K Documentaire fotografie
Door Sandra Zuiderduin
Verhalenverteller Rob Hornstra laat zien wat er in de wereld gebeurt
‘Met mijn beelden wil ik vooroordelen ontkrachten’ Hoe het kan dat juist híj beroemd werd met zijn documentaire fotografie, heeft hij nog niet helemaal ontrafeld. Maar dat Rob Hornstra verhalen goed in beeld kan brengen, heeft dit jonge talent met zijn langlopende projecten in onder meer IJsland, Nederland en Rusland inmiddels wel bewezen. Op de kunstacademie studeerde hij cum laude af door zijn boek ‘Communism & Cowgirls’ in oplage te drukken en daarmee de Dutch Academy Award te winnen. Niet verwonderlijk dat zijn volgende fotoboeken, ondanks de toenemende oplages, steeds sneller uitverkocht raakten en menigmaal voor nationale en internationale prijzen genomineerd werden. Opvallend is dat Hornstra zichzelf desondanks niet zozeer ziet als fotograaf, maar eerder als documentairemaker
en verhalenverteller. “Ik wil dat mijn verhalen goed aankomen en daar haal ik mijn voldoening uit. Wat natuurlijk
Rob Hornstra. Foto Marieke Wijntjes.
niet wegneemt dat ik fotografie een geweldig hulpmiddel vind. Het mooie aan fotografie is dat het veel meer aan
In de avondschemering keren de koeien terug naar Krasni Vostok, een klein dorpje in de Kaukasische republiek Karatsjaj Tsjerkessië. De voormalige kolchoz heet tegenwoordig Agrofarm en is de enige werkgever van het dorp. Vrijwel alle jongeren vertrekken naar de stad nadat ze de basisschool hebben afgerond. Uit: On the other side of the mountains (2010).
7
Aleksandra Artamonova uit Tsjeljabinsk met haar onderscheidingen die ze ontving gedurende haar diensttijd in de tractorfabriek. Uit: Communism & Cowgirls (2004).
de verbeelding overlaat. En dat vind ik krankzinnig fascinerend. Maar ik bedoel ermee te zeggen dat ik niet fotografeer om het geld of om er zelf beroemd mee te worden, maar om mensen bewust te maken van wat er in de wereld gebeurt. Met mijn beelden wil ik verhalen vertellen en vooroordelen ontkrachten. Daarom heb ik niet zoveel met één foto, het gaat om het project waarmee ik iets wil overbrengen.”
Het nieuwe tankstation van Flateyri. In oktober 1995 werden de inwoners van Flateyri opgeschrikt door een enorme lawine die de helft van het dorp verwoestte. Daarbij vonden 16 mensen de dood. Ook het tankstation werd verwoest. Het dorp wordt nu beschermd door een hoge zandmuur, die een volgende lawine moet breken. Uit: Roots of the Rúntur (2006).
Slow journalism Reden temeer om voor ‘The Sochi Project’ de samenwerking met filmmaker en tekstschrijver Arnold van Bruggen te zoeken. “Zijn teksten en mijn foto’s moeten los van elkaar staan zodat mensen dwarsverbanden gaan leggen en het nog beter gaan snappen.” Een manier van werken die hij zelf vaak ‘slow journalism’ noemt. Maar helaas ook een manier die maar weinig ruimte in traditionele media
krijgt, getuige het feit dat hun krant ‘On the other side of the mountains’ onverkoopbaar bleek. Vreemd genoeg is de ongepubliceerde krant wel onlangs genomineerd voor de Zilveren Camera Prijs en de Magnum Expression Award. “Dus er is wel erkenning, alleen geen ruimte in de traditionele media.” Een contradictie die bij hem alleen maar meer passie voor documentaire fotografie aanwakkert.
De broertjes Zasjrikwa (17) en Edrese (14) wonen in de Kodori-vallei, een afgelegen berggebied op de grens van Abchazië en Georgië. In augustus 2008 veroverde Abchazië de officieel gedemilitariseerde Kodori-vallei. Enkele families lieten zich niet verjagen: ‘Wij zijn bergmensen, grenzen betekenen voor ons niet veel.’ Uit: Empty land, Promised land, Forbidden land (2010).
Hoewel hij verder weinig met techniek en het maken van dé beste foto bezig is, heeft Hornstra door de jaren heen toch een eigen stijl ontwikkeld. “Men zegt wel eens dat mijn werk zich kenmerkt door een gestileerde rauwheid, met een grote dosis inhoudelijk engagement. Zelf zie ik het meer als een verlengstuk van hoe ik kijk naar iets. In mijn fotografie gaat het niet zozeer om de persoon, maar om de setting eromheen. Daar haal je veel meer
Meer dan veertig jaar werkte Aleksander Zelekson (62) in Nizjny Novgorod als arbeider in de metaalfabriek en als vrijwilliger bij de politie. Af en toe houdt hij nog wel eens een automobilist aan die asociaal rijgedrag vertoont: ‘Ze kunnen niet zonder me’. Uit: 101 Billionaires (2008).
informatie uit. Daarnaast zie je in mijn fotografie niet veel schaduwen, omdat ik mijn flitser gebruik om dat te neutraliseren. Schaduwen leiden alleen maar af. Net als onscherpte overigens, wat je dus ook maar weinig in mijn foto’s terugziet.” Daarnaast is zijn werkwijze niet bepaald gebruikelijk in de fotografenbranche. “Ik werk met 4 bij 5 inch camera, een middenformaat camera en een hele grote
flitser. Apparatuur die erg zwaar is waardoor ik vrij langzaam werk.” Hoewel hij veel meemaakt, vooral tijdens zijn reizen aan Sochi, valt het hem gek genoeg nooit zwaar. “We gaan af en toe naar gebieden waar je de gebeurtenissen niet vooraf kunt voorspellen, maar ik laat me er nooit door uit het veld slaan. Ik ben niet snel van iets onder de indruk en stap er vrij snel en makkelijk overheen. En juist daardoor kan ik er zo open en onbevangen
Biografie Rob Hornstra
8
Rob Hornstra wordt op 14 maart 1975 geboren in Borne en groeit op in een beschermd milieu in Twente. Zijn passie voor fotografie begint al op jonge leeftijd. Aan de baan gekluisterd bij schaatswedstrijden houdt Hornstra ervan om schaatswedstrijden in beeld te brengen. In eerste instantie als hobby, totdat hij soortgelijke foto’s terugziet in een regionaal dagblad en denkt het beter te kunnen. Hij stuurt zijn foto’s op en ze worden geplaatst. Het is zijn allereerste kennismaking met het professionele fotografenvak.
nemen zijn fotografische werken steeds serieuzere vormen aan en hij besluit zijn (cum laude) afstuderen in 2004 groots aan te pakken. Zijn afstudeerproject en tevens zijn eerste boek verhaalt over de eerste generatie jongeren die opgroeit na de val van het communisme. ‘Communism & Cowgirls’, dat hij in eigen beheer uitgeeft, verschijnt in een oplage van 250 stuks. Het maakt Hornstra de eerste student op een kunstacademie die afstudeert met een boek in oplage. Bovendien wint hij hiermee de Dutch Photo Academy Award.
Toch verdwijnt de interesse in fotografie en schaatsen hierna een tijdje naar de achtergrond. Hij maakt zijn HAVO en VWO af en moet daarna van zijn ouders een echt vak gaan leren. Zonder hun medeweten meldt hij zich aan bij de kunstacademie, maar dat mislukt en hij besluit alsnog om naar de Hogeschool van Utrecht te gaan. Van 1994 tot 1998 studeert Hornstra daar Sociaal Juridische Dienstverlening. Hij loopt stage bij de reclassering in Utrecht, waar hij na zijn studie blijft werken.
Sinds zijn afstuderen werkt Hornstra aan langlopende documentaire projecten, zowel dicht bij huis als aan de andere kant van de wereld. Zo gaat hij in opdracht van het International Photography Research Netwerk (IPRN) op pad om het veranderde gezicht van IJsland te documenteren. Het boek ‘Roots of the Rúntur’ (2006) dat hij naar aanleiding hiervan uitgeeft, verschijnt in een oplage van 500 exemplaren. Tevens begint hij aan een nieuw project over de Utrechts volkswijk Ondiep.
Maar eigenlijk weet hij dan al dat hier zijn hart niet ligt en Hornstra vertrekt alsnog naar de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht om Fotografische Vormgeving te studeren. Ondertussen
Voor zijn derde boek reist Hornstra meerdere keren naar afgelegen plaatsen in de voormalige Sovjet-Unie. Dit resulteert in ‘101 Billionaires’ (2008), een titel die verwijst naar het jaarlijstje
met rijkste Russen dat wordt uitgegeven door het Russische Finans Magazine. Hornstra legt met zijn publicatie de keerzijde van deze medaille vast. Het boek verschijnt in een oplage van 1000 exemplaren – en later nog in een crisiseditie – en wordt genomineerd voor verschillende internationale prijzen, waaronder de New York Photo Awards en photo-eye Best Books 2008. In 2009 start hij samen met schrijver/filmmaker Arnold van Bruggen ‘The Sochi Project’, dat een atlas moet worden van documentaire fotografie, film en reportage over een wereld in verandering. Het Russische Sochi is het toneel van de Winterspelen in 2014 en dus staat daar van alles te gebeuren. Deze stad aan de Zwarte Zee ligt op de grens van Abchazië, met vlakbij verarmde deelrepublieken als Tsjetsjenië, Tsjerkessië en Noord-Ossetië. De oorlog tussen Georgië en Abchazië heeft zijn sporen nagelaten en de komst van de Olympische Spelen zullen het aanzien van de streek ingrijpend veranderen. In vijf jaar tijd gaan ze er regelmatig heen om de veranderingen vast te leggen, mensen te volgen die voor de nieuwbouw hun huizen uit moeten, datgene te registreren dat er straks niet meer is. Het is het eerste journalistieke project in Nederland dat grotendeels
wordt gefinancierd door private investeerders. Een 64 pagina’s tellende krant die hieruit voortvloeit, ‘On the other side of the mountains’ ontvangt een nominatie voor de Canon Award, een speciale prijs binnen de Zilveren Camera voor de beste en meest innovatieve fotoverhalen van 2010. Ook zijn boek ‘Empty land, Promised land, Forbidden land’ wordt door Photo-eye magazine geselecteerd als één van de beste fotoboeken van 2010. De eerste jaarpublicatie ‘Sanatorium’ (2009) wint de New York Photo Book Award. Naast zijn vrije werk maakt Hornstra ook documentaire series voor nationale en internationale kranten en tijdschriften, waaronder de Volkskrant, Vrij Nederland en Aperture Magazine. Ook neemt hij deel aan tal van (solo-) tentoonstellingen in binnen- en buitenland en is zijn werk in uiteenlopende private en publieke kunstcollecties, zoals die van het Maison européenne de la photographie in Parijs, terug te vinden. Naast zijn eigen werkzaamheden als documentairemaker is hij oprichter en artistiek leider van FOTODOK, een internationale tentoonstellingsplek voor documentaire fotografie in Utrecht. In 2009 heeft hij zijn werkzaamheden als artistiek leider neergelegd, omdat dit niet te combineren was met zijn eigen werk. m
9
Michail Karabelnikov (77) reist ieder jaar ruim 3.000 kilometer om op vakantie te kunnen gaan in Sochi. De kuststrook aan de Zwarte Zee rondom deze subtropische badplaats is al decennialang beroemd vanwege haar sanatoria. Ten tijde van de Sovjet Unie ontvingen jaarlijks miljoenen arbeiders een reisje naar één van deze sanatoria. Uit: Sanatorium (2009)
10
ingaan. Zo probeer ik grip te houden op het totaalplaatje en me niet te laten leiden door individuele emoties. Ik laat me nergens anders door leiden dan door mijzelf.”
tomeloze betrokkenheid met haast een kinderlijke verwondering toont, maar ook een serie onbetaalbare en ‘pure’ ervaringen opleverde.
Kinderlijke verwondering Zo ging het ook bij zijn project over de Utrechtse volkswijk Ondiep. Hij ging de wijk in om te fotograferen en besloot er zelfs te gaan wonen. Nu volgt hij zijn twee buurmannen die voor hem symbool staan voor de gehele wijk. “Het is heel makkelijk om van alles en nog wat te vinden over een volkswijk en mijn twee buurmannen”, zegt hij daarover, “maar misschien moet je er gewoon eens gaan wonen om het te kunnen ondervinden.” Een aanpak die een
Een andere indrukwekkende ervaring in zijn carrière tot nog toe is er één uit het Russische Tsjetsjenië. “Natuurlijk niet een plaats waar je voor je plezier heengaat, dachten we, dus we hadden ons goed voorbereid. Maar dat bleek echt heel erg mee te vallen. We ontmoetten enkele mannen die 6 jaar geleden nog in oorlog zaten en van wie ik me kon voorstellen dat ze helemaal kapot moesten zijn. Als je nagaat dat het gebied enkele jaren daarvoor nog helemaal plat lag. Maar
in plaats daarvan hadden ze de draad gewoon weer opgepakt en konden ze genieten van de muziek van Johnny Cash. Dat was het moment waarop ik me realiseerde dat dit nu precies mijn passie is: om met mijn foto’s de verkeerde beelden en vooroordelen die mensen hebben, te weerleggen.” Bovenstaand artikel is een fragment uit het boek Grote Fotografen, een initiatief van de Volkskrant. De boeken zijn los van elkaar of als onderdeel van een 20-delige box te bestellen. Meer informatie: www.vk.nl/grotefotografen
M