε η Αλεξάνδρεια και οι ξένοι πάροικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν την πόλη. Ανάμεσά τους και η Χαρίκλεια, που αυτή τη φορά έσπευσε προς το πατρικό της σπίτι στην Κωνσταντινούπολη. Το ταξίδι αυτό έχει περιγραφεί από τον ποιητή με τη μορφή ημερολογίου στην αγγλική γλώσσα, υπό τον τίτλο “Constantinopoliad, an epic”. Για την τριετή παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη διαθέτουμε ασαφείς πληροφορίες. Την ίδια εποχή έγραψε τα πρώτα του στιχουργήματα στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα, καθώς και πεζά εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα. Περί τα τέλη του 1885 η οικογένεια επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια και ο Κωνσταντίνος απασχολήθηκε σε διάφορες εργασίες. Κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια συνέβησαν διαδοχικοί θάνατοι μελών της οικογένειας. Το 1891 πέθανε ο αδελφός του, Πέτρος-Ιωάννης (συνώνυμος του πατέρα Καβάφη), το 1899 η μητέρα του, Χαρίκλεια, και ακολούθησαν τα αδέλφια του, Γεώργιος (1900), Αριστείδης (1902) και Αλέξανδρος (1905). Κατά τη δεκαετία του 1920 πέθαναν και οι άλλοι δύο αδελφοί του, ο Παύλος (1920) και ο Τζων (1923). Έτσι, ο ποιητής παρέμεινε ο τελευταίος επιζών ολόκληρης της οικογένειας. Σταθερή εργασία απέκτησε το 1892, όταν προσελήφθη στην ελεγχόμενη από τους Άγγλους Υπηρεσία Αρδεύσεων, όπου εργάστηκε επί τριάντα χρόνια. Από το 1908 και έως το τέλος της ζωής του διέμενε πλέον μόνος στο διαμέρισμα της τότε οδού Λέψιους 10, η οποία τον Οκτώβριο του 1964 μετονομάστηκε Sharm el Sheikhj και προ ετών πήρε το όνομα οδός Καβάφη. Ταξίδια στην Αθήνα

Τα χρόνια στην Αγγλία Η οικονομική ευημερία της οικογένειας δεν διατηρήθηκε επί μακρό χρονικό διάστημα. Ο πρόωρος θάνατος του Πέτρου Ιωάννη, το 1870, υποχρέωσε τη Χαρίκλεια να εγκαταλείψει την Αλεξάνδρεια και να ζητήσει στήριξη, για την ίδια και τα παιδιά της, από τον αδελφό του συζύγου της στην Αγγλία. Διέμειναν αρχικώς στο Λίβερπουλ και αργότερα στο Λονδίνο. Για την περίπου πενταετή παραμονή του ποιητή στην Αγγλία (1872-1877) δεν διαθέτουμε επαρκείς πληροφορίες. Είναι ευνόητο πως θα παρακολούθησε σχολικά μαθήματα και θα έμαθε την αγγλική γλώσσα. Το 1877 η Χαρίκλεια και τα παιδιά της επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια, όπου ο Κωνσταντίνος γράφτηκε στο Λύκειον «Ερμής» του Κωνσταντίνου Α. Παπαζή και απέκτησε φίλους συμμαθητές, μεταξύ των οποίων ήταν ο Μικές Ράλλης και ο Στέφανος Σκυλίτσης. Και οι δύο πέθαναν σε νεανική ηλικία. Με αφορμή τον θάνατο του Στέφανου Σκυλίτση, ο Κωνσταντίνος συνέθεσε ένα από τα πρώτα του ποιήματα («Τῳ Στεφάνῳ Σκυλίτση», 1886), ενώ για την αρρώστια και τις τελευταίες ημέρες του Μικέ Ράλλη τήρησε ένα είδος ημερολογιακού χρονικού (1889). 10

Στη διάρκεια της ζωής του στην Αλεξάνδρεια ελάχιστες υπήρξαν οι μετακινήσεις του, τόσο στο εσωτερικό της Αιγύπτου (Κάιρο) όσο και στο εξωτερικό. Το 1897 πραγματοποίησε με τον αδελφό του, Τζων, ένα δίμηνο ταξίδι στο Παρίσι και το Λονδίνο. Το καλοκαίρι του 1901 επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Αθήνα, μαζί με τον αδελφό του, Αλέξανδρο, ταξίδι για το οποίο τήρησε ημερολόγιο στην αγγλική γλώσσα, με χαρακτηριστικές λεπτομέρειες για όσα είδε, καθώς και για τα πρόσωπα που συνάντησε, όπως π.χ. τον Κίμωνα Μιχαηλίδη, εκδότη του περιοδικού Παναθήναια, τον ποιητή Ιωάννη Πολέμη, τον ζωγράφο Γεώργιο Ροϊλό και τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Στη συνέχεια, αντάλλασσε επιστολές με τον Ξενόπουλο, ο οποίος το 1903 δημοσίευσε στα Παναθήναια το ιστορικής σημασίας άρθρο του «Ένας ποιητής». Πρόκειται για την πρώτη εκτενή μελέτη που γράφτηκε για την ποίηση του Καβάφη στην Αθήνα. Στην ελληνική πρωτεύουσα επανήλθε ο ποιητής το 1905, προκειμένου να επισκεφθεί τον νοσηλευόμενο σε νοσοκομείο αδελφό του, Αλέξανδρο, ο οποίος πέθανε τελικώς την ίδια χρονιά. Το τελευταίο αθηναϊκό ταξίδι του Καβάφη πραγματοποιήθηκε το 1932 για λόγους υγείας. 11

Ο «θρύλος» της οδού Λέψιους

Οι πρώτες δημοσιεύσεις

Το διαμέρισμά του στον δεύτερο όροφο της τότε οδού Λέψιους αποτέλεσε με τον καιρό τον συνήθη τόπο συνάντησής του με λόγιους της Αλεξάνδρειας, αλλά και με επισκέπτες του από την Ελλάδα. Η ασυνήθης εκδοτική πρακτική του, κάποιες ιδιορρυθμίες του χαρακτήρα του, όπως τις κατέγραφαν όσοι τον είχαν συναναστραφεί, και οι πάντα αιχμηρές αναφορές του σε πρόσωπα λογοτεχνών και σε βιβλία άρχισαν να δημιουργούν μια αχλή θρύλου γύρω από το άτομό του. Η δημόσια εικόνα του απέκτησε έντονα (κάποτε και παραμορφωτικά) χαρακτηριστικά από τις περιγραφές γνωστών πεζογράφων και ποιητών, Ελλήνων και ξένων, που τον επισκέπτονταν, όπως ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης, η Μυρτιώτισσα, ο Κώστας Ουράνης, ο φουτουριστής Filippo Tommaso Marinetti, ο E. M. Forster και άλλοι φίλοι (κάποτε και εχθροί) του έργου του, που κατέγραφαν τις συζητήσεις τους με τον Καβάφη και τις μετέδιδαν προφορικώς ή γραπτώς. Από αναμεταδόσεις ιδιωτικών συνομιλιών αυτού του τύπου, καθώς και από αποσπάσματα συναφών συνεντεύξεων, προέκυψε και η δημόσια ανταλλαγή εκατέρωθεν αρνητικών σχολίων μεταξύ Κωστή Παλαμά και Καβάφη, σε μια εποχή κατά την οποία η καβαφική ποίηση είχε αρχίσει να κλονίζει την παντοκρατορία του Παλαμά. Η αναγνώριση της αξίας του Αλεξανδρινού συνοδευόταν συχνά από παρωδίες (κάποτε και κακοήθεις) που στόχευαν στον άνθρωπο Καβάφη ή σε συγκεκριμένα ποιήματά του, τάση που μετά τον θάνατο του ποιητή επεκτάθηκε ως παρωδιακή διακωμώδηση κάθε είδους θεμάτων, επιβεβαιώνοντας έτσι την ακμαία και διαρκή διείσδυση των στίχων του στην καθημερινή ζωή μέχρι και σήμερα.

To πνευματικό και καλλιτεχνικό περιβάλλον της Αλεξάνδρειας Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, παράλληλα με τις εμπορικές και οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων της Αιγύπτου, είχε αναπτυχθεί στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο αξιόλογη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση, με κύρια έκφραση τις διαδοχικές εκδόσεις κάθε είδους εντύπων, βιβλίων (ακόμη και Αθηναίων συγγραφέων), σατιρικών ημερολογίων και λογοτεχνικών περιοδικών (Σεράπιον, Γράμματα, Νέα Ζωή, Προπύλαια, Παναιγύπτια, Αργώ, Φοίνικας), τα οποία απέκτησαν με τον καιρό πανελλήνια ακτινοβολία. Ποιήματα του Καβάφη, καθώς και μελέτες ή σχόλια για το έργο του, όχι πάντοτε θετικά και καλοπροαίρετα, θα συναντήσουμε σε όλα αυτά τα περιοδικά. Η ιδιομορφία της ποίησής του, οι ιδιορρυθμίες του χαρακτήρα του και η μονήρης ζωή του στο διαμέρισμα της οδού Λέψιους, χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και χωρίς τηλέφωνο, συνιστούσαν μια εξαιρετική περίπτωση που παρέκκλινε από τα συνήθη πρότυπα. Με αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς η ποίησή του άρχισε να εξαπλώνεται τόσο στις παροικίες της Αιγύπτου όσο και στον κυρίως ελλαδικό χώρο και να αποκτά πιστούς θαυμαστές, αλλά και φανατικούς πολέμιους. 12

Το 1886 δημοσιεύτηκαν τα πρώτα του κείμενα. Πρόκειται για το πεζό «Το Κοράλλιον υπό μυθολογικήν έποψιν» στην εφημερίδα Κωνσταντινούπολις και το ποίημα «Βακχικόν» στο περιοδικό Έσπερος της Λειψίας. Και τα δύο, όπως και αρκετά άλλα ποιήματα και πεζά των πρώτων χρόνων του, τα υπέγραφε ως Κωνσταντίνος Φ. Καβάφης και αργότερα τα αποκήρυξε σιωπηρώς. Κάποτε υποστηρίχτηκε η άποψη πως το ενδιάμεσο «Φ» της υπογραφής του δήλωνε ένα δεύτερο βαφτιστικό (Φώτιος), άποψη που απορρίπτεται από την επίσημη πράξη βαπτίσεώς του, η οποία αναφέρει ένα και μόνο μικρό όνομα. Το πιθανότερο είναι πως αποτελούσε ένδειξη σεβασμού και φόρο τιμής προς το πρόσωπο του από μητρός πάππου του, Γεωργάκη Φωτιάδη. Του λοιπού και μέχρι το τέλος της ζωής του δημοσίευσε πεζά και ποιήματα σε εφημερίδες, ετήσια ημερολόγια και περιοδικά της Αλεξάνδρειας, της Λειψίας, της Κωνσταντινούπολης, του Καΐρου και της Αθήνας, χωρίς να εκδώσει ποτέ βιβλίο. Σε αρκετά από τα έντυπα αυτά εντοπίζονται απαντήσεις των περιοδικών προς τον ποιητή για την τύχη ποιημάτων που κατά καιρούς υπέβαλλε προς δημοσίευση, κυρίως κατά τα πρώτα χρόνια της δημόσιας παρουσίας του. Η καβαφική εκδοτική πρακτική Η ιδιόρρυθμη εκδοτική πρακτική που ακολούθησε ισοβίως χρονολογείται για πρώτη φορά στο 1892, όταν τύπωσε αυτοτελώς σε μονόφυλλο το ποίημα «Κτίσται», για να ακολουθήσουν τα τετρασέλιδα «Τείχη/My Walls» (δίγλωσση έκδοση, 1897), «Δέησις» (1898), «Τα Δάκρυα των Αδελφών του Φαέθοντος» και «Ο Θάνατος του Αυτοκράτορος Τακίτου», υπό τον κοινό τίτλο «Αρχαίαι Ημέραι» (1898) και, τέλος, το ποίημα «Περιμένοντας τους βαρβάρους» σε οκτασέλιδο (1904). Μετά από τα φυλλάδια αυτά, συγκέντρωνε ανάτυπα των στίχων του από διάφορα περιοδικά (ή τύπωνε αυτοτελώς μεμονωμένα ποιήματα) και συγκροτούσε δέσμες ποιημάτων, τις οποίες η έρευνα κατέταξε αναδρομικώς σε δύο κατηγορίες: στα δύο «τεύχη» (1904 και 1910) και στις «συλλογές», δέκα τον αριθμό, που περιέλαβαν ποιήματα των ετών 1910-1932. Αυτά τα οιονεί βιβλία δεν κυκλοφορούσαν στο εμπόριο, αλλά ο ίδιος ο ποιητής τα έστελνε ή τα χάριζε σε φίλους και θαυμαστές του έργου του, τηρώντας σχολαστικούς καταλόγους διανομής. Η καινοφανής αυτή εκδοτική πρακτική καθιστούσε την εξίσου καινοφανή ποίησή του δυσεύρετη και περιζήτητη. Η συνολική ποιητική παραγωγή του έχει ταξινομηθεί εκ των υστέρων από τον Γ. Π. Σαββίδη σε τέσσερις κατηγορίες: τα 154 ποιήματα του «κανόνα», όσα δηλαδή δημοσίευσε ο ίδιος ο Καβάφης και τα περιέλαβε στα δύο «τεύχη» και τις δέκα «συλλογές»· τα «Αποκηρυγμένα» της πρώτης περιόδου του· τα «Κρυμμένα» (αρχικώς είχαν ονομαστεί «Ανέκδοτα») που δεν δημοσιεύτηκαν μέχρι τον θάνατό του· και τα «Ατελή», ανολοκλήρωτα σχεδιάσματα ποιημάτων. 13

Νέα Τέχνη και Αλεξανδρινή Τέχνη

Το τελευταίο ταξίδι στην Αθήνα

Ήδη κατά τη δεκαετία του 1920 πολλοί νέοι της εποχής στην Αθήνα είχαν στρέψει την προσοχή τους προς την ποίηση του Καβάφη, επικοινωνούσαν μαζί του ζητώντας να αποκτήσουν τις συλλογές των μονοφύλλων του ή έγραφαν μελέτες για το έργο του. Ένα πρώτο, δημόσιο και επίσημο δείγμα της αθηναϊκής αποδοχής του υπήρξε το μάλλον συμπιληματικό αφιέρωμα του περιοδικού Νέα Τέχνη (1924), στο οποίο πληθώρα λογοτεχνών εξέφρασαν τις κατά κανόνα θετικές απόψεις τους για τον τιμώμενο. Το αφιέρωμα αποτέλεσε δημιούργημα του Μάριου Βαϊάνου, ο οποίος αλληλογραφούσε με τον ποιητή, χωρίς να έχουν ποτέ συναντηθεί, και είχε αναλάβει αυτοβούλως τον ρόλο καβαφικού «πράκτορα» στην Αθήνα, προσφέροντας σημαντικές υπηρεσίες στην επικοινωνία και την επαφή των Αθηναίων λογίων με τον Αλεξανδρινό. Το 1926, η δικτατορική κυβέρνηση του Πάγκαλου απένειμε στον ποιητή το παράσημο του Φοίνικος, μοναδική διάκριση που αξιώθηκε όσο ζούσε. Τον ίδιο χρόνο, όταν πλέον τα αξιόλογα αλεξανδρινά περιοδικά είχαν διακόψει την έκδοσή τους, κυκλοφόρησε στην Αλεξάνδρεια ένα νέο λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό έντυπο, η Αλεξανδρινή Τέχνη (1926-1932), το οποίο όχι μόνο διευθυνόταν αφανώς, αλλά και στηριζόταν οικονομικώς από τον Καβάφη, προκειμένου να προβάλλεται το έργο του και να αντικρούονται οι τυχόν εναντίον του αντιδράσεις και επιθέσεις. Είναι βέβαιο πως πολλά από τα ανυπόγραφα σχόλια στο περιοδικό αυτό είναι γραμμένα διά χειρός Καβάφη. Στις σελίδες της Αλεξανδρινής Τέχνης μνημονεύονται λεπτομερώς όλα τα θετικά για τον ποιητή δημοσιεύματα ποικίλων άλλων εντύπων, ελληνικών και ξένων, και ανασκευάζονται τα τυχόν επιθετικά εναντίον του σχόλια. Στη σχετική ειδησεογραφία αναφέρονται και σποραδικές, μεμονωμένες μεταφράσεις ποιημάτων του σε ξένες γλώσσες. Μεταφράσεις Τις πρώτες μεταφράσεις καβαφικών ποιημάτων στην αγγλική γλώσσα αποπειράθηκαν πολύ νωρίς ο Τζων Καβάφης, αδελφός του ποιητή (σ’ αυτόν οφείλεται η μετάφραση του δίγλωσσου τετρασέλιδου «Τείχη/My Walls», 1897), και ο αγγλοτραφής Γεώργιος Βαλασόπουλος ο οποίος απέδωσε στα αγγλικά ορισμένα καβαφικά ποιήματα που περιέλαβε ο E. M. Forster στα βιβλία του για την Αλεξάνδρεια και δημοσίευσε ο T. S. Eliot στο περιοδικό του, Criterion. Έως τον θάνατο του Καβάφη λιγοστές και δειγματοληπτικές υπήρξαν οι μεταφράσεις ποιημάτων του σε ευρωπαϊκές γλώσσες· συχνά περιλαμβάνονταν σε ξενόγλωσσες ανθολογίες νεοελληνικής ποίησης. Πραγματική μεταφραστική έκρηξη σημειώθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και εξακολουθεί έως τις μέρες μας, με νέες, ανανεωμένες εκδόσεις, ακόμη και σε γλώσσες που ήδη διαθέτουν παλαιότερες μεταφραστικές απόπειρες. 14

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο ποιητής αισθανόταν ενοχλήσεις στον λάρυγγα. «Αυτό ήταν που τον έκανε να κόβει τα τσιγάρα στη μέση, να σωπαίνει όλο και περισσότερο στις συναναστροφές, να καταλαμβάνεται από μια ξαφνική μελαγχολία» όπως γράφει ο Στρατής Τσίρκας. Διαγνώστηκε με καρκίνο του λάρυγγα και οι γιατροί του συνέστησαν να μεταβεί στην Αθήνα, όπου έφτασε συνοδευόμενος από το ζεύγος των κληρονόμων του, τον Αλέκο και τη Ρίκα Σεγκοπούλου. Η παρουσία του στην ελληνική πρωτεύουσα γνώρισε μεγάλη δημοσιότητα στον αθηναϊκό Τύπο. Παρέμεινε επί τετράμηνο (ΙούλιοςΟκτώβριος 1932), νοσηλεύτηκε στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού και υποβλήθηκε σε τραχειοτομία, με αποτέλεσμα να χάσει οριστικά τη φωνή και την ομιλία του. Με όσους τον επισκέπτονταν στο νοσοκομείο, επικοινωνούσε με σύντομα γραπτά σημειώματα. Σε αυτό το ύστατο ταξίδι του στην Αθήνα γνώρισε από κοντά πολλούς Αθηναίους συγγραφείς, οι οποίοι κατέγραψαν λεπτομερώς τις όχι πάντα θετικές εντυπώσεις τους. Προτού αναχωρήσει για την Αλεξάνδρεια, τον δεξιώθηκε το ζεύγος Κώστα και Ελένης Ουράνη και, κατά τη διάρκεια της βραδιάς, ο συνθέτης και μαέστρος Δημήτρης Μητρόπουλος εκτέλεσε στο πιάνο το έργο του, 10 Inventions, πάνω σε δέκα καβαφικά ποιήματα. Το τέλος και η παγκόσμια αναγνώριση Περί τα τέλη του 1932, και ενώ ο ποιητής είχε επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια, κυκλοφόρησε στην πρωτεύουσα το καβαφικό αφιέρωμα του περιοδικού Ο Κύκλος. Εντωμεταξύ, η κατάσταση της υγείας του επιδεινώθηκε. Τον Απρίλιο του 1933 εισήχθη στο Ελληνικό Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας, όπου και άφησε την τελευταία του πνοή στις 29 Απριλίου, ενώ τάφηκε στον οικογενειακό τάφο των Καβάφηδων στο ελληνικό κοιμητήριο του Σιάτμπι. Στην απέριττη επιτύμβια πλάκα αναγράφεται: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΒΑΦΗΣ / ΠΟΙΗΤΗΣ / ΘΑΝΩΝ ΕΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΤΗΝ 29ην / ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1933. Σύμφωνα με την κριτική, ο Καβάφης άρχισε το ποιητικό του στάδιο με ρομαντικές επιρροές, πέρασε διαδοχικά από τον παρνασσισμό και τον συμβολισμό, για να καταλήξει, στην ωριμότερη και διαρκέστερη φάση του έργου του, στον ποιητικό ρεαλισμό. Η ειρωνική γλώσσα του είναι άμεση και δραστική, μακριά από αγκυλώσεις του δημοτικισμού, η ερωτική θεματολογία του απροκάλυπτη, η μέσω της Ιστορίας ανταπόκρισή του προς τα σύγχρονα γεγονότα σταθερώς ανιχνεύσιμη. Με ισόβια και αταλάντευτη αφοσίωση στην Τέχνη της Ποιήσεως, μίλησε για τον έρωτα και τον θάνατο, για τη βία και τη μέθη της εξουσίας, για τον πολιτικό οπορτουνισμό και τη διάψευση των μεγάλων ιδανικών. Σήμερα αναγνωρίζεται παγκοσμίως ως ένας από τους μείζονες ποιητές του 20ού αιώνα. Κείμενο: Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ποιητής, βιβλιογράφος, κριτικός 15

ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

TO ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟ Η ΑΘΉΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

Ποια αντικείμενα περιέβαλλαν τον Κ. Π. Καβάφη στο διαμέρισμά του; Μια συλλογή από προσωπικά αντικείμενα και έπιπλα του ποιητή, τα οποία αντικατοπτρίζουν τις παραστάσεις στον προσωπικό του χώρο στην Αλεξάνδρεια. Ανάμεσα σε φωτογραφίες, βάζα, κορνίζες, ένα αντίγραφο των γυαλιών του, το γραφείο του και άλλα μικρά και μεγάλα αντικείμενα, ξεχωρίζουν έξι προσωπογραφίες του ποιητή από σύγχρονούς του καλλιτέχνες. Τα μόνα αντικείμενα που ο ποιητής δεν άγγιξε ποτέ, αλλά εκτίθενται στον χώρο, είναι η νεκρική μάσκα του, αλλά και η πρώτη έκδοση των καβαφικών ποιημάτων, σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου, η οποία τυπώθηκε το 1935, μετά τον θάνατό του.

Α. Γ. Β.

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

1. 2.

—

Νεκρική μάσκα Κ. Π. Καβάφη Φωτογραφικό πορτρέτο Χαρίκλειας Καβάφη (1834-1899), μητέρας του ποιητή

2. 3.

(αριστερά) — Κορνίζα από ξύλο διακοσμημένο με φίλντισι, με τη φωτογραφία του Αλέξανδρου Καβάφη (Αλεξάνδρεια, 1856 – Αθήνα, 1905). Ο Αλέξανδρος παντρεύτηκε τη Θελξιόπη Θεοδώρου, με την οποία απέκτησε μία κόρη, την Ελένη (Κωλέττη). Ταξίδεψε με τον αδελφό του Κωνσταντίνο στην Αθήνα το 1901. (δεξιά) — Κορνίζα από ξύλο διακοσμημένο με φίλντισι, με τη φωτογραφία της Ευβουλίας Παπαλαμπρινού (το γένος Φωτιάδη), θείας του Καβάφη από την πλευρά της μητέρας του. Η ίδια είχε στενή σχέση με τη μητέρα του ποιητή, Χαρίκλεια, και ήταν ένα από τα οκτώ αδέλφια που αποτελούσαν αυτή την κωνσταντινουπολίτικη οικογένεια. Καθρέφτης με επίχρυσο σκαλιστό πλαίσιο, ξύλο Κομόδα με μεταλλικό διάκοσμο, ξύλο

3 1 1

2 2

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

1. 2. 3.

4. 5. 6.

—

Τάκης Καλμούχος (1895-1961), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, μολύβι σε χαρτί, 13 Οκτωβρίου 1927 Ευθύμιος Παπαδημητρίου (1895-1958), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, μελάνι σε χαρτί Γιάννης Κεφαλληνός (1894-1957), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, χαρακτικό

Γιάννης Κεφαλληνός (1894-1957), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, μολύβι σε χαρτί Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, μολύβι και μελάνι σε χαρτί, Δεκέμβριος 1923 Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου (1889-1963), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, μολύβι και κηρομπογιά σε χαρτί, 1932

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

2. 3. 4. 5.

6. 7. 8. 9. 10.

Ζευγάρι στρογγυλά γυαλιά του ποιητή με σκελετό από ταρταρούγα. Αντίγραφο αυθεντικού ζευγαριού που βρίσκεται στην κατοχή της Συλλογής Χαριτάτου. Κομπολόι Θήκη για κάρτες επισκεπτηρίου με τα αρχικά της Χαρίκλειας Καβάφη (το γένος Φωτιάδη) Tαμπακιέρα με τα αρχικά του Κ. Π. Καβάφη, ασήμι Πακέτο τσιγάρων Irma Cigarettes, A. G. Coussis & Co., Cairo-Malta, μάρκα που προτιμούσε ο Κ. Π. Καβάφης Πίπα καπνού σε μεταξωτή θήκη Πίπα καπνού Σταχτοδοχείο, μπρούντζος Βάζο με καπάκι, μπρούντζος Κόκκαλο βιβλιοδεσίας

11. 12.

—

Γραφείο Κ. Π. Καβάφη, Ποιήματα, εκδόσεις Αλεξανδρινής Τέχνης, 1935. Πρώτη έκδοση των καβαφικών ποιημάτων, σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου. Εκτύπωση σε ιαπωνικό χαρτί Super Nacré, αρίθμηση 6/30.

Ιαπωνικά βάζα Satsuma, ζεύγος Eυγενική παραχώρηση του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου από την Ιδιωτική Συλλογή του Ιαπωνικό πιάτο Satsuma, 19ος αιώνας Eυγενική παραχώρηση του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου από την Ιδιωτική Συλλογή του Ιαπωνικό βάζο Satsuma Eυγενική παραχώρηση του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου από την Ιδιωτική Συλλογή του Πορσελάνινο βάζο με επίχρυση διακόσμηση

Πολυθρόνα με βελούδινη ταπετσαρία

1 3

2 5 7 1 3 4 6 8 9 10

1 2

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

1. 2. 3. 4. 5. 6.

—

Γ.

1. 2.

Κηροπήγιο, μπρούντζος Κηροπήγια, μπρούντζος και χαλκός, ζεύγος Πιατάκι κηροπηγίου χωρίς βάση, τέσσερα τεμάχια Βάζα, μπρούντζος, ζεύγος Επιτραπέζιο φωτιστικό, μέταλλο Κομόδα με μεταλικό διάκοσμο, ξύλο

Αγαλματίδιο γυναίκας με δοχείο, μπρούντζος Διακοσμητική ανθοστήλη, μάρμαρο

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ 1. 2. 3. 4. 5.

Tραπεζάκια, ξύλο και φίλντισι, ζεύγος Τραπεζάκι παραλληλόγραμμο, ξύλο και φίλντισι Αναλόγιο ανάγνωσης Κορανίου, ξύλο και φίλντισι Τραπεζάκι, ξύλο και κεραμική επιφάνεια Τραπεζάκι οκτάγωνο, ξύλο και φίλντισι

1. 2.

Διακοσμητική ανθοστήλη, μάρμαρο Eυγενική παραχώρηση του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου από την Ιδιωτική Συλλογή του Χαλί με λευκά κρόσσια, προέλευση: Τουρκία

—

Γ.

Η ΑΘΉΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

Ο Καβάφης είχε μια περίπλοκη και κάπως αμφιλεγόμενη σχέση με την Αθήνα, μια πόλη που τη σεβόταν μεν, αλλά με μια ελαφρώς φαναριώτικη υπεροψία. «Αγαπώ τόσῳ πολύ τας Αθήνας» έγραφε σε μια επιστολή του το 1903. Η Αθήνα αναμφίβολα τον γοήτευε. Έβλεπε την ελλαδική πρωτεύουσα ως εφαλτήριο της ποιητικής του αναγνώρισης και αναζητούσε απεγνωσμένα την κριτική επιδοκιμασία των Αθηναίων αναγνωστών του. Το αθηναϊκό λογοτεχνικό κατεστημένο εναντιώθηκε και συγχρόνως εξύμνησε τον ποιητή, προκαλώντας τον να προωθήσει ενεργά τη φήμη του και να καλλιεργήσει στρατηγικές συμμαχίες. Φτάνοντας στο τέλος της ζωής του, ο Καβάφης είχε καταφέρει να καθιερωθεί ως έγκριτος Έλληνας ποιητής, με φήμη ισάξια των Αθηναίων ομοτέχνων του. Ωστόσο, αυτό το επίτευγμα επισκιάστηκε τελικά από τα βάσανα με τα οποία ταυτίστηκε στη ζωή του η Αθήνα στα ύστερά του χρόνια. Ενώ τα δύο πρώτα ταξίδια του Καβάφη στην Αθήνα, το 1901 και το 1903, ήταν συναρπαστικά και γεμάτα ανακαλύψεις, οι δύο τελευταίες επισκέψεις του στην πόλη είχαν τελείως διαφορετικό χαρακτήρα. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα τον Αύγουστο του 1905, το έκανε για να επισκεφθεί τον ετοιμοθάνατο αδελφό του, Αλέξανδρο, ο οποίος είχε προσβληθεί από τυφοειδή πυρετό. Και όταν ο ποιητής επέστρεψε ξανά το 1932, είχε διαγνωστεί με καρκίνο στον λαιμό και υποβλήθηκε σε τραχειοτομή στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. Η ύστατη αθηναϊκή υποδοχή του Καβάφη χαρακτηρίστηκε από εκδηλώσεις λατρείας και συμπάθειας, μια καθυστερημένη αλλά γλυκόπικρη επικύρωση της καλπάζουσας λογοτεχνικής επιτυχίας του. Το γεγονός ότι τα σωζόμενα αρχεία του θα έβρισκαν εντέλει ένα μόνιμο απάγκιο στην Αθήνα σηματοδοτεί τον απώτατο θρίαμβό του στον κόσμο των Ελληνικών Γραμμάτων, εδραιώνοντας την αδιαμφισβήτητη πλέον θέση του ως κορυφαίου ποιητή της Ελλάδας.

“I went to Athens—as to a Mecca—decided to like it and I kept my word to myself. …In all this, I assure you I was not activated by patriotism. I simply let myself be guided—as I like to do at times—by Sentiment and Illusion.”

Επιμέλεια έκθεσης: Peter Jeffreys, Αναπληρωτής Καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστόνης Gonda Van Steen, Καθηγήτρια, έδρα Κοραής στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών και στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του King’s College στο Λονδίνο

[«Επήγα στας Αθήνας –ωσάν να επήγαινα σε μια Μέκκα– αποφασισμένος να μ’ αρέσει, κι εκράτησα τον λόγο μου. […] Σε διαβεβαιώ πως σ’ όλο αυτό δεν με παρέσυρε ο πατριωτισμός. Αφέθηκα απλώς να με καθοδηγήσουν –όπως αρέσκομαι κατά καιρούς να κάμω– το Συναίσθημα και η Πλάνη».] (Από προσχέδιο επιστολής γραμμένης στα αγγλικά του Κ. Π. Καβάφη στη Μαριγώ Καβάφη, γυναίκα του εξαδέλφου του, Ιωάννη, 1902)

Η ΑΘΉΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ 1.

3. 4.

Επιστολή προς τον Καβάφη της Αμαλίας Πάππου (το γένος Πιταρίδη), νονάς και εξαδέλφης του ποιητή, με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου 1883. Η Πάππου σχολιάζει το ενδιαφέρον του ποιητή για τη δημοσιογραφία και την πολιτική, αποθαρρύνοντάς τον και από τις δύο αυτές επιλογές σταδιοδρομίας. Ο Καβάφης θα επισκεφθεί τη νονά του στο πλαίσιο του ταξιδιού του στην Αθήνα το 1901. Σελίδα από το ταξιδιωτικό ημερολόγιο που κράτησε ο Καβάφης κατά τη διάρκεια του πρώτου του ταξιδιού στην Ελλάδα, το 1901. Στις 16 Ιουνίου καταγράφει την αναχώρησή του από το νησί της Δήλου (Ρήνεια), όπου το πλοίο είχε παραμείνει σε καραντίνα πριν από τον κατάπλου στον Πειραιά. Στο πρόγραμμα του Καβάφη ήταν επίσης και μια επίσκεψη στην Πάτρα. Τιμολόγιο που εκδόθηκε από το ξενοδοχείο Grand Hôtel Splendid για την επταήμερη διαμονή του Καβάφη στην Αθήνα τον Ιούλιο του 1903. Σελίδα από το πρόγραμμα για την παράσταση της κωμικής όπερας Les Mousquetaires au couvent (Οι σωματοφύλακες της μονής), από γαλλικό θίασο, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Bizet-Dufaure, στο Θέατρο Φαλήρου (9/22 Ιουλίου 1901). Ο Καβάφης απέκτησε αυτό το θεατρικό πρόγραμμα στο πλαίσιο της επίσκεψής του στην Αθήνα το 1901. Κάρτα εισόδου του Καβάφη για την Αθηναϊκή Λέσχη, με έναρξη ισχύος από τις 17/30 Ιουλίου 1903. Η Αθηναϊκή Λέσχη ιδρύθηκε το 1875, έχοντας ως πρότυπο τις αντίστοιχες βρετανικές λέσχες για κυρίους. Παρείχε στα μέλη της ψυχαγωγικές και αθλητικές δραστηριότητες. Επιστολή του Γρηγορίου Ξενόπουλου (1867-1951) προς τον Καβάφη. Ο Ξενόπουλος, κριτικός, θεατρικός συγγραφέας, μυθιστοριογράφος και εκδότης του περιοδικού Νέα Εστία (1927-1934), έγραψε την πρώτη σημαντική κριτική για τον ποιητή σε αθηναϊκό περιοδικό, η οποία σηματοδότησε την είσοδό του στον κόσμο των ελληνικών γραμμάτων. Στη συγκεκριμένη επιστολή, με ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1906, ο Ξενόπουλος ρωτάει τον Καβάφη αν σκοπεύει να επισκεφθεί την Ελλάδα με αφορμή τη Μεσολυμπιάδα του ίδιου έτους, καθώς και αν έχει συνθέσει νέα ποιήματα.

10.

11.

12.

Η πρώτη σελίδα του ημερολογίου που κράτησε ο Καβάφης κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα το 1905, όπου καταγράφει την ασθένεια και τον θάνατο του αδελφού του, Αλέξανδρου. Στο ημερολόγιο, που έχει καταχωρήσεις τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά, ο Καβάφης κατηγορεί τους γιατρούς του νοσοκομείου για λανθασμένους χειρισμούς στην περίπτωση του αδελφού του. Η νεκρολογία του Αλέξανδρου Καβάφη, που δημοσιεύτηκε στην αλεξανδρινή εφημερίδα Ταχυδρόμος στις 23 Αυγούστου/5 Σεπτεμβρίου του 1905. Ο Αλέξανδρος (γενν. 1856) πέθανε από τυφοειδή πυρετό στις 21 Αυγούστου και τάφηκε στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Επιστολή του πολιτικού και μαχητικού συγγραφέα Ίωνα Δραγούμη (1878-1920) προς τον Καβάφη, με ημερομηνία 16 Μαρτίου 1911. Ο Δραγούμης κάνει αναφορά στη διάσημη ηθοποιό και θιασάρχισσα Μαρίκα Κοτοπούλη και εκφράζει την επιθυμία του να τη συστήσει στον ποιητή. Σημείωμα του Γεώργιου Χαριτάκη σε καρτ ποστάλ, με ημερομηνία 2 Αυγούστου 1915, στο οποίο μεταφέρει τα καλά λόγια του Κωστή Παλαμά για το έργο του Καβάφη. Ο Χαριτάκης (1885-1943) ήταν νομικός και οικονομολόγος με ενεργή παρουσία στην πολιτική και στα ελληνικά γράμματα. Η πρώτη σελίδα επιστολής του Καβάφη προς τον Μάριο Βαϊάνο, με ημερομηνία 14 Απριλίου 1925, στην οποία ο ποιητής αναφέρεται εγκωμιαστικά στον πεζογράφο, ποιητή και μεταφραστή Κωνσταντίνο Θεοτόκη (1872-1923). Ο Βαϊάνος (1905;-1975) ήταν κριτικός, ποιητής και δημοσιογράφος. Σατιρικό σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση που απεικονίζει την «αποθέωση» του Καβάφη. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φιλική Εταιρία (1925) σε απάντηση του ειδικού τεύχους της Νέας Τέχνης, του 1924, που ήταν αφιερωμένο στον ποιητή. Το πρωτότυπο τεκμήριο ανήκει στη συλλογή του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης).

Η ΑΘΉΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ 13.

14.

15.

16.

17.

18. 19.

Επιστολή προς τον Καβάφη του ποιητή, πεζογράφου και θεατρικού συγγραφέα Άγγελου Σικελιανού (1884-1951), που μαζί με τη σύζυγό του Eva Palmer οργάνωσαν τις Δελφικές Εορτές του 1927 και του 1930. Στην επιστολή αυτή, με ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1925, ο Σικελιανός εκφράζει τη συγκίνησή του για τα ποιήματα που του έστειλε ο Καβάφης. Πρόγραμμα διάλεξης της Mme J. Barthe d’Yvermont για τη νεοελληνική λογοτεχνία, που πραγματοποιήθηκε στις 28 Απριλίου 1926 στο Θέατρο Απόλλων της Αθήνας και στην οποία έγινε αναφορά και στην ποίηση του Καβάφη. Στη βραδιά παρουσιάστηκαν διάφορα λογοτεχνικά είδη και έγιναν απαγγελίες ποιημάτων της Μυρτιώτισσας (Θεώνη Δρακοπούλου). Επιστολή από τον Δημήτρη Μητρόπουλο, με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1926, στην οποία ζητά από τον Καβάφη γαλλικές μεταφράσεις ποιημάτων του για να συνοδεύσουν μουσικές συνθέσεις του. Ο Μητρόπουλος (1896-1960) ήταν μαέστρος, πιανίστας και συνθέτης. Η πρωτότυπη επιστολή ανήκει στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής. Έντυπη έκδοση του έργου 10 Inventions του Δημήτρη Μητρόπουλου, με μελοποιήσεις καβαφικών ποιημάτων από τον συνθέτη. Η πρώτη σελίδα φέρει έντυπη αφιέρωση στον Άλκη Θρύλο (Ελένη Ουράνη) και η τρίτη σελίδα χειρόγραφη αφιέρωση στον Καβάφη, με ημερομηνία 9 Ιουνίου 1927. Το έργο παρουσιάστηκε σε δεξίωση προς τιμήν του ποιητή το 1932, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα. Επιστολή του ποιητή και κριτικού Τέλλου Άγρα (1899-1944) προς τον Καβάφη, με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου 1927, γραμμένη σε επιστολόχαρτο του Υπουργείου Γεωργίας. Ο Άγρας σχολιάζει εκτενώς το ποιητικό έργο του Καβάφη, επισημαίνοντας δημοσιεύσεις και κάνοντας αναφορά σε συγκεκριμένα ποιήματα. Επιστολή προς τον Καβάφη του ποιητή και κοσμήτορα της Βιβλιοθήκης της Βουλής Μιλτιάδη Μαλακάση (1869-1943), με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1929, στην οποία εκφράζει τον θαυμασμό του για το έργο του Καβάφη. Επιστολή που αναφέρεται στην υγεία του Καβάφη, με ημερομηνία 30 Ιουλίου 1932, γραμμένη από τον ποιητή και διανοούμενο Ναπολέοντα Λαπαθιώτη (1888-1944), ο οποίος γνώρισε τον Καβάφη το 1917 ενόσω διέμενε στην Αίγυπτο. Ο Λαπαθιώτης, ομοφυλόφιλος ποιητής και ο ίδιος, παρέμεινε σθεναρός υπερασπιστής της ποιητικής του Καβάφη απέναντι στους Αθηναίους επικριτές του.

17 18

21 22

20.

21. 22.

23.

24.

29.

Επιστολή του Καβάφη προς τον Αντώνη Μπενάκη, με ημερομηνία 1η Αυγούστου 1932, γραμμένη στο διάστημα που ο ποιητής υποβαλλόταν σε θεραπεία για τον καρκίνο στον λάρυγγα, στην Αθήνα. Ο Καβάφης δηλώνει την προτίμησή του για ανάρρωση στην κλινική Ασημακοπούλου και ζητά από τον Μπενάκη να τον επισκεφθεί εκεί. Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη, Αρ. Εισαγωγής 37/16. Σημείωμα του Καβάφη από την περίοδο της ασθένειάς του, όταν δεν μπορούσε πλέον να μιλήσει. Γραμμένο σε επιστολόχαρτο του Hôtel Cosmopolite στην Αθήνα, αναφέρει: «Επιτέλους θα επανέρθει η φωνή, αλλά μπορεί ν’ αργήσει». Απόκομμα από την αθηναϊκή εφημερίδα Δημοκρατία, με άρθρο του Γιώργου Κοτζιούλα που έχει τίτλο «Ο “Κύκλος” για τον Καβάφη» και το οποίο παρουσιάζει το ειδικό τεύχος του αθηναϊκού περιοδικού Ο Κύκλος που ήταν αφιερωμένο στην ποίηση του Καβάφη. Τηλεγράφημα με ημερομηνία 29 Απριλίου 1933 –ημέρα του θανάτου του Καβάφη– στο οποίο ο Αντώνης Μπενάκης εκφράζει τα συλλυπητήριά του στον Αλέκο Σεγκόπουλο.

(24-28) Εκδόσεις διακεκριμένων Αθηναίων ποιητών και πεζογράφων με χειρόγραφες αφιερώσεις τους στον Καβάφη. Ο Άγγελος Σικελιανός του αφιέρωσε τον Τελευταίο Ορφικό Διθύραμβο (1932), ο Κώστας Καρυωτάκης τα Νηπενθή (1921), ο Μιλτιάδης Μαλακάσης τα Αντίφωνα (1931), ο Γιώργος Θεοτοκάς τις Ώρες αργίας (1931) και η Γαλάτεια Καζαντζάκη το 11 π.μ.-1 μ.μ. κι’ άλλα διηγήματα (1929). Σελίδες από το ειδικό τεύχος του αθηναϊκού περιοδικού Νέα Τέχνη που ήταν αφιερωμένο στον Καβάφη (1924) και το οποίο εξέδιδε ο Μάριος Βαϊάνος. Το τεύχος αυτό σηματοδοτεί μια τομή στην ανοδική φήμη του Καβάφη στην Αθήνα. Περιέχει μια επιλογή ποιημάτων του, σχόλια από Αθηναίους, Αλεξανδρινούς και ξένους κριτικούς, ποιητικές μιμήσεις του, καλλιτεχνικά σκίτσα, καθώς επίσης βιογραφικό και αυτοβιογραφικό σημείωμα. Το πρωτότυπο τεκμήριο ανήκει στη συλλογή του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης).

24 34

ΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΤΉΡΙΟ

Το Αναγνωστήριο αποτελεί τον χώρο συνάντησης του κοινού με το φυσικό αρχείο Καβάφη. Στον χώρο αυτόν φιλοξενούνται δύο ενότητες έργων τέχνης. Στην ενότητα «Προσωπογραφίες του Καβάφη» παρουσιάζεται ο Αλεξανδρινός ποιητής μέσα από τη ματιά σπουδαίων καλλιτεχνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό, σε έξι ιδιαίτερες προσωπογραφίες από τους Νίκο Εγγονόπουλο, David Levine, Γιώργο Ιωάννου, Σωτήρη Σόρογκα, Άρια Κομιανού και Γιάννη Κυριακίδη. Από την άλλη, η ενότητα «Αιγυπτιώτες ζωγράφοι» μας καλεί να φανταστούμε την καθημερινότητα στην Αλεξάνδρεια της εποχής του Κ. Π. Καβάφη, μέσα από δέκα έργα τέχνης σύγχρονων του ποιητή ζωγράφων από την Αίγυπτο, που αποτυπώνουν στιγμιότυπα της ζωής στην πόλη όπου γεννήθηκε και έζησε ο ίδιος.

A. B.

ΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΤΉΡΙΟ

1. 2. 3. 4. 5. 6.

—

Α. ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΊΕΣ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ

ΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΤΉΡΙΟ

Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985), O Καβάφης, αυγοτέμπερα σε ξύλο, 1948 David Levine (1926-2009), Κ. Π. Καβάφης, μελάνι σε χαρτί, 1972 © Matthew and Eve Levine Γιώργος Ιωάννου (1926-2017), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, λάδι σε καμβά, Ιούνιος 1983 Άρια Κομιανού (1938-2015), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, ξυλογραφία, 1983 Σωτήρης Σόρογκας (γενν. 1936), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, ξυλομπογιά και μολύβι σε επεξεργασμένο (καμένο) χαρτί, 1983 Γιάννης Κυριακίδης (γενν. 1940), Προσωπογραφία Κ. Π. Καβάφη, χαρακτικό, 2018

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Β. ΑΙΓΥΠΤΙΏΤΕΣ ΖΩΓΡΆΦΟΙ

—

Νικόλαος Γώγος (1898-1974), Περίπατος στον κήπο με φυλλωσιές, μικτή τεχνική σε χαρτί Θάλεια Φλωρά-Καραβία (1871-1960), Τοπίο στον Νείλο, ελαιογραφία σε καμβά Τάκης Καλμούχος (1895-1961), Θαλασσογραφία – Καράβια, υδατογραφία σε χαρτί Νικόλαος Γώγος, Δύο φιγούρες που βαδίζουν στον ήλιο, μικτή τεχνική σε χαρτί Νικόλαος Γώγος, Προσωπογραφία ανδρός σε στιγμή εργασίας, μικτή τεχνική υδατογραφίας Νικόλαος Γώγος, Τοπίο στην έρημο με δένδρα και σπίτια, υδατογραφία σε χαρτί Νικόλαος Γώγος, Δρόμος με κτίρια στην Αλεξάνδρεια, ελαιογραφία σε χαρτόνι Νικόλαος Γώγος, Συστάδα με φοίνικες, ελαιογραφία σε χαρτόνι Νικόλαος Γώγος, Δένδρα στην παιδική χαρά, υδατογραφία σε χαρτί Νικόλαος Γώγος, Περίπατος νεαρού με ηλικιωμένο άνδρα σε δρόμο της Αλεξάνδρειας, μικτή τεχνική σε χαρτί Eυγενική παραχώρηση του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου από την Ιδιωτική Συλλογή του (εκθέματα 1-10)

6 5

ΙΔΡΥΜΑ ΩΝΑΣΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

ONASSIS CULTURE

Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου Πρόεδρος Δ.Σ. Κωνσταντίνος Γραμμένος Αντιπρόεδρος Δ.Σ.

Δημήτρης Θεοδωρόπουλος Deputy Director of Culture

Dennis Μ. Houston Αντιπρόεδρος Δ.Σ.

ONASSIS EDUCATION

Florian Marxer Αντιπρόεδρος Δ.Σ.

Έφη Τσιότσιου Executive Director & Director of Education Μαριάννα Χριστοφή Project Development Manager

Στέφανος Π. Ταμβάκης Μέλος Δ.Σ.

Αγγελική Μούσιου Cavafy Archive Researcher

Μιχαήλ-Σπυρίδων Σωτήρχος Μέλος Δ.Σ.

Ελεάννα Σεμιτέλου Educational Projects Coordinator

Simon Critchley Μέλος Δ.Σ. Karen Brooks Hopkins Μέλος Δ.Σ. James Stavridis Μέλος Δ.Σ. Paul Holdengräber Μέλος Δ.Σ. Νικόλαος Καραμούζης Μέλος Δ.Σ. Παναγιώτης Τουλιάτος Μέλος Δ.Σ. Μαίρη Καραγιάννη-Μιχαλοπούλου Μέλος Δ.Σ. Ελένη Παναγιωταρέα Μέλος Δ.Σ. Κωνσταντίνος Μπίκας Μέλος Δ.Σ.

Αφροδίτη Παναγιωτάκου Director of Culture

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΕΚΘΕΣΗΣ/ΕΡΓΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

Peter Jeffreys Αναπληρωτής Καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστόνης

Στάθης Γουργουρής Kαθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης Μαρία Μπολέτση Καθηγήτρια Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και Επίκουρη Καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν

Αμαλία Παππά Αναπληρώτρια Γενική Διευθύντρια στα Γενικά Αρχεία του Κράτους Gonda Van Steen Καθηγήτρια, έδρα Κοραής στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών και στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του King’s College στο Λονδίνο

Μάρθα Βασιλειάδη Επίκουρη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Bart Soethaert Επιστημονικός Υπεύθυνος (Principal Investigator) στο ερευνητικό πρόγραμμα αριστείας “Temporal Communities: Doing Literature in a Global Perspective” (EXC 2020) και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου Aμαλία Παππά Αναπληρώτρια Γενική Διευθύντρια στα Γενικά Αρχεία του Κράτους Peter Jeffreys Αναπληρωτής Καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστόνης Χριστίνα Ντουνιά Ομότιμη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) Τάκης Καγιαλής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Vicente Fernández González Aναπληρωτής Kαθηγητής Μετάφρασης και Διερμηνείας Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγα

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Μελέτη — Επιμέλεια Flux-office: Εύα Μανιδάκη Θανάσης Δεμίρης Ευθύμης Δούγκας Συνεργάτες Flux-office Ισμήνη Λίντχορστ, Ελένη Αραποστάθη Μελέτη φωτισμού Ελευθερία Ντεκώ Κατασκευή εκθεσιακών μονάδων Sirigos Deluxe Furniture Κατασκευή ειδικών φωτισμών Αθανάσιος Καλκάνης Υπεύθυνες συντήρησης έργων τέχνης Athens Art Conservation: Αρχοντία Αδαμοπούλου Ευγενία Σταματοπούλου Ανάρτηση έργων τέχνης Χρήστος Στεφανίδης Τεχνικός σύμβουλος Παντελής Στεφανής Συντονισμός έργου Μαριάννα Χριστοφή Βλάσης Αδρακτάς Ρέντης Ελεάννα Σεμιτέλου Ανάδοχος αποκατάστασης κτιρίου Κ. Η. Παπαδόπουλος Μ.Ε.Π.Ε.

ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ

Διεύθυνση Φρυνίχου 16Β Πλάκα, 105 58 Ημέρες και ώρες λειτουργίας Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο 11:00-18:00 Είσοδος ελεύθερη E-mail cavafyarchive@onassis.org

Διεύθυνση έκδοσης Αφροδίτη Παναγιωτάκου Σύμβουλοι έκδοσης Δημήτρης Θεοδωρόπουλος, Έφη Τσιότσιου, Δημήτρης Δρίβας, Αλέξανδρος Ρουκουτάκης Καλλιτεχνική επιμέλεια έκδοσης Χρήστος Σαρρής Επιμέλεια έκδοσης Μαριάννα Χριστοφή Συντονισμός έκδοσης Χριστίνα Κοσμόγλου Σχεδιασμός έκδοσης Γεωργία Λεοντάρα Συντονισμός υλικών Ελισάβετ Πανταζή Κειμενογραφική επιμέλεια Μαργαρίτα Γραμματικού Μεταφράσεις – Επιμέλεια κειμένων Βασίλης Δουβίτσας Υπεύθυνος παραγωγής Γιάννης Αλεξανδρόπουλος © 2023—24, Onassis Foundation

onassis.org

—

cavafy.onassis.org