Μελέτες by Εκδόσεις Σαΐτα

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mélanges offerts à Anna Anastassiades-Syméonides à l’occasion de sa retraite

Επιστημονική επιμέλεια: Ζωή Γαβριηλίδου | Ανθή Ρεβυθιάδου

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Η Ζωή Γαβριηλίδου είναι Καθηγήτρια Θεωρητικής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας Δ.Π.Θ. Αποφοίτησε το 1994 από το Τμήμα Φιλολογίας Α.Π.Θ. με ειδίκευση στη γλωσσολογία και απέκτησε τη διδακτορική της διατριβή το 1997 από το Πανεπιστήμιο Paris ΧΙΙΙ. Έχει συγγράψει πέντε επιστημονικά βιβλία, ένα σχολικό εγχειρίδιο (Βιβλίο Γλώσσας Β Δημοτικού), έχει επιμεληθεί επιστημονικούς τόμους και πρακτικά συνεδρίων στην ελληνική, αγγλική και γαλλική, σειρά άρθρων σε επιστημονικά περιοδικά, ενώ υπήρξε μέλος της επιτροπής εμπειρογνωμόνων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων για την αναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών στο δημοτικό και στο γυμνάσιο και Επιστημονική Υπεύθυνη ερευνητικών έργων ΕΣΠΑ. Ιστοσελίδα: www.gavriilidou.gr

H Ανθή Ρεβυθιάδου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια (με γνωστικό αντικείμενο Φωνολογία) στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Α.Π.Θ. Σπούδασε ελληνική γλώσσα και φιλολογία στο ΑΠΘ (1989-1993) και έλαβε διδακτορικό δίπλωμα στη γλωσσολογία από το Πανεπιστήμιο του Leiden (Ολλανδία) το 1999. Το ίδιο έτος διεξήγαγε μεταδιδακτορική έρευνα στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης στο Άμχερστ, ενώ κατά το ακαδημαϊκό έτος 2000-2001 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης. Το διάστημα 2001-2009 υπήρξε μέλος ∆ΕΠ στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Έχει δημοσιεύσει 3 βιβλία και 50 περίπου εργασίες σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους. Έχει οργανώσει έρευνες πεδίου για τις ελληνικές διαλέκτους και έχει συμμετάσχει σε διάφορα ερευνητικά προγράμματα και επιστημονικά συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Ιστοσελίδα: www.lit.auth.gr/node/89

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Mélanges offerts à Anna Anastassiades-Syméonides à l’occasion de sa retraite Επιστημονική Επιμέλεια: Ζωή Γαβριηλίδου Ανθή Ρεβυθιάδου

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, συλλογικό έργο ISBN: 978-618-5040-57-4 Ιανουάριος 2014

Επιστημονική επιμέλεια:

Έργο εξωφύλλου:

Σελιδοποίηση:

Ζωή Γαβριηλίδου www.gavriilidou.gr Ανθή Ρεβυθιάδου www.lit.auth.gr/node/89 «Προστασία», 2012 (δίπτυχο), 60x130 εκ. Clara Fantini www.clarafantini.com Ηρακλής Λαμπαδαρίου www.lampadariou.eu

Σειρά: Γλώσσας Παράλληλοι: Θεωρία και διδακτικές προτάσεις Επιστημονική υπεύθυνη σειράς: Ζωή Γαβριηλίδου, www.gavriilidou.gr Εκδόσεις Σαΐτα Αθανασίου Διάκου 42, 652 01, Καβάλα Τ.: 2510 831856 Κ.: 6977 070729 e-mail: info@saitapublications.gr website: www.saitapublications.gr Σημείωση: οι γραμματοσειρές που χρησιμοποιήσαμε στο εξώφυλλο είναι προσφορά του Aka-Acid (www.aka-acid.com).

Άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική χρήση Όχι Παράγωγα έργα 3.0 Ελλάδα

Επιτρέπεται σε οποιονδήποτε αναγνώστη η αναπαραγωγή του έργου (ολική, μερική ή περιληπτική, με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο), η διανομή και η παρουσίαση στο κοινό υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις: αναφορά της πηγής προέλευσης, μη εμπορική χρήση του έργου. Επίσης, δεν μπορείτε να αλλοιώσετε, να τροποποιήσετε ή να δημιουργήσετε πάνω στο έργο αυτό. Αναλυτικές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη άδεια cc, μπορείτε να διαβάσετε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΕΠΙΠΕΔΟ/ MORPHOLOGIE ET SES INTERFACES WHEN EVALUATIVE MORPHOLOGY, PLURACTIONALITY AND ASPECT GET TANGLED UP: A CASE STUDY OF FRENCH SUFFIXED VERBS .................................................................................................................... 16 DANY AMIOT (UNIVERSITÉ DE LILLE 3 – STL UMR 6381 DU CNRS) DEJAN STOSIC (UNIVERSITÉ D’ARTOIS – GRAMMATICA EA 4521) ΛΕΞΕΙΣ ΜΕ ΑΝΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑΣ: H ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΘΕΤΩΝ ΜΕ ΑΝΤΙ- ............................................................................... 34 ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΕΥΘΥΜΙΟΥ (ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ) SUR LE STATUT THÉORIQUE DES SUBORDONNANTS ........................................................................................................... 50 GASTON GROSS (UNIVERSITÉ PARIS 13-CNRS) MOΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΑΦΗ ΓΛΩΣΣΩΝ: ΡΗΜΑΤΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΓΚΡΙΚΟ ΚΑΙ ΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑ ................................................................................................... 74 ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΑΛΛΗ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ) ΕΠΑΝΑΔΡΟΜΙΚΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΛΕΞΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ: ΜΟΡΦΟΦΩΝΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΔΟΜΕΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ............................................................................................. 93 ΑΝΘΗ ΡΕΒΥΘΙΑΔΟΥ (AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ)

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑ/ LEXICOLOGIE ÉTUDE CONTRASTIVE DES MÉTAPHORES CONCEPTUELLES EN GREC, EN FRANÇAIS ET EN ESPAGNOL: LE CAS DES AFFECTS ................. 112

GAVRIILIDOU ZOÉ (UNIVERSITÉ DÉMOCRITE DE THRACE) BLANCO XAVIER (UNIVERSITAT AUTÒNOMA DE BARCELONA) BUVET PIERRE-ANDRÉ (UNIVERSITÉ PARIS XIII) DÉCRIRE LE LEXIQUE EN DIACHRONIE: PROBLÈMES THÉORIQUES ET METHODOLOGIQUES .......................................................... 127 GÉRARD PETIT (UNIVERSITÉ DE PARIS OUEST, LDI, UNIVERSITÉ DE PARIS 13) QUELQUES REMARQUES SUR BÂTON(S), BRIQUE(S), PATATE(S) ET AUTRES « GRAND(S) FORMAT(S) »........................................ 152 MIREILLE PIOT (UNIVERSITÉ GRENOBLE ALPES, RARE) DÉCRIRE L’ÉTAT PSYCHOLOGIQUE DE <PEUR>................................................................................................................ 165 FREIDERIKOS VALETOPOULOS (UNIVERSITÉ DE POITIERS – FORELL EA 3816) ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΛΕΞΙΚΟΠΟΙΗΣΗ: ΑΝΑΨΗΛΑΦΩΝΤΑΣ ΜΙΑ ΑΜΦΙΣΒΗΤΟΥΜΕΝΗ ΣΧΕΣΗ ................................................ 179 ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΧΕΙΛΑ-ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ)

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ/ LINGUISTIQUE INFORMATIQUE FLEXION DES NOMS COMPOSES: PRINCIPES DE CODAGE .................................................................................................... 196 MICHEL MATHIEU-COLAS (LDI, UMR 7187, UNIVERSITÉ PARIS 13 – CNRS) ΓΙΑ ΜΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ............................................................................................ 211 ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΓΟΥΤΣΟΣ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ)

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

L’ÉVOLUTION DES DICTIONNAIRES ÉLECTRONIQUES ........................................................................................................ 232 TITA KYRIACOPOULOU & CLAUDE MARTINEAU (LIGM, UNIVERSITE PARIS-EST, LTT) Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗ/ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ ........................... 246 ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ & ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΤΑΝΤΟΣ (ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ)

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ - ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑΣ/ DIDACTIQUE DU GREC ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ............................................. 266 ΑΡΓΥΡΗΣ ΑΡΧΑΚΗΣ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ) ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ: ΣΧΟΛΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ, ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ....................................................... 279 ΆΝΝΑ ΙΟΡΔΑΝΙΔΟΥ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ) L’INDICE ORTHOGRAPHIQUE DANS L’ACCÈS LEXICAL BILINGUE: UNE ÉTUDE SUR LES COÛTS DE CHANGEMENT DE CODE GREC-FRANÇAIS ............................................................................... 297 MADELEINE VOGA (DÉPARTEMENT D’ÉTUDES NÉOHELLÉNIQUES, UNIVERSITÉ PAUL-VALÉRY MONTPELLIER III)

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Εισαγωγή Ο παρών τιμητικός τόμος περιλαμβάνει άρθρα αφιερωμένα στην Καθηγήτρια Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη από τους μαθητές και συνεργάτες της με αφορμή τη συνταξιοδότηση και ομοτιμοποίησή της στο Α.Π.Θ. Ο τόμος παρουσιάστηκε σε τιμητική εκδήλωση που διοργανώθηκε προς τιμήν της στο Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης στις 2 Φεβρουαρίου 2013. Η Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη έχει συμβάλει καθοριστικά στην εξέλιξη και προαγωγή της ελληνικής γλωσσολογίας και στην άρτια εκπαίδευση γενεών φιλολόγων και γλωσσολόγων. Έχει ασχοληθεί με διάφορα ερευνητικά πεδία όπως: νεολογία, δανεισμός, προσφυματοποίηση, σύνθεση, φρασεολογία, ορολογία, έντυπη και ηλεκτρονική λεξικογραφία, καθώς και ζητήματα ορθογραφίας, διδακτικής της μορφολογικής δομής της νέας ελληνικής και του νεοελληνικού λεξιλογίου. Με το έργο της, έχει συμβάλει στη δημιουργία και παγίωση της νεοελληνικής ορολογίας στο χώρο της σύγχρονης γλωσσολογίας, καθώς και στη δημιουργία ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων και ηλεκτρονικών λεξικών για τη νεοελληνική γλώσσα. Στο επίκεντρο των ερευνητικών ενδιαφερόντων της βρίσκεται το λεξιλόγιο και ειδικότερα τέσσερις διαφορετικές πτυχές του: 1) Η ανανέωση του λεξιλογίου (και άρα η μελέτη φαινομένων όπως η νεολογία, ο δανεισμός, ο σχηματισμός νέων λέξεων με τις διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης). Στη θεματική αυτή εντάσσονται δύο από τα βιβλία της, η διδακτορική της διατριβή με τίτλο «Η νεολογία στην Κοινή Νεοελληνική», η οποία αποτελεί έργο-σταθμό με μεγάλη αναγνώριση εφόσον γίνονται σε αυτήν πάνω από 250 αναφορές σε ελληνικά και ξενόγλωσσα άρθρα και βιβλία, το βιβλίο της «Νεολογικός Δανεισμός – Άμεσα δάνεια από τη Γαλλική και την Αγγλοαμερικανική – Μορφοφωνολογική Ανάλυση», καθώς και μια σειρά άρθρων δημοσιευμένων σε ελληνικά και γαλλικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων. 2) Η έγκαιρη αναγνώριση της ανάγκης για γλωσσική τεκμηρίωση και, πιο συγκεκριμένα, η ανάγκη δημιουργίας πηγών. Αυτό οδήγησε την Άννα Αναστασιάδη στην απόφαση για δημιουργία αρχείου νεολογισμών, αλλά και στη σύνταξη του Αντίστροφου Λεξικού της Νέας Ελληνικής, που αποτελεί υπόδειγμα λεξικογραφικής έρευνας και χειρισμού του υλικού. Να σημειώσουμε βέβαια εδώ και την καθοριστική συμβολή της τόσο στη σύνταξη του

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής, του οποίου υπήρξε επόπτης της ομάδας σύνταξης από το 1976 έως το 1978, όσο και στη δημιουργία ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων και σωμάτων κειμένων. Έγνοια της Άννας Αναστασιάδη, ωστόσο, δεν υπήρξε μόνο η δημιουργία λεξικών, αλλά και η διάδοση της χρήσης του λεξικού ως εργαλείου μάθησης. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ήταν η πρώτη στην Ελλάδα, και από τις πρώτες διεθνώς, που ασχολήθηκαν με ζητήματα παιδαγωγικής λεξικογραφίας. 3) Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του λεξιλογίου, όπως η παγίωση, η φρασεολογία και η ορολογία. Σημαντικός αριθμός άρθρων με μεγάλη αναγνώριση και πολλές αναφορές σε αυτά, καθώς και το βιβλίο «Οι στερεότυπες εκφράσεις και η διδακτική της νέας ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας» σε συνεργασία με την Επίκουρη Καθηγήτρια Δ.Π.Θ, κα Αγγελική Ευθυμίου, αποτελούν καρπό της ενασχόλησής της με τη συγκεκριμένη θεματική. 4) Ζητήματα διδακτικής του λεξιλογίου και της μορφολογικής δομής και της ορθογραφίας της λέξης. Μια σειρά μελετών αντανακλούν τη συνεχή έγνοια της Άννας Αναστασιάδη για τη διδακτική πράξη και την ανάγκη η διδακτική να επωφελείται από τα ευρήματα μιας συνεπούς θεωρίας. Το δημοσιευμένο έργο της Άννας Αναστασιάδη περιλαμβάνει 13 βιβλία, εκ των οποίων τα δύο είναι λεξικά και δύο μεταφράσεις κλασικών γλωσσολογικών έργων (Georges Mounin, «Κλειδιά για τη γλωσσολογία», John Lyons, «Εισαγωγή στη Θεωρητική γλωσσολογία»), καθώς και 130 άρθρα δημοσιευμένα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και πρακτικά διεθνών συνεδρίων. Η συμβολή της Άννας Αναστασιάδη στη γλωσσολογική έρευνα έγκειται, όμως, πέρα από όλα τα παραπάνω, και στο γεγονός ότι τροφοδότησε τη γλωσσολογική σκέψη στην Ελλάδα και την εμπλούτισε με την εισαγωγή και παρουσίαση νέων κατά καιρούς τάσεων και θεωρητικών μοντέλων, όπως το μοντέλο Παραγωγικής Μορφολογίας της Danielle Corbin, με την οποία ήταν στενές φίλες, καθώς και τη Θεωρία του Λεξικού-Γραμματικής του Maurice Gross. Ο παρών τόμος περιλαμβάνει άρθρα που καλύπτουν τέσσερα επιστημονικά πεδία που βρίσκονται στο επίκεντρο του ερευνητικού της έργου: τη μορφολογία και τη σχέση της με τα διεπίπεδα, το λεξιλόγιο, την πληροφορική γλωσσολογία, τη διδασκαλία της ελληνικής ως μητρικής και ως δεύτερης/ξένης γλώσσας αλλά και τη διδασκαλία της ορθογραφίας.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

 Μορφολογία και τα διεπίπεδα Η Dany Amiot και ο Dejan Stosic εξετάζουν τα παράγωγα ρήματα της Γαλλικής με αξιολογικά επιθήματα, εστιάζοντας στη σχέση ανάμεσα στη ρηματική όψη και την αξιολόγηση. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζουν ότι η αξιολόγηση στο ρήμα προϋποθέτει τροποποίηση της εσωτερικής δομής του γεγονότος που εκφράζεται από αυτό, η οποία, με τη σειρά της, μεταβάλλει τη λεξική όψη και την ορισματική δομή του. Η Αγγελική Ευθυμίου ασχολείται με τις παράγωγες λέξεις που παρουσιάζουν αναντιστοιχία μορφολογικής δομής και σημασίας, αντλώντας στοιχεία από τα νεοελληνικά παρασυνθετικά επίθετα που σχηματίζονται με το αντι-. Το πρόθημα στην συντριπτική πλειοψηφία αυτών των επιθέτων συνυπάρχει σχεδόν υποχρεωτικά με κάποιο παραγωγικό επίθημα, το οποίο υποστηρίζεται από τη συγγραφέα ότι δεν εμπλέκεται στην κατασκευή της σημασίας της παράγωγης λέξης. Ο Gaston Gross μελετά τα συνδετικά στοιχεία στη Γαλλική και προτείνει την ταξινόμησή τους σε δύο υποκατηγορίες: εκείνα που εισάγουν ορίσματα των κατηγορημάτων (προθέσεις και σύνδεσμοι) και εκείνα που εισάγουν δευτερεύουσες προτάσεις. Η Αγγελική Ράλλη εξετάζει τη γλωσσική αλλαγή στη ρηματική μορφολογία δύο ελληνικών διαλέκτων, της Γκρίκο και της Επτανησιακής, οι οποίες έχουν επηρεαστεί σημαντικά από δύο ρομανικές διαλέκτους, τη Σαλεντίνο και τα Βενετσιάνικα, αντίστοιχα. Υποστηρίζει ότι οι δομικές ιδιότητες της γλώσσας-αποδέκτη, δηλαδή των ελληνικών διαλέκτων, είναι καθοριστικής σημασίας για το τελικό αποτέλεσμα της διαδικασίας του δανεισμού. Επιπλέον, επισημαίνει ότι η επίγνωση, από την πλευρά των ομιλητών, της δομής της δότριας γλώσσας – στη συγκεκριμένη περίπτωση των ρομανικών διαλέκτων – μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην επιλογή μιας συγκεκριμένης στρατηγικής δανεισμού. Η Ανθή Ρεβυθιάδου παραθέτει επιχειρήματα από τον τονισμό, τη συλλαβοποίηση, την προσωδιακή αλλομορφία αλλά και από φωνολογικούς κανόνες για την οργάνωση μιας κατηγορίας σύνθετων λέξεων της δομής [ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]] της Ελληνικής σε επαναδρομική φωνολογική λέξη (ΕπΦΛ), [[ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]Φωνολογική Λέξη] Φωνολογική Λέξη]. Υποστηρίζεται ότι η ΕπΦΛ είναι απαραίτητη στην Ελληνική ως αντανάκλαση της συνθετότητας της μορφοσυντακτικής δομής στο φωνολογικό επίπεδο.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

 Λεξιλόγιο Στο άρθρο των Zoé Gavriilidou, Pierre-André Buvet και Xavier Blanco, καθώς και στη μελέτη του Freiderikos Valetopoulos, υιοθετείται το μοντέλο της γνωσιακής μεταφοράς και συγκρίνεται η μεταφορική έκφραση συναισθημάτων, όπως ο θυμός, η χαρά, η λύπη, ο φόβος και η αγάπη σε διαφορετικές γλώσσες. Το κοινό συμπέρασμα των δύο άρθρων είναι ότι οι υπό εξέταση γλώσσες μοιράζονται κοινά γνωσιακά μοντέλα για τη δόμηση των συναισθημάτων. Ο Gérard Petit επικεντρώνεται στα προβλήματα που αναδύονται κατά τη διαχρονική μελέτη του λεξιλογίου και προτείνει ένα μεθοδολογικό πλαίσιο για τη διαχρονική περιγραφή και ανάλυσή του. Η Mireille Piot αναδεικνύει μια ιδιαίτερη χρήση των λέξεων bâton(s), brique(s), plaque(s), patate(s) στη γαλλική αργκό, και περιγράφει τα σημασιολογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης χρήσης. Η Δέσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου εξετάζει τα παραγωγικά μορφήματα της ελληνικής παρακαι -ποιώ και υποστηρίζει ότι γραμματικοποίηση και λεξικοποίηση πρέπει να αντιμετωπιστούν ως δύο διαδραστικές διαδικασίες στο ίδιο διαχρονικό μονοπάτι, παρά ως δύο παράλληλα φαινόμενα.  Πληροφορική Γλωσσολογία Ο Michel Mathieu-Colas προτείνει ένα σύστημα κωδικοποίησης των πολυλεκτικών σύνθετων, το οποίο βασίζεται στη μορφολογική τους δομή και επιτρέπει την αυτόματη επεξεργασία και κλίση των συγκεκριμένων γλωσσικών στοιχείων. Ο Διονύσης Γούτσος υπογραμμίζει την ανάγκη ύπαρξης μιας αυτόνομης γραμματικής περιγραφής του ελληνικού προφορικού λόγου, παρουσιάζοντας προκαταρκτικά στοιχεία από την ανάλυση ενός υποσώματος κειμένων από αυθόρμητες, καθημερινές συνομιλίες, που αποτελεί μέρος του Σώματος Ελληνικών Κειμένων. Η Τita Kyriacopoulou και ο Claude Martineau εστιάζoυν στην ηλεκτρονική λεξικογραφία και προτείνoυν την υιοθέτηση της λειτουργίας Graphe Dictionnaire του περιβάλλοντος

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Unitex, για την αυτόματη εισαγωγή σε ηλεκτρονικά λεξικά λέξεων που υπάρχουν σε corpora, αλλά δεν είναι ενσωματωμένες στα λεξικά αυτά. Η Δέσποινα Παπαδοπούλου και ο Αλέξης Τάντος παρουσιάζουν το Ελληνικό Σώμα Κειμένων Μαθητών (ΕΣΚΕΙΜΑΘ), το οποίο περιλαμβάνει γραπτές παραγωγές αλλόφωνων μαθητών και προτείνουν τρόπους αξιοποίησής του στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας.  Διδασκαλία της Ελληνικής – Ζητήματα ορθογραφίας Ο Αργύρης Αρχάκης υποστηρίζει ότι η κριτική γλωσσική εκπαίδευση δεν θα πρέπει να επιλέγει τα κείμενά της με περιοριστικά κριτήρια, όπως είναι αυτά της διαχρονικότητας και της (αισθητικής) αυθεντικότητας. Αντίθετα, θα πρέπει να ενσωματωθούν στα προγράμματα σπουδών η μελέτη του καθημερινού λόγου, οι λειτουργίες και οι στόχοι του, κυρίως ως προς το ζήτημα της κατασκευής ταυτοτήτων των μαθητών. Η Άννα Ιορδανίδου αναλύει την εγκυρότητα και τη λειτουργικότητα της σχολικής ρύθμισης στην ορθογραφία με βάση την έκδοση νέων λεξικών, αλλά και δείγματα ορθογραφικής πρακτικής στο διαδίκτυο. Η Madeleine Voga διερευνά την επίδραση ορθογραφικών δεικτών στην πρόσβαση σε δίγλωσσο λεξιλόγιο μέσα από πειραματικά πρωτόκολλα επιλογής λέξης και σημασιολογικής κατηγοριοποίησης. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όταν οι λέξεις που πρέπει να επιλεγούν ή να κατηγοριοποιηθούν είναι ορθογραφικά σημαδεμένες, η αρνητική επίδραση της εναλλαγής κώδικα περιορίζεται. Κλείνοντας το εισαγωγικό αυτό σημείωμα, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, το οποίο από την πρώτη στιγμή αγκάλιασε με θέρμη τη διοργάνωση τιμητικής εκδήλωσης για την Καθηγήτρια Άννα Αναστασιάδη. Ειδικότερα, ευχαριστούμε τον κ. Christophe Le Rigoleur, Διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου και Γενικό Πρόξενο της Γαλλίας στην Ελλάδα, τον κ. Patrick Jouin, Αναπληρωτή Διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου, τον κ. Pierre Bergeot, Γενικό Γραμματέα του Γαλλικού Ινστιτούτου, και την κα Ilham Βelhabib, υπεύθυνη για ακαδημαϊκές και επιστημονικές συνεργασίες, για την υποστήριξή τους στην προσπάθειά μας αυτή. Επίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους συμμετέχοντες στον τόμο για τον ενθουσιασμό με τον οποίο

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

αποκρίθηκαν στην πρόσκλησή μας. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλουμε στον Εκδοτικό Οίκο Σαΐτα που ανέλαβε με χαρά τη δημοσίευση αυτού του τόμου στο διαδίκτυο. Θεσσαλονίκη, Noέμβριος 2013 Ζωή Γαβριηλίδου, Ανθή Ρεβυθιάδου

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Μέρος Πρώτο Μορφολογία και το διεπίπεδο

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

When evaluative morphology, pluractionality and aspect get tangled up: A case study of French suffixed verbs Dany Amiot (Université de Lille 3 – STL UMR 6381 du CNRS) Dejan Stosic (Université d’Artois – Grammatica EA 4521) Abstract Pluractionality is “the phenomen[on] where a certain derivational morphological marking on a verb […] indicates that the event denoted by this verb is, in some sense, pluralized: repeated in time, distributed in various locations, holds of many participants, etc.” (Greenberg 2010). In French, evaluative suffixes, when joined to verbal bases to build derived verbs, often function as pluractionality markers (e.g., mordre ‘bite’, mordiller ‘nibble, lit. bite off small bites several times’). This paper focuses on the relation between evaluation and aspect /pluractionality and shows that verbal evaluation involves a modification of the internal structure of the event expressed by the verb, which in turn has an influence on its lexical aspect, and on its argumental structure. Key words: pluractionality, evaluative morphology, aspect 1. Introduction Research on evaluative morphology usually reflects a wide range of values which are likely to be expressed by this type of process. To account for these meanings or meaning effects, one must place oneself at the boundary between several domains: aspect (iterative/frequentative, e.g., mordiller ‘to nibble’), evaluation (diminutive/augmentative e.g., nageoter ‘to swim poorly’), pragmatics (depreciative/meliorative/hypocoristic, e.g., philosophailler ‘to philosophize about unimportant topics’) (see for example Dressler & Barbaresi 1994, Dal 1997, Grandi 2002, Fradin 2003, Fradin & Montermini 2009). The primary goal of this paper is to analyze evaluative deverbal verbs formed by suffixation in order to understand the relationship between evaluation and aspect. Two main factors account for this relationship: (a) evaluative morphology enables us to create, among others, iterative (or frequentative) meanings, and (b) the adjunction of an evaluative affix usually leads to the modification of the internal structure of the process expressed by the base. While French uses evaluative suffixation, other languages use other morphological processes, mainly reduplication and apophony. The variety of ways in which these

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

processes affect the internal structure of the process has also been theorized by means of the notion “pluractionality”, which will also be addressed in this paper. The paper is organized in three main sections. In the first section, we present the properties of affixal evaluative morphology and emphasize the extreme complexity of the data. We also show why an approach that employs evaluation is complementary to one that employs pluractionality. The second section provides a detailed analysis of a corpus of around 170 French deverbal evaluative verbs. The third section sheds light on the consequences of deverbal evaluation and pluractionality on lexical aspect and verb argument structure. 2. Characteristics of evaluative morphology Evaluative morphology is understood as the range of processes (affixation, reduplication, etc.) which enable a system to build lexemes the meaning of which is that of an evaluation (diminution, augmentation, pejoration, melioration) of the base lexeme (see Mel’čuk 1994, Stump 1993, Grandi 2002, 2009, Fradin & Montermini 2009, among others). As a result, the constructed lexeme belongs usually to the same category as its base, a property which is sometimes called homocategoriality (cf. Scalise 1986, Dal 1994, Stump 1993, Corbin & Temple 1994. For an opposite view, see Delhay 1999). In French, evaluative morphology is relatively undeveloped, unlike in other languages, such as, for instance, Italian and Russian. Indeed, it would be difficult to conceive of a statement such as the Italian example given in (1). [The example is drawn from Fradin (2003: 177), who is based on Dressler & Merlini Barbaresi (1994).] (1)

Oggi mangiamo l’ov-etto & la carn-ina. today we eat the egg-DIM & the meat-DIM

It would be possible to use, instead of a morphological formation, which seems quite unnatural (??Aujourd’hui mangeons l’oeuvet et la viandette), the adjunction of the adjective petit ‘small’ plus the possessive determiner: Aujourd’hui, mangeons notre petit oeuf et notre petite viande ‘Today we are going to eat our little egg and our little piece of meat’. Moreover, whereas in French evaluative morphology concerns only major categories (noun, verb and adjective), in other languages evaluative affixes can also be added to grammemes, and in particular to adverbs:

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(2)

a. b.

Spanish: Italian:

ahora male

‘now’ > ‘bad’ >

ahorita maluccio

‘now’ (informal) ‘rather bad’

French does, however, possess a significant set of evaluative affixes: prefixes (hyper-/hypo-, super-, sur-/sous-, extra-, ultra-, etc.) and suffixes (-et, -ot, -ard, -asse, -ille, Vcher,1 -ville). Most of the work on French evaluative suffixation deals with the noun class (cf. among others Dal 1997, Dressler & Merlini Barbaresi 1994, Fradin 2003). However, the way in which evaluation affects the lexicon is hardly addressed (see Plénat 2005 and Dal 1999, for a marginal discussion of the issue).2 2.1. Affixal evaluative morphology: Some basic characteristics Firstly, evaluative affixes form paradigms: They can often be substituted by each other, hence it is possible to find certain strings of examples, especially when the distinction between the terms is not extremely marked: traînasser / traînailler ‘to dawdle (over something)’; baisoter / baisouiller ‘to give some little kisses’; dormasser / dormichonner / dormitailler / dormoter ‘to sleep lightly / for a short period of time’; pleuviner / pleuvioter / pleuvasser ‘to drizzle’, etc. Moreover, there have been quite a few cases of affixal substitution. For example, between the 14th and the 17th centuries, the suffix -ot frequently replaced the suffix -et in derived verbs; cf. cligneter  clignoter ‘to blink, to twinkle’, chucheter  chuchoter ‘to whisper’, causeter  causoter ‘to chat’ (concerning the latter, the two forms are still attested by the Trésor de la langue française (hereafter TLF), but the second form is the only form to be used in Modern French). Secondly, the lexeme formation rules are often heterocategorial, that is, they form lexemes that belong to a lexical category, which is different from that of the base. Moreover, they usually specify an input and an output category: (3)

a. b.

-age: V  N: masser / massage ‘to massage / massage’, laver / lavage ‘to wash / washing’, sevrer / sevrage ‘to wean / weaning’ -ien: N  A: sartre / sartrien ‘Sartre’ / ‘Sartrian’, crâne / crânien ‘skull’/ ‘cranial’, Brésil / brésilien ‘Brazil’ / ‘Brazilian’

The V before -cher symbolizes any vowel, because the suffix can appear under different forms, e.g., -ocher, -icher, -

ucher. The same convention is also used for -Viller (e.g., -ailler, -iller, -ouiller). 2

In contrast with Tovena & Kihm (2008), we assume that the so-called evaluative affixes are real affixes and not infra-

morphs/submorphs. Due to space limitations, we do not provide here an exhaustive justification of this issue. It should be noted that we rely on the analyses of Plénat (1999) and Roché (2008).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

In contrast, the rules which form evaluative constructions possess the two reverse characteristics: (a) they accept several lexical categories as input, and (b) they form lexemes which belong to the same lexical category as their base (= homocategorial relationships). Some representative examples with the suffix -et/te(er) are given in (4a): (4)

N>N A>A V>V V>N

sac/sachet gentil/gentillet voler/voleter tremper/trempette

N > V bourse/boursicoter

‘bag’/‘small bag’ ‘kind’/ ‘kind enough’ ‘to fly’/‘to flutter’ ‘to dip’/‘to take a quick dip, to play in the shallow water’ ‘stock exchange’/‘to dabble in the stock exchange’

In the examples in (4b), the rule also forms deverbal nouns (trempette ‘a quick dip’) or denominal verbs (boursicoter ‘to dabble on the stock exchange’). We still find the heterocategoriality of the other affixes but such cases are rare. Thirdly, the evaluation, be it morphological (as in the examples just given) or nonmorphological (as in French, with the adjunction of petit ‘small’) involves two crucial dimensions (cf. Mel’čuk 1994, Grandi 2002, taken up by Fradin & Montermini 2009): a measurative and an appreciative dimension, which can occur together. a. The measurative evaluation involves the opposition ‘small/big’: (5)

a. b.

small: sac/sachet ‘bag/small bag’, histoire/historiette ‘story/little story’ big: fort/extrafort ‘strong/extra-strong’, barque/barcasse ‘rowboat/big rowboat’

b. The appreciative evaluation, in its turn, involves the opposition ‘good/bad’: (6)

a. b.

good: sucer/sucette ‘to suck/lollipop’, soeur/soeurette ‘sister/little sister’ bad: VIN/VINASSE ‘wine/cheap wine’, CHAUFFEUR/CHAUFFARD ‘driver/reckless driver’

The interpretation of a lexeme frequently contains the two dimensions. For instance, a lot of derived lexemes with the suffix -et refer to physically small entities, which are rather

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

positively connoted, e.g., bleu/bleuet ‘blue/nice small blue flower/cornflower’, fenouil/fenouillette ‘fenel/brandy which has been corrected and distilled with fenel seed’ (trad. from the TLF).3 Fradin (2003), Fradin & Montermini (2009) group together the meaning of the lexemes which are suffixed by -et in two main poles, the ‘referential pole’, which contains the set of interpretations involving the measurative dimension, and the ‘speaker pole’ which contains the set of interpretations involving the appreciative dimension (good, bad, but also pejorative, meliorative, hypocoristic). We will use this taxonomy here since it is convenient and quite transparent.4 The last characteristic of evaluative morphology is the following: evaluative affixes, which, as mentioned above, are not much differentiated, can nonetheless occur together at the same time:5 (7)

super-mega-génial ‘super-mega-great’, dormichonner ‘to sleep lightly, to kip’

2.2. Complexity of the data Three main factors are responsible for the extreme complexity of the analysis of deverbal evaluatives: (a) the multiplicity of the interpretations, (b) the intermingling of different meanings, and (c) the variability of the interpretations according to the context. We briefly illustrate, in this section, each of these difficulties. 2.2.1. The multiplicity of interpretations The so-called evaluative suffixes convey various values. A first set of examples is given in (8): (8)

Est-ce qu’il neige toujours? (…) il neigeote, chère madame! (…) Quelques vagues flocons dans l’air ! (TLF) ‘Is it still snowing? (…) It’s snowing lightly, dear Madam! (…) Some little snowflakes in the air! Ses doigts étaient couronnés d’un bourrelet d’envies enflammées qu’il mordillait par intervalles et arrachait du bout des dents. (Web) ‘His fingers

Henceforth, when no particular indication is given, the definitions are taken from the TLF.

It is possible to integrate in the speaker pole the connivance between the speaker and his/her interlocutor which

Dressler & Merlini Barbaresi (1994) talk about. 5

On this topic, cf. Scalise (1986), Stump (1993), Bauer (1993), Dressler & Merlini Barbaresi (1994).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

had inflammed hangnails which he was nibbling from time to time and tearing off with his teeth.’ Il chroniquaille dans une feuille de boulevard. (TLF) ‘He sometimes writes (unimportant) chronicles in the local rag.’

Among the possible interpretations of these derived verbs, some are well described in the literature on evaluation: - diminution: neigeoter in (8a), even if the concept itself is not very simple, since diminution can concern one or several parameters of the entity which is denoted by the base. Here, for example, the size and the density of the flakes, cf. on this point Fradin (2003) or Grandi (2002); - iteration/frequentativity: mordiller in (8b) means, as attested in the TLF, ‘to bite slightly several times’; this notion is well-known; cf. frequentative verbs in Latin. - depreciation, as in (8c), where chroniquailler is pejorative and means ‘to write (unimportant) chronicles once in a while’. - augmentation and appreciation (namely, positive appreciation). Even if the augmentation interpretation is often mentioned in evaluative morphology, it is almost absent from the verbal lexicon in French. As far as the positive appreciation is concerned, we shall see that it is never the only interpretation of a verbal lexeme; rather, it is always associated with another interpretation. This is the case, for example, of the verbs dormichonner ‘to sleep lightly’ and berçotter ‘to rock, to cradle a little bit’, which have a hypocoristic value but the diminution is undoubtedly present. In addition to these ‘prototypical’ and expected values, deverbal evaluatives express other values, which are listed in the works on pluractionality and which can be found in numerous languages (see among others Cusic 1981, Lasersohn 1995, Collins 2001, Van Geenhoven 2004, 2005, Wood 2007, Tovena & Kihm 2008, Greenberg 2010). Based on Cusic (1983), Greenberg (2010:119) defines pluractionality (or verbal plurality) as “the phenomena where a certain morphological marking on a verb (gemination, affixation, and many times partial or full reduplication) indicates that the event denoted by this verb is, in some sense, pluralized: repeated in time, distributed in various locations, holds of many participants, etc.”6 Greenberg lists the different values expressed by the pluractional verbs. We shall borrow from him certain denominations which correspond to possible

We mainly rely on Greenberg because his paper puts into perspective some of the works which have been carried

out in the domain of pluractionality, notably Cusic (1981), Lasersohn (1995) and Tovena & Kihm (2008).

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

glosses for certain French verbs. It is the case of the conative (= ‘repetitive action which falls short of producing some desired result’), the incassative (= ‘plurality of processes in which there is no attempt to do anything in particular, without any particular objective’), and the tentative (= ‘the process is performed half-heartedly, with less effort than expected) interpretations. These values can all be associated with the speaker. The examples from French in (10) illustrate some of these less canonical interpretations: courailler ‘to run around’ in (10a) denotes a process which is performed dans tous les sens ‘in all directions’ (the PP emphasizes this aspect of the incassative interpretation), and causotter in (10b) means ‘to chat’ (incassative interpretation); concerning travailloter (10d), it means ‘to work half-heartedly, without putting much energy in the task which is being performed’ (tentative value): (10) a. b.

Elle [une chienne] couraillait dans tous les sens. (Web) ‘She [a dog] was running here and there.’ Après le déjeuner, on reçoit les lettres et les journaux, on lit, on causotte. (TLFi) ‘After lunchtime, we receive letters and newspapers, we read, we chatter/natter.’ Elle se mit à faire cliqueter ses aiguilles tout en mâchonnant son chewinggum. (PR) ‘She began to knit while carelessly chewing her chewing-gum.’ En classe de terminale […] ils «travaillotent», puis […] deux mois avant l’examen, ils mettent soudain les bouchées doubles, travaillent comme jamais… (Web) ‘When in the final year of high school […] they work half-heartedly and then, […] suddenly they study twice as hard and work as they never worked before…’

It seems that the three values which have been borrowed from works on pluractionality are better suited to account for the meaning of the verbs in the examples (10) than the more prototypical values, which have been mentioned before (iterativity, diminution etc.). Even if evaluation and pluractionality are supposed to cover the same morphological and semantic facts, we argue that they should be complementary to each other. Indeed, a more thorough analysis shows that the overlapping of the two notions is

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

only partial: in the different languages, there are pluractional verbs which are not formed by evaluative morphology (e.g. in French secouer ‘to shake’, frotter ‘to rub’, râper ‘to grate’), just like there exist verbs formed by evaluative morphology and which are not semantically pluralized, but merely pragmatically marked (e.g., roupillonner ‘to nap, to grab a nap’, bavardocher ‘to prattle’; cf. section 2.2.2.) (See also Greenberg 2010, among others). In addition to the multiplicity of the more or less canonical interpretations, two other phenomena further complicate the analysis: the intermingling of the meanings and the variability of the interpretations according to the context. 2.2.2. The intermingling of meanings The intermingling of meanings refers to the accumulation of meanings in the same verb occurrence in a given context. The verbs causotter in (10b) and mâchonner in (10c) are representative: causotter combines the diminutive value (to talk about unimportant things) and the incassative value (to talk aimlessly); mâchonner associates the incassative value (to chew without no other objective, namely the swallowing of food, than the action of chewing), cf. mâchonner du chewing-gum/un stylo ‘to chew chewing-gum/a pen’ and the tentative value (‘to chew carelessly’). 2.2.3. The variability of the interpretations The variability of the interpretations refers to the different values that can be conferred to the same lexeme in different contexts, a phenomenon which can be illustrated by courailler < courir ‘to run’ in (11): (11) a.

Q. [à propos d’un coureur]: Est-ce qu’il a repris ses entraînements? ‘Has he resumed his training?’ R. Oh pour l’instant il couraille. (forged example) ‘Well, for the time being he is just running lightly.’ Elle [une chienne] couraillait dans tous les sens, … (Web) ‘She [a dog] was running around here and there, [...]’

In (11a), courailler means that the runner has not yet regained his original level: he does not run as fast, as efficiently as before (conative and diminutive interpretations), whereas in (11b) the dog runs here and there, without any precise objective (incassative interpretation).

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

The complexity of the data, which is highlighted here, has already been discussed by researchers who work on evaluative morphology (for French, see Fradin 2003, among others) and on pluractionality. Indeed, Greenberg (2010: 125) notices: “The variability is witnessed not only cross-linguistically, many times within the same language, and even with the same pluractional marker.” In order to identify these different values / interpretations, one should first of all set up tests which would enable us to objectivize our intuitions; secondly, one should systematically work on the basis of these contextualized uses. 3. Analysis of the suffixed verbs According to the analysis proposed by Fradin & Montermini (2009) on -et suffixation, deverbal evaluatives can be linked to the referential pole, in which case the measurative dimension is involved, or to the speaker pole, in which case the axiological dimension is involved, or to both poles at the same time. This is at least what stands out from the analysis of a corpus of 171 verbs derived on a verbal base with one of the following suffixes, which are usually considered to be evaluative: -ard(er), -ass(er), -et(er), -ill(er), -in(er), -on(ner), -ot(ter), -Vch(er) and -Vill(er). The 171 evaluative derived lexemes have been taken from the TLF and are divided up the following way according to their suffix: Suffix

Number of (de)verbal evaluatives found in the TLF

-ot(er) -Vill(er)

63 53

-on(ner) -Vch(er) -ass(er)

15 13 10

-et(er) -ill(er) -in(er)

9 4 3

-ard(er)

Total

171

Table 1: Quantitative composition of corpus data

The vitality of the evaluative suffixation is well-known, so the data this research is based upon should be seen rather as a sample of deverbal evaluatives. The spontaneous attested forms are certainly much more numerous than what is found in dictionaries (cf. Roché 2008 on evaluative morphology and non-conventional morphology and the vitality of this type of morphology; see also Dressler & Merlini Barbaresi 1994, Grandi 2009).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

In order to analyze these evaluative deverbals, we have coded the aforementioned values for each verb present in the corpus, that is, the diminutive, iterative / frequentative, conative, tentative, incassative and depreciative values, as well as the degree of informality (i.e., the membership or the non-membership to an informal register). The table below gives a more precise idea of the importance of the values expressed by the derived verbs with each of the evaluative suffixes:

diminutive

iterative

conative

tentative

incasative

depreciative

informal

Value

-ot(er)

-Vill(er)

-on(ner)

-Vch(er)

-ass(er)

-et(er)

-ill(er)

-in(er)

101

Suffix

Total

169

Table 2: Repartition of the coded values according to the suffixes

One can easily infer from Table 2 that diminution, followed by iteration and depreciation, are the three most frequently attested values. Another interesting observation is that the evaluative suffixes in question display different semantic profiles. As a matter of fact, verbs suffixed with -ot(er) and -on(er) have a diminutive meaning, unlike -ass(er), which forms verbs with depreciative meaning. Finally, in verbs with -Viller(er), the opposition of the values is much less clear-cut. Lastly, the value ‘informal’ is very frequent and linked to the attitude of the speaker vis-à-vis the enunciation itself. A good example is the affective language used with children. In (12a), the locating is not made with respect to a referential norm, but with respect to an enunciative norm: the presence of the evaluative marks pragmatically the gap between the way one talks to children, close friends or relatives, and the ‘normal’, somewhat more formal, way of talking:

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(12)

a. b.

Donne-moi ta petite main, ma chérie. ‘Give me your little hand, darling.’ Et pourquoi elle râlichonne, la petite Clémence? ‘Why is little Clémence grumbling?’

This value may appear alone (rarely with verbs), or associated with other values, as in example (12b): râlichonner can be used only if “Clémence” does not grumble too much. 4. Some semantic and syntactic consequences of evaluative suffixation The analysis of our corpus quite clearly shows two tendencies, one semantic in nature and one syntactic: (a) a lot of evaluative derived verbs become either atelic or less telic than their base, and (b) some direct transitive verbs yield intransitive evaluative derived verbs. These tendencies are significant since the opposite never holds. 4.1. Evaluative suffixation and lexical aspect In works on pluractionality, it is generally acknowledged that this phenomenon implies atelicity (cf. van Geenhoven 2004, 2005). We used Vendler’s (1957)7 well-known aspectual distinctions and examined the relationship between evaluative suffixation (which in French often leads to the pluralization of the process/es) and lexical aspect, with a double objective in order to: (a) determine which type of process better lends itself to evaluation and/or pluralization, and (b) observe their effects on the lexical aspect of the derived verb. Table 3 summarizes the obtained results. Base verb

Derived verb states activites accomplishments

states

activities

138

accomplishments

achievements

Total

171

achievements

152

3 6 3

Table 3: Aspect of the base and the derived word

Vendler (1957) distinguishes two types of telic processes, accomplishments (cross) and achievements (die), and two

types of non-telic processes, states (know) and activities (eat). Such distinctions, although rather general, are sufficient for the purposes of the present work, hence we will not elaborate further.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

First of all, we can see that the four Vendlerian types of processes can be concerned by evaluative suffixation. However, evaluative suffixation has obviously affinities with atelic processes: most of the base verbs are indeed activity verbs. Moreover, the wide majority of constructed verbs (163/171) denotes atelic processes, namely activities (courailler ‘to run around’) and states (frisotter ‘to frizz a little’). The suffixation can thus transform telic verbs (accomplishments and achievement) in atelic verbs (states or activities), but the reverse is not true. This possibility can be illustrated by verbs pairs such as mordre ‘to bite’ (+telic) / mordiller ‘to nibble’ (-telic), piquer ‘to sting’ (+telic) / picoter ‘to tingle’ (-telic), tromper ‘to cheat on’ (+telic) / trompailler ‘to cheat on several times’ (telic) where one observes the transformation of three telic verbs into atelic verbs (in each cases, activity verbs). Interestingly, evaluative suffixation sometimes does not lead to any transformation but rather reduces the telicity of the base verb. Among the evaluative derived verbs which seem to be less transitional than their base, we can mention the movement verbs courailler ‘to run around’ and sautiller ‘to hop’, formed from courir ‘to run’ and sauter ‘to jump’, respectively. Even if these verbs describe atelic processes of the activity type, it is wellknown that they can also have a telic reading (cf. Kopecka 2009) as in (13a) and (13b), where they express a transition of a spatial type: (13) a.

Dès qu’elle a vu la voiture de son papa, elle a couru dans le jardin pour lui dire bonjour. ‘As soon as she saw her dad’s car, she ran into the garden to greet him.’ Son chien a sauté dans l’eau en 2 secondes. ‘Her dog jumped into water in 2 seconds.’

If we try to use courailler and sautiller in the same contexts, the result is not as good, propably due to the loss of telicity because of the suffixation: (14) a.

??Dès qu’elle a vu la voiture de son papa, elle a couraillé dans le jardin pour lui dire bonjour. ??‘As soon as she saw her dad’s car, she ran around into the garden to greet him.’ ??Son chien a sautillé dans l’eau en deux secondes. ‘Her dog hopped into the water in 2 seconds.’

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Courailler and sautiller thus hardly acquire a telic reading, even when combined with prepositional phrases which express a goal to achieve. Unlike their respective bases, courailler and sautiller essentially express atelic processes, as in examples in (15): (15) a. b.

Les enfants couraillaient dans le jardin. ‘The children were running here and there in the garden.’ Un chien sautillait dans l’eau. ‘A dog was hopping in the water.’

In addition to this first observation, if we try to measure the degree of affinity between the iterative value and the lexical aspect, things are even more clear-cut. Taking the 72 verbs for which we decoded an iterative value, we thus get the following: Derived verbs

Base verbs

Activities

Accomplishments

Achievements

States

Total

States 1

1 70

Table 4: Iteration and lexical aspect

When the interpretation is an iterative one, the derived verb always expresses an atelic process, which is formed on a telic (mordre ‘to bite’/mordiller ‘to nibble’) or an atelic (pleuvoir ‘to rain’/pleuvioter ‘to drizzle’) verb. Such a result may seem surprising, yet it can easily be explained:  With respect to the derived verb, evaluative suffixation can lead to internal pluralization. This means that the process denoted by the evaluative derived verb is subdivided into a plurality of sub-processes; so it is homogeneous, hence atelic.  With respect to the base, non-telic processes are mainly associated to pluralization because they refer to a set of identical action units, unlike telic processes which are composed of at least three phases: an initial state A, the transition itself and a resultative state B (cf. among others Vet 1994). The processes with a complex internal structure (achievements and accomplishments) are thus less likely to undergo pluralization.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη



The fact that verbs denoting telic processes can nonetheless be the subject of evaluative suffixation can be accounted for by Cusic’s (1981) connectivity constraint: the reiterated (sub-)processes must be close, and the confusion of the boundaries between the sub-processes leads to their fusion into a single process which is homogeneous.8 Again, it is worth noticing that achievements – which have a simpler structure in that their realization is reduced to only one phase, namely the transition – lead more frequently to the formation of derived evaluatives.

The fact that certain derived evaluatives exhibit a smaller degree of telicity than their base verb thus seems to be a direct consequence of the fact that evaluative suffixes modify the internal structure of the process. 4.2. Evaluative derivation and transitivity Our data show another interesting correlation between atelicity and intransitivity in deverbal evaluatives.9 More specifically, among the 171 listed verbs, 49 are transitive and 15 have transitive and intransitive uses. All other verbs (approx. 67%) are intransitive. On that subject, the last two authors note: “when the semantics of the verb denotes an atelic activity, what is salient is the unfolding of the activity itself (…) which is expressed by the verb, rather than its object” (p. 3). Given the above, it is not surprising to see that evaluative suffixation is sometimes accompanied by a change in transitivity: certain direct transitive verbs (16a) and certain verbs which can have transitive and intransitive uses (16b) may yield intransitive verbs: (16) a.

TrIntr: écrire ‘to write’ / écrivasser ‘to write but not very well’, tâter ‘to feel’ / tâtonner ‘to feel around’, MANGER ‘to eat’ / mangeailler ‘to nibble’, se disputer ‘to quarrel/to argue’ / disputailler ‘to quibbel’ Tr/IntrIntr: cligner ‘to blink’ / clignoter ‘to twinkle, to blink’, causer ‘to chat’ / causoter ‘to , vivre ‘to live’ / vivoter ‘to get by’, discuter ‘to discuss’ / discutailler ‘to quibble’

In such a case, Cusic (1981: 67) talks about “event internal pluractionality”: “a single bounded event on a single

occasion consists of internal phases” (e.g., to nibble, to hop). It is opposed to “event external pluractionality”: “a single bounded event (internally plural or not) is repeated on a single occasion” or “a single bounded event is repeated on different occasions”, such as in the case of refaire ‘to do again’. On this topic, cf. also Tovena (2010). 9

The relationship between intransitivity and atelicity is well-known in the literature (see, among others, François

1999, Givón 1984, Lamiroy & Charolles 2008).

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

The deletion of the internal argument of the base enables to focus the evaluation on the process itself. The nature and/or the realization mode of the process are necessarily affected by this change and, as a result of this modification, such verbs are often interpreted as expressing manner. So, we may take over Lamiroy & Charolles’ (2008: 3) “principle of semantic saturation”, which authors make use of in order to account for the frequent intransitivity of speech verbs. This “principle predicts a reverse relationship between syntactic transitivity and semantic specification: the more specified the semantics of a verb, the more lexically saturated and the more intransitive it would be. In other words, the more the verb specifies, for example, the manner of speaking, the more it would have a tendency not to profile the object”. The principle of semantic saturation is illustrated by several pairs of examples; a representative one is dire ‘to say’ (tr.) vs. bégayer ‘to stammer’/grasseyer/chevroter ‘to quaver’ (intr.). As the signifié of evaluative verbs is semantically more complex and specified than the base verb, they naturally tend towards intransitivity. 5. Conclusion In the domain of constructional morphology, evaluation and aspect are closely related to one another in the verbal domain. This is a well-known observation, but the relationship between the two notions is more complex than usually assumed, namely that the diminution often implies iteration. Such a statement, however, is too simplistic: iteration is just one of the possible interpretations of the evaluative derived verbs. Indeed, the internal pluralization of the processes, which is exhibited by evaluative suffixation, implies different values: the iterative, but also the conative, incassative and tentative values. Furthermore, it is necessary to preserve the distinction between evaluation and pluractionality because pluractionality is not always associated with evaluation, which is the case when there is simple diminution (e.g., pleuvioter) or mere pragmatic marking (traînasser). In the case of verbs, the tight link between evaluation and aspect is because the internal pluralization of the process, whatever its form, can refer to a process which does not conform in all respects to the process denoted by the base (this is the very role of evaluative morphology) whatever the category of the base (V, N or A) or of the derived lexeme (ibid.) With respect to lexical aspect, what characterizes the base verbs and especially the derived verbs is atelicity. We showed that this atelicity could function as a constraint on the bases and as a meaning effect of the diminution on the derived verbs: atelic processes,

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

which are homogeneous, indeed pluralize easily. The research on our corpus has allowed us to verify the link between atelicity and intransitivity, which we accounted for by means of Lamiroy & Charolles’ (2008) principle of semantic saturation. Finally, we emphasized that the wide majority of deverbal evaluatives express a specific unfolding mode of the process denoted by the base. It is, however, surprising to observe that the notion of manner is hardly ever mentioned with respect to these deverbals in the literature on evaluative morphology or pluractionality. The question of the presence of a manner component in the meaning of many of these verbs should be raised in order to account not only for the meaning of the verbs formed by means of evaluative morphology, but also for the concept of manner itself. The relationship between evaluation and manner is a different topic which is addressed in another study (see Stosic & Amiot 2011).

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

References Collins, Chris. 2001. Aspects of plurality in ǂHoan. Language 77: 456-476. Corbin, Danielle & Temple, Martine. 1994. Le monde des mots et des sens construits: catégories sémantiques, catégories référentielles. Cahier de lexicologie 65(2): 5-28. Cusic, David. 1981. Verbal plurality and aspect, PhD dissertation, Stanford University. Dal, Georgette. 1994. Un exemple de traitement associatif du lexique construit: analyse unificatrice des mots suffixés par -et(te). Ph.D. dissertation, Lille 3 University. Dal, Georgette. 1997. Grammaire du suffixe -et. Paris: Didier Érudition. Dal, Georgette. 1999. Suffixation par -et(te) et bases verbales. Silexicales 2: 37-47. Delhay, Corinne. 1999. “Diminutifs” et niveaux de categorisation. Faits de langue 14: 79-87. Dressler, U. Wolfgang. U. & L. Merlini Barbaresi. 1994. Morphopragmatics. Diminutives and intensifiers in Italian, German, and other languages. Berlin: Mouton de Gruyter. Fradin, Bernard & Montermini, Fabio. 2009. La morphologie evaluative. In Aperçus de morphologie du français, ed. by Fradin, Bernard, Françoise Kerleroux and Marc Plénat, 231-266. Presses Universitaires de Vincennes. Fradin, Bernard. 2003. Le traitement de la suffixation en -et. Langages 152: 51-77. François, Jacques. 1999. Les caractères aspectuels et participatifs des prédications verbales et la transitivité. Bulletin de la Société Linguistique de Paris XCIV: 139-184. Givon, Talmy. 1984. Syntax. a functional-typological introduction. Amsterdam: J. Benjamins. Grandi, Nicola. 2002. Morfologie in contatto. Le constrizioni valiative nelle lingue del Mediterraneano. Milan: FrancoAngeli. Grandi, Nicola. 2009. Restrictions on Italian verbal evaluative suffixes: The role of aspect and actionality. York Papers In Linguistics. Series 2: 46 - 66. Greenberg, Yael. 2010. Event internal pluractionality in Modern Hebrew: A semantic snalysis of one verbal reduplication pattern. Brill's Annual of Afroasiatic Languages and Linguistics 2: 119-164. Kopecka, Anetta. 2009. L'expression du déplacement en français: l'interaction des facteurs sémantiques, aspectuels et pragmatiques dans la construction du sens spatial. Langages 173: 54-75. Lamiroy, Béatrice & Charolles, Michel. 2008. Les verbes de parole et la question de l’(in)transitivité. Discours 2. http: //discours.revues.org/index3232.html#bodyftn2. Lasersohn, Peter. 1995. Plurality, conjunction and events. Dordrecht: Kluwer. Mel’čuk, Igor. 1994. Cours de morphologie générale. Montréal: Presses de l’Université de Montréal-CNRS Editions. Le Nouveau Petit Robert (PR). Dictionnaire de la langue française, Paris: Dictionnaires Le Robert, 1993. Plénat, Marc. 1999. Distribution des suffixes évaluatifs verbaux en français. Silexicales 2: 179-188. Plénat, M. 2005. Rosinette, cousinette, starlinette, chipinette. Décalage, infixation et épenthèse devant -ette. In Questions de classification en linguistique : méthodes et descriptions. Mélanges offerts au Professeur Christian Molinier. ed. by I. Choï-Jonin, M. Bras, A. Dagnac & M. Rouquier, Berne, Peter Lang, 275-298.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Roché, Michel. 2008. Quelques exemples de morphologie non conventionnelle dans les formations construites à partir d’un mot en -ouiller. In La raison morphologique, Lingvisticae Investigationes Supplementa 27, ed. by Fradin, Bernard, 215-238. Amsterdam/ Philadelphia: J. Benjamins. Scalise, Sergio. 1986. Generative morphology. Dordrecht: Foris. Stosic, Dejan. & Amiot, Dany. 2011. Quand la morphologie fait des manières: les verbes évaluatifs et l’expression de la manière en français ». In Ars Grammatica. Hommages à Nelly Flaux, ed. by Amiot, Dany, De Mulder, Walter, Moline, Estelle & Stosic, Dejan, 403-430. Bern: Peter Lang. Stump, Gregory T. 1993. How peculiar is evaluative morphology. Journal of Linguistics 29 1-36. Tovena, Lucia & Kihm, Alain. 2008. Event internal pluractional verbs in some Romance language. Recherches linguistiques de Vincennes 37: 9-30. Tovena, Lucia. 2010. When small is many in the event domain. Lexis 6: 41-58. Van Geenhoven, Veerle. 2004. For-Adverbials, frequentative aspect, and pluractionality. Natural Language Semantics 12: 135-190. Van Geenhoven, V., 2005. Atelicity, pluractionality, and adverbial quantification. In Perspectives on Aspect, ed. by Verkuyl, Henk, Henriette de Swart and Angeliek van Hout, 107-124. Dordrecht: Springer. Vendler, Zeno. 1957. Verbs and times. The Philosophical Review 66: 143-160. Vet, Co. 1994. Petite grammaire de l’Aktionart et de l’aspect. Cahiers de grammaire 19: 1-17. Wood, Esther Jane. 2007. The semantic typology of pluractionality, Unpublished Ph.D., Berkeley: UC.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Λέξεις με αναντιστοιχία μορφολογικής δομής και σημασίας: H περίπτωση των ελληνικών παρασυνθετικών επιθέτων με αντι-

Αγγελική Ευθυμίου (Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης) Περίληψη Το παρόν άρθρο εξετάζει τις παράγωγες λέξεις που παρουσιάζουν αναντιστοιχία μορφολογικής δομής και σημασίας αντλώντας στοιχεία από τα νεοελληνικά παρασυνθετικά επίθετα με αντι-. Η δομή του άρθρου έχει ως εξής. Στο πρώτο μέρος γίνεται σύντομη παρουσίαση των προβλημάτων που θέτουν οι λέξεις αυτού του τύπου για τη μορφολογική θεωρία. Το δεύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στην παρουσίαση των αναλύσεων που έχουν προταθεί κατά καιρούς στη βιβλιογραφία για τη δομή και σημασία των παρασυνθετικών σχηματισμών. Στο τρίτο μέρος, διερευνάται η σχέση δομής και σημασίας των παρασυνθετικών επιθέτων με αντι-. Παρουσιάζονται και σχολιάζονται τα δεδομένα της έρευνας και, διαπιστώνεται, μεταξύ άλλων, ότι στη συντριπτική πλειοψηφία των επιθέτων με αντί-, το πρόθημα συνυπάρχει σχεδόν υποχρεωτικά με κάποιο παραγωγικό επίθημα. Επίσης, διαπιστώνεται ότι στα περισσότερα επίθετα με αντι-, το επίθημα δεν φαίνεται να εμπλέκεται στην κατασκευή της σημασίας της παράγωγης λέξης. Ακόμη, παρατηρείται ότι αρκετά επίθετα είναι πολύσημα, γεγονός που θέτει επιπλέον προβλήματα στην περιγραφή της σημασίας και του τρόπου σχηματισμού τους. Επίσης, διατυπώνονται συγκριμένες προτάσεις σχετικά το ρόλο του ληκτικού τεμαχίου και τη γραμματική κατηγορία της βάσης και προτείνονται θέματα για μελλοντική έρευνα. Στο τέταρτο μέρος, συνοψίζονται τα βασικά συμπεράσματα του άρθρου. Λέξεις-κλειδιά: δομικά παράδοξα, επιθηματοειδές τεμάχιο, κεφαλή, παρασυνθετικοί σχηματισμοί, πιθανή λέξη, ταξικός σηματοδότης, υποχαρακτηρισμένο θέμα 1. (Αν)αντιστοιχία μορφολογικής δομής και σημασίας Η σχέση μορφής και σημασίας κατέχει κεντρική θέση στη μορφολογική ανάλυση. Στις περισσότερες μορφολογικές θεωρίες (βλ. μεταξύ άλλων, Hockett 1954, Williams 1981, Scalise 1984), η ελάχιστη μονάδα μορφολογικής ανάλυσης είναι το μόρφημα, το οποίο ανταποκρινόμενο στον ορισμό του γλωσσικού σημείου (Saussure 1916), αποτελεί φορέα μορφής και σημασίας. Επίσης, η σημασία των μορφολογικά σύνθετων (ή πολύπλοκων) λέξεων (morphologically complex words), δηλαδή των λέξεων που προκύπτουν από τον

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

συνδυασμό τουλάχιστο δύο μορφημάτων, καθορίζεται σε σχέση με τις σημασίες των μορφημάτων που τις απαρτίζουν. Οι λέξεις που έχουν σημασία προβλέψιμη με βάση τα επιμέρους συστατικά τους λέγονται σημασιολογικά δομημένες ή διαφανείς (semantically compositional ή transparent). Για παράδειγμα, ένας ασημένιος σταυρός είναι ‘φτιαγμένος από’ (-ένιος) ‘ασήμι’ (ασημ-). Υπάρχουν, όμως, και λέξεις που είναι σημασιολογικά αδιαφανείς (semantically opaque ή non-transparent ή non-compositional), όπως για παράδειγμα, το ρήμα οργανώνω, το οποίο δεν δηλώνει κάτι σχετικό με τη σημασία του οργάνου (π.χ. ‘εκτελώ μια ενέργεια χρησιμοποιώντας κάποιο όργανο, ‘γίνομαι όργανο’, ‘μετατρέπω σε όργανο’), αλλά δηλώνει άλλες σημασίες, όπως ‘διαμορφώνω’, ‘συστηματοποιώ’, ‘προετοιμάζω’, κ.ά. (βλ. μεταξύ άλλων Plag 2003, Ράλλη 2005). Επίσης, υπάρχουν λέξεις των οποίων η μορφολογική δομή βρίσκεται σε αναντιστοιχία με τη δόμηση της σημασίας τους από τις σημασίες των επιμέρους συστατικών τους (Ράλλη 2005: 88). Για παράδειγμα, το ρήμα αποσκελετώνω σημαίνει ‘κάνω κάποιον ή κάτι να γίνει σκελετός’ ή ‘κάνω κάποιον ή κάτι να μοιάζει με σκελετό’. Σύμφωνα με τη σημασία της λέξης, η δομή θα έπρεπε να ακολουθεί τη δομή [[από-σκελετ]-ώνω] ή [από-[σκελετ-ώνω]] (π.χ. αποτελειώνω). Παρόλα αυτά δεν υπάρχει υπαρκτή λέξη *αποσκέλετος ή *σκελετώνω, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως βάση για τον σχηματισμό της παράγωγης λέξης. Το ίδιο συμβαίνει και με τη λέξη υπερτροφία, που έχει τη σημασία της ‘υπερβολικής ανάπτυξης ενός οργάνου του σώματος’ ή του ‘υπερσιτισμού’. Σύμφωνα με τη σημασία της λέξης, η δομή θα έπρεπε να ακολουθεί τη δομή [[υπερ-τροφ]-ία] ή να [υπερ-[τροφ-ία]]. Παρόλα αυτά, δεν υπάρχει υπαρκτή λέξη *υπέρτροφος ή *τροφία, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως βάση για τον σχηματισμό της παράγωγης λέξης. Όπως παρατηρούν οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Μασούρα (2009: 621), η ύπαρξη των λέξεων αυτών αποτελεί καταπάτηση της δομικής γραμμικότητας, καθώς η μορφολογικά σύνθετη λέξη εμφανίζει ασυνεχή συστατικά. Οι παραπάνω περιπτώσεις λέξεων αποκαλούνται στη βιβλιογραφία δομικά παράδοξα (bracketing paradoxes) ή παρασυνθετικοί σχηματισμοί (parasynthetic constructions) (βλ. μεταξύ άλλων, Plag 2003: 40, Ράλλη 2005: 88-89, Booij 2007: 56, Lieber 2010: 202). Παρόμοια προβλήματα παρουσιάζουν και άλλοι σχηματισμοί, οι οποίοι, αν και δομούνται φαινομενικά στη βάση υπαρκτών λέξεων, δεν έχουν την αναμενόμενη μορφή με βάση τη σημασία τους. Για παράδειγμα, το επίθετο αντιπολεμικός δεν δηλώνει αυτόν ‘που είναι εναντίον του πολεμικού’ ή αλλά αυτόν ‘που είναι εναντίον του πολέμου’. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες λέξεις, όπως τα επίθετα προπολεμικός, πολυεθνικός, παραθαλάσσιος, που η σημασία τους δεν απορρέει από τη σημασία του προθήματος και του επιθέτου που ακολουθεί. Ενώ φαίνονται να έχουν ως βάση σχηματισμού κάποιο επίθετο,

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

π.χ. πολεμικός, εθνικός, θαλάσσιος, και να δομούνται με βάση το σχήμα [πρόθημα-[ΧΟΥΣ.επίθημα]], η σημασία τους είναι π.χ. ‘που υπήρξε ή συνέβη πριν από τον πόλεμο’ , ‘που απαρτίζεται από πολλά έθνη’, ‘που είναι δίπλα στη θάλασσα’ και όχι π.χ. ‘που υπήρξε ή συνέβη πριν από τον πολεμικό’, ‘που έχει πολλούς εθνικούς’ ή ‘που είναι δίπλα στον θαλάσσιο’ (βλ. Ευθυμίου 2001β). Με άλλα λόγια, οι σχηματισμοί αυτοί μπορούν να θεωρηθούν περιπτώσεις δομικών παράδοξων (ή παρασυνθετικών σχηματισμών), οι οποίο θέτουν, όπως και αυτοί της προηγούμενης παραγράφου, τα εξής ζητήματα: (α) Πρέπει να θεωρηθεί ως βάση κατασκευής τους το επίθετο που εμφανίζεται μετά το πρόθημα; (β) Αν όχι, ποια είναι η βάση σχηματισμού τους; (γ) Είναι το ληκτικό τεμάχιο (π.χ. -ικός, -ιος) φορέας σημασίας ή πρέπει να θεωρηθεί κενό σημασίας; (για συζήτηση του θέματος αυτού, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1992, Ευθυμίου 2001β, Γαβριηλίδου & Ευθυμίου 2003, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Μασούρα 2009). Στις επόμενες ενότητες του άρθρου, θα παρουσιάσουμε τις αναλύσεις που έχουν προταθεί κατά καιρούς στη βιβλιογραφία για τη δομή και σημασία των παρασυνθετικών σχηματισμών και θα επικεντρωθούμε στη μελέτη των νεοελληνικών παρασυνθετικών επιθέτων με αντι-. 2. Θεωρητικές προσεγγίσεις Όσον αφορά στον τρόπο σχηματισμού των παρασυνθετικών σχηματισμών έχουν προταθεί ποικίλες αναλύσεις. Συγκεκριμένα, σε παραδοσιακές προσεγγίσεις, όπως αυτή του Darmesteter (1894: 96-103), υποστηρίζεται ότι η λέξεις αυτές έχουν τριαδική δομή (ternary structure) και ότι ο σχηματισμός τους πραγματοποιείται με ταυτόχρονη προσάρτηση (simultaneous addition) του προθήματος και του επιθήματος (βλ. επίσης Plag 2003: 40). Από την άλλη πλευρά, ο Scalise (1984: 149-150) υποστηρίζει ότι οι λέξεις αυτές έχουν στην ουσία δυαδική (ή διφυή) δομή (binary structure) και ότι ο σχηματισμός τους γίνεται σε δύο φάσεις: 1. δημιουργία μιας μη υπαρκτής αλλά πιθανής λέξης με την προσάρτηση επιθήματος (επιθηματοποίηση) και 2. προσάρτηση προθήματος στην πιθανή λέξη (προθηματοποίηση). Παρόμοια είναι και η πρόταση της Ράλλη (2005: 89), η οποία υποστηρίζει ότι οι βάσεις σχηματισμού των ελληνικών λέξεων που παρουσιάζουν αναντιστοιχία μορφολογικής δομής και σημασίας δεν είναι υπαρκτές, αλλά πιθανές λέξεις (possible words). Για παράδειγμα, στην περίπτωση του ρήματος εξανθρωπίζω, επειδή δεν υπάρχει η λέξη *εξάνθρωπος, ο σχηματισμός της λέξης βασίζεται στη δομή [εκ[[ανθρωπ]ιζω]] όπου το ανθρωπίζω θεωρείται πιθανή λέξη. Η υπόθεση της πιθανής λέξης ανθρωπίζω στηρίζεται στο γεγονός ότι υπάρχουν ελληνικές λέξεις όπως οι λέξεις μαυρίζω και φοβίζω που σχηματίζονται με βάση το συνδυασμό ενός ονοματικού θέματος και του ρηματικού

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

επιθήματος -ίζω. Επίσης, το παραπάνω σχήμα σχηματισμού υιοθετεί και η Θωμαδάκη (1996: 85), η οποία θεωρεί ότι δεν υπάρχει διαφορά από άποψη δομής ανάμεσα στα ρήματα εκθρονίζω και εκβιάζω εκτός από το γεγονός ότι το ρήμα που αποτελεί τη βάση του εκθρονίζω δεν είναι υπαρκτή λέξη. Όσον αφορά το λόγο για τον οποίο οι πιθανές βάσεις δεν αποτελούν υπαρκτές λέξεις, αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η μη διαθεσιμότητα των πιθανών λέξεων, οφείλεται συνήθως σε σημασιο-πραγματολογικούς λόγους (βλ. μεταξύ άλλων Ευθυμίου 2001α, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Μασούρα 2009, Iacobini 2010, Lieber 2010). Για παράδειγμα, η Ευθυμίου (2001α: 207) υποστηρίζει ότι τα ρήματα *ζουμίζω, *φλουδίζω και *δοντιάζω δεν είναι υπαρκτές βάσεις των ρημάτων ξεζουμίζω, ξεφλουδίζω και ξεδοντιάζω αντίστοιχα, λόγω του ότι το αντικείμενο αναφοράς της βάσης τους (ζουμί, φλούδα, δόντια) αποτελεί εγγενές μέρος του όλου (π.χ. το ζουμί και η φλούδα αποτελούν εγγενή μέρη ενός καρπού, τα δόντια αποτελούν εγγενές μέρος του κρανίου). Μια διαφορετική προσέγγιση των παρασυνθετικών σχηματισμών προτείνει επίσης η Corbin (1987, 1991), η οποία υποστηρίζει ότι οι λέξεις αυτές δεν κατασκευάζονται με την προσάρτηση επιθήματος, αλλά με την προσθήκη ψευδοεπιθήματος, δηλαδή ενός ληκτικού τεμαχίου που δεν φέρει σημασία. Πιο συγκεκριμένα, θεωρεί τα ψευδοεπιθήματα αυτού του είδους ταξικούς σηματοδότες1 (class markers), που η παρουσία τους έχει ως στόχο την ένταξη της παράγωγης λέξης σε μια γραμματική ή σε μια αναφορική κατηγορία. Επίσης, υποστηρίζει ότι η απόδοση της γραμματικής κατηγορίας (π.χ. επίθετο, ρήμα, κ.λπ.) στους σχηματισμούς αυτούς γίνεται από το πρόθημα, το οποίο λειτουργεί ως κεφαλή. Παρόμοια ανάλυση με αυτή της Corbin υιοθετούν επίσης οι Αναστασιάδη (1992, 1995), Αναστασιάδη & Μασούρα (2009, 2012) και Ευθυμίου (2001α, 2001β), οι οποίες θεωρούν ότι το ληκτικό τεμάχιο (-ίζω, -ικός, -τος) των ελληνικών σχηματισμών του τύπου εξανθρωπίζω, προπολεμικός, απροσάρμοστος δεν είναι παραγωγικό επίθημα, αλλά ταξικός σηματοδότης. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι η επιλογή του ταξικού σηματοδότη δεν γίνεται τυχαία, αλλά, αντίθετα, α) δημιουργείται συνήθως με βάση τον υπάρχοντα επιθηματοποιημένο τύπο, π.χ. προπολεμικός επειδή υπάρχει το πολεμικός, άκτιστος επειδή υπάρχει το κτιστός και β) ‘αντιγράφει’ τον πρωτοτυπικό δείκτη της κατηγορίας στην οποία θέλει να εντάξει την παράγωγη λέξη, π.χ. -ικός για τα μετονοματικά επίθετα, -ίζω και -ώνω για τα μετονοματικά ρήματα (βλ. Corbin, ό.π.. Αναστασιάδη ό.π., Αναστασιάδη & Μασούρα ό.π. και Ευθυμίου ό.π.). Παρόμοιες είναι επίσης οι προτάσεις των Hathout & Namer (2012), οι οποίοι θεωρούν τις γαλλικές λέξεις του τύπου antiparlementaire ‘αντικοινοβουλευτικός’ περιπτώσεις

Σε παλαιότερη φάση είχε χρησιμοποιηθεί και ο όρος παραδειγματικοί ενσωματωτές.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

υπερχαρακτηρισμού (over-marking ή hypercharacterization). Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζουν ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις, το ληκτικό τεμάχιο (-aire) είναι κενό σημασίας, αλλά επιτελεί έναν συγκεκριμένο ρόλο: προσδίδει στην παράγωγη λέξη τη μορφή επιθέτου. Διαφορετικές από τις προηγούμενες είναι επίσης οι θεωρητικές προτάσεις των Crocco Galéas & Iacobini (1993), του Booij (2010) και της Lieber (2010). Πιο συγκεκριμένα, οι Crocco Galéas & Iacobini (1993: 130-132) υποστηρίζουν ότι τα προθήματα και τα επιθήματα των παρασυνθετικών σχηματισμών δεν είναι αυτόνομα μορφήματα, αλλά επιμέρους τμήματα ενός ασυνεχούς μορφήματος ή υπερθήματος (circumfixal hypothesis).2 Από την άλλη πλευρά, η Lieber (2010: 192-193) προτείνει ότι σε περιπτώσεις λέξεων που παρουσιάζουν αναντιστοιχία μορφολογικής δομής και σημασίας ίσως είναι προτιμότερο να δεχτεί κανείς την παράλληλη ύπαρξη δύο διαφορετικών δομών, μιας σημασιοσυντακτικής και μιας φωνολογικής. Η πρώτη δομή αντανακλά τις σημασιοσυντακτικές ιδιότητες της λέξης, ενώ η δεύτερη αντανακλά την προσωδιακή οργάνωσή της σε συλλαβές, πόδες, κ.λπ. Τέλος, ο Booij (2010: 43-44), προτείνει ότι οι παρασυνθετικοί σχηματισμοί παράγονται με βάση ένα γενικευμένο σχήμα (generalized schema), το οποίο προκύπτει από την ενοποίηση (unification) βασικότερων σχημάτων σχηματισμού λέξεων. Για παράδειγμα, προτείνει τον εξής τρόπο σχηματισμού για το αγγλικό ρήμα de-nuclear-ize ‘αποπυρηνικοποιώ’: [de [xΡΗΜ]]ΡΗΜ + [[x]ΟΥΣ/ΕΠΙΘ ize]ΡΗΜ = [de [[x]]ΟΥΣ/ΕΠΙΘ ize]ΡΗΜ]ΡΗΜ. Την πρόταση του Booij υιοθετεί επίσης η Efthymiou (2011) στη μελέτη της για τα ελληνικά παρασυνθετικά ρήματα, π.χ. αποκεφαλίζω, αποσκελετώνω, εξανθρωπίζω, ξεπορτίζω, ξεδοντιάζω, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα ότι η ένθετη δομή (nested structure) αυτού του είδους υποδηλώνει ταυτόχρονα την ιεραρχική σχέση μεταξύ προθηματοποίησης και επιθηματοποίησης (βλ. Rainer 1989: 38-39). Όπως διαπιστώνεται από τις αναλύσεις που παρουσιάστηκαν παραπάνω, δεν υπάρχει συμφωνία όλων των μελετητών αναφορικά με τον τρόπο παραγωγής των παρασυνθετικών σχηματισμών. Επίσης, με βάση τα παραπάνω προκύπτει ότι ένα από τα βασικά ζητήματα που εξακολουθούν να προκαλούν το ενδιαφέρον και τον προβληματισμό των ειδικών είναι το εξής: ποια είναι η μορφολογική υπόσταση του ληκτικού τεμαχίου των παρασυνθετικών σχηματισμών; Είναι φορέας σημασίας ή πλεοναστικό στοιχείο; Στην 2

Η υπόθεση του ασυνεχούς μορφήματος έχει υποστεί αρκετή κριτική από τους μορφολόγους, διότι χαρακτηρίζεται ως

ένα βαθμό από πλεοναστικότητα (redundancy). Για παράδειγμα, σύμφωνα με την πρόταση αυτή, θα πρέπει να δεχτεί κανείς για την Ελληνική την ύπαρξη, π.χ. των από-ίζω, από-ώνω, κ.λπ. ως ξεχωριστών υπερθημάτων. Για περισσότερη συζήτηση του θέματος αυτού, βλ. μεταξύ άλλων Ralli (2004: 5-6).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

επόμενη ενότητα, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε περαιτέρω το ζήτημα αυτό αντλώντας στοιχεία από μια περίπτωση νεοελληνικών παρασυνθετικών σχηματισμών, τα επιθηματοποιημένα επίθετα που παράγονται με την προσκόλληση του προθήματος αντι-. 3. Ελληνικοί παρασυνθετικοί σχηματισμοί με αντιΣτην ενότητα αυτή, θα αποπειραθούμε να διερευνήσουμε τη δομή των παρασυνθετικών επιθέτων με αντι- και τη μορφολογική υπόσταση του ληκτικού τους τεμαχίου βασιζόμενοι σε σώμα δεδομένων που προέκυψε από την αποδελτίωση του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ), του Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ). 3.1 Περιγραφή δεδομένων Ο συνολικός αριθμός των επιθέτων με αντι- που συλλέχθηκαν από τα λεξικά ΛΚΝ και ΛΝΕΓ ανέρχεται στα 143. Όπως φαίνεται και από τον Πίνακα 1, τα περισσότερα από αυτά, ενώ παράγονται φαινομενικά από επιθηματοποιημένα (μετονοματικά ή μεταρηματικά) επίθετα (βλ. αναλυτικά το Παράρτημα στο τέλος του άρθρου),3 δεν έχουν την αναμενόμενη μορφή με βάση τη σημασία τους και μπορούν να θεωρηθούν περιπτώσεις δομικών παραδόξων (ή παρασυνθετικών σχηματισμών).4 Επίθετα με αντι- στα λεξικά ΛΚΝ και ΛΝΕΓ συνολικός αριθμός επιθέτων με αντι-

143

παρασυνθετικοί σχηματισμοί (συνεμφάνιση προθήματος-επιθήματος)

135

Πίνακας 1: Επίθετα με αντι-

Όπως διαπιστώνεται από τα στοιχεία του Πίνακα 1, τα επίθετα που δεν εντάσσονται στην κατηγορία των παρασυνθετικών σχηματισμών είναι ελάχιστα. Συνήθως, πρόκειται για μετονοματικά επίθετα που δημιουργήθηκαν σε παλαιότερες φάσεις της Ελληνικής, όπως είναι για παράδειγμα οι λέξεις αντιμέτωπος, αντίστροφος, αντίστοιχος, αντίπαλος και αντίμαχος. Δύο, ακόμη, επίθετα με αντι- που δεν παράγονται από επιθηματοποιημένη βάση είναι οι λόγιες λέξεις αντιδεξιός, αντιαριστερός. Οι λέξεις αυτές παράγονται μεν φαινομενικά από βάση που έχει τη μορφή (μη επιθηματοποιημένου) επιθέτου, αλλά η

Το πρόθημα αντι- εμφανίζει τα αλλόμορφα αντ- ή ανθ- . Για συζήτηση του θέματος της αλλομορφίας, βλ. Καρασίμος

(2011). 4

Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν συμπεριελήφθησαν στη κατηγορία των παρασυνθετικών σχηματισμών τα επίθετα που

παράγονται από προθηματοποιημένη βάση: π.χ. αντεπιθετικός: αντεπίθεση + ικός.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

σημασία τους παραπέμπει συνήθως σε ονοματική βάση: π.χ. αντιαριστερός ‘που είναι αντίθετος ή εχθρικός προς τη αριστερά’.5 Σε ό,τι αφορά τη δομή των παρασυνθετικών επιθετικών σχηματισμών, από άποψη μορφής φαίνεται ότι ακολουθούν το σχήμα αντι-+ μετονοματικό ή μεταρηματικό επίθετο: [αντι- [ΟΥΣ/ΡΗΜ-επίθημα]ΕΠΙΘ]ΕΠΙΘ, π.χ. [αντι [σεισμ-ικός]], [αντι [πηκ-τικός]]. Αξίζει να σημειωθεί ότι το επίθετο που χρησιμεύει ως βάση σχηματισμού των σχηματισμών με αντιδεν είναι πάντα υπαρκτή λέξη: π.χ. τα επίθετα ρυτιδικός, αλγικός, βηχικός, κλεπτικός δεν είναι υπαρκτές βάσεις των σχηματισμών αντιρυτιδικός, αντιαλγικός, αντιβηχικός, αντικλεπτικός. Όσον αφορά τη σημασία των περισσότερων σχηματισμών με αντι-, αυτή φαίνεται να προκύπτει με βάση τη σημασία της βάσης του μετονοματικού ή μεταρηματικού επιθέτου: π.χ. αντιρυτιδικός ‘που προλαβαίνει ή καταπολεμά τις ρυτίδες’, αντιπηκτικός ‘που εμποδίζει ή επιβραδύνει την πήξη’,6 αντιτορπιλικός ‘που προστατεύει από τις τορπίλες’. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν ορισμένοι σχηματισμοί όπως, για παράδειγμα, το επίθετο αντικοινωνικός, που φέρουν δύο σημασίες: α) ‘που είναι αντίθετος ή εχθρικός προς την κοινωνία’ (π.χ. αντικοινωνική συμπεριφορά) και β) ‘που δεν είναι κοινωνικός, που αποφεύγει τις σχέσεις με τους ανθρώπους’ (π.χ. αντικοινωνικό παιδί). Στην πρώτη περίπτωση, η σημασία του σχηματισμού προκύπτει με βάση τη σημασία της βάσης (κοινωνία) του μετονοματικού επιθέτου (κοινωνικός), ενώ στη δεύτερη η σημασία υπολογίζεται με βάση τη σημασία του επιθέτου κοινωνικός. Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για τη σημασία του επιθέτου αντιεπιστημονικός, η σημασία του οποίου θα μπορούσε να αποδοθεί ως ‘που είναι αντίθετος με την επιστήμη’ ή ‘που δεν είναι επιστημονικός’. Προβλήματα παρουσιάζει επίσης η περιγραφή της σημασίας επιθέτων όπως αντιδυτικός, αντιεξουσιαστικός, αντιτρομοκρατικός, αντιηρωικός. Αντιδυτικός είναι ‘αυτός που είναι αντίθετος ή εχθρικός προς τη Δύση ή ‘αυτός που είναι αντίθετος ή εχθρικός τους Δυτικούς’; Επομένως, ποια είναι η βάση παραγωγής αυτής της λέξης; Το ουσιαστικό Δύση ή το επίθετο δυτικός; Αντιηρωικός είναι αυτός που ‘που δεν ευνοεί τον ηρωισμό’ ή αυτός ‘που έχει χαρακτηριστικά αντίθετα προς αυτά του ήρωα’; Ποια από τις ακόλουθες λέξεις είναι η βάση του παρασυνθετικού επιθέτου; ηρωισμός, ήρωας, αντιήρωας ή ηρωικός; Παρόμοια ερωτήματα εγείρονται και για άλλα επίθετα όπως, για παράδειγμα, τα αντιεξουσιαστικός και αντιπυρηνικός. Αντιεξουσιαστικός είναι αυτός ‘που είναι αντίθετος 5

Αποκλείστηκαν από την κατηγορία των παρασυνθετικών επιθέτων όσα επίθετα δεν περιλαμβάνουν στη δομή τους

(τουλάχιστον από άποψη μορφής) κάποιο παραγωγικό επίθημα. 6

Χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση προκειμένου να διαπιστωθεί κατά πόσο τα μεταρηματικά επίθετα παράγονται από

ρηματική (π.χ. πήζω-έπηξα) ή από ονοματική μεταρηματική βάση (π.χ. πήξη).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

προς την εξουσία’ ή αυτός ‘που είναι αντίθετος προς τον εξουσιαστή’; Αντιτρομοκρατικός είναι αυτός που είναι εναντίον της τρομοκρατίας ή των τρομοκρατών; Αντιπυρηνικός είναι αυτός ‘που αντιτίθεται στη χρήση πυρηνικής ενέργειας’ ή αυτός που ‘αντιτίθεται στη χρήση πυρηνικών’;7 Αξίζει επίσης να επισημάνουμε ότι όλοι οι σχηματισμοί του σώματος δεδομένων του παρόντος άρθρου δηλώνουν γενικά εναντίωση, αντίθεση ή άρνηση ή αποτροπή, καταπολέμηση ή εξουδετέρωση: αντιδογματικός, αντιοικονομικός, αντιπαιδαγωγικός, αντιαμερικανικός, αντικομμουνιστικός, αντιαλλεργικός, αντιπυρετικός, αντιραχιτικός, αντιρευματικός, αντιρυπαντικός, αντιρυτιδικός, αντιαεροπορικός, αντιτορπιλικός. Όσον αφορά στο ληκτικό τεμάχιο που εμφανίζουν οι παρασυνθετικοί επιθετικοί σχηματισμοί, από την ανάλυση των δεδομένων συνάγεται ότι οι περισσότεροι σχηματισμοί λήγουν σε -ικός ή -τικός (βλ. Πίνακα 2): Συχνότητα εμφάνισης ληκτικών τεμαχίων ληκτικό τεμάχιο

αριθμός επιθέτων

-ικός/-τικός

129

-(ι)ακός

-ώδης

Πίνακας 2: Ληκτικά τεμάχια

Επίσης, όπως προκύπτει από την εξέταση των δεδομένων του παρόντος άρθρου, ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό των παρασυνθετικών επιθετικοί σχηματισμών10 είναι μεταφραστικά δάνεια από άλλες γλώσσες, κυρίως από την αγγλική και τη γαλλική. Αξίζει ακόμη να επισημανθεί ότι μεταξύ των μεταφραστικών δανείων υπάρχουν επίθετα τα οποία, ενώ στην ελληνική εμφανίζουν επίθημα, στη γλώσσα από την οποία προέρχονται εμφανίζονται χωρίς επίθημα, όπως για παράδειγμα τα επίθετα αντιαεροπορικός < αγγλ. anti-aircraft, αντιαρματικός < αγγλ. antitank, αντισκορικός < γαλλ. antimite, αντιψυκτικός < αγγλ. anti-freeze. Παραδείγματα μεταφραστικών δανείων με αντι- παρουσιάζονται στον Πίνακα 3:

Στην περίπτωση της πρώτης σημασίας, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η βάση του επιθέτου είναι λεξική φράση; Η μορφή -τικός εμφανίζεται ύστερα από ρηματική βάση, π.χ. (ρυπαίνω-ρυπαντικός) αντιρρυπαντικός, (κολλώ-

κολλητικός) αντικολλητικός. 9

Το τεμάχιο -(ι)ακός εμφανίζεται ύστερα από βάσεις σε -ιο(ς) ή -ια (π.χ. ήλιος, μονοπώλιο, ηλεκτροπληξία).

Σχεδόν οι μισοί.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Μεταφραστικά δάνεια με αντί-11 Επίθετα

από Αγγλική ή Γαλλική

αντ(ι)ευρωπαϊκός

αγγλ. anti-European

αντ(ι)εργατικός

αγγλ. anti-labour

αντιαεροπορικός

αγγλ. anti-aircraft

αντιαθλητικός

αγγλ. unsporting, unsportsmanlike

αντιαισθητικός

γαλλ. inesthétique

αντιαλκοολικός

γαλλ. antialcoolique

αντιαλλεργικός

αγγλ. antiallergic

αντιαμερικανικός

αγγλ. un-american, anti-american

αντιαναιμικός

αγγλ. antianemic

αντιαρματικός

αγγλ. antitank

αντιαρρυθμικός

αγγλ. antiarrhythmic

αντιατομικός

γαλλ. antiatomique/αγγλ. antinuclear

αντιβακτηριδιακός

αγγλ. anti- bacterial

αντιβαλλιστικός

αγγλ. antiballistic

αντιβασιλικός

γαλλ. antiroyaliste

αντιβηχικός

γαλλ. antitussif

αντιγραμματικός

αγγλ. ungrammatical

αντιδημοκρατικός

γαλλ. antidémocratique

αντιδημοτικός

γαλλ. impopulaire

αντιδιφθεριτικός

γαλλ. antidiphtérique

αντιδυναστικός

γαλλ. antidynastique

αντιεμετικός

γαλλ. antiémétique

αντιεμπορικός

αγγλ. uncommercial

αντιεπιστημονικός

αγγλ. antiscientific

Πίνακας 3: Παραδείγματα μεταφραστικών δανείων

Επίσης, διαπιστώνεται ότι το αντι- συνδυάζεται μόνο με βάσεις που χαρακτηρίζονται ως [+λόγιες] (ή σπανιότερα [+/ λόγιες]): π.χ. αντικλεπτικός (< γαλλ. antivol) και όχι *αντικλεφτικός, αντισηπτικός (< γαλλ. antiseptique) και όχι *αντισαπιστικός, αντιολισθητικός (< αγγλ. non-skid) και όχι *αντιγλιστρικός, αντιαλγικός και όχι *αντιπονικός. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετοί από τους παρασυνθετικούς σχηματισμούς με αντι-, όπως για παράδειγμα τα επίθετα, αντιαεροπορικός, αντιαρρυθμικός, αντιγραμματικός, αντιθρομβωτικός, αντιπηκτικός, αντιτρομοκρατικός, αποτελούν εξειδικευμένες λέξεις που απαντούν και στο γενικό λεξιλόγιο.

Τα παραδείγματα προέρχονται από τις πρώτες 45 λέξεις του σώματος δεδομένων (βλ. και Παράρτημα).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Συνοψίζοντας, μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: (α) Στους περισσότερους παρασυνθετικούς σχηματισμούς του σώματος δεδομένων, το αντι- συνυπάρχει σχεδόν υποχρεωτικά με κάποιο παραγωγικό επίθημα. (β) Η σημασία του επιθήματος δε φαίνεται να λαμβάνεται υπόψη στον υπολογισμό της σημασίας των περισσότερων παρασυνθετικών σχηματισμών, με αποτέλεσμα τη διαφορά μεταξύ δομής και σημασίας. (γ) Με βάση τα προηγούμενα, εύλογα προκύπτει το ερώτημα αν το επιθηματοειδές αυτό τεμάχιο είναι φορέας σημασίας ή αντίθετα θα πρέπει να θεωρηθεί πλεοναστικό στοιχείο, χωρίς σημασία (βλ. και ενότητα 2). Το ερώτημα αυτό θα μας απασχολήσει στην επόμενη ενότητα. 3.2. Ο ρόλος του ληκτικού τεμαχίου και του επιθετικού θέματος Όπως παρατηρήσαμε στην προηγούμενη ενότητα, οι περισσότεροι (και νεότεροι) επιθετικοί σχηματισμοί με αντι- περιέχουν το τέρμα -ικός και φαίνεται να παράγονται με βάση υπαρκτούς ή πιθανούς επιθηματοποιημένους τύπους. Επίσης, διαπιστώσαμε ότι στους περισσότερους σχηματισμούς, το τεμάχιο -ικός δεν συμμετέχει στην κατασκευή της σημασίας του παρασυνθετικού επιθέτου, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι το ληκτικό τεμάχιο των παρασυνθετικών σχηματισμών δεν είναι επίθημα, αλλά επιθηματοειδές τεμάχιο, το οποίο προσδίδει στον παράγωγο σχηματισμό τη μορφή επιθέτου (βλ. ενότητα 2).12 Οι παρατηρήσεις αυτές φαίνεται να συμφωνούν σε πρώτη φάση με τις ΑναστασιάδηΣυμεωνίδη & Μασούρα (2009: 631), οι οποίες παρατηρούν ότι η Νέα Ελληνική σε σχέση με την Αρχαία Ελληνική δείχνει προτίμηση προς τη δημιουργία λεξικών μονάδων με ταξικό σηματοδότη μέσω της επιλογής δεικτών που καθιστούν εμφανή τη γραμματική ή αναφορική κατηγορία μιας λεξικής μονάδας. Επίσης, συμφωνούν με την παρατήρηση των ίδιων ερευνητριών (ό.π.: 626) ότι το -ικός λειτουργεί ως πρωτοτυπικός δείκτης των μετονοματικών επιθέτων και με την άποψη της Corbin ότι η επιλογή του ταξικού σηματοδότη δεν γίνεται τυχαία, αλλά, αντίθετα, δημιουργείται συνήθως με βάση τον υπάρχοντα επιθηματοποιημένο τύπο (βλ. επίσης Ευθυμίου 2001α,β). Ακόμη, συμβαδίζουν με τις προτάσεις των Hathout & Namer (2012), οι οποίοι, αναλύοντας αντίστοιχα γαλλικά παραδείγματα, όπως η λέξη antiparlementaire ‘αντικοινοβουλευτικός’, κάνουν λόγω για περιπτώσεις υπερχαρακτηρισμού (over-marking ή hypercharacterization) και για ‘δανεισμό’ (επιθετικού) θέματος. Από την άλλη πλευρά, η λύση του επιθηματοειδούς τεμαχίου παρουσιάζει κάποια προβλήματα όσον αφορά τις περιπτώσεις δίσημων σχηματισμών, όπως για παράδειγμα το 12

Βλ. και Αναστασιάδη (1992), Αναστασιάδη & Μασούρα (2009, 2012) και Ευθυμίου (2001α,β), οι οποίες θεωρούν ότι το

ληκτικό τεμάχιο -ικός των ελληνικών σχηματισμών του τύπου προπολεμικός δεν είναι παραγωγικό επίθημα, αλλά ταξικός σηματοδότης.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

επίθετο αντικοινωνικός. Όπως παρατηρήσαμε προηγουμένως, η πρώτη σημασία του επιθέτου (‘που είναι αντίθετος ή εχθρικός προς την κοινωνία’) προκύπτει με βάση τη σημασία του ουσιαστικού κοινωνία, ενώ η δεύτερη σημασία (‘που δεν είναι κοινωνικός, που αποφεύγει τις σχέσεις με τους ανθρώπους’) κατασκευάζεται με βάση τη σημασία του επιθέτου κοινωνικός. Επίσης, η υιοθέτηση της άποψης του επιθηματοειδούς τεμαχίου δημιουργεί προβλήματα ως προς τον τρόπο απόδοσης της γραμματικής κατηγορίας σε ζεύγη λέξεων του τύπου αντιήρωας, αντιηρωικός. Αν θεωρήσουμε ότι το αντι- είναι αυτό που αποδίδει τη γραμματική κατηγορία του επιθέτου και όχι το -ικός, τότε πώς προκύπτει η σημασιοσυντακτική διαφορά των λέξεων αντιήρωα, αντιηρωικός;13 Επίσης, το ερώτημα που προκύπτει με βάση τα παραπάνω είναι το εξής: Είναι δυνατό, να υπάρχουν δύο παράλληλες βάσεις (ή δομές) σχηματισμού για τους δίσημους ή αμφίσημους παρασυνθετικούς σχηματισμούς ή μήπως είναι προτιμότερο να δεχτούμε ότι η βάση σχηματισμού των παρασύνθετων σχηματισμών είναι ένα θέμα, το οποίο φέρει μεν τη μορφή επιθέτου, για τους λόγους που προαναφέραμε, αλλά είναι υποχαρακτηρισμένο ως προς τη σημασία και τη γραμματική κατηγορία; Κατά τη γνώμη μας, η πρώτη πρόταση είναι αντιοικονομική, διότι συνεπάγεται την παραγωγή δύο παράλληλων σχηματισμών με ίδια μορφή αλλά διαφορετική δομή. Από την άλλη πλευρά, η δεύτερη πρόταση εναρμονίζεται με την ανάλυση της Namer (2013) για τα γαλλικά ρήματα σε -aliser και -ariser και φαίνεται να εξηγεί την περίπτωση των πολύσημων (ή αμφίσημων) παρασυνθετικών χαρακτηρισμών (βλ. ενότητα 3.1). Επίσης, φαίνεται να συμφωνεί και με την άποψη της Lieber (2010: 192-193) σχετικά με την παράλληλη ύπαρξη δύο διαφορετικών δομών, μιας σημασιοσυντακτικής και μιας φωνολογικής. Δε θα επιχειρήσουμε να δώσουμε εδώ οριστική απάντηση στα ερωτήματα αυτά, διότι κατά τη γνώμη μας, αυτή μπορεί να δοθεί μόνο ύστερα από ενδελεχή μελέτη του συνόλου των παρασυνθετικών σχηματισμών. Παρόλα αυτά, στη βάση των στοιχείων που συλλέξαμε, μπορούμε να προβούμε στις εξής συμπληρωματικές παρατηρήσεις: (α) Το γεγονός ότι στους περισσότερους παρασυνθετικούς σχηματισμούς το αντι- συνυπάρχει σχεδόν υποχρεωτικά με κάποιο παραγωγικό επίθημα συνηγορεί εν μέρει υπέρ της άποψης του Booij (2010) ότι οι λέξεις αυτές παράγονται με βάση ένα γενικευμένο σχήμα, το οποίο προκύπτει από την ενοποίηση βασικότερων σχημάτων σχηματισμού λέξεων (βλ. επίσης

Η μήπως πρέπει να δεχτούμε ότι η λέξη αντιηρωικός κατασκευάζεται στη βάση δύο διαφορετικών βάσεων:

αντιήρωας και αντιηρωισμός;

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Efthymiou 2011). (β) Επίσης, η (σχεδόν) υποχρεωτική ύπαρξη του ληκτικού τεμαχίου στη δομή αυτών των λέξεων ίσως υποδηλώνει ότι ο ρόλος του τεμαχίου δεν είναι να ενσωματώνει τους παράγωγους σχηματισμούς στη γραμματική κατηγορία του επιθέτου, αλλά να αποδίδει τη γραμματική κατηγορία του επιθέτου (για το θέμα αυτό, βλ. επίσης Ευθυμίου 2011). Αυτή η προσέγγιση εναρμονίζεται με προηγούμενες προτάσεις, όπως αυτές της Ράλλη (βλ. Ralli 2004, Ράλλη 2005), η οποία υποστηρίζει ότι στα ελληνικά το αριστερό συστατικό, είτε είναι λέξημα είτε είναι πρόθημα, δεν είναι σε θέση να μεταβάλει την κατηγορία της συνδυαζόμενης βάσης εξαιτίας της αδυναμίας του να λειτουργήσει ως κεφαλή. (γ) Τέλος, η ερμηνεία της δομής των παρασυνθετικών σχηματισμών με αντι- θα μπορούσε ενδεχομένως να συσχετιστεί με το γεγονός ότι από άποψη προσωδιακής οργάνωσης, το αντι- ανήκει στην κατηγορία των χαλαρών προθημάτων, δηλαδή δεν ενσωματώνεται στη φωνολογική βάση που έχει σχηματίσει η βάση (βλ. Νικολού 2008: 7177).14 4. Βασικά συμπεράσματα Στο άρθρο αυτό εξετάστηκαν οι παράγωγες λέξεις που παρουσιάζουν αναντιστοιχία μορφολογικής δομής και σημασίας, και πιο συγκεκριμένα, τα νεοελληνικά παρασυνθετικά επίθετα με αντι-. Τα βασικά συμπεράσματα του άρθρου συνοψίζονται ως εξής: α) Στη συντριπτική πλειοψηφία των επιθέτων με αντί-, το πρόθημα συνυπάρχει σχεδόν υποχρεωτικά με κάποιο παραγωγικό επίθημα. β) Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, το επίθημα, το οποίο είναι συνήθως το -ικός, δεν φαίνεται να εμπλέκεται στην κατασκευή της σημασίας των παράγωγων επιθέτων. γ) Αρκετά επίθετα με αντι- είναι πολύσημα και θέτουν προβλήματα ως προς την περιγραφή της σημασίας και του τρόπου σχηματισμού τους. δ) Η πολυσημία των επιθέτων αντί- επιλύεται, ενδεχομένως, σε κάποιο βαθμό, αν θεωρηθεί ότι η βάση σχηματισμού τους έχει τη μορφή επιθέτου, η οποία είναι υποχαρακτηρισμένη ως προς τη σημασία και τη γραμματική κατηγορία. ε) Από την άλλη πλευρά, η (σχεδόν) υποχρεωτική ύπαρξη του ληκτικού τεμαχίου στη δομή των επιθέτων με αντι- ίσως υποδηλώνει ότι ο ρόλος του τεμαχίου δεν συνίσταται στην ενσωμάτωση των παραγώγων στη γραμματική κατηγορία (του επιθέτου), που έχει ήδη αποδοθεί από το πρόθημα, αλλά στην απόδοση της γραμματικής κατηγορίας του παραγώγου.

Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με την προσωδιακή δομή των προθημάτων, βλ. Nespor & Ralli (1996), Ralli

(2004), Ράλλη (2005), Νικολού (2008).

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

στ) Για την διατύπωση ασφαλέστερων συμπερασμάτων, χρειάζεται περαιτέρω έρευνα της προσωδιακής οργάνωσης των παραγώγων με αντι- και του συνόλου των παρασυνθετικών σχηματισμών της Eλληνικής.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Anastassiadis-Symeonidis, Anna & Elvira Masoura 2012. Word ending-part and phonological memory: A theoretical approach. In Irregularity in morphology (and beyond), ed. by Thomas Stolz, Hitomi Otsuka, Aina Urdze & Johan van der Auwera, 127-140. Berlin: Akademie Verlag. Booij, Geert. 2007. The grammar of words: An introduction to morphology. Oxford: Oxford University Press. Booij, Geert. 2010. Construction morphology. Oxford: Oxford University Press. Corbin, Danielle. 1987. Morphologie dérivationelle et structuration du lexique. 2 Vols. Tübingen: Niemeyer. Corbin, Danielle. 1991. Introduction. La formation des mots: structures et interprétations. Lexique 10: 7-30. Crocco Galèas, Grazia & Claudio Iacobini. 1993. The Italian parasynthetic verbs: A particular kind of circumfix. In Natural Morphology. Perspectives for the nineties. ed. by Livia Tonelli & Wolfgang U. Dressler, 127-142. Padova: Unipress. Efthymiou, Angeliki. 2011. Modern Greek parasynthetic verbs: A hierarchical relationship between prefixes and suffixes. Paper presented at the 3rd Vienna workshop on affix order, Vienna, 15-16 January 2011. Darmesteter, Arsène. 1894. Traitée de la formation des mots composés dans la langue française comparée aux autres langues romanes et au latin. 2e ed. Paris: Barillon. Hathout, Nabil & Fiammetta Namer. 2012. Discrepancy between form and meaning in word formation: The case of over- and under-marking in French. Paper presented at the 15th International morphology meeting, 9-12 February, Vienna. Hockett, Charles F. 1954. Two models of grammatical description. Word 10: 210-234. Iacobini, Claudio. 2010. Les verbes parasynthétiques: De l’expression de l’espace à l’expression de l’action. De Lingua Latina 3. [URL: www.paris-sorbonne.fr/IMG/pdf/Iacobini_parasynthetiques.pdf] Lieber, Rochelle. 2010. Introducing morphology. Cambridge: Cambridge University Press. Namer, Fiammetta. 2013. Adjectival bases of French -aliser and -ariser verbs: Syncretism or underspecification?. Selected papers from the 7th Décembrettes, ed. by Nabil, Hathout, Fabio Montermini & Jesse Tcheng. München: Lincom Europa. [URL: https://sites.google.com/site/fiammettanamer/home/publications] Nespor, Marina & Angela Ralli. 1996. Morphology-phonology Interface. Phonological domains in Greek compounds. The Linguistic Review 13: 357-382. Plag, Ingo. 2003. Word-formation in English. Cambridge: Cambridge University Press. Ralli, Angela. 2004. Stem-based versus word-based morphological configurations: The case of Modern Greek preverbs. Lingue e Linguaggio 2004: 241-275. Rainer, Franz. 1989. I nomi di qualitá nell’ italiano contemporaneo. Wien: Braumüller. Saussure, Ferdinand. 1916. Cours de Linguistique Générale. Paris: Fayot. Scalise, Sergio. 1984. Generative morphology. Dordrecht: Foris. Williams, Edwin. 1981. Argument structure and morphology. The Linguistic Review 1: 81-114.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 1992. Η νεοελληνική παραγωγή κατά το μοντέλο της D. Corbin. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 13: 505-526. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 1995. Το τεμάχιο -τος στα μεταρηματικά επίθετα της νεοελληνικής. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 16: 473-484. Θεσσαλονίκη: A.Π.Θ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα & Eλβίρα Μασούρα. 2009. Ληκτικό τεμάχιο και μνήμη: Μια θεωρητική πρόταση. In Proceedings of the 8th international conference on Greek linguistics, ed. by Georgios Giannakis, Mary Baltazani, George Xydopoulos & Anastasios Tsangalidis, 616-634. Ioannina: University of Ioannina. Γαβριηλίδου, Ζωή & Αγγελική Ευθυμίου. 2003. Το νεοελληνικό πρόθημα πολυ-. Στο Selected papers of the 15th international symposium on theoretical & applied linguistics, επιμ. Εlisabeth Mela-Athanasopoulou, 152165. Thessaloniki. Ευθυμίου, Αγγελική. 2001α. Το νεοελληνικό πρόθημα ξε-: οι έννοιες της απομάκρυνσης και της αλλαγής κατάστασης. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 21, 202-213. Θεσσαλονίκη. Ευθυμίου, Αγγελική. 2001β. Το νεοελληνικό πρόθημα προ-. Στο Proceedings of the fourth international conference on Greek linguistics, επιμ. Yoryia Agouraki, Amalia Arvaniti, Dionysis Goutsos, Jim Davey, Marilena Karyolemou, Anna Panayiotou-Triandafillidou, Andreas Papapavlou, Pavlos Pavlou & Anna Roussou, 122-129. Thessaloniki: University Studio Press. Θωμαδάκη, Ευαγγελία. 1996. Παράγωγα στη Νέα Ελληνική. Στο Ζητήματα νεοελληνικής γλώσσας: Διδακτική προσέγγιση, επιμ. Γεωργία Κατσιμαλή & Φώτης Καβουκόπουλος, 69-96. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Καρασίμος, Αθανάσιος. 2011. Υπολογιστική επεξεργασία της αλλομορφίας στην παραγωγή λέξεων της Ελληνικής. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών. (ΛΚΝ) Λεξικό της Κοινής Νέας Ελληνικής. 1998. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών Α.Π.Θ. (ΛΝΕΓ) Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. 2002. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας [2η έκδοση]. Νικολού, Καλομοίρα. 2008. Η Φωνολογική λέξη στην Ελληνική και η σύγκρισή της με την Αραβική: Πορίσματα και εφαρμογές. Διδακτορική Διατριβή. Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Ράλλη, Αγγελική. 2005. Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Παράρτημα Λίστα επιθέτων με αντι- (Πηγές: λεξικά ΛΚΝ και ΛΝΕΓ) ανθελληνικός/ αντιελληνικός ανθενωτικός ανθυγιεινός αντ(ι)ευρωπαϊκός αντεργατικός αντιαγροτικός αντιαεροπορικός αντιαθλητικός αντιαισθητικός αντιακαδημαϊκός αντιαλγικός αντιαλκοολικός αντιαλλεργικός αντιαμερικανικός αντιαναιμικός αντιαρματικός αντιαρρυθμικός αντιατομικός αντιαυταρχικός αντιβακτηριδιακός αντιβαλλιστικός αντιβασιλικός αντιβενιζελικός αντιβηχικός αντιγραμματικός αντιγριππικός αντιδεοντολογικός αντιδημοκρατικός αντιδημοτικιστικός αντιδημοτικός αντιδιαβρωτικός αντιδιφθεριτικός αντιδογματικός

αντιδυναστικός αντιδυτικός αντιεθνικιστικός αντιεκκλησιαστικός αντιεκπαιδευτικός αντιεμετικός αντιεμπορικός αντιεξουσιαστικός αντιεπιληπτικός αντιεπιστημονικός αντιηγετικός αντιηλεκτροπληξιακός αντιηλιακός αντιηρωικός αντιθεατρικός αντιθρησκευτικός αντιθρομβωτικός αντιιατρικός αντιιδρωτικός αντιιμπεριαλιστικός αντιισταμινικός αντικαθεστωτικός αντικανονικός αντικαπιταλιστικός αντικαπνικός αντικαπνιστικός αντικαρκινικός αντικαταστατικός αντικεφαλαιοκρατικός αντικλεπτικός αντικληρικός αντικοινοβουλευτικός αντικοινοτικός αντικοινωνικός

αντικολλητικός αντικομματικός αντικομμουνιστικός αντικομφορμιστικός αντικρατικός αντικυβερνητικός αντιλογικός αντιλυσσικός αντιμεταφυσικός αντιμιλιταριστικός αντιμολυσματικός αντιμοναρχικός αντιμονοπωλιακός αντιναζιστικός αντινευραλγικός αντινευρωτικός αντιοικονομικός αντιολισθητικός αντιοξειδωτικός αντιπαιδαγωγικός αντιπαραβολικός αντιπαραγωγικός αντιπαρασιτικός αντιπατριωτικός αντιπαχυντικός αντιπειθαρχικός αντιπηκτικός αντιπληθωριστικός αντιπλημμυρικός αντιπλουτοκρατικός αντιπνευματικός αντιποιητικός αντιπολεμικός αντιπυραυλικός

αντιπυρετικός αντιπυρηνικός αντιπυρικός αντιρατσιστικός αντιρευματικός αντιρητορικός αντιρρυπαντικός αντιρυτιδικός αντισεισμικός αντισημιτικός αντισηπτικός αντισκορικός αντισκωριακός αντισπασμωδικός αντισταθμιστικός αντιστατικός αντιστρατιωτικός αντισυλληπτικός αντισυμβατικός αντισυναδελφικός αντισυνδικαλιστικός αντισυνταγματικός αντισυφιλιδικός αντιτετανικός αντιτοξικός αντιτορπιλικός αντιτρομοκρατικός αντιτυφικός αντιυπερτασικός αντιφασιστικός αντιφεμινιστικός αντιφλεγμονώδης αντιχολερικός αντιψυκτικός

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Sur le statut théorique des subordonnants

Gaston Gross (Université Paris 13-CNRS) Résumé Cet article est une réflexion théorique sur le statut des subordonnants. Ces derniers correspondent à deux réalités syntaxiques différentes. On doit distinguer les subordonnants qui régissent les arguments de ceux qui introduisent des circonstancielles. Les introducteurs d’arguments peuvent être soit des prépositions (compter sur quelqu’un, s’intéresser à N, parler à N de N) soit des conjonctions de subordination (que P, le fait que P). Dans les deux cas, il existe des modifications de structure : un génitif subjectif peut devenir un adjectif, une forme en que P peut être remplacée par un infinitif. Les subordonnants introduisant des circonstancielles sont, eux, de nature très différente. Malgré leur forme non actualisée (à cause de, dans le but de, en vue de), ce sont des prédicats du second ordre dont les arguments sont respectivement la principale et la subordonnée, comme le montre cet article qui décrit dans les détails les subordonnées finales et causales. Mots-clès: subordonnant, subordination, conjonction, prédicat du second ordre, cause, finalité 1. Définitions de la notion de subordination Le terme de subordination, comme celui de coordination, pose des problèmes de définition. Une des plus claires est celle de la Grammaire méthodique du français (2004: 472) « La subordination est une relation asymétrique de dépendance entre une proposition dite subordonnée (ou enchâssée) et une proposition, dite principale (ou matrice), dans laquelle la première joue le rôle d’un constituant ». Cette définition vise clairement la relation établie entre une proposition subordonnée complétive et la principale dont elle constitue un argument de nature phrastique. Mais ailleurs (p. 475), la même grammaire utilise la même notion pour traduire un autre type de relation : « Les propositions circonstancielles sont introduites par des conjonctions et des locutions conjonctives qui, à la fois, marquent leur caractère subordonné et spécifient leur rapport sémantique avec le reste de la phrase ». Or, comme nous allons le montrer dans cet article, une circonstancielle constitue une structure dont la relation avec le reste de la phrase est très différente de celle qu’on lui attribue habituellement. Nous montrerons que les notions de subordination

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

et de subordonnant constituent deux ensembles linguistiques disjoints, que le mot subordonnant est lui-même ambigu et qu’il ne prend sa signification que dans un cadre syntaxique précis, que nous allons décrire dans un premier temps. 2. Positions théoriques adoptées C’est un fait d’expérience que la plupart des mots sont polysémiques et qu’ils ne prennent leur sens que dans leur environnement. Celui-ci peut être aléatoire et ne pas lever l’ambiguïté, dans le cas des incises, par exemple. Nous dirons que ces environnements sont non pertinents. En revanche, les mots sont monosémiques dans le cadre d’une phrase minimale. C’est donc cette dernière qui est l’unité minimale d’analyse, dans la mesure où elle seule permet de faire des descriptions univoques et reproductibles. Cela veut dire qu’une entrée de dictionnaire doit être constituée par une phrase simple. Un dictionnaire tel que nous l’entendons, est donc un dictionnaire de phrases simples (Cf. Harris 1976). Une phrase simple est définie comme un prédicat accompagné de la suite la plus longue de ses arguments. Ces derniers sont décrits à l’aide de leur classe sémantique (les classes d’objets, Gross 2008). Un prédicat peut avoir plusieurs formes morphologiques : verbe (trouver), nom (allure), adjectif (gentil), préposition (pour final). Certaines racines prédicatives peuvent prendre trois formes (désir- : désirer, désir, désireux), d’autres deux seulement (regarder, regard), d’autres une seule (intention, tour). Un prédicat est de plus soumis à l’actualisation : conjugaison pour les verbes, verbes supports pour les noms et les adjectifs. Une phrase simple peut en outre faire l’objet d’un certain nombre de restructurations (transformations) : interrogation, négation, passif, pronominalisation, etc. Ces modifications dépendent de la nature du prédicat. Enfin, un prédicat peut être du premier ordre (quand ses arguments sont des arguments élémentaires, cf. Harris 1976) ou du second ordre (quand ses arguments sont eux-mêmes des prédicats, c’est-à-dire des phrases). Les analyses que nous allons faire dans la suite de cet article sont fondées sur cette position théorique. 3. Deux types de subordonnants Observons tout d’abord que les subordonnants ne constituent pas un ensemble homogène. Aussi le choix du terme n’est pas très heureux. En effet, leur rôle syntaxique est différent en fonction des éléments qu’ils « subordonnent ». Nous distinguerons deux types de subordonnants, selon qu’ils introduisent : les arguments d’un prédicat : nous appellerons ces « subordonnants » des indicateurs d’arguments

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

une subordonnée circonstancielle : nous analyserons ce second type de subordonnants comme des prédicats du second ordre. Nous verrons que le terme de subordonnant est particulièrement mal choisi pour cette classe. Nous examinons dans un premier temps le type de subordonnants que nous appelons indicateurs d’arguments. 4. Les subordonnants indicateurs d’arguments Un prédicat, qu’il soit du premier ou du second ordre, peut avoir deux types d’arguments : un substantif ou une phrase. Une phrase qui occupe la position d’argument est appelée traditionnellement proposition subordonnée complétive. Il n’y a aucune raison d’affirmer que les phrases dites complétives prennent la fonction d’un nom : ce serait confondre nature et fonction des éléments lexicaux. Nous n’évoquerons pas ici le fait de savoir s’il existe des arguments adverbiaux, comme c’est le cas, semble-t-il, dans : Paul a bien accueilli qu’on lui fasse une autre proposition, où l’adverbe de manière est obligatoire : *Paul a accueilli qu’on lui fasse une autre proposition. Nous examinons d’abord les subordonnants introduisant des arguments nominaux. 4.1. Arguments nominaux Les compléments d’objets se comportent différemment selon que le prédicat est un verbe ou un nom. Seuls les verbes ont des compléments directs : la subordination est alors indiquée par la place du substantif, dans le cas de la phrase simple : Tout le monde apprécie Paul. Les objets indirects sont introduits par une préposition : parler de N à N, s’intéresser à N, compter sur N. Ces prépositions sont des indicateurs d’arguments qui, en général, ne véhiculent pas d’information propre, elles sont induites par le verbe. Cependant, s’il est vrai que la préposition sur n’est pas motivée sémantiquement dans : Tout le monde compte sur Paul, il semble en être différemment de contre dans : Ce pays a dû lutter pendant tout le moyen âge contre son puissant voisin. Les prédicats nominaux n’ont pas de compléments directs : Paul corrige ce texte ; Paul fait la correction de ce texte. Les prépositions peuvent changer en passant d’une construction verbale à une construction nominale : Paul préfère la première solution à la seconde ; Paul donne la préférence à la première solution sur la seconde. Nous signalons que les arguments des prédicats nominaux ont des réalisations morphologiques et des propriétés syntaxiques bien plus complexes que ceux des prédicats verbaux. Ils peuvent prendre les formes suivantes :

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

a) un génitif : Une phrase à prédicat nominal est actualisée par un verbe support : La France a donné une réponse positive à cette proposition. Il est possible d’effacer l’actualisation de cette phrase, en supprimant le verbe support. Dans ce cas, l’argument-sujet devient un génitif subjectif : la réponse positive de la France à cette proposition. Parallèlement, le génitif peut remplacer le complément (génitif objectif) : On a infligé une condamnation à Jean : la condamnation de Jean. b) un adjectif : Parallèlement au génitif, l’argument d’un prédicat nominal peut souvent être remplacé par un adjectif, en position de sujet : La France a donné une réponse positive à cette proposition ; la réponse française à cette proposition ou en position d’objet : La France produit des céréales ; la France a une production de céréales ; la France a une production céréalière. c) un possessif : L’argument d’un prédicat nominal peut aussi être remplacé par un possessif, dans le cadre de l’anaphore : Paul a donné une réponse positive : sa réponse positive ; Ces mesures ont conduit à l’asservissement de la population : son asservissement a été constaté par tous les historiens. 4.2. Arguments phrastiques Dans le cas d’arguments phrastiques, les constructions peuvent être, elles aussi, directes ou indirectes. Avec ou sans préposition, la complétive est introduite par des «subordonnants » bien connus : que, si, comment, etc. (1)

a. b. c.

Je sais qu’il viendra. Je me demande s’il viendra. Je me demande comment il viendra.

Il se trouve qu’en français, une phrase ne peut pas devenir l’argument d’un prédicat donné sans subir des modifications, sauf cas marginaux comme : Je sais, il est fâché. La « modification » la plus courante est la conjonction que, à quoi il faut ajouter les formes de l’interrogation indirecte : si, quand, comment, etc. Nous analysons tous ces subordonnants comme des indicateurs d’arguments, puisqu’ils attribuent à ces phrases une fonction argumentale. Cependant, on aurait tort de réduire cette fonction aux seules formes que nous venons de mentionner. D’autres « modifications » jouent le même rôle :

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

la réduction infinitive complète : Je vois Paul descendre. la réduction infinitive (coréférence) : Je me souviens avoir descendu cet escalier. la réduction participiale : Je vois Paul descendant l’escalier. le relative : Je vois Paul qui descend l’escalier.

La fonction argumentale d’une phrase n’est donc pas seulement exprimée par des subordonnants mais par d’autres moyens linguistiques. Il ne faut donc pas confondre subordonnants et subordination. C’est la fonction qu’il faut étudier et non pas isoler une de ses réalisations. 5. Les subordonnants circonstanciels Les « subordonnants » que nous allons étudier maintenant sont de nature entièrement différente. Ils n’accrochent pas une phrase à un prédicat mais relient deux phrases appelées respectivement proposition principale et proposition subordonnée circonstancielle. Cependant, l’analyse traditionnelle de cette phrase complexe comprend deux erreurs importantes. 5.1. Les circonstancielles ne sont pas facultatives Les grammaires scolaires affirment que les circonstancielles sont facultatives, l’essentiel de l’information figurant dans la principale. De fait, une principale peut sans modification devenir une « indépendante ». Mais, l’effacement d’une circonstancielle change le message de façon significative. Les deux phrases suivantes n’apportent pas la même information : Je viendrai, s’il faut beau ; Je viendrai. Dans la première phrase, le futur est interprété comme un éventuel, tandis que dans la seconde il s’agit d’un réel. L’effacement de la circonstancielle a donc modifié l’interprétation du verbe de la principale. Cette observation devient évidente si on efface l’ensemble des circonstancielles d’un texte donné, celui-ci devient très vite incompréhensible 5.2. Le subordonnant n’appartient pas à la subordonnée On rattache traditionnellement le subordonnant (conjonction ou locution conjonctive) à la subordonnée. Mais, en fait, il n’y joue aucun rôle syntaxique. Il suffit, pour le montrer, de construire une circonstancielle dont le prédicat est saturé : Je le respecte parce qu’il a apporté une réponse appropriée à cette question. La conjonction parce que n’est pas un élément constitutif de la phrase : il a apporté une réponse appropriée à cette question. Un connecteur est un élément hors du cadre des deux phrases simples : il n’appartient en propre ni à la

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

principale ni à la subordonnée, comme on va le voir. Les locutions conjonctives sont pour cela un outil plus efficace que les conjonctions simples, car elles se prêtent mieux à une analyse syntaxique. 6. Analyse des locutions conjonctives À côté de quelques locutions figées (à telle enseigne que, au mépris de, en dépit de), la plupart des locutions conjonctives ont un statut syntaxique assez libre. Leur structure interne est la suivante : (2)

Prép Dét N (que P, de V)

Où Prép est la préposition introductrice, N désigne un substantif porteur de la relation et que P ou de V correspondent à la subordonnée circonstancielle, respectivement conjuguée ou infinitive. Nous allons montrer que chacune des quatre positions que nous venons d’indiquer peut faire l’objet de choix paradigmatiques et donc que la plupart des locutions ne sont pas figées. Nous analyserons successivement la préposition, le substantif, le déterminant et le modifieur. 6.1. La préposition Il existe des locutions conjonctives dont la préposition initiale peut faire l’objet d’un choix. (3)

a. b. c. d.

avec/dans : avec l’intention de/dans l’intention de de/en : de sorte que/en sorte que par/de : par crainte de/ de crainte de par/zéro : par crainte de Vinf/crainte de Vinf

6.2. Le substantif Dans un grand nombre de locutions, le substantif n’est pas contraint, puisqu’il est susceptible d’entrer dans des séries paradigmatiques plus ou moins ouvertes. Nous prendrons des exemples mettant en jeu le but, le temps, la cause et la conséquence : (4)

a. b. c.

avec LE (souci, volonté, désir, espoir) de Vinf à LE (moment, instant, seconde, minute, heure) où P pour LE (motif, raison) que P

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

de (sorte, manière, façon) que P

Dans le cas du substantif, l’existence de paradigmes, donc de choix, est un argument de poids pour étayer l’analyse des locutions que nous proposerons dans la suite de cet article. 6.3. Les déterminants Comme nous allons le montrer, la détermination du substantif qui figure dans les locutions est bien plus complexe que ne le laissent entendre les grammaires et les dictionnaires. Nous allons examiner successivement les déterminants cataphoriques et anaphoriques. Nous présenterons ensuite les déterminants figurant dans diverses restructurations. 6.3.1. Détermination cataphorique La détermination cataphorique correspond à la structure traditionnellement appelée locution conjonctive. Cette structure est composée de la façon suivante : un prédéterminant : le, un, l’article zéro une subordonnée circonstancielle qui fonctionne comme modifieur. Cette subordonnée peut revêtir des formes variées : verbe conjugué, infinitif, prédicat nominal et même adjectif. Le-Modif : (5)

a. b. c. d.

Paul a dit cela dans le but de convaincre. Paul a fait cela dans l'espoir qu'on le comprendra. Paul est resté du fait qu'il pleuvait. Paul s'est tu pour la raison qu'il ignorait tout.

Un-Modif : (6)

a. b. c.

Paul a dit cela dans un souci d'apaisement. Paul a dit cela dans un but évident de convaincre. Paul a pris ces mesures dans un but commercial.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

E-Modif : (7)

a. b.

Paul a dit cela sous prétexte d'informer son voisin. Paul a dit cela afin de plaire à son père.

Le caractère non figé des locutions est encore mis en évidence par la possibilité d’y insérer des adjectifs : (8)

a. b. c. d.

afin que P / à seule fin que P en fonction de N / en fonction inverse de N dans le but de VW / dans le seul but de VW dans le but de VW / dans un but évident de VW

6.3.2. Détermination anaphorique Quand elles étudient les subordonnées circonstancielles, les grammaires n’envisagent que rarement le cas où le contenu de la subordonnée est déjà connu de l’interlocuteur. Il est alors exclu de répéter cette information, qui est reprise par un élément anaphorique. Cette anaphore peut porter sur la subordonnée seule ou sur l’ensemble formé par la subordonnée et le déterminant du substantif qui figure dans la locution. a) Anaphore concernant la subordonnée seule Soit les phrases complexes suivantes : (9)

a. b. c.

Après que Paul eut fini son travail, il est allé au cinéma Au lieu de lire, Paul a écouté de la musique Faute d’avoir réellement travaillé, Paul a raté son examen

Si l’information véhiculée par la subordonnée est déjà connue de l’interlocuteur, cette subordonnée peut être remplacée par différents types d’éléments anaphoriques : le relatif de liaison, les pronoms cela, çà ou là ou encore l’effacement pur et simple de la subordonnée. - le relatif de liaison : (10)

Après quoi, Paul est allé au cinéma.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

b. c.

Au lieu de quoi, Paul a écouté de la musique. Faute de quoi, Paul a raté son examen.

- les pronoms cela et ça : (11)

a. b.

Après (cela, ça), Paul est allé au cinéma. Au lieu de (cela, ça), Paul a écouté de la musique.

- le pronom là : (12)

a. b.

D’ici à ce que Paul lise, de l’eau coulera sous les ponts. D’ici là, de l’eau coulera sous les ponts.

- l’effacement du modifieur : (13)

a. b. c.

En attendant (E + que tu viennes), Paul lira. A défaut (E + de pouvoir lire), Paul se promènera. A force (E + de crier comme ça), Paul s’est fatigué.

b) Anaphore totale Ce n’est pas seulement la subordonnée qui est anaphorisée dans les exemples suivants, mais la totalité de la structure (prédéterminants compris). L’anaphore est alors rendue par le démonstratif et certains types d’adjectifs. - le démonstratif : (14)

a. b. c. d. e. f. g.

A cette fin, il faut s'inscrire à la mairie. Dans ces circonstances, je ne partirai pas. Dans ce but, tu consulteras un notaire. Dans ces conditions, il est impossible de travailler. De ce fait, le travail n'a pas pu être fait. Pour cette raison, les travaux se sont arrêtés. Dans ce cas, il est inutile de continuer.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

- certains adjectifs : (15)

a. b. c. d.

dans un tel but dans des circonstances pareilles dans un but de ce genre dans pareille circonstance

- d’autres modifieurs : (16)

a. b. c. d. e.

pour la raison susmentionnée pour le motif ci-dessus pour la raison que je viens de dire pour la raison qui vous est connue pour la raison que vous avez lue

Si l’on considère les locutions (conjonctives ou prépositives) comme des catégories composées, c’est-à-dire figées, fonctionnant comme des conjonctions simples, alors les faits que nous venons de mettre en évidence ne s’expliquent pas. c) Autres types de déterminants Mais le substantif qui figure dans les locutions est susceptible de recevoir encore d’autres types de déterminants : - des déterminants négatifs : (17)

a. b. c. d.

pour la raison que/pour aucune autre raison que au moment où P/à aucun moment dans le but précis de Vinf/dans aucun but précis pour le motif que P/pour nul autre motif

- des déterminants interrogatifs et exclamatifs : (18)

a. b. c.

pour quelle raison ? pour quel motif ? à quel moment ?

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

d. e.

dans quelles conditions ? dans quel but ?

- des déterminants exclamatifs : (19)

a. b. c.

et dans quelles conditions ! et à quelle fin ! et à quel moment !

- des déterminants « indéfinis » : (20)

a. b. c. d. e. f. g.

à certaines fins indéterminées à toutes fins utiles pour d'autres raisons à un certain moment dans d'autres circonstances pour n'importe quelle raison pour telle ou telle raison

- des déterminants quantifieurs : (21)

a. b. c.

pour deux raisons pour plusieurs raisons : la première... la seconde... pour les deux motifs suivants

On conclura qu’il est impossible de réduire les locutions à des structures figées qui auraient le même comportement que les catégories simples correspondantes. Cette observation est capitale pour les analyses auxquelles nous allons procéder maintenant. 7. Une nouvelle analyse des locutions Les structures que nous venons d’étudier comprennent deux constantes : une préposition et un substantif avec une variable : la détermination de ce substantif. Le substantif est le réel porteur de l’information. Nous avons déjà signalé que ce substantif, comme élément de la locution, n’appartient pas à la subordonnée. Nous l’analysons comme un prédicat qui opère sur les deux phrases : principale et subordonnée. Il s’agit donc d’un prédicat du

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

second ordre, qui n’a aucune propriété commune avec les « subordonnants » indicateurs d’arguments que nous avons étudiés dans la première partie de cet article. Nous allons mettre au point le statut de ces connecteurs de nature prédicative, en analysant les causales et les finales. 8. Les causales Soit deux phrases événementielles, représentées pour simplifier par les lettres A et B : A a causé B. Cette phrase peut se mettre au passif : B a été causé par A. À côté du passif verbal, il existe un passif « nominal », introduit par le support passif être à (sur le modèle être désespéré = être au désespoir) : B a été à cause de A. Si l’on efface le support, on obtient : B, à cause de A. La racine caus- est un prédicat qui relie deux phrases, c’est-à-dire deux prédicats : c’est un prédicat du second ordre. Cette construction peut subir des restructurations, dont celle que nous appelons transformation principale. Soit les deux phrases suivantes : (22)

a. b.

La pluie a causé des dégâts. Il y a eu des dégâts à cause de la pluie.

La première des deux phrases a les propriétés suivantes : le relateur de cause est un prédicat conjugué (a causé) ; les deux arguments événementiels (pluie, dégâts) sont par rapport à lui au même niveau ; le sujet est interprété comme la cause et l’objet comme l’effet ou la conséquence ; la négation est possible : La pluie n’a pas causé de dégâts ; il y a possibilité de formation d’une conséquence, par inversion des arguments : La pluie a causé des dégâts ; Ces dégâts sont (la conséquence, le résultat) de la pluie. Bien qu’elle comprenne les mêmes éléments lexicaux, la seconde phrase a une structure très différente. Elle présente par rapport à la première une dissymétrie : - ce qui est thématisé ici, ce n’est pas la cause (pluie) mais l’effet (dégâts) : ce dernier prédicat devient le centre d’une proposition principale et porte, de ce fait, l’actualisation grâce au support il y a eu : il y a eu des dégâts ;

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

- le verbe causer perd son actualisation et devient la locution à cause de, par l’intermédiaire du passif nominal être à cause de ; - le sujet (pluie) devient le complément de cette locution ; - la phrase est une réponse à une question en pourquoi ? Pourquoi y a-t-il eu ces dégâts ? A cause de la pluie. - il n’y a pas de phrase consécutive parallèle possible. Là encore, on ne doit pas confondre subordination et subordonnants. La relation de subordination causale pourrait être prise en charge par la parataxe, c’est-à-dire par une inférence : Il y a eu des dégâts. Il a plu. 9. Les finales Nous limitons notre étude aux locutions comprenant les trois substantifs suivants : but, intention et désir. (23)

a. b. c.

Paul a fait cela dans le but d'alerter la population. Marie est allée à la mairie avec l’intention de se renseigner. Luc est parti loin avec le désir de voir le monde.

9.1. Propriétés communes Comme nous allons le voir, ces substantifs ne sont pas substituables les uns aux autres, bien qu’ils aient un certain nombre de propriétés communes, qui constituent une définition syntaxique de la finalité. Ces propriétés sont les suivantes. a) Ce sont des noms prédicatifs Ils ont des arguments : respectivement un sujet humain co-référent à celui du verbe principal et un objet phrastique, représentant la subordonnée circonstancielle finale, qui est en fait une complétive, comme nous l’avons déjà vu : aller au cinéma est la complétive du prédicat intention : (24)

Paul est sorti ce soir. Il avait (l’intention, le désir) d’aller au cinéma.

b) Ils ont des topicalisations communes La mise en évidence par c’est…que est possible pour toutes les subordonnées finales :

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

(25)

C’est (dans le but, dans l’intention, avec le désir) de faire plaisir à son père que Paul a dit cela.

c) Ils ont une triple thématisation La thématisation peut affecter - le prédicat de la principale : (26)

Paul a dit cela (dans le but, dans l’intention, avec le désir) de faire plaisir. - celui de la subordonnée :

(27)

Faire plaisir était (le but, l’intention, le désir) de Paul en disant cela. - celui qui se « cache » derrière le connecteur :

(28)

(Le but, l’intention, le désir) de Paul en disant cela était de faire plaisir.

d) Ils ont des supports généraux communs Ils peuvent être actualisés par le verbe support avoir, à l’exception des substantifs locatifs, où ce verbe est remplacé par l’opérateur à lien avoir pour, avoir comme : (29)

a. b.

Paul a (l'intention, le désir) de réussir. Paul a comme but de réussir.

e) Ils ont des verbes appropriés communs Un certain nombre de verbes appropriés peuvent caractériser l’ensemble des substantifs de but. Le verbe réaliser est de ceux-là : (30)

Paul voulait réussir. Il a réalisé son (but, intention, désir)

Une autre classe de verbes appropriés est constituée par le couple poursuivre, renoncer à : (31) a. b.

Paul voulait se venger mais il a renoncé à (ce but, cette intention, ce désir). Paul poursuit son (but, intention, désir) de se venger.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

f) La négation et l’interrogation portent sur la circonstancielle En cas de négation, celle-ci ne porte pas sur le prédicat de la principale mais sur celui de la subordonnée : (32) a. b. c.

Paul n'est pas venu dans le but de s’en aller tout de suite. Si Paul est venu, ce n’est pas dans le but de s’en aller tout de suite. Est-ce pour s'en aller tout de suite que Paul est venu ?

g) Ils peuvent être suivis d’une rectification Comme pour toute chose humaine, un but ou une intention ne se réalisent pas toujours : une phrase finale peut donc être continuée par une autre en mais, qui révèle que l’objectif visé n’a pas été atteint : (33)

Paul a fait un pas pour arranger les choses, mais (il a échoué, il n’a pas réussi, ça n’a pas marché, etc.)

i) Le relateur ne peut pas être effacé La séquence *Paul a travaillé très fort. Il réussit dans son entreprise est interprétée comme une relation de cause à effet et non comme une finale. Pour établir une telle relation, il faut la présence d’un connecteur explicite : Paul a travaillé fort. Il avait l’intention de réussir dans son entreprise. Les propriétés que nous venons d’énumérer caractérisent l’ensemble des substantifs traduisant la finalité et peuvent être considérées comme leur définition syntaxique. Mais il existe des sous-ensembles ayant chacune des propriétés spécifiques. Nous analysons successivement les locatifs (but), les intentionnels (intention, dessein), et les noms de sentiments (désir). 9.2. Premier type de finalité : Les locatifs de but La finalité peut être traduite par des substantifs locatifs indiquant, dans leur sens premier, un lieu que l’on veut atteindre : but, cible, fin, objectif : Paris était le but de son voyage. Ces substantifs peuvent être interprétés comme traduisant la finalité grâce à une métaphore : Paul a répliqué violemment à ces attaques, dans le but d’arrêter immédiatement la polémique. Nous analysons ici la syntaxe du substantif but.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

a) Verbes supports Le support basique des prédicats locatifs est le verbe être : le sujet profond est en fait la phrase « circonstancielle » : Régler ses affaires est le but de la visite de Paul. Le verbe avoir est un opérateur à lien induit par une réorganisation de la phrase : Cette visite (de Paul) a (pour, comme) but de régler ses affaires et par réduction : Paul a (pour, comme) but de régler ses affaires. À côté du verbe avoir, on en trouve d’autres comme : (34)

a. b. c.

se fixer comme/pour (but) se donner pour/comme (but) ; s'imposer comme/pour (but) s’assigner comme/pour (but)

b) Prédicats verbaux appropriés mettant en évidence le caractère locatif de ces substantifs Le substantif but traduisant la finalité est caractérisé par un grand nombre de prédicats appropriés, verbaux et adjectivaux. Ces prédicats sont spécifiques de la finalité « locative » et ne s’appliquent pas aux autres classes de finalité que nous allons examiner par la suite. On trouve parmi les verbes appropriés : - des verbes d’ « accomplissement » : (35) a. b. c.

Paul désirait changer l’ambiance, il a atteint le but qu’il s’était fixé. Paul voulait marquer le coup, il est parvenu à son but. Paul s'était proposé de changer la situation, il touche à son but.

- des verbes directionnels : (36)

a. b.

Paul voulait le contredire. Il est allé droit au but. Réussir ce coup était le but vers lequel il tendait.

- des verbes de « changement de direction » : (37)

a. b.

Paul ne se laisse pas détourner de son but final. Paul tourne le dos au but initial qu’il s’était fixé.

- des verbes de « distance » :

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(38)

Tout effort qu’il faisait le rapprochait du but qu’il s’était fixé. - des verbes de « progression » ou d’« effort » :

(39)

a. b.

Paul poursuit le but qu'il s'était fixé de changer la situation. Paul (maintient, tend vers) ce but.

- des verbes de « perception » : (40)

a. b. c.

En faisant cela, Paul (visait, avait en vue) un (but, objectif) caché. Paul a perdu de vue le but qu’il avait en venant. Paul a les yeux fixés vers le but à atteindre.

- des verbes psychologiques ou de « quête » : (41)

a. b. c.

Trouver la solution était un but auquel il aspirait depuis longtemps. Ce but, il le recherchait depuis longtemps. Il est tout entier tendu vers ce but.

c) Adjectifs appropriés Les adjectifs mettent aussi en évidence l’interprétation locative des substantifs de cette classe : (42)

a. b. c. d.

Luc a fait cela dans le but (lointain, éloigné) de changer la situation. Luc a tenté le coup, avec l'objectif (rapproché, qu’il croyait proche) de décrocher le gros lot. Son objectif immédiat est de trouver du travail. L’objectif à long terme de l’Europe est d’avoir une politique étrangère vraiment commune.

Tout comme les lieux, les buts et les objectifs peuvent être d’accès aisé ou difficile : (43)

a. b. c.

Paul veut décrocher ce diplôme. Cet objectif est inaccessible pour lui. Le but que Paul s'était fixé était (facile, difficile) à atteindre. Il s’est exercé dans le but inaccessible de conquérir ce sommet.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

9.3. Les prédicats d’intentionnalité Nous examinons maintenant un second groupe de substantifs traduisant la finalité, qui comprend intention, dessein, idée, pensée, arrière-pensée, projet, volonté, résolution, recherche, quête. Nous étudierons le substantif intention comme représentant typique de ce groupe. a) Forme non-actualisée La forme non-actualisée, la locution donc, est introduite par les prépositions avec et dans : (44)

a. b.

Paul est parti en vacances (avec, dans) l’intention de se refaire une santé. Paul a acheté ce livre (dans, avec) l’intention de le traduire.

La négation met en jeu la préposition sans. Dans ce cas, on note la possibilité d’effacer le déterminant défini : (45)

Paul a dit ces mots (sans l’intention, sans intention) de blesser son interlocuteur.

b) Détermination du substantif et formes de la subordonnée La détermination est corrélée à l’emploi de la préposition. Avec impose des restrictions plus fortes que dans. Les déterminants anaphoriques ne sont pas très naturels Il a fait son voyage (?avec, dans) cette intention. Il en est de même pour les interrogatifs (?Avec, dans) quelle intention a-t-il fait ce voyage ? L’article défini est possible seul ou accompagné d’un modifieur : Paul est parti avec l’intention (délibérée) de se venger. La subordonnée peut être représentée par un prédicat nominal ou adjectival : (46)

a. b.

Il a tenu ces propos dans une intention (évidente) de dénigrement. Paul a réagi de la sorte avec une intention (pacifique, belliqueuse, hostile, paternelle, malveillante etc.)

c) Transformations portant sur la subordonnée La subordonnée elle-même peut être à la forme négative : Paul est venu au bureau avec la ferme intention de ne rien faire. Elle ne peut pas être pronominalisée isolément (anaphore externe) : *Paul est parti avec l’intention de (cela, quoi) mais l’anaphore interne est naturelle grâce au démonstratif ce : Paul est parti dans cette intention. L’interrogation portant sur la subordonnée n’est pas naturelle ou alors relève de la langue non-standard :

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(47)

a. b.

*Paul est parti avec l’intention de quoi. ?Paul est parti avec l’intention de faire quoi.

d) Actualisation Si l’on actualise le prédicat intention, le support le plus fréquent est avoir : Paul est parti ; il a l’intention de prendre un peu de vacances. Il existe des verbes appropriés caresser, nourrir : (48)

Paul rédige activement une histoire de France. Il (nourrit, caresse) l’intention de se faire élire à l’Académie.

D’autres supports véhiculent une notion d’inchoativité : Paul se montre un peu partout, il a formé l’intention de se présenter aux élections, ou sont des paraphrases de encore ou de ne…plus : (49)

a. b.

Paul garde l’intention de se présenter aux élections. Paul a abandonné l’intention de se présenter aux élections.

e) Verbes appropriés Avec cette classe de substantifs, on observe des verbes comme accomplir, exécuter, donner suite à, mettre à exécution, réaliser : Paul a accompli l’intention qu’il avait de partir en vacances. Inversement, on peut en empêcher la réalisation : Jean a (contrarié, fait avorter, s’est opposé à, est allé contre) l’intention de Paul. Le sujet peut aussi cacher ou dévoiler son intention ou renoncer à elle. On peut être en mesure de deviner ou pénétrer les intentions d’autrui. f) Adjectifs appropriés L’adjectif inconscient est en contradiction avec le sens d’un substantif comme intention, qui implique que le sujet de l’action soit conscient de ce qu’il recherche. En cela intention diffère d’autres substantifs de but : avec le désir inconscient de VW. Les textes montrent qu’il existe des séries comme celles-ci qualifiant intention : - formelle, évidente, visible - arrêtée, marquée, ferme - cachée, secrète, tacite, avouée - maligne, honnête, mauvaise, bonne, perverse - naïve, louable

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

9.4. Les prédicats de sentiments Le dernier type de finalité que nous examinons est représenté par certains noms de sentiments. Leur syntaxe est particulière, de même que le type sémantique de finalité qu’ils représentent. 9.4.1. Une finalité d’un type particulier Les noms de sentiments traduisent une finalité particulière. Avec les substantifs de la classe précédente, le sujet était maître de l’objectif qu’il s’est fixé. Cette interprétation est soulignée par le fait qu’un adjectif comme inconscient est incompatible avec la finalité « intentionnelle » : *Paul a agi ainsi avec l’intention inconsciente de faire échouer l’entreprise. Cet adjectif est, au contraire, naturel avec les noms de sentiments susceptibles de traduire la finalité : (50)

Paul hésitait, temporisait, avec (le désir, l’espoir, la crainte) inconscient(e) que son entreprise y gagnerait.

Le sujet n’est ici que partiellement libre : les noms de sentiments peuvent recevoir des qualificatifs comme irraisonné, instinctif, machinal, spontané, inconscient. Si un homme poursuit un but dont il n’a pas lui-même une claire conscience, c’est qu’une force en lui l’y incite. Cette force est constituée par les sentiments. Cette métaphore explique l’emploi de verbes comme pousser ou mouvoir : Jean a pris un billet d’avion, (mu, poussé) par le désir de voir l’Orient. Cette force, il n’est pas toujours en son pouvoir de la maîtriser : (51) a. b.

Paul est mû par un désir (irrésistible, impétueux, invincible) de voir l’Orient. Pierre est parti en Amérique, le désir l’a pris subitement de voir autre chose.

9.4.2. Prédicats de sentiments concernés et définition syntaxique On peut distinguer donc deux types de noms de sentiments : a) des substantifs orientés vers le futur comme : désir, envie, espérance, espoir, souhait, aspiration, ambition. b) et d’autres comme peur, crainte, souci dont le sens final est différent de celui qu’ils ont habituellement. La finalité traduite à l’aide de sentiments est ici plus proche de la cause que celle exprimée par les deux autres classes.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

9.4.3. Désir : Formes de la locution La locution n’est introduite que par la préposition avec : L’auteur a repris ce texte, avec le désir de l’améliorer pour le fond et la forme. La suite dans le désir de ne se rencontre guère. Le complément dans Poss N traduit plutôt la cause que le but : (52)

Dans son désir de trop bien faire, il a fini par agacer tout le monde.

Dans les grammaires, la forme adjectivale de certaines subordonnées n’est que rarement mentionnée : Paul a pris ces mesures à des fins commerciales. Du point de vue syntaxique, la phrase : Paul a dit cela avec le désir de convaincre comprend non pas deux mais trois prédicats : celui de la principale (dire), celui de la subordonnée (convaincre), celui qui se cache derrière la locution, le prédicat nominal désir. Les arguments de ce prédicat nominal sont faciles à établir : (53)

a. b.

Paul(x) a dit cela. Paul (x)(a, avait) le désir de convaincre. Paul a dit cela. Il (a, avait) le désir de convaincre.

Le passage du prédicat actualisé à la locution s’obtient en mettant le support au participe présent : Paul a dit cela, ayant le désir de convaincre. La temporalité du prédicat est alors effacée, mais il reste l’aspect : (54)

Paul a dit cela, (ayant, ayant eu) le désir de convaincre.

L’effacement de l’aspect est obtenu par le remplacement de la forme ayant par la préposition avec : Paul a dit cela avec le désir de convaincre. 10. Conclusion Nous avons vu ce que le terme de subordonnant a d’ambigu et d’inapproprié, tout comme celui de subordination. Cela tient à la tradition grammaticale qui parle de subordonnée complétive et subordonnée circonstancielle. Or, comme nous l’avons vu, les deux types sont de nature très différente. La subordination complétive est constituée d’un ensemble de modifications que subit une phrase donnée (phrase enchâssée) pour jouer le rôle d’argument d’un prédicat (phrase matrice). La conjonction que n’est qu’un des cinq ou six moyens permettant cet enchâssement. Il n’y a aucune raison donc d’isoler ce subordonnant et de lui réserver une fonction qu’il partage avec les autres moyens que

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

nous avons signalés plus haut. Les procédés de subordination sont ici de moyens exclusivement grammaticaux, qui n’ont pas de contrepartie sémantique qui leur soit attachée. Les « subordonnants » qui introduisent des circonstancielles ont un statut tout différent. Nous avons montré que ce sont des prédicats dont les arguments sont respectivement la principale et la subordonnée, comme on le voit en les mettant en relation de cause à effet : A est la cause de V ; B à cause de A. Comme ils relient deux prédicats, ce sont des prédicats du second ordre. Les prédicats de ce type peuvent avoir plusieurs réalisations morphologiques : verbes, prédicats nominaux ou adjectivaux, locutions ou de simples prépositions. On voit que la fonction l’emporte sur la morphologie. On a eu l’habitude de ranger ces relateurs dans de grandes classes sémantiques : cause, conséquence, but, concession, etc. Cette classification traditionnelle suscite les remarques suivantes. Le nombre de circonstancielles est arbitraire : on pourrait ajouter des subordonnées de « circonstances », d’« itérativité », etc. D’autre part, les prédicats du second ordre traduisant, par exemple, la cause ou la finalité ne sont pas substituables les uns aux autres. Nous avons montré (G. Gross 2009) que chaque prédicat de cause a une sélection argumentale qui lui est propre : susciter n’opère pas sur les mêmes prédicats que causer ou provoquer. Cette constatation est soulignée par le fait qu’il n’existe aucun classifieur qui rendrait compte de tous les prédicats de cause, de but ou de conséquence, etc. Il faut ajouter que chaque relateur (prédicat du second ordre) a une syntaxe très riche, de sorte que la finalité, par exemple, n’est pas rendue par cinq ou six connecteurs seulement, mais qu’il existe des milliers de manières différentes de rendre le but. Comme la description que nous proposons est en extension (typologie sémantique des prédicats du second ordre, variations syntaxiques, etc.), elle rend possible le traitement automatique des phrases complexes dans les textes.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Références bibliographiques Anscombre, Jean-Claude. 1984. La représentation de la notion de cause dans la langue. Cahiers de grammaire 8: 3-53. Cadiot, Pierre. 1990. A propos du complément circonstanciel de but. Langue Française 86: pp 51-64. Danlos, Laurence. 1988. Les phrases à verbe support être Prép. Langages 90: 23-37. Desclés, Jean-Pierre. 1991. Archétypes cognitifs et types de procès. Travaux de Linguistique et de Philologie 29: 171-195. Paris: Klincksieck. Gingras, L. 1991. Dans le but de, dans un but de, dans un but (+adj). L’actualité terminologique 24 (1) : 4-16. Giry-Schneider, Jacqueline. 1987. Les prédicats nominaux en français : les phrases simples à verbes supports, Genève: Droz. Gross, Gaston. 1988. Réflexions sur la notion de locution conjonctive. Langue Française 77: 19-36. Gross, Gaston. 1993. Trois applications de la notion de verbe support. L'information grammaticale 59: 16-23. Gross, Gaston. 1994. Connecteurs et traitement automatique. TA-TAO : recherches de pointe et applications immédiates, FMA, Beyrouth et AUPELF-UREF. Gross, Gaston 1996. Semantische Umgebung der Konnektoren. Leuvense Bijdragen 84 : 295-311, Leuven. Gross, Gaston 1996. Une typologie sémantique des connecteurs : l’exemple de la cause. Studi italiani di linguistica teoretica e applicata XXV : 1 : 153-179, Pise. Gross, Gaston. 1999. Etude lexicale des locutions conjonctives. Mémoires de la Société de Linguistique de Paris, Nouvelle Série, Tome VII: 23-40. Gross, Gaston. 2001. Existe-t-il des verbes supports de type Etre Prép ?. Par monts et par vaux, Mélanges offerts à Martin Riegel : 197-204. Louvain-Paris: Editions Peters. Gross, Gaston 2005. Les circonstancielles sont des complétives. La syntaxe au cœur de la grammaire, recueil offert en hommage pour le 60e anniversaire de Claude Muller: 121-127. Presses Universitaires de Rennes. Gross, Gaston. 2008a. Les classes d’objets. Lalies 28: 111-165. Gross, Gaston. 2008b. Principes d’une grammaire adequate. Linguistics, Computer Science and Language Processing, Festschrift for Franz Guenthner on the Occasion of his 60th Birthday: 127-139. London: King’s College Publications. Gross, Gaston, Pauna, Ramona. Valetopoulos, Frédéric. 2009. Sémantique de la cause. Leuven-Paris: Peeters. Gross, Gaston. Prandi, Michele. 2004. La Finalité. Fondements conceptuels et genèse linguistique, Louvains-laNeuve: Duculot. Gross, Maurice. 1975. Méthodes en syntaxe. Paris: Hermann. Gross, Maurice. 1981. Les bases empiriques de la notion de prédicat sémantique. Langages 63: 7-52. Gross, Maurice. 1986. Grammaire transformationnelle du français. Syntaxe de l’adverbe, Paris: Asstril. Guenthner, Franz. 1998. Constructions, classes et domaines : concepts de base pour un dictionnaire de l’allemand. Langages 131: 45-55. Guimier, Claude (ed). 199.1001 Circonstants. Presses Universitaires de Caen. Harris, Zelig. 1951. Methods in Structural Lingistics. Chicago: Chicago University Press. Harris, Zelig. 1968. Mathematical Structures of Language. New York: J. Wiley. Harris, Zelig. 1976. Notes du cours de syntaxe. Paris: Le Seuil. La Fauci, Nunzio. 1988. Le sujet des conjonctions de subordination finales. Langue Française 77: 37-46. Le Pesant, Denis et Mathieu-Colas, Michel. 1998. Introduction aux classes d’objets, Langages 131: 6-33.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Mel’cuk, Igor. 1988. Principes et critères de description dans le DEC. DEC 2 : 27-39. Les Presses de l’Université de Montréal. Muller, Claude. 1996. La subordination française. Armand Colin. Piot, Mireille. 1996. Composition transformationnelle des phrases par subordination et coordination. Thèse de Doctorat d'état, Paris, Université Paris 7. Prandi, Michele. 1994. Le proposizioni finali in italiano : uno studio di grammatica filosofica, manuscrit. Prandi, Michele. 1998. Contraintes conceptuelles sur la distribution. Langages 131: 34-44. Riegel, Martin, Pellat, Jean-Christophe., Rioul, René, (éds). 2004. Grammaire méthodique du français. Paris: PUF. Van Kuppevelt, Jan, 1996. Directionality in discourse ; Prominence differences in subordination relations. Journal of semantics 13 (4): pp. 363-395. Vivès, Robert. 1984. L'aspect dans les constructions nominales prédicatives. Linguisticae Investigationes VIII:1. Amsterdam: John Benjamins.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Moρφολογική αλλαγή στην επαφή γλωσσών: Ρηματικά δάνεια στην Γκρίκο και τα Επτανησιακά* Αγγελική Ράλλη (Πανεπιστήμιο Πατρών) Περίληψη Το άρθρο εξετάζει τη γλωσσική αλλαγή στη ρηματική μορφολογία δύο ελληνικών διαλέκτων, της Γκρίκο και της Επτανησιακής, οι οποίες έχουν επηρεαστεί σημαντικά από δύο ρομανικές διαλέκτους, τη Σαλεντίνο και τα Βενετσιάνικα, αντίστοιχα. Υποστηρίζει ότι οι δομικές ιδιότητες της γλώσσας αποδέκτη, δηλαδή των ελληνικών διαλέκτων, είναι καθοριστικής σημασίας για το τελικό αποτέλεσμα της διαδικασίας του δανεισμού και ότι η επίγνωση από την πλευρά των ομιλητών της δομής της δότριας γλώσσας (δηλαδή των ρομανικών διαλέκτων) μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην επιλογή μιας συγκεκριμένης στρατηγικής δανεισμού. Καταδεικνύει επίσης ότι τα ρηματικά δάνεια παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για τη μορφολογική θεωρία διότι, μεταξύ άλλων, χρησιμεύουν ως πεδίο ελέγχου των θεωρητικών υποθέσεων και προσεγγίσεων σε καταστάσεις επαφής. Λέξεις κλειδιά: μορφολογία, γλωσσική επαφή, γκρίκο, επτανησιακά 1. Εισαγωγή Σε αυτό το άρθρο διερευνάται το θέμα της προκαλούμενης από επαφή αλλαγής στον τομέα της ρηματικής μορφολογίας. Οι θεωρητικές προτάσεις υποστηρίζονται από δεδομένα που προέρχονται από δύο νεοελληνικές διαλέκτους, τη Γκρίκο, η οποία ομιλείται στο Σαλέντο της νότιας Ιταλίας, και την Επτανησιακή των νησιών του Ιονίου Πελάγους, οι οποίες έχουν δεχτεί την επίδραση δύο ρομανικών διαλέκτων, δηλαδή της Σαλεντίνο και της Βενετσιάνικης, αντίστοιχα.

Το παρόν άρθρο βασίζεται σε έρευνα που έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο – ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) – Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: ΑΡΙΣΤΕΙΑ. Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου. Πρόγραμμα: MORILAN/643. Κάποια δεδομένα έχουν ήδη δημοσιευτεί στον τόμο L’Ιtalia Dialettale 2012 (επιμ. Franco Fanciullo). Θα ήθελα να εκφράσω την ειλικρινή ευγνωμοσύνη μου προς τον Franco Fanciullo για τη βοήθειά του με τη Salentinο και για τις πολύ διορατικές παρατηρήσεις του. Θερμές ευχαριστίες και στην Ιώ Μανωλέσσου για την καθοδήγησή της σε σχέση με την ιστορία της Επτανησιακής. *

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Η έρευνα καλύπτει τα ακόλουθα θέματα: (α) τον τρόπο με τον οποίο η Γκρίκο και τα Επτανησιακά δανείζονται ρήματα ρομανικής προέλευσης και (β) τις στρατηγικές που υιοθετούνται από τις δύο διαλέκτους για την ενσωμάτωση των ρηματικών δανείων. Ειδικότερα, αποδεικνύεται ότι αν και το είδος και η κατηγορία των δανείων δεν έχουν διαφορές, οι εν λόγω διάλεκτοι προβαίνουν στην υιοθέτησή τους χρησιμοποιώντας διαφορετικές στρατηγικές. Η Γκρίκο δανείζεται μόνο τη ρηματική βάση από τη Σαλεντίνο, δηλαδή το μέρος της λέξης χωρίς το κλιτικό του επίθημα, και την ενσωματώνει στη μορφολογία του γηγενούς συστήματος με έμμεση εισαγωγή (indirect insertion, Wichmann & Wohlgemuth 2008: 97), δηλαδή με τη χρήση ενός ελληνικού παραγωγικού επιθήματος που χαρακτηρίζεται από υψηλή παραγωγικότητα. Το επίθημα είναι το -ευ-, το οποίο σηματοδοτεί τη ρηματική κατηγορία, ορίζει την κλιτική τάξη, και επιτρέπει στη δάνεια βάση να λάβει ένα ελληνικό κλιτικό επίθημα. Αντίθετα, στην Επτανησιακή, υιοθετείται ολόκληρη η βενετσιάνικη λέξη, δηλαδή τόσο η βάση όσο και το κλιτικό μέρος (δηλαδή το μόρφημα του απαρεμφάτου), η οποία υφίσταται επανανάλυση, και τελικά εξελληνισμό με την προσθήκη του κατάλληλου κλιτικού επιθήματος. Όπως προτείνεται από τους περισσότερους γλωσσολόγους που ασχολούνται με ζητήματα γλωσσικής επαφής (βλ., μεταξύ άλλων, Thomason 2001, Aikhenvald 2008, και Matras 2009), η διαδικασία του δανεισμού επηρεάζεται από την ένταση της επαφής δύο γλωσσών και το βαθμό διγλωσσίας των ομιλητών της υπό εξέταση κοινότητας. Στο άρθρο αυτό, βασιζόμενη σε δεδομένα της Γκρίκο και της Επτανησιακής, υποστηρίζω ότι οι δομικές ιδιότητες της γλώσσας αποδέκτη (δηλαδή των ελληνικών διαλέκτων στη συγκεκριμένη περίπτωση) είναι ζωτικής σημασίας για το τελικό αποτέλεσμα της διαδικασίας του δανεισμού. Επιπλέον, προτείνω ότι η επίγνωση από την πλευρά των ομιλητών της δομής της γλώσσας δότριας μπορεί επίσης να αποδειχθεί καθοριστικός παράγοντας για την επιλογή της στρατηγικής δανεισμού. Για παράδειγμα, φαίνεται ότι οι πλήρως δίγλωσσοι ομιλητές της Γκρίκο αναγνωρίζουν την εσωτερική δομή των ρομανικών ρημάτων, αποκόπτουν τον απαρεμφατικό δείκτη του ρήματος, και προσθέτουν ένα ελληνικό παραγωγικό επίθημα στη δάνεια ρίζα. Αντίθετα, οι ομιλητές της Επτανησιακής που έχουν μάλλον πενιχρή γνώση της Βενετσιάνικης, ή της Ιταλικής, δανείζονται ολόκληρη τη λέξη. Το άρθρο είναι δομημένο ως εξής: μετά την εισαγωγή, παρουσιάζονται τα διάφορα είδη λεξιλογικού δανεισμού και οι στρατηγικές που υιοθετούνται για την ένταξη των ρηματικών δανείων στη γλώσσα αποδέκτη. Μια σχηματική επισκόπηση δεδομένων της Γκρίκο και της Επτανησιακής παρέχεται στις ενότητες 3 και 4, όπου δίνεται έμφαση στη ρηματική μορφολογία. Τα δεδομένα αναλύονται στις ενότητες 5 και 6, όπου δίνεται και η

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

θεωρητική πρόταση για το δανεισμό. Η ανάλυση κλείνει με τα σημαντικότερα συμπεράσματα και τις βιβλιογραφικές αναφορές. 2. Είδη και στρατηγικές του λεξικού δανεισμού Στη διαδικασία του δανεισμού, ένα λεξικό δάνειο μεταφέρεται συνειδητά από μια γλώσσα Α (δότρια) σε μια γλώσσα Β (αποδέκτη). Μια ευρέως γνωστή κατηγοριοποίηση των λεξικών δανείων έχει προταθεί από τον Haugen (1950), ο οποίος διακρίνει τρία είδη: εκείνα των οποίων η μορφή και η σημασία αντιγράφονται στη γλώσσα αποδέκτη, τα δάνεια μείξης (loanblends), που αποτελούνται από ένα αντιγραμμένο μέρος και ένα γηγενές μέρος, και εκείνα όπου μόνον η σημασία έχει αντιγραφεί. Θα εστιάσω την προσοχή μου στη δεύτερη περίπτωση, δηλαδή στα δάνεια μείξης τα οποία συνδυάζουν ένα στοιχείο ρομανικής προέλευσης με ένα ελληνικό. Χάριν ευκολίας, θα αποκαλώ αυτά τα στοιχεία απλώς δάνεια, που είναι και ο συχνότερα χρησιμοποιούμενος όρος. Σύμφωνα με τους Wichmann & Wohlgemuth (2008), οι γλώσσες ακολουθούν περισσότερες της μιας στρατηγικές για να δανειστούν ρήματα. Μπορούν να υιοθετήσουν μια ρηματική ρίζα (άμεση εισαγωγή), να χρησιμοποιήσουν ένα παραγωγικό επίθημα σχηματισμού ρημάτων, του οποίου η λειτουργία είναι να ενσωματώσει το δάνειο ρήμα στο σύστημα της γλώσσας αποδέκτη (έμμεση εισαγωγή), να καταφύγουν στη χρήση ενός ελαφρού ρήματος (light verb) ή, σε ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις, οι γλώσσες μπορούν να δανειστούν ολόκληρο το κλιτικό παράδειγμα μαζί με το δάνειο ρήμα. Τα δεδομένα από την Γκρίκο και τα Επτανησιακά δείχνουν ότι τα χαρακτηριστικά της γλώσσας αποδέκτη και εν μέρει τα χαρακτηριστικά της δότριας γλώσσας διαδραματίζουν σημαντικότατο ρόλο στην ενσωμάτωση των δανείων. Θα δείξω ότι τα κύρια χαρακτηριστικά της γλώσσας αποδέκτη είναι (α) η ιδιότητα του σχηματισμού ελληνικών λέξεων να στηρίζεται στο θέμα και (β) η βασική δομή των περισσότερων παράγωγων ελληνικών ρημάτων να αποτελούνται από ένα θέμα,1 ένα παραγωγικό επίθημα σχηματισμού ρημάτων, το οποίο αποδίδει τη γραμματική κατηγορία του ρήματος, και ένα κλιτικό επίθημα. Με βάση την άποψη που θεωρεί τον υψηλό βαθμό διγλωσσίας ως κινητήρια δύναμη για εκτεταμένο δανεισμό (βλ., μεταξύ άλλων, Thomason και Kaufman 1988), θα υποστηρίξω ότι η επαρκής γνώση της κυρίαρχης γλώσσας δεν συνεπάγεται κατ’ανάγκην ευρύ δανεισμό, αφού οι πλήρως δίγλωσσοι ομιλητές της Γκρίκο εμφανίζουν μεγαλύτερη αντίσταση στο μορφολογικό δανεισμό απ’ό,τι οι ομιλητές της Επτανησιακής

Συγχρονικά, δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ του θέματος και της βάσης στην ελληνική μορφολογία (Ράλλη 2005, 2012).

Σε αυτό το άρθρο, ο όρος θέμα θα χρησιμοποιηθεί για όλες τις περιπτώσεις θέματος και βάσης.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

διαλέκτου, οι οποίοι, όπως θα δούμε παρακάτω, έχουν περιορισμένη διγλωσσία και μάλλον πενιχρή γνώση της δότριας γλώσσας. Τέλος, θα τονίσω το ρόλο της έννοιας της παραγωγικότητας στην προσαρμογή των ρηματικών δανείων, δηλαδή στην υιοθέτηση ή στην απόρριψη ενός συγκεκριμένου στοιχείου για τη δημιουργία των κλιτών ρηματικών τύπων. Τέλος, η έρευνά μου γύρω από τα δάνεια της Γκρίκο και της Επτανησιακής αποδεικνύει ότι τα ρήματα δεν είναι δυσκολότερο από ό,τι τα ουσιαστικά να γίνουν αντικείμενο δανεισμού – εφόσον βέβαια πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις – σε αντίθεση με τον αντίθετο ισχυρισμό των Whitney (1881) και Moravcsik (1975). Συνεπώς, η θέση μου εναρμονίζεται με πρόσφατες, παρόμοιες απόψεις των Campbell (1993), Winford (2003), Matras (2007, 2009), Wichmann & Wohlgemuth (2008), Melissaropoulou (2009) και Ralli (2012). 3. Γκρεκάνικο και Επτανησιακά: Σύντομη επισκόπηση 3.1. Γκρίκο και Μποβέζε Οι τελευταίοι ελληνόφωνοι διαλεκτικοί θύλακες στην Ιταλία βρίσκονται στην Απουλία (περιοχή του Σαλέντο) και την Καλαβρία (περιοχή της Μπόβα). Η διάλεκτος, η λεγόμενη Γκρεκάνικο, ανταγωνίζεται τόσο με τις τοπικές ρομανικές ποικιλίες όσο και με την Ιταλική, την επίσημη γλώσσα του κράτους (Martino 1980: 338, Μανωλέσσου 2005: 106). Η Γκρεκάνικο στην Καλαβρία (Μποβέζε σύμφωνα με τον Fanciullo 2001) παρουσιάζει μια ραγδαία υποχώρηση και η Κατσογιάννου (1999) αναφέρει ότι δεν υπάρχουν πάνω από 500 ομιλητές, ενώ πολλά χωριά έχουν ερημωθεί. Αντίθετα, στην Απουλία, οι ομιλητές της διαλέκτου Γκρίκο φαίνεται να αντιστέκονται, αν και η γλωσσική ικανότητα της μητρικής γλώσσας έχει περιοριστεί στα ηλικιωμένα άτομα. Σήμερα, υπάρχουν περίπου εννέα χωριά όπου ομιλείται η Γκρίκο (Calimera, Castrignano dei Greci, Corigliano di Otranto, Martano, Martignano, Melpignano, Soleto, Sternatia, και Zollino), αλλά οι ομιλητές επικοινωνούν στη Γκρίκο ως επί το πλείστον στο πλαίσιο της οικογένειάς τους (Profili 1985).2 Η Γκρίκο και η Μποβέζε εμφανίζουν ορισμένες διαφορές (βλ., μεταξύ άλλων, Rohlfs 1933, 1997, Karanastasis 1984, 1997), χωρίς ωστόσο αυτές οι διαφορές να είναι τόσο σημαντικές ώστε να θεωρούνται ότι αποτελούν διαφορετικά διαλεκτικά συστήματα. Είναι μάλλον ποικιλίες της ίδιας διαλέκτου, δηλαδή της Γκρεκάνικο. Στο άρθρο θα χρησιμοποιήσω παραδείγματα μόνον από τη Γκρίκο, αλλά αξίζει να τονίσω ότι τα

Βλέπε Martino (1980), Profili (1985), Telmon (1992), Κατσογιάννου (1995) και Μανωλέσσου (2005) για λεπτομέρειες

σχετικά με την κοινωνιογλωσσική κατάσταση στις ελληνόφωνες περιοχές της Νότιας Ιταλίας.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

δεδομένα της Μποβέζε δεν διαφοροποιούνται από αυτά της Γκρίκο, τουλάχιστον ως προς το δανεισμό και την ενσωμάτωση ρομανικών ρημάτων. Η προέλευση της Γκρεκάνικο είναι ένα από τα πλέον συζητημένα θέματα, και τα επιχειρήματα που αφορούν τον ‘αρχαϊσμό’ ή ‘βυζαντινισμό’ αυτών των διαλέκτων είναι ιστορικά και γλωσσικά (Fanciullo 2001, Μανωλέσσου 2005). Υπάρχουν τρεις διαφορετικές απόψεις: (α) η προέλευση της διαλέκτου είναι κατά βάση βυζαντινή (βλ., μεταξύ άλλων, Morosi 1870, Parlangeli 1953, Carducci 1993)· (β) η Γκρεκάνικο ανάγεται στην Αρχαία Ελληνική που ομιλούνταν κάποτε στη Μεγάλη Ελλάδα (βλ., μεταξύ άλλων, Rohlfs 1933, 1958, Caratzas 1958, Καραναστάσης 1984)· (γ) αποτελεί συνέχεια της Ελληνιστικής Κοινής όπως και οι υπόλοιπες νεοελληνικές διάλεκτοι, αλλά διατηρεί κάποιους δωρικούς αρχαϊσμούς (Browning 1969, Horrocks 1997, Ledgeway 1998). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Fanciullo (2001: 76) και Μανωλέσσου (2005: 121) χαρακτηρίζουν τη συζήτηση σχετικά με το ζήτημα της προέλευσης ψευδοπρόβλημα, ή πρόβλημα ελάσσονος σημασίας, και εξαίρουν τη σημασία της έρευνας που προσανατολίζεται σε συγχρονικά γλωσσικά και κοινωνιογλωσσικά ζητήματα. 3.2. Επτανησιακά Τα Επτανησιακά ομιλούνται στα νησιά του Ιονίου πελάγους, Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, Ιθάκη και Παξούς (Kontosopoulos 2001: 67), τα οποία τελούσαν υπό ενετική κατοχή για τέσσερις ή πέντε αιώνες (περίπου τέλη του 14ου-τέλη 18ου αι., ανάλογα με το νησί).3 Οι κάτοικοι της Λευκάδας, ενός άλλου νησιού του Ιονίου, ομιλούν διάλεκτο η οποία εμφανίζει πολλές ομοιότητες με τις επονομαζόμενες ‘βόρειες διαλέκτους’, λόγω της γειτνίασης της Λευκάδας με την ελληνική ηπειρωτική χώρα και επειδή διετέλεσε υπό ενετική κυριαρχία για μικρότερο χρονικό διάστημα (καταλήφθηκε από τη Βενετία μόλις το 1664). Η επτανησιακή διάλεκτος εμφανίζει χαρακτηριστικά που εισήχθησαν μέσω της επαφής με τη Βενετσιάνικη, καθώς επίσης και μέσω της επαφής με την Ιταλική, η οποία χρησιμοποιούνταν ως επίσημη γλώσσα στη διοίκηση και την εκπαίδευση (Fanciullo 2008). 4 Κατά τη διάρκεια μιας μακράς περιόδου που εκτείνεται από τα τέλη του 14ου αι. μέχρι το 1847, τα Βενετσιάνικα και η Ιταλική παρέμειναν η κυρίαρχη γλώσσα της ανώτερης 3

Η Κέρκυρα ήταν το πρώτο νησί υπό ενετική κυριαρχία (από το 1387), ενώ οι Ενετοί κατέλαβαν τα άλλα νησιά κατά

τη διάρκεια του 15ου αιώνα. 4

Σύμφωνα με το Fanciullo (2008), από τον 16ο αιώνα, ένα είδος διγλωσσίας χρησιμοποιήθηκε στη Δημοκρατία της

Βενετίας. Τα Ιταλικά ήταν η γλώσσα της διοίκησης, ενώ τα Βενετσιάνικα χρησιμοποιούνταν για την καθημερινή επικοινωνία. Το ίδιο καθεστώς διγλωσσίας επικράτησε και σε περιοχές που κυβερνούνταν από τη Βενετία, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται τα Ιόνια νησιά.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

κοινωνικής τάξης στα Επτάνησα. Ωστόσο, οι αγρότες και γενικότερα οι κατώτερες τάξεις διατήρησαν την επικοινωνία στην Ελληνική (Σαλβάνος 1918). Από αυτούς, ελάχιστοι γνώριζαν τα Βενετσιάνικα. Σύμφωνα με ορισμένα στατιστικά στοιχεία του 1849 (Σολδάτος 1967-8: 100), στην Κέρκυρα, 200.000 άτομα ήταν Έλληνες ομιλητές, 6.000 ήταν δίγλωσσοι, 1.000 μιλούσαν κυρίως Βενετσιάνικα και/ή Ιταλικά, γνωρίζοντας, ωστόσο, μερικώς την Ελληνική, και μόνο 100 άτομα αναφέρονται ως ομιλητές αποκλειστικά της Βενετσιάνικης/Ιταλικής. Είναι καθοριστικής σημασίας το γεγονός ότι τα αποτελέσματα της επαφής στην Επτανησιακή είναι κυρίως ορατά στο λεξιλόγιο, και σε κάποιο βαθμό στη φωνολογία (κυρίως στον επιτονισμό) και τη μορφολογία (μέσω της εισαγωγής ορισμένων προσφυμάτων, όπως το επίθημα σχηματισμού ονομάτων -αδα < Βεν. -ada), ενώ αλλαγές στο συντακτικό επίπεδο είναι δύσκολα ανιχνεύσιμες. Πολλές δάνειες λέξεις βενετσιάνικης/ιταλικής προέλευσης σχετίζονται με το επίπεδο ύφος (register) του εμπορίου, της διοίκησης, του πολιτισμού και της κοινωνικής ζωής. Αντίθετα, στοιχεία βασικού λεξιλογίου και όροι που αναφέρονται στη φύση, τη θρησκεία, και τα συναισθήματα παρέμειναν ελληνικά. Σήμερα, η Επτανησιακή εγκαταλείπεται βαθμηδόν από τους ομιλητές της και φθίνει υπό την πίεση της Κοινής Νέας Ελληνικής (εφεξής ΚΝΕ). 3.3. (Κοινωνιο)γλωσσικό πλαίσιο Η Γκρεκάνικο και η Επτανησιακή μοιράζονται ομοιότητες που οφείλονται στην κοινή τους προέλευση, αφού όπως και οι άλλες νεοελληνικές διάλεκτοι προέρχονται από την Ελληνιστική Kοινή,5 αλλά έχουν δεχτεί επιρροή από τις ρομανικές διαλέκτους και δεν εμφανίζουν καθόλου τουρκικά δάνεια, τα οποία συνήθως αφθονούν στην πλειοψηφία των νεοελληνικών διαλέκτων.6 Ωστόσο, σε σύγκριση με την Επτανησιακή, η Γκρεκάνικο εμφανίζει περισσότερους αρχαϊσμούς, στη φωνολογία, τη μορφολογία, τη σύνταξη και το λεξιλόγιο, εκ των οποίων κάποιοι χρονολογούνται από την Αρχαία Ελληνική και απουσιάζουν από τις άλλες νεοελληνικές διαλέκτους. Σύμφωνα με τη Μανωλέσσου (2005: 117), ο μεγάλος αριθμός των αρχαϊσμών που απαντάται στη Γκρεκάνικο μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι η επικοινωνία μεταξύ της Νότιας Ιταλίας και του υπόλοιπου ελληνόφωνου κόσμου διακόπηκε κατά τον Μεσαίωνα, πριν από το 13ο αι. μ.Χ.. Έτσι, ενώ η 5

Η Τσακωνική διάλεκτος, η οποία ομιλείται στη νοτιοανατολική Πελοπόννησο, είναι η μόνη διάλεκτος που δεν

προέρχεται από την Ελληνιστική Κοινή, αλλά έχει προέλευση από την αρχαία δωρική διάλεκτο. 6

Συντάσσομαι με την επιχειρηματολογία των Fanciullo (2006) και Μανωλέσσου (2005), σύμφωνα με την οποία η

Γκρεκάνικο φέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που δεν μοιάζουν με αυτά των άλλων διαλέκτων της Νέας Ελληνικής, ως απόρροια του γεγονότος ότι κατά τον Μεσαίωνα, όταν η Νότια Ιταλία διαχωρίστηκε από τον ελληνόφωνο κόσμο, η νεοελληνικές διάλεκτοι δεν είχαν ακόμη προσλάβει οριστική μορφή.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Επτανησιακή ακολούθησε την εξέλιξη των υπόλοιπων νεοελληνικών διαλέκτων, η Γκρεκάνικο σημείωσε μια ανεξάρτητη εξέλιξη. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι η κοινωνικοοικονομική κατάσταση των δύο διαλεκτικών περιοχών ήταν εντυπωσιακά διαφορετική. Η Επτανησιακή απέκτησε υψηλό κύρος στον ελληνόφωνο κόσμο, δεδομένου ότι η οικονομία των νησιών του Ιονίου ήταν ανθηρή και οι Επτανήσιοι δεν διέκοψαν ποτέ την επαφή τους με την Ευρώπη και άλλα μέρη της Ελλάδας. Χρησιμοποιήθηκε στη λογοτεχνία και έγινε μία από τις βασικές διαλέκτους για τη δημιουργία της ΚΝΕ. Σε αντίθεση με τα Επτανησιακά, η Γκρεκάνικο θεωρούνταν για αιώνες γλωσσική ποικιλία χαμηλού γοήτρου στη Νότια Ιταλία. Ομιλούνταν από την κατώτερη κοινωνική τάξη σε ένα πολύ αρνητικό κοινωνιογλωσσικό περιβάλλον, δηλαδή σε φτωχές και απομονωμένες περιοχές, και δεν έχαιρε της στήριξης μίας ξεχωριστής εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας.7 4. Τα δεδομένα Τα ρηματικά δάνεια της Γκρίκο και της Επτανησιακής προέρχονται κυρίως από δύο πηγές, τη Σαλεντίνο και τα Βενετσιάνικα, αντίστοιχα, αλλά και από την Κοινή Ιταλική. Η επιρροή της Κοινής Ιταλικής είναι ιδιαίτερα εμφανής στην Επτανησιακή, δεδομένου ότι, όπως έχει ήδη αποσαφηνιστεί, η Βενετία είχε υιοθετήσει την Κοινή Ιταλική ως επίσημη γλώσσα πολύ πριν την ενσωμάτωσή της στην Ιταλία, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα (Fanciullo 2008). Σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς αν ένα δάνειο προέρχεται από την τοπική ρομανική διάλεκτο ή από την Κοινή Ιταλική, καθώς το αρχικό ρήμα έχει την ίδια μορφή και χρήση και στις δύο ποικιλίες. Στη συνέχεια, παραθέτω ενδεικτικά παραδείγματα τόσο από την Γκρίκο όσο και από τα Επτανησιακά.8 Τα δάνεια αντλούνται από πρόσφατα κείμενα και προφορικά σώματα κειμένων του Εργαστηρίου Νεοελληνικών Διαλέκτων (ΕΝΕΔΙ) του Πανεπιστημίου Πατρών. Δίνονται σε τύπο παραπομπής, δηλαδή στο πρώτο ενικό πρόσωπο του ενεστώτα και τα παραδείγματα της Γκρίκο μεταγράφονται φωνολογικά. Παρέχονται επίσης οι αντίστοιχοι τύποι στις ρομανικές διαλέκτους και την Κοινή Ιταλική:

Όπως αναφέρεται στη Μανωλέσσου (2005: 109), το πρώτο πραγματικό πλήγμα κατά των ελληνικών διαλέκτων στη

Νότια Ιταλία εντοπίζεται στο τέλος του Μεσαίωνα, όταν η Καθολική Εκκλησία απαγόρευσε τη χρήση τους υπό την απειλή του αφορισμού (το 1573 στην Καλαβρία και το 1621 στην Απουλία). 8

Τα παραδείγματα της Γκρίκο έχουν αντληθεί από τη γραμματική του Tommasi (1996) και το σώμα προφορικών

κειμένων του ΕΝΕΔΙ. Τα επτανησιακά παραδείγματα προέρχονται το γλωσσάρι του Γ. Πομόνη-Tζαγκλαρά (2007) και το διαλεκτικό θεατρικό έργο Στου Αμπελιώνε τση φουρκάδες ή ο γάμος πάει α μόντε του Λ. Στράνη (2010).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

(1)

Griko bbundeo bbampeo cekeo

Ιταλική abbondare avvampare aceccare

Σαλεντίνο9 bbunn(d)are bbampare čikare

Σημασία πλεονάζω κοκκινίζω τυφλώνω

(2)

Επτανησιακή αβιζάρω φιορίρω δεσπονέρω

Ιταλική avvisare fiorire disporre

Βενετσιάνικη avisar fiorir dispóner /despóner

Σημασία συμβουλεύω ανθίζω απορρίπτω

Μια πρώτη εξέταση των ρηματικών δανείων της Γκρίκο και της Επτανησιακής αποκαλύπτει ότι έχουν πλήρως ενσωματωθεί στο ελληνικό ρηματικό σύστημα, εφόσον έχουν υιοθετήσει τις καταλήξεις προσώπου και αριθμού της Νέας Ελληνικής10 και κλίνονται σύμφωνα με (ολόκληρο) το κλιτικό παράδειγμα της πρώτης κλιτικής τάξης. 11 Ένα δείγμα του κλιτικού παραδείγματος του ενεστώτα δίνεται για την Γκρίκο (3α) (Tondi 1935, Fillieri 2001) και την Επτανησιακή (3β), σε σύγκριση με εκείνο της ΚΝΕ (3γ): τα ρήματα σκουπρέω ‘ανακαλύπτω’ και προτεστάρω ‘διαμαρτύρομαι’ προέρχονται από τα ρήματα της Σαλεντίνο και της Βενετσιάνικης skuprire και protestar, αντίστοιχα. (3)

α. Γκρίκο skupre-o skupre-is skupre-I

β. Επτανησιακή προτεστάρ-ω προτεστάρ-εις προτεστάρ-ει

γ. ΚΝΕ γράφ-ω γράφ-εις γράφ-ει

Υπάρχουν δύο κλιτικές τάξεις στη Σαλεντίνο, μία σε -are και μία σε -ere/-íre. Η πλειοψηφία των ρημάτων που

ανήκουν στη δεύτερη κλιτική τάξη έχουν ένα τονισμένο /i/ (Maiden & Parry 1997). 10

Σήμερα, υπάρχουν μόνο ίχνη μίας απαρεμφατικής μορφής στην Γκρίκο. Είναι εντοπίσιμα στο βουλητικό ρήμα σώζω

‘μπορώ’, και μόνο σε περιορισμένα περικείμενα: (ι)

σώζω πει ‘Μπορώ να πω.’

(Παράδειγμα που προέρχεται από σώματα κειμένων στη Γκρίκο του ΕΝΕΔΙ) Άλλα ίχνη απαρεμφατικής μορφής, που χρονολογείται από τον Μεσαίωνα, ανιχνεύονται στα Μουσουλμανικά Ποντιακά (ονομάζονται επίσης ‘Ρουμέϊκα’), όπως σημειώνεται από το Mackridge (1987). 11

Στην ΚΝΕ, υπάρχουν δύο κλιτικές τάξεις για τα ρήματα. Βλ. Ράλλη (2005) για λεπτομέρειες.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

skupre-ome skupre-ete skupre-o/une

προτεστάρ-ομε προτεστάρ-ετε προτεστάρ-ουνε

γράφ-ουμε γράφ-ετε γράφ-ουν(ε)

5. Σχηματισμός ρηματικών δανείων στη Γκρίκο Από την εποχή του Meillet (1921: 82), επικρατεί η άποψη ότι η μεταβίβαση των χαρακτηριστικών από τη δότρια γλώσσα στη γλώσσα αποδέκτη είναι εφικτή εάν οι δύο γλώσσες είναι τυπολογικά παρεμφερείς. Ως εκ τούτου, σε τέτοιες περιπτώσεις, τα χαρακτηριστικά της δότριας γλώσσας μπορούν εύκολα να ενταχθούν στο σύστημα της γλώσσας αποδέκτη.12 Οι Thomason & Kaufman (1988: 15), η Thomason (2001: 11) και πολλοί άλλοι έχουν επικρίνει τη θέση αυτή υποστηρίζοντας ότι η μεταφορά μιας δομής δεν εξαρτάται μόνον από γλωσσικούς παράγοντες αλλά καθορίζεται κυρίως από το βαθμό επαφής των δύο κοινοτήτων και το βαθμό διγλωσσίας.13 Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, όλα μπορούν να μεταφερθούν από τη δότρια γλώσσα στην άλλη, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει πολύ έντονη επαφή και υψηλή διγλωσσία στην εν λόγω κοινότητα. Ωστόσο, η περίπτωση της Γκρίκο (και κατ’επέκταση της Γκρεκάνικο) φαίνεται να διαψεύδει τον ισχυρισμό αυτό, καθώς, όπως φαίνεται στο (1), υπάρχει μια συστηματική αποφυγή της ρομανικής κλίσης, παρά το γεγονός ότι οι ομιλητές της Γκρίκο έχουν εκτεθεί στην κυρίαρχη γλώσσα για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα (από την αρχαιότητα) και είναι αναμφισβήτητα πλήρως δίγλωσσοι. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε μελέτες για τη γλωσσική επαφή ο δανεισμός της κλιτικής μορφολογίας έχει τεθεί πολλάκις υπό αμφισβήτηση, ακόμη και από υποστηρικτές της θέσης του Meillet. Για παράδειγμα, ο Sapir (1921: 206) παρατήρησε ότι η μεταφορά στοιχείων περιορίζεται στα παραγωγικά μορφήματα και ότι, ανάμεσα σε δομικά παρόμοιες γλώσσες, η κλιτική μορφολογία είναι δύσκολο να γίνει αντικείμενο δανεισμού. Μια πιθανή εξήγηση για τη δυσκολία μεταφοράς της κλίσης έχει δοθεί από την Thomason (2001: 69), η οποία διατείνεται ότι αυτή η δυσκολία οφείλεται στη φύση της ίδιας της κλίσης που εμφανίζει χαρακτηριστικά ενός καλά δομημένου και εξαιρετικά οργανωμένου συστήματος. Πράγματι, ενώ τα παραγωγικά μορφήματα είναι αυθύπαρκτα και μη οργανωμένα σε σύνολα μορφών, τα κλιτικά μορφήματα αποτελούν μέρος καλά 12

Μια ηπιότερη εκδοχή αυτής της θέσης έχει εισηγηθεί ο Jakobson (1938: 54), ο οποίος πρότεινε ότι ξένα δομικά

στοιχεία θα μπορούσαν να εισέλθουν σε μια γλώσσα, εφόσον συμμορφώνονται με τις δικές της τάσεις ανάπτυξης. 13

Σύμφωνα με τον Gardani (2008: 16-18), η θεωρητική έρευνα πήρε άλλο προσανατολισμό χάρη στο έργο του

Weinreich (1953), ο οποίος επέκρινε τη θέση του Μeillet και παρέθεσε περιπτώσεις μεταβίβασης εξαιρετικά δεσμευμένων μορφημάτων, κάτω από μη ευνοϊκές δομικές συνθήκες.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

οργανωμένων παραδειγμάτων. Ωστόσο, ο συγκεκριμένος δανεισμός υποβάλλεται σε περιορισμούς και σπάνια παραδείγματα μεταφοράς κλιτικού υλικού είναι ανιχνεύσιμα (Bakker 1997). Ο Gardani (2008: 46) ισχυρίζεται ότι πέραν των εξωγλωσσικών παραγόντων που σχετίζονται με την εκτεταμένη διγλωσσία και την έντονη επαφή, η μεταφορά των κλιτικών μορφημάτων καθίσταται δυνατή εάν (α) προσκολλώνται όχι μόνο σε δάνεια, αλλά και σε γηγενείς λέξεις της γλώσσας αποδέκτη, και (β) διατηρούν τη λειτουργία που επιτελούν στη δότρια γλώσσα. Τα κριτήρια αυτά προϋποθέτουν ότι τα δύο συστήματα σε επαφή μοιράζονται τις ίδιες ιδιότητες αναφορικά με την κλίση. Διαφορετικά, ούτε οι γηγενείς λέξεις θα δέχονταν ξένες καταλήξεις, ούτε η λειτουργία αυτών των καταλήξεων θα διατηρούνταν όπως είναι στη δότρια γλώσσα. Όσον αφορά τη Γκρίκο, τα συγκεκριμένα κριτήρια εφαρμόζονται δεδομένου ότι τόσο στην Ελληνική όσο και στην Ιταλική και τις ρομανικές διαλέκτους γενικότερα η ρηματική κλίση είναι διαχυτική, το δε κλιτικό επίθημα προσώπου-αριθμού επιτελεί την ίδια μορφοσυντακτική λειτουργία και συνδυάζεται με την ίδια μορφολογική κατηγορία, δηλαδή με θέματα. Λαμβάνοντας υπόψη το ευνοϊκό κοινωνιογλωσσικό πλαίσιο για τη δότρια γλώσσα και τον υψηλό βαθμό διγλωσσίας που χαρακτηρίζει την κοινότητα της Γκρίκο, είναι εύλογο να αναρωτηθεί κανείς για ποιο λόγο η ελληνική κλίση διατηρείται σε όλα τα ρηματικά παραδείγματα, ακόμη και με βάσεις ρομανικής προέλευσης. Βασιζόμενη στην πρόταση του Sapir (1921: 206),14 σύμφωνα με την οποία ο δανεισμός παραγωγικών μορφημάτων είναι επιτεύξιμος εν συγκρίσει με το δανεισμό των κλιτικών επιθημάτων, θα ήθελα να προσθέσω ότι η απροθυμία των ομιλητών της Γκρίκο να δανειστούν ρηματικά κλιτικά επιθήματα της Ιταλικής ή της Σαλεντινής αποδίδεται στο διαχυτικό χαρακτήρα των συγκεκριμένων επιθημάτων, ο οποίος τα καθιστά μη εύκολα διασπώμενα και λιγότερο διαφανή από τα αντίστοιχα μονολειτουργικά παραγωγικά μορφήματα. Ως εκ τούτου, συντάσσομαι με τους Dressler et al. (1987: 111-116) που έχουν προτείνει ότι η πολυλειτουργικότητα συνιστά έναν παράγοντα που δυσκολεύει το δανεισμό (βλέπε επίσης Gardani 2008: 46, και Aikhenwald 2008: 33 για τον ίδιο ισχυρισμό). Με βάση τις ανωτέρω παρατηρήσεις όσον αφορά τη Γκρίκο, η θεωρητική υπόθεση μέχρι στιγμής διαμορφώνεται ως εξής: εξωγλωσσικοί παράγοντες κοινωνικής, οικονομικής και ιστορικής φύσεως, που οδηγούν σε μακροχρόνια και έντονη επαφή και ευρεία διγλωσσία, μπορούν να δημιουργήσουν το πλαίσιο για εκτενή δανεισμό. Εντούτοις, ενδογλωσσικοί παράγοντες, όπως η φύση και το περιεχόμενο του υποψήφιου για δανεισμό στοιχείου, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο για το εάν το στοιχείο αυτό θα γίνει

Για τον ίδιο ισχυρισμό, βλ. επίσης τον Weinreich (1953: 31-33).

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

αντικείμενο δανεισμού ή όχι. Συγκρίνοντας τώρα τα δεδομένα της Γκρίκο με δεδομένα από τα Επτανησιακά, μπορεί κανείς να διακρίνει ότι η υιοθέτηση των μη γηγενών ρημάτων δεν είναι ίδια και στις δύο διαλέκτους, οι οποίες διαφέρουν σε σχέση με την ποσότητα και το είδος του μεταφερόμενου υλικού. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη καθώς έχει ήδη παρατηρηθεί ότι συμπεριφορές απέναντι σε μη γηγενείς μορφές είναι δυνατό να διαφέρουν από τη μια κοινότητα στην άλλη (Aikhenvald 2008: 39). Ωστόσο, πρέπει να υπάρχει κάποιος λόγος για μια τέτοια διαφοροποίηση. Όπως σημειώνεται παραπάνω, στα ρηματικά δάνεια της Γκρίκο διατηρείται μόνον η ρίζα/το θέμα, ενώ η ρομανική κατάληξη αποκόπτεται και αντικαθίσταται από την αντίστοιχη ελληνική. Επιπλέον, η ένωση της βάσης με την κατάληξη παγιώνεται με ένα επίθημα -ε-, το οποίο αποδίδει στη λέξη τη ρηματική κατηγορία και την κατάλληλη κλιτική τάξη. Συνεπώς, η Γκρίκο ακολούθησε την έμμεση στρατηγική για την προσαρμογή των ρημάτων στο σύστημά της (Wichman & Wohlgemuth 2008). Το συγκεκριμένο επίθημα -ε- δεν είναι άλλο από το γνωστό παραγωγικό επίθημα, ευ- που χρησιμοποιείται στις ελληνικές παράγωγες δομές για να δημιουργήσει ρήματα από ουσιαστικά ή επίθετα (Ράλλη 2005), όπως φαίνεται από τα ακόλουθα παραδείγματα: (4)

ΚΝΕ α. β.

χορ (ός)15 άγρι (oς)

> >

χορ-εύ-ω αγρι-εύ-ω

Στη Γκρίκο, το -ευ- έχει χάσει το τελικό /v/ λόγω ενός φωνολογικού νόμου που διαγράφει ηχηρά τριβόμενα σύμφωνα σε διαφωνηεντική θέση (Καραναστάσης 1997: 3435): (5) α. β. γ.

Γκρίκο λέομε στραό16 σημάι

ΚΝΕ λέγομε στραβός σημάδι

Είναι χαρακτηριστικό ότι το /ν/ εμφανίζεται όταν ακολουθείται από ένα σύμφωνο, όπως είναι η περίπτωση του αορίστου, όπου η βάση που λήγει σε /v/ συνδυάζεται με το

Το -oς σε παρένθεση είναι το κλιτικό επίθημα το οποίο εκφράζει πτώση (ονομαστική) και αριθμό (ενικό).

Στην Γκρίκο, δεν υπάρχει το τελικό /ς/ λόγω της προτίμησης για την ύπαρξη ανοιχτών συλλαβών.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

δείκτη του συνοπτικού -σ-. Όπως παρατήρησε ο Καραναστάσης (1997: 34), το συμφωνικό σύμπλεγμα /vs/ μετατρέπεται με αφομοίωση σε /fs/ και τελικά /ts/, όπου υπόκειται στο φαινόμενο του τσιτακισμού. (6)

Γκρίκο α. κορέω ‘χορεύω’ β. κόρεβ-σ-α  κόρευσα  κόρετσα ‘χόρευσα’

Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι η χρήση του παραγωγικού επιθήματος -ευ-, που σχηματίζει δάνεια ρήματα στη Γκρίκο, είναι παρόμοια με εκείνη σε μια άλλη νεοελληνική διάλεκτο, την Ποντιακή,17 η οποία έχει επηρεαστεί από την Τουρκική. Πράγματι, η Ποντιακή προσαρμόζει τα ρηματικά δάνειά της με τη βοήθεια του -ευ-, σε αντίθεση με άλλες διαλέκτους που έχουν επηρεαστεί από την Τουρκική, όπως τα Αϊβαλιώτικα,18 τα οποία χρησιμοποιούν ένα άλλο κοινό παραγωγικό επίθημα, το -ιζ-. Τα ακόλουθα παραδείγματα επιβεβαιώνουν αυτή την παρατήρηση: (7)

α.

Γκρίκο

νατ-έ-ω

β.

Ποντιακή

καζαν-εύ-ω

γ.

Αϊβαλιώτικα

καζαντ(ι)-ίζ-ου

‘κολυμπώ’ (< Σαλεντίνο natare) ‘κερδίζω, πλουτίζω’ (< Tουρκική kazan(mak))19 (< Tουρκική kazan(mak))20

Η Ποντιακή ομιλούνταν στον Πόντο (βορειοανατολική Τουρκία) μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν οι Χριστιανοί

Πόντιοι ομιλητές αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη γη τους. Σήμερα, Πόντιοι ομιλητές απαντώνται σε όλη την Ελλάδα, αλλά κυρίως σε θύλακες στην Ήπειρο, τη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι η διάλεκτος εξακολουθεί να ομιλείται στον Πόντο από ένα μικρό αριθμό μουσουλμάνων κατοίκων (Mackridge 1987), καθώς και σε ορισμένες περιοχές της Γεωργίας και του Βόρειου Καύκασου. 18

Τα Αϊβαλιώτικα, όπως και τα Ποντιακά, ομιλούνταν κάποτε στη δυτική Μικρά Ασία, πριν το 1922, όταν οι

Αϊβαλιώτες εγκατέλειψαν την πατρίδα τους. Σήμερα, λίγες εκατοντάδες ομιλητών μπορούν να εντοπιστούν σε προσφυγικούς θύλακες στο νησί της Λέσβου. (Βλ. Ralli 2012 για λεπτομέρειες σχετικά με το σχηματισμό των ρηματικών δανείων στα Aϊβαλιώτικα). 19

Το -mak είναι ο απαρεμφατικός δείκτης στην Τουρκική.

Στα Αϊβαλιώτικα, ο δανεισμός ρημάτων από την Τουρκική βασίζεται στο θέμα του παρελθοντικού χρόνου, που λήγει

σε-dΙ- (Ralli 2012). Π.χ. Τουρκικά kazandı  Aιβαλιώτικα kazad(i)-izu, όπου το διπλό /i/ απλοποιείται.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Σε μια προσπάθεια να εξηγήσω γιατί ορισμένες διάλεκτοι χρησιμοποιούν το -ευ-, ενώ άλλες διάλεκτοι κάνουν χρήση του -ιζ-, θα ήθελα να επικαλεσθώ τη διαφορά της παραγωγικότητας μεταξύ των διαφόρων επιθημάτων σχηματισμού ρημάτων. Προτείνω ότι η παραγωγή μέσω του -ευ- είναι ιδιαίτερα παραγωγική στην Ποντιακή και την Γκρίκο, ενώ η παραγωγή με το -ιζ- είναι παραγωγική σε άλλες διαλέκτους, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και τα Αϊβαλιώτικα. Η υπόθεση για την ομοιότητα μεταξύ της Γκρίκο και της Ποντιακής επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι η Ποντιακή, όπως και η Γκρίκο, είναι από τις πρώτες μαρτυρούμενες και πιο συντηρητικές νεοελληνικές διαλέκτους. Έχει διατηρήσει έναν αριθμό στοιχείων της Αρχαίας Ελληνικής, ενώ δείχνει ίχνη σύγχρονων διαλεκτικών φαινομένων από τον 5ο αι. μ.Χ. (Μανωλέσσου & Παντελίδης 2011). Ο σχηματισμός ρημάτων της Ποντιακής με το -ευ- θα μπορούσε να ιδωθεί ως ένα από αυτά τα στοιχεία, αφού παραγόμενα ρήματα σε -ευ- άνηκαν σε μια πολύ παραγωγικά διαμορφωμένη κατηγορία στην Κλασική Ελληνική (5ος-4ος αι. π.Χ.).21 Κατά τον ίδιο τρόπο στην Γκρίκο, η υψηλή παραγωγικότητα του σχηματισμού ρημάτων σε -ευ- θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ως ένα φαινόμενο προερχόμενο από την Αρχαία Ελληνική, όπως και άλλα παρόμοια φαινόμενα τα οποία έχουν επισημανθεί σε διάφορες εργασίες, ιδιαίτερα σε εκείνες του Rohlfs (1933), του Καρατζά (1958) και του Καραναστάση (1997). Έτσι, υπάρχει βάσιμος λόγος να υποθέσουμε ότι η Γκρίκο έχει ακολουθήσει μια παράλληλη εξέλιξη με την Ποντιακή. Και οι δύο διάλεκτοι προέρχονται από την Ελληνιστική Κοινή, όπως πολλοί γλωσσολόγοι έχουν ήδη προτείνει (μεταξύ των οποίων, οι Browning 1969, Horrocks 1997, Fanciullo 2001, 2006, 1998, Ledgeway 1998, Μανωλέσσου 2005), αλλά, όπως ισχύει για τις πιο συντηρητικές νεοελληνικές διαλέκτους, διατηρούν ακόμα στοιχεία από την Αρχαία Ελληνική. 6. Ρηματικός δανεισμός στην Επτανησιακή και σύγκριση με τη Γκρίκο Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ενώ τα ρηματικά δάνεια στην Γκρίκο αναλύονται δομικά και η ανάλυση αυτή οδήγησε στη διατήρηση της βάσης και την υποκατάσταση των καταλήξεων της Σαλεντίνο από τις αντίστοιχες ελληνικές, η Επτανησιακή ακολουθεί μια διαφορετική πορεία στο δανεισμό βενετσιάνικων και ιταλικών ρημάτων: όπως φαίνεται στο (2), ολόκληρη η απαρεμφατική λέξη, δηλαδή το θέμα και το επίθημα του απαρεμφάτου (-ar, -er, -ir), φαίνεται να έχουν διατηρηθεί. Για παράδειγμα, τα βενετσιάνικα ρήματα protestar ‘διαμαρτύρομαι’, desponer ‘διαθέτω’ και patir

Βλ. Chantraine (1945: 244) για λεπτομέρειες σχετικά με την παραγωγικότητα του σχηματισμού των

αρχαιοελληνικών ρημάτων σε -ευ(ω)-.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

‘υποφέρω’ εμφανίζονται στην Επτανησιακή ως προτεστάρω, δεσπονέρω και πατίρω, αντίστοιχα. Η διαδικασία του δανεισμού ολόκληρης της απαρεμφατικής λέξης δεν αποτελεί έκπληξη: όπως τονίζει η King (2000), στο πρώτο στάδιο του δανεισμού, συχνά οι λέξεις μεταφέρονται ολόκληρες και η μεταφορά της δομής επιτελείται σε μεταγενέστερο στάδιο. Παρ’ όλα αυτά, όπως φαίνεται στα παραδείγματα του (2-3), οι βενετσιάνικες/ ιταλικές δάνειες λέξεις έχουν μορφολογικά επαναναλυθεί σε θέματα και εξελληνισθεί μέσω του συνδυασμού τους με ελληνικά κλιτικά επιθήματα του ρηματικού παραδείγματος της πρώτης κλιτικής τάξης. Θα ήθελα να προτείνω ότι η συγκεκριμένη επανανάλυση προκλήθηκε από την ιδιότητα της ελληνικής μορφολογίας να βασίζει το σχηματισμό λέξεων στο θέμα (Ράλλη 2005), καθώς οι μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις αποτελούνται από ένα δεσμευμένο στοιχείο, δηλαδή το θέμα, και ένα κλιτικό επίθημα. Συγκρίνοντας τώρα την προσαρμογή των ρηματικών δανείων στις δύο διαλέκτους, την Επτανησιακή και την Γκρίκο, καθίσταται σαφές ότι αν και τα δάνεια ρήματα είναι λίγο πολύ της ίδιας προέλευσης, δηλαδή ρομανικής, η προσαρμογή τους στο διαλεκτικό σύστημα ακολουθεί μια διαφορετική στρατηγική ένταξης, ανάλογα με τη διάλεκτο αποδέκτη. Η Επτανησιακή χρησιμοποιεί τη στρατηγική της άμεσης εισαγωγής (direct insertion, Wichman & Wohlgemuth 2008: 97-99), σύμφωνα με την οποία τα δανειζόμενα στοιχεία της δότριας γλώσσας συνδέονται απευθείας με τη ρηματική μορφολογία της γλώσσας αποδέκτη. Αντίθετα, η στρατηγική της έμμεσης εισαγωγής (indirect insertion) που εμφανίζεται στην Γκρίκο, βασίζεται στη βοήθεια ενός επιθήματος παραγωγής ρημάτων, του -ε(υ)-, που τοποθετείται μεταξύ της βάσης και του κλιτικού επιθήματος. Είναι απαραίτητη μια εξήγηση για την ύπαρξη αυτή της έντονης αντίθεσης μεταξύ των δύο διαλέκτων σε σχέση με τις στρατηγικές ένταξης των δανειζόμενων ρημάτων ρομανικής προέλευσης. Με άλλα λόγια, πρέπει να υπάρχει λόγος για τον οποίο οι ομιλητές της Γκρίκο αναλύουν τα δάνεια ρήματα και διατηρούν μόνο τη ρίζα, ενώ οι ομιλητές της Επτανησιακής υιοθετούν ολόκληρο τον κλιτό τύπο. Όπως έχει ήδη επισημανθεί από τους Thomason & Kaufman (1988: 67) και Thomason (2001: 70-71), εξωτερικοί παράγοντες, όπως η μακρά διάρκεια της επαφής, η κοινωνικοοικονομική κυριαρχία από την πλευρά της μιας ομάδας έναντι της άλλης, και η υψηλή διγλωσσία επιφέρουν ευρύ δανεισμό όχι μόνο στο επίπεδο απλού λεξιλογίου αλλά και σε επίπεδο δομής. Ωστόσο, η περίπτωση της Γκρίκο δεν φαίνεται να εναρμονίζεται με αυτό τον ισχυρισμό, τουλάχιστον, όσον αφορά στην ενσωμάτωση των ρηματικών δανείων, δεδομένου ότι από το ρήμα δεν αποσπάται μόνο η ρομανική του κατάληξη, αλλά οι ομιλητές της Γκρίκο εισάγουν το παραγωγικό

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

επίθημα -ευ-, προκειμένου να εξελληνίσουν το δάνειο στοιχείο με τη χρήση των ελληνικών κλιτικών επιθημάτων της πρώτης κλιτικής τάξης. Προτείνω λοιπόν ότι η έντονη επαφή, που προϋποθέτει εκτεταμένη διγλωσσία, δεν έχει συνάφεια μόνο με το βαρύ δομικό δανεισμό, αλλά μπορεί επίσης να γίνει αιτία για περιορισμένο δομικό δανεισμό. Πιστεύω ότι οι ομιλητές της Γκρίκο που έχουν υψηλές δεξιότητες χειρισμού της Σαλεντίνο και της Ιταλικής και βρίσκονται κάτω από υπερβολική πίεση από την κυρίαρχη γλώσσα σε κάθε πτυχή της ζωής τους, δηλαδή κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και θρησκευτική, γνωρίζουν καλά ότι τα ιταλικά επιθήματα -are και -ere/-íre σηματοδοτούν το απαρέμφατο. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει μορφολογικά εκπεφρασμένο απαρέμφατο στην Ελληνική, αφαιρούν τον απαρεμφατικό δείκτη από το ρήμα και τον αντικαθιστούν με τα ελληνικά κλιτικά επιθήματα προσώπου και αριθμού. Αντίθετα, οι ομιλητές της Επτανησιακής, οι οποίοι είτε είχαν μικρή γνώση της Βενετσιάνικης είτε μηδαμινή (βλ. §3.2), δεν φαίνεται να έχουν δυσκολίες στην εισαγωγή ολόκληρης της λέξης και στον εξελληνισμό της με την προσθήκη των κατάλληλων κλιτικών επιθημάτων. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι η υψηλή διγλωσσία μπορεί να πυροδοτήσει, όπως επίσης και να παρεμποδίσει, την έκταση και το είδος του μεταφερόμενου υλικού σε μια κατάσταση γλωσσικής επαφής. Η διγλωσσία μπορεί να διευκολύνει αλλά και ταυτόχρονα να περιορίσει τη διαδικασία της δανεισιμότητας. 7. Συμπεράσματα Όπως ισχυρίζεται ο Haspelmath (2008: 43), η κατανόηση της φύσης της γλωσσικής αλλαγής προϋποθέτει έναν προσδιορισμό των περιορισμών που εφαρμόζονται σε καταστάσεις γλωσσικής επαφής. Εάν δεν υπήρχαν τέτοιου είδους περιορισμοί θα ήταν δύσκολο να γίνει κατανοητό γιατί και πώς πραγματώνεται η αλλαγή. Στο άρθρο αυτό, προσπάθησα να δείξω ότι ο δανεισμός περιορίζεται από την ενδογλωσσική πραγματικότητα των γλωσσών που εμπλέκονται σε μια κατάσταση επαφής, καθώς το είδος του μεταφερόμενου υλικού φαίνεται να καθορίζεται κυρίως από τη δομή της γλώσσας αποδέκτη και τους παραγωγικούς μηχανισμούς της. Η διαδικασία και τα αποτελέσματα της γλωσσικής επαφής εξαρτώνται επίσης από έναν αριθμό εξωγλωσσικών παραγόντων, όπως είναι η διάρκεια της επαφής, το κύρος που απολαμβάνει η δότρια γλώσσα και ο υψηλός βαθμός διγλωσσίας, οι οποίοι μπορούν να ενεργοποιούν τη διαδικασία του δανεισμού. Ωστόσο, όπως υποστήριξα, οι ίδιοι εξωγλωσσικοί παράγοντες μπορεί να περιορίσουν τη δανεισιμότητα και να εμποδίσουν εκτεταμένο δανεισμό, εφόσον η επίγνωση από την πλευρά των ομιλητών της δομής της δότριας γλώσσας είναι δυνατόν να παρακωλύσει το δανεισμό χαρακτηριστικών που δεν συμφωνούν με αυτά της μητρικής τους γλώσσας.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Τέλος, έχω τονίσει τη σημασία της γλωσσικής επαφής στη γλωσσική αλλαγή και τη γλωσσολογική θεωρία, αφού ο δανεισμός μπορεί να οριοθετήσει ένα επιστημονικό πεδίο πρόσφορο για τον έλεγχο θεωρητικών ζητημάτων και υποθέσεων.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Aikhenvald, Alexandra. 2008. Grammars in contact. A cross-linguistic perspective. In Grammars in contact, ed. by Alexandra Aikhenvald & Robert M.W. Dixon, 1-6. Oxford: Oxford University Press. Bakker, Peter. 1997. Athematic morphology in Romani: The borrowing of a borrowing pattern. In The typology and dialectology of Romani, ed. by Yaron Matras, Peter Bakker & Hristo Kyuchukov, 1-21. Amsterdam: John Benjamins. Browning, Robert. 1969: Medieval and Modern Greek. London: Hutchinson University Library. Campbell, Lyle. 1993. On proposed universals of grammatical borrowing. In Historical linguistics 1989, ed. by Henk Aertsen & Robert J. Jeffers, 91-109. Amsterdam: John Benjamins. Caratzas, Stamatis. 1958. L’origine des dialectes neogrecs de l’Italie Meridionale. Paris : Les Belles Lettres. Carducci, Luigi. 1993. Storia del Salento. La terra d’Otranto dalle origini ai primi del cinquecento. Galatina: Congedo. Chantraine, Paul. 1945. Morphologie historique du grec. Paris: Klincksieck. Dressler, Wolfgang, Uli, Willi Mayerthaler, Oswald Panagl & Wolfgang Ullrich Wurzel. 1987. Leitmotifs in Natural Morphology. Amsterdam: John Benjamins. Fanciullo, Franco 2001. On the origins of Greek in Southern Italy. In Proceedings of the 1st international conference of Modern Greek Dialects and linguistic theory, ed. by Angela Ralli, Brian D. Joseph & Mark Janse, 67-78. Patras: University of Patras. Fanciullo, Franco. 2006. Ancora di latino e di greco in Calabria. L’Italia Dialettale 66-67: 49-68. Fanciullo, Franco. 2008. Gli italianismi del neogreco. L’Italia Dialettale 69: 1-41. Fillieri, Giorgio. 2001. Ivo milo to Griko. Ioannina: University of Ioannina. Gardani, Francesco. 2008. Borrowing of inflectional morphemes in language contact. Berlin: Peter Lang. Haspelmath, Martin 2008. Loanword typology: Steps toward a systematic cross-linguistic study of lexical borrowability. In Aspects of language contact. New theoretical, methodological and empirical findings with special focus on Romancisation processes, ed. by Thomas Stolz, Dik Bakker & Rosa Salas Palomo, 43-62. Berlin: Mouton de Gruyter. Haugen, Einar 1950. The analysis of linguistic borrowing. Language 26: 210-231. Horrocks, Geoffrey. 1997. Greek: A history of the language and its speakers. London: Longman. Jakobson, Roland. 1938. Sur la théorie des affinités phonologiques entre les langues. Actes du quatrième congrès international des linguistes, 48-59. Copenhagen: Munksgaard. Katsoyannou, Marianna. 1995. Le parler Greco de Galliciano (Italia): Description d’une langue en voie de disparition. Ph.D. dissertation, Paris: Université de Paris VII. King, Ruth Elisabeth. 2000. The lexical basis of grammatical borrowing. A Prince Edward Island French case study. Amsterdam: John Benjamins. Ledgeway, Adam. 1998. Variation in the Romance infinitive: The case of the South Calabrian inflected infinitive. Transactions of the Philological Society 96: 1-61. Maiden, Martin & Mair Parry. 1997. The dialects of Italy. London: Routledge. Manolessou, Ioanna. 2005. The Greek dialects of Southern Italy: An overview. KAMPOS: Cambridge Papers in Modern Greek 13: 103-125.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Martino, Paolo. 1980. L’isola grecanica dell’Aspromonte. Aspetti sociolinguistici. In I dialetti e le lingue delle minoranze di fronte all’Italiano, ed. by Federico Albano Leoni, 305-341. Roma: Bulzoni. Matras, Yaron. 2007. The borrowability of structural categories. In Grammatical borrowing in cross-linguistic perspective, ed. by Yaron Matras & Jeannette Sakel, 31-74. Berlin: Mouton de Gruyter. Matras, Yaron. 2009. Language contact. Cambridge: Cambridge University Press. Mackridge, Peter. 1987. Greek-speaking moslems of North-East Turkey: Prolegomena to a study of the Ophitic sub-dialect of Pontic. Byzantine and Modern Greek Studies 11: 115-137. Meillet, Antoine. 1921. Linguistique historique et linguistique générale. Paris: Champion. Melissaropoulou, Dimitra. 2009. Loan verb adaptation: Evidence from Greek dialectal variation. Paper presented at the 4th international conference of Modern Greek dialects and linguistic theory. 11-14 June 2009, Chios, Greece. Moravsčik, Edith. 1975. Verb borrowing. Wiener Linguistische Gazette 8: 3-30. Morosi, Giuseppe 1870. Studi sui dialetti greci della terra di Otranto. Lecce: Tipografia Editrice Salentina. Parlangeli, Oronzo 1953. Sui dialetti romanzi e romaici del Salento. Memorie dell’ instituto Lombardo di scienze e lettere (Classe di Lettere) 25: 93-198. Profili, Olga. 1985. La romanisation d’un parler grec de l’Italie du Sud par les parlers romans environants. Actes du XVIIe congres international de linguistique et de philologie Romanes : 129-139. Aix-en-Provence: Universite de Provence. Ralli, Angela. 2012. Morphology in language contact: Verbal loanblend formation in Asia Minor Greek (Aivaliot). In Morphologies in contact (Studia Typologica), ed. by Vanhove, Martine, Thomas Stolz, Hitomi Otsuka & Aina Urdze, 185-201. Berlin: Academie Verlag. Rohlfs, Gerhard. 1933. Scavi linguistici nella Magna Grecia. Roma: Collezione Meridionale. Rohlfs, Gerhard. 1997. Studi e ricerche su lingue e dialetti d’Italia. Milano: Sansoni [1st ed. Firenze 1972]. Sapir, Edward. 1921. Language. New York: Harcourt. Telmon, Tulio. 1992. Le minoranze linguistiche in Italia. Torino: Edizione dell’Orso. Thomason, Sarah. 2001: Language contact: An introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press. Thomason, Sarah & Terence Kaufman. 1988: Language contact, creolization, and genetic linguistics. Berkeley: University of California Press. Tommasi, Salvatore. 1996. Katalisti o kosmo. Calimera: Ghetonia. Tondi, Domenicano. 1935. GLOSSA La lingua greca del Salento. Lecce: Noci-arti grafiche Alberto Cressati. Weinreich, Uriel. 1953. Languages in contact: Findings and problems. The Hague: Mouton & Co. Wichmann, Søren & Jan Wohlgemuth. 2008. Loan verbs in a typological perspective. In Aspects of language contact: New theoretical, methodological and empirical findings with special focus on Romancisation processes, ed. by Thomas Stolz, Dik Bakker & Rosa Salas Palomo, 89-121. Berlin: Mouton de Gruyter. Whitney, William Dwight. 1881. On mixture in language. Transactions of the American Philosophical Association 12: 1-26. Winford, David 2003. An Introduction to contact linguistics. Oxford: Blackwell. Ελληνόγλωσση Καραναστάσης, Αναστάσιος. 1984. Iστορικόν λεξικόν των ελληνικών ιδιώματων της Κάτω Ιταλίας. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Kαραναστάσης, Aναστάσιος. 1997. Γραμματική των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Mανωλέσσου, Ιωάννα & Νίκος Παντελίδης. 2011. Το αρχαιοελληνικό /ε:/ στην Ποντιακή. Nεοελληνική Διαλεκτολογία 6: 245-271. Πομόνης-Tζαγκλαράς, Γιάννης. 2007. Γλωσσάριο ιδιωματισμών της αλλοτινής ντοπιολαλιάς. Zάκυνθος: Πλατύφορος. Ράλλη, Aγγελική. 2005. Moρφολογία. Aθήνα: Πατάκης. Σαλβάνος, Γεώργιος 1918. Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώματος των εν Κέρκυρα Αργυράδων. Aθήνα. Σολδάτος, Kωνσταντίνος 1967. Η εθνική γλώσσα εις την Επτάνησον. Kερκυραϊκά Χρονικά 13-14: 84-104. Στράνη, Λενέττα. 2010. Στου Αμπελιώνε τση φουρκάδες ή ο γάμος πάει α μόντε. Πάτρα: Εργαστήριο Νεοελληνικών Διαλέκτων, Πανεπιστήμιο Πατρών.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Επαναδρομική Φωνολογική Λέξη στην Ελληνική: Μορφοφωνολογικά επιχειρήματα από δομές σύνθεσης Ανθή Ρεβυθιάδου (Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) Περίληψη Η χαλάρωση της Υπόθεσης της Αυστηρής Διαστρωμάτωσης των συστατικών της προσωδιακής ιεραρχίας (Selkirk 1980a,b, 1981/[1978], Nespor & Vogel 1982, 1986, Hayes 1989/[1984]) καθιστά δυνατή την επαναδρομή προσωδιακών στοιχείων. Έχει υποστηριχθεί ότι η επαναδρομή αφορά κυρίως προσωδιακά συστατικά που βρίσκονται σε διεπίδραση με τη μορφολογία και τη σύνταξη (Selkirk 1995, Van Oostendorp 2002, Kabak & Revithiadou 2009), όπως είναι οι σύνθετες και οι αναδιπλασιασμένες λέξεις, οι δομές με κλιτικά και άλλα λειτουργικά στοιχεία, κ.λπ. Στο παρόν άρθρο, παρουσιάζονται επιχειρήματα από τον τονισμό, τη συλλαβοποίηση, την προσωδιακή αλλομορφία και διάφορους φωνολογικούς κανόνες για την οργάνωση μιας συγκεκριμένης κατηγορίας σύνθετων λέξεων της Ελληνικής σε επαναδρομική φωνολογική λέξη (ΕπΦΛ). Παράλληλα, η αναγκαιότητα της ΕπΦΛ ως προσωδιακής κατηγορίας ενισχύεται περαιτέρω από τη φωνολογική συμπεριφορά των αδύναμων τύπων των προσωπικών αντωνυμιών σε προρηματική θέση (προκλιτικά). Λέξεις-κλειδιά: προσωδιακή ιεραρχία, φωνολογική λέξη, επαναδρομή, σύνθεση 1. Εισαγωγή Δομές με λειτουργικές λέξεις (π.χ. κλιτικά, μόρια, κ.λπ.), σύνθετες και αναδιπλασιασμένες λέξεις αποτελούν το βασικό κίνητρο για την αναγκαιότητα μιας εκτεταμένης μορφής της φωνολογικής λέξης (ΦΛ, phonological word) γνωστής ως επαναδρομική φωνολογική λέξη (ΕπΦΛ, recursive phonological words, Booij 1988, 1995, 1996, 1999, Selkirk 1995, Peperkamp 1997, Vigário 1999, 2003, μεταξύ άλλων). Η χαλάρωση της Υπόθεσης της Αυστηρής Διαστρωμάτωσης (Strict Layer Hypothesis, Nespor & Vogel 1986, Vogel 1988 et seq., Hayes 1989/[1984]) – η οποία απαιτεί κάθε συστατικό της ανώτερης κατηγορίας να κυριαρχεί σε συστατικό της αμέσως κατώτερης κατηγορίας (1α) – δίνει τη δυνατότητα σε συστατικά της προσωδιακής ιεραρχίας (prosodic hierarchy, Selkirk 1980a,b, 1981/[1978], 1986, Nespor & Vogel 1982, 1986, Hayes 1989/[1984]) μεγαλύτερα από τη λέξη αλλά μικρότερα από τη φράση να οργανωθούν επαναδρομικά (βλ. (1β) και (2)):

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(1)

α.

Αυστηρή διαστρωμάτωση Cn

β.

Χαλαρή διαστρωμάτωση Cn

Cn-1 (2)

Cn-1

Cn-1 Cn-1

Cn-2

Cn-2 Cn-2

… > Φωνολογική Λέξη > Φωνολογική Λέξη > Φωνολογική Φράση > …

Σύμφωνα με τη Χαλαρή Διαστρωμάτωση (Weak Layer Hypothesis, Itô and Mester 1992, 2003, 2007, 2009, Selkirk 1995, 2000, Booij 1988, 1995, 1996, Peperkamp 1997, Hall 1999a,b, Vigário 1999, 2003, μεταξύ άλλων), επιτρέπεται η επανάληψη μιας προσωδιακής κατηγορίας.1 Κατά συνέπεια, το εκτεταμένο συστατικό (π.χ. επαναδρομική ΦΛ) υπόκειται στους ίδιους κανόνες με το εγκιβωτισμένο (δηλ. τη ΦΛ). Το βασικό επιχείρημα για την ύπαρξη επαναδρομικών συστατικών είναι μορφοσυντακτικό: Η φωνολογική δομή ‘μιμείται’ την εγκιβωτισμένη δομή ενός μορφοσυντακτικού συστατικού (Selkirk 1995, Van Oostendorp 2002, Kabak & Revithiadou 2009, μεταξύ άλλων): (3)

α.

συντακτική δομή Ρ Ρ κλιτικό need ’m

β.

φωνολογική δομή ΦΛ ΦΛ σ ΦΛ[ΦΛ[need] ’m]

Στο παράδειγμα στο (3), το οποίο αντλείται από τη Selkirk (1995: 458-460), η εγκιβωτισμένη συντακτική δομή μεταφράζεται προσωδιακά σε επαναδρομική ΦΛ. Με άλλα λόγια, η φωνολογία καθρεφτίζει ισομορφικά τη λέξη-μέσα-στη λέξη δομή της σύνταξης διατηρώντας σαφή και ευδιάκριτα τα όρια του Ρήματος. Παράλληλα, έχουν προταθεί και αμιγώς φωνολογικά κριτήρια για την ύπαρξη και αναγκαιότητα της επαναδρομής στα ανώτατα συστατικά της Προσωδιακής Ιεραρχίας. Για παράδειγμα, η παρεμπόδιση της εφαρμογής ενός φωνολογικού κανόνα υποδεικνύει την ύπαρξη ενός προσωδιακού ορίου στα παρακάτω παραδείγματα από την Ολλανδική (Βooij 1996):

Βλ. Kabak & Revithadou (2009) και παραπομπές ενταύθα για εκτενή συζήτηση του κατά πόσο η επαναδρομή είναι

χαρακτηριστικό του φωνολογικού επιπέδου ή όχι.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

(4)

α. β.

/romə-εin/ /pɑktə ɪk/

[romεin] [pɑktɪk]

‘Ρωμαίος’ ‘πήρα εγώ’

(Booij 1996: 226)

(5)

/də avɔnd/ [də avɔnt]/*[davɔnt]

‘το απόγευμα’

(Booij 1996: 231)

(6)

επαναδρομική ΦΛ σε δομή προκλιτικό-ουσιαστικό ΦΛ

ΦΛ də

avɔnd

Τα προκλιτικά στην Ολλανδική οργανώνονται επαναδρομικά σε μια ΦΛ με τον ξενιστή τους, όπως υποδεικνύει το μπλοκάρισμα της αποβολής του /ə/ σε περιβάλλον χασμωδίας στο (5). Αυτός ο κανόνας εφαρμόζεται στο εσωτερικό της ΦΛ, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα στο (4): το /ə/ αποβάλλεται διότι τόσο το παραγωγικό επίθημα όσο και το εγκλιτικό είναι πλήρως ενσωματωμένα στη ΦΛ της βάσης/του ξενιστή τους.2 Ωστόσο, η αριστερή πλευρά της ΦΛ ‘υψώνει’ ένα διάφανο τείχος που μπλοκάρει τον κανόνα της αποβολής του φωνήεντος. Πρωτοτυπικές δομές που υπόκεινται σε επαναδρομική οργάνωση είναι οι σύνθετες λέξεις και οι σειρές κλιτικό-ρήμα/ρήμα-κλιτικό, καθώς σε αυτές τις δομές συνήθως απαντούν συστατικά σε θέση προσαρτήματος (adjunct) που αποτελούν το βασικό κίνητρο για την ισομορφική οργάνωση της λέξης σε φωνολογικό επίπεδο (Kabak & Revithiadou 2009). Στην παρούσα εργασία θα επικεντρωθούμε κυρίως στις σύνθετες λέξεις και θα αναδείξουμε μια σειρά από μορφοφωνολογικά επιχειρήματα (π.χ. τονισμός, φωνολογικοί κανόνες, κανόνες αλλομορφίας) που εδραιώνουν την ύπαρξη της ΕπΦΛ στην Ελληνική. 2. Μορφοφωνολογικά επιχειρήματα για την ύπαρξη ΕπΦΛ Η παρουσία ενός κύριου τόνου αποτελεί το βασικό επιχείρημα για την οριοθέτηση του πεδίου της ΦΛ (Revithiadou 2011 και παραπομπές ενταύθα). Ωστόσο διάφορα άλλα διαγνωστικά κριτήρια έχουν προταθεί διαγλωσσικά προκειμένου να οριστεί το πεδίο της 2

Τα εγκλιτικά στην Ολλανδική ενσωματώνονται πλήρως στον ξενιστή τους και δημιουργούν με αυτόν μια ΦΛ

(Berendsen 1983, Gussenhoven 1985, Van der Hulst 1987, Booij 1996, Van der Hulst & Kooij 1998, Grijzenhout & Krämer 2000, μεταξύ άλλων).

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

φωνολογικής λέξης: τεμαχιακοί και φωνοτακτικοί κανόνες, συλλαβοποίηση, προσωδιακή αλλομορφία, γλωσσικά παιχνίδια, είναι μερικά από αυτά. Εφόσον η ΕπΦΛ αποτελεί προέκταση της ΦΛ, τα ίδια κριτήρια αναμένεται να έχουν ισχύ και στο διευρυμένο αυτό προσωδιακό συστατικό. Στην παρούσα ενότητα, επικεντρωνόμαστε σε τεμαχιακούς κανόνες, σε κανόνες αλλομορφίας και στον τονισμό προκειμένου να υποστηρίξουμε την ύπαρξη της ΕπΦΛ στην Ελληνική. 2.1. Τονισμός Η Ελληνική διαθέτει τρία είδη σύνθεσης: (α) [ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]], (β) [ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ] και (γ) [ΛΕΞΗ] [ΛΕΞΗ] (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986, 1996, Ralli 1988, 1992, 2002, 2003, Ράλλη 1991, 1997, 2005, 2007, Nespor & Ralli 1996, Gavriilidou 1997, Νικολού 2008 και αναφορές ενταύθα). Στην παρούσα μελέτη εστιάζουμε στα δύο πρώτα είδη σύνθεσης, αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της οποίας δίνονται στο (7) και (8), αντίστοιχα. (7)

Σύνθετα [[ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]] α. νερομπογιά /ner-o-boɣj-á/3 β. χαρτοπετσέτα /xart-o-petsét-a/ γ. τονοσαλάτα /ton-o-salát-a/ δ. νυχτοφύλακας /nixt-o-filak-as/ ε. παλιογυναίκα /palj-o-ɣinék-a/ στ. ψιλοβρέχω /psil-o-vréx-o/ ζ. ξαναβρέχω /ksana vréx-o/

neroboʝá

neró, boɣjá

xartopetséta

xartí, petséta

tonosaláta

tónos, saláta

nixtofílakas

níxta, fílakas

paljoɣinéka

paljós, ɣinéka

psilovréxo

psilós, vréxo

ksanavréxo

ksaná, vréxo

Βασικό χαρακτηριστικό των συνθέτων της Ελληνικής είναι η ύπαρξη του φωνήεντος -ο- /-o-/, το οποίο συνδέει τα

δύο συστατικά του συνθέτου. Το συνδετικό αυτό φωνήεν ή δείκτης σύνθεσης, όπως συχνά αναφέρεται, διατηρείται αμετάβλητο σε όλο το κλιτικό παράδειγμα (Ralli 1988). Επίσης, δεν αποτελεί κλιτικό επίθημα του πρώτου συνθετικού αλλά το φωνήεν σύνδεσης των δύο μελών ενός σύνθετου σχηματισμού. Όπως παρατηρεί η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1996: 106), σε σχηματισμούς με πρώτο συστατικό αριθμητικό, το -ο- δεν εμφανίζεται, π.χ. τετραήμερος /tetra-ímeros/.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

(8)

Σύνθετα [[ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ] ΚΛ./ΠΑΡΑΓ. ΕΠΙΘ] α. κουκλόσπιτο /kukl-o-spit-o/ kuklóspito β. αλατοπίπερο /alat-o-piper-o/ alatopípero γ. νυχτοήμερος /nixt-o-imer-os/ nixtoímeros δ. θηριοδαμαστής /θiri-o-ðamas-tís/ θirioðamastís

kúkla, spíti

aláti, pipéri

níxta, (i)méra

θirío, ðamázo

Τα σύνθετα [ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ] τονίζονται στην προπαραλήγουσα (Malikouti-Drachman & Drachman 1989, 1995, Revithiadou 1997, Nespor & Ralli 1996, Νικολού 2008) εκτός κι αν φιλοξενείται στη δομή μια εγγενώς τονισμένη παραγωγική κατάληξη (8δ), 4 η οποία σε αυτήν την περίπτωση, όντας κεφαλή, υπερισχύει τονικά (Revithiadou 1999). Tα σύνθετα [ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]] τονίζονται στη συλλαβή που φέρει τόνο το δεύτερο συστατικό τους. Αυτή η βασική διαφορά στον τονισμό αποτελεί το βασικό επιχείρημα για τη διαφορετική προσωδιακή δομή των δύο ειδών σύνθεσης:5 (9)

προσωδιακή δομή σύνθετων της Ελληνικής (Nespor & Ralli 1996) α. [ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]X0]X0  [ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]ΦΛ]ΦΛ β. [ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ ΕΠΙΘ]X0  [ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ ΕΠΙΘ]ΦΛ

Σύμφωνα με το μορφοσυντακτικό επιχείρημα (Selkirk 1995), η εγκιβωτισμένη μορφολογική δομή μεταφράζεται αναγκαστικά σε εγκιβωτισμό και σε προσωδιακό επίπεδο με την εξωτερική/υψηλότερη ΦΛ να εσωκλείει την εσωτερική/χαμηλότερη ΦΛ, της οποίας τα χαρακτηριστικά κληρονομεί.6 Αναμένεται, επομένως, τα σύνθετα αυτής της κατηγορίας να υπόκεινται στους φωνολογικούς κανόνες που ισχύουν στο πεδίο της ΦΛ.

Βλ. Ntelitheos (forthcoming) για την ανάλυση συνθετικών σύνθετων λέξεων (synthetic compounds) υπό το πρίσμα

της θεωρίας των φάσεων (phase-theory) στην Ελληνική. 5

Παρόμοια διχοτόμηση ισχύει και τις δομές που είναι σύνθετες με προθέσεις, π.χ. ανάλαδος análaðos /ana-lað-os/ (<

λάδι /láð-i/ ) vs. υπερ-βέβαιος ìpervéveos /iper-véve-os/ (< βέβαιος /véve-os/ ). 6 Συστατικά του εξωτερικού επιπέδου της ΦΛ κληρονομούν τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες του εσωτερικού συστατικού στο οποίο προσαρτώνται, αλλά επειδή δεν κυριαρχούνται (dominated) από αυτό (Chomsky 1986), μπορεί να μην υπόκεινται σε κάποιους φωνολογικούς κανόνες (Booij 1996). Επομένως, η προσάρτηση (adjunction) συστατικού μπορεί να οδηγήσει σε μπλοκάρισμα κάποιων κανόνων. (Βλ. συζήτηση στην ενότητα 2.2.)

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Αξίζει να σημειωθεί ότι σύνθετα που δομούνται προσωδιακά σε ΕπΦΛ αναπτύσσουν προαιρετικά δευτερεύοντα τόνο στο πρώτο συστατικό τους: (10)

α. β. γ. δ. ε.

μεγαλοαπατεώνας παρα-ακριβαίνω ψιλοβρέχω ξαναβρέχω υπερβέβαιος

[mèɣalo[apateónas]ΦΛ]ΦΛ [pàra[akrivéno]ΦΛ]ΦΛ [psìlo[vréxo]ΦΛ]ΦΛ [ksàna[vréxo]ΦΛ]ΦΛ [ìper[véveos] ΦΛ]ΦΛ

Η ανάπτυξη του δευτερεύοντα τόνου θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως διαφοροποίηση των ιδιοτήτων της ΕπΦΛ σε σύγκριση με την ΦΛ. Ο τόνος όμως έχει προαιρετικό χαρακτήρα και διαφέρει από τον τόνο που φέρει το πρώτο συστατικό όταν απαντά ως ανεξάρτητη λέξη, π.χ. ψιλός /psilós/, ξανά /ksaná/, υπέρ /ipér/, κ.λπ. Ειδικότερα, πρόκειται για ρυθμικό τόνο που οφείλεται στην μετροποίηση σε τροχαϊκό πόδα των δύο αρχικών συλλαβών του πρώτου συστατικού. Το ίδιο παρατηρείται και σε σειρές προκλιτικών σε ποικιλίες της Ελληνικής, όπως μαρτυρούν τα παρακάτω παραδείγματα:7 (11)

δευτερεύοντας τόνος σε σειρές προκλιτικών στην Ελληνική της Βόρειας Ελλάδας α. μου το διαβάζει [(mù to) [ðʝavázi]ΦΛ]ΦΛ /mu to ðjavázi/ β.

μας τους διαλέγει [(màs tuz) [ðʝaléʝi]ΦΛ]ΦΛ /mas tus ðjaléɣi/

γ.

μας τους μαγειρεύει [(màs tuz) [maʝirévi]ΦΛ]ΦΛ /mas tus maɣirévi/

Έχει υποστηριχθεί (Philippaki-Warburton & Spyropoulos 1999, Philippaki-Warburton et al. 2004) ότι τα προκλιτικά αποτελούν προσαρτήματα στο ρήμα κι, επομένως, είναι αναμενόμενο να οργανώνονται επαναδρομικά, αντανακλώντας ισομορφικά τη συντακτική τους δομή. 7

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

δ.

μας τα εξηγεί [(màs ta) [eksiʝí]ΦΛ]ΦΛ /mas tus maɣirévi/

Η εφαρμογή της αφομοίωσης ηχηρότητας του συριστικού /s/ πριν από ηχηρά τριβόμενα ή έρρινα8 συνηγορεί στο να ερμηνευθεί η όλη δομή ως μια ΦΛ. Δεν πρόκειται ωστόσο για τη σωστή ερμηνεία· απλώς, το ρήμα ως λεξική κατηγορία έχει δεξιά κι αριστερά τα δικά του προσωδιακά όρια που εμποδίζουν, όπως εξηγείται στην επόμενη ενότητα, τη συλλαβοποίηση του ληκτικού συμφώνου του προκλιτικού με το αρχικό τεμάχιο του ρήματος. Aξίζει να σημειωθεί ότι η παρατηρούμενη πολλαπλή επαναδρομικότητα οδηγεί στην ανάπτυξη πολλαπλών δευτερεύοντων τόνων, όπως δείχνουν τα παραδείγματα στο (12): (12)

α. β. γ.

πολλαπλή επαναδρομικότητα και δευτερεύοντας τόνος ξανα-έβρεξε [ksàna [évrekse]ΦΛ]ΦΛ ξανα-ψιλοέβρεξε [ksàna [psìl-o [évrekse]ΦΛ]ΦΛ]ΦΛ μας τα ξανα-κουτσοεξηγεί [màs ta [ksàna [kùts-o [eksiʝí]ΦΛ]ΦΛ]ΦΛ]ΦΛ

Όσο αυξάνεται το μέγεθος της ΕπΦΛ, τόσο πιο πιθανή είναι η προσωδιακή ανασυγκρότησή της (prosodic restructuring). Σε αυτήν την περίπτωση αναδιοργανώνεται σε μια πιο ισορροπημένη, διακλαδούμενη ΕπΦΛ (13β), το πρώτο σκέλος της οποίας φέρει πιο ισχυρό τόνο απ’ ό,τι στη μη διττή μορφή της ΕπΦΛ (13α), αλλά λιγότερο ισχυρό από τον τόνο του δεύτερου σκέλους, το οποίο αποτελεί την προσωδιακή κεφαλή της όλης δομής. Το ότι η σύνθετη δομή αποτελεί ΦΛ, και όχι ΦΦ, επιβεβαιώνεται επίσης από την αδυναμία των μορίων ρε, ρε συ, μωρέ, κ.λπ., που συνήθως απαντούν μετά την πρώτη ΦΛ της ΦΦ (π.χ. Ο αδερφός, μωρέ, της Ελένης απολύθηκε!), να μεσολαβήσουν ανάμεσα στα δύο σκέλη της ευρύτερης ΦΛ, *μας τα ξάνα, μωρέ, κουτσοεξηγεί.

Βλ. Kaisse (1985), Nespor & Vogel (1986), Condoravdi (1990), Pelekanou & Arvaniti (2001, 2002), Baltazani (2006),

Kainada (2010) για αναλυτική συζήτηση των βασικών φωνολογικών κανόνων sandhi της Ελληνικής.

100

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(13) 

ανασυγκρότηση ΕπΦΛ α. [màs ta [ksàna [kùtso [eksiʝí]ΦΛ]ΦΛ]ΦΛ]ΦΛ b. [màs ta [ksána]ΦΛ]ΦΛ [kùtso [eksiʝí]ΦΛ]ΦΛ

ΦΛ

ΦΛ Συμπεραίνουμε, επομένως, ότι όσο αυξάνεται το μέγεθος του πρώτου συστατικού της ΕπΦΛ ελαττώνεται η προαιρετικότητα του δευτερεύοντα τόνου. 2.2. Φωνολογικοί κανόνες και (επανα)συλλαβοποίηση Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο κανόνας της ηχηροποίησης του /s/ εφαρμόζεται υποχρεωτικά στο εσωτερικό της ΦΛ αλλά και στο πεδίο της ΕπΦΛ, όπως μαρτυρούν τα ακόλουθα παραδείγματα: (14)

α. β.

(15)

α.

γερασμένος /ɣer-as-menos/ δύσμοιροι /ðis-mir-i/ δυσμύριοι /ðis-mírii/

ʝera.zménos ðí.zmiri

ðiz.mírii /*ði.zmírii

βλ. επίσης β.

μας μάλωσε /mas málose/ μας διαβάζει /mas ðjavázi/

maz.málose maz.ðʝavázi

Η βασική διαφορά ανάμεσα στη ΦΛ και την ΕπΦΛ έγκειται στο γεγονός ότι στα παραδείγματα στο (14) το ηχηροποιημένο /z/ συλλαβοποιείται μαζί με το αρχικό σύμφωνο

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

101

του θέματος ή του επιθήματος που έπεται, καθώς αποτελούν επιτρεπτή για την Ελληνική έμβαση. Η επανασυλλαβοποίηση ωστόσο σε θέση έμβασης μπλοκάρεται στην ΕπΦΛ, */ði.zmírii/ (15α), λόγω της ύπαρξης του αριστερού προσωδιακού ορίου του δεύτερου συστατικού του σύνθετου (17), που αποτελεί μια ΦΛ (Booij 1983 et seq.). Το ίδιο παρατηρείται και σε ΕπΦΛς που περιλαμβάνουν σειρές προκλιτικών με ρήμα (15β). Περαιτέρω αποδείξεις για το μπλοκάρισμα της επανασυλλαβοποίησης όταν μεσολαβεί εσωτερικό όριο ΦΛ παρέχεται και από τα ακόλουθα παραδείγματα: (16)

α.

υπερ-απλουστεύω /ipér-aplustévo/

ìper.aplustévo

β.

υπερ-ευχαριστώ /ipér-efxaristó/

ìper.efxaristó

Το ρωτικό /r/ δεν συλλαβοποιείται ως έμβαση, όπως αναμένεται σύμφωνα με την Αρχή Μεγιστοποίησης της Έμβασης (Maximal Onset Principle, Selkirk 1982, 1984), διότι δεν μπορεί να υπερπηδήσει το αριστερό όριο της ΦΛ τους ρήματος: (17)

iper

e f x a r i stó

ΦΛ

2.3. (Προσωδιακή) Αλλομορφία Ο επαναδρομικός χαρακτήρας της ΦΛ στα παραδείγματα στο (8) επιβεβαιώνεται και από μια σειρά κανόνων προσωδιακής αλλομορφίας. Ο πρώτος κανόνας αφορά την κατανομή της αύξησης ε- /e-/, η οποία απαντά στους παρελθοντικούς τύπους του ρήματος μόνο όταν το ρηματικό θέμα είναι μονοσύλλαβο, προκειμένου να ‘φιλοξένησει’ τον τόνο στην προπαραλήγουσα. Έχει υποστηριχθεί ότι το συγκεκριμένο τονικό σχήμα είναι πραγμάτωση του ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΥ (Van Oostendorp 2007, 2012, Spyropoulos & Revithiadou 2008): [-ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ, +ΠΑΡΕΛΘΟΝ]

[+ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ, +ΠΑΡΕΛΘΟΝ]

1ΕΝ

a. éɣrafa

c. éɣrapsa

1ΠΛ

b. ɣráfame

d. ɣrápsame

(18) ɣráfo

102

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Πιο συγκεκριμένα, η αύξηση είναι ένα πρόθημα που αποτελείται από μοραϊκή θέση χωρίς τεμαχιακό υλικό. Αυτό το προθηματικό στοιχείο, αν και κενό, φέρει εγγενείς τονικές ιδιότητες. Σε αντίθεση με την ανάλυση του Van Oostendorp (2007, 2012), ο οποίος υποστηρίζει ότι το εγγενές τονικό σχήμα του συγκεκριμένου μορφήματος ισοδυναμεί με έναν τροχαϊκό πόδα, οι Spyropoulos & Revithiadou (2008) υποστηρίζουν ότι ο εγγενής τόνος αντιστοιχεί σε ένα αυτοτεμαχιακό στοιχείο (19), το οποίο πραγματώνεται τοπικά, δηλαδή ακριβώς πριν το θέμα. Μάλιστα η ανάγκη αυτής της τοπικής πραγμάτωσης του τόνου είναι και ο κύριος λόγος για την ανάπτυξη του φωνήεντος ε-. Υποστηρίζεται, δηλαδή, ότι το φωνήεν αναπτύσσεται μόνο για να πραγματώσει τον τόνο του κενού τεμαχιακά προθήματος: έ-γραφ-α. (19)

*α  μα  α- ɣraf - a

όπου α είναι το μόρφημα ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟ και μ είναι η μόρα

Στην Κοινή Νέα Ελληνική, όλα τα είδη εγγενών τόνων υπόκεινται στον περιορισμό της τρισυλλαβίας, π.χ. κροκόδειλος /*κρόκοδειλος. Υπό την πίεση του τρισυλλαβικού παραθύρου, ο εγγενής αυτοτεμαχιακός τόνος που φέρει το πρόθημα του ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΥ αναγκάζεται να ‘μετοικήσει’ και να πραγματωθεί εκτός της ρηματικής βάσης. Για παράδειγμα, στους τύπους διάβαζα και διαβάζαμε (20α-β) ο τόνος πραγματώνεται στη ρηματική βάση. Η τοπική του πραγμάτωση σε προθηματική θέση αποκλείεται εξαιτίας του δισυλλαβικού μεγέθους του θέματος στην πρώτη περίπτωση και της κατάληξης στη δεύτερη, καθώς και στις δύο περιπτώσεις θα παραβιάζονταν ο περιορισμός της τρισυλλαβίας *έδιαβαζα, *έδιαβαζαμε. Παράλληλα, στους ίδιους τύπους παρατηρείται απουσία ανάπτυξης του φωνήεντος ε-, η οποία εξηγείται αυτόματα από το γεγονός ότι ο τόνος δεν πραγματώνεται τοπικά, δηλαδή στο μόρφημα που προηγείται του ρηματικού θέματος. [-ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ, +ΠΑΡΕΛΘΟΝ]

[+ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ, +ΠΑΡΕΛΘΟΝ]

1ΕΝ

α. διάβαζα ðʝávaza

γ. διάβασα ðʝávasa

1ΠΛ

β. διαβάζαμε ðʝavázame

δ. διαβάσαμε ðʝavásame

(20) διαβάζω ðʝavázo

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

103

Είναι ενδιαφέρον ότι σύνθετες λέξεις με πρώτο συστατικό θέμα ή πρόθημα και δεύτερο [ΛΕΞΗ], που οργανώνονται σε ΕπΦΛ, παρουσιάζουν ποικιλία στην πραγμάτωση της αύξησης (21), σε αντίθεση με σύνθετες λέξεις του τύπου [ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ] που οργανώνονται σε μία ΦΛ (22). Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη κατηγορία λέξεων, σε αντίθεση με τα σύνθετα στο (22), έχει διαφανή σημασία και δευτερεύοντα τόνο στην πρώτη συλλαβή. Η ποικιλία στην πραγμάτωση της αύξησης οφείλεται στο γεγονός ότι η δισυλλαβία της βάσης, η οποία αποτελεί προϋπόθεση για την πραγμάτωση της αύξησης, φαίνεται κάποιες φορές να ικανοποιείται από το ληκτικό φωνήεν του πρώτου συστατικού και κάποιες φορές όχι. Στην πρώτη περίπτωση, ο κανόνας της αλλομορφίας ‘βλέπει’ την εξωτερική ΦΛ, δηλαδή την ΕπΦΛ, ενώ στη δεύτερη μόνο την εσωτερική ΦΛ. Μ’ άλλα λόγια, η αύξηση επραγματώνεται μόνο όταν ο κανόνας εφαρμόζεται στο μικρότερο προσωδιακό πεδίο, το οποίο είναι μικρότερο σε μέγεθος από τις απαιτούμενες για τον τόνο στην προπαραλήγουσα τρεις συλλαβές. Αντίθετα, η ποικιλία στην πραγμάτωση ή μη της αύξησης δεν υφίσταται ως δυνατότητα για τις λέξεις στο (22). Αυτό αποτελεί ένδειξη ότι σε αυτές τις λέξεις υπάρχει ορατότητα μεταξύ των συστατικών, γεγονός που υποδηλώνει ότι αποτελούν μία ΦΛ. (21)

α. β. γ. δ. ε. στ.

παραέβρεξα pàraévreksa παραέβρασα pàraévrasa παραέγραψα pàraéɣrapsa καταέπνιξα kataépniksa κουτσοέγραψα kùtsoéɣrapsa ξαναέγραψα ksànaéɣrapsa

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

παράβρεξα (‘βρέχω πάρα πολύ’) parávreksa παράβρασα (‘βράζω πάρα πολύ’) parávrasa παράγραψα (‘γράφω πάρα πολύ’) paráɣrapsa κατάπνιξα (‘πνίγω πάρα πολύ’) katápniksa κουτσόγραψα (‘γράφω με δυσκολία’) kutsóɣrapsa ξανάγραψα9 ksanáɣrapsa

Βλ. Ralli (2002) για τον επαναδρομικό χαρακτήρα των προθημάτων ξανα- /ksana-/, παρα- /para-/ και άλλων

παρόμοιων προθημάτων στην Ελληνική. Η Rivero (1992) υποστηρίζει ότι οι συγκεκριμένες δομές παρουσιάζουν ενσωμάτωση επίρρηματος (adverb incorporation) καθώς το στοιχείο που υπόκειται σε ενσωμάτωση είναι εσωτερικό συμπλήρωμα της ΡΦ. Αντίθετα, η Alexiadou (1997) προτείνει ότι το επίρρημα είναι σε θέση Χαρακτηριστή (Spec) συγκεκριμένων λειτουργικών κατηγοριών. Βλ. επίσης Joseph & Smirniotopoulos (1998) για μια εναλλακτική, μη συντακτική ανάλυση των δεδομένων.

104

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(22)

α. β. γ.

κατάβρεξα katávreksa / *kataévreksa (πρβλ. καταβρέχω το δρόμο) κατάπνιξα katápniksa/*kataépniksa (πρβλ. καταπνίγω τον πόνο) παράγραψα paráɣrapsa / *paraéɣrapsa (πρβλ. παραγράφω το χρέος)

Οι δομές με κλιτικά επιβεβαιώνουν ότι το προκλιτικό θα ενσωματωθεί στο ρήμα προκειμένου να ικανοποιήσει τον κανόνα της αύξησης (23). Το ότι δεν πρόκειται για κανόνα αποβολής λόγω χασμωδίας αποδεικνύεται από την αντιγραμματικότητα των δομών στο (24). (23)

(24)

α.

μου το έφτιαξε mù to éftçakse /mu to éftjakse/

~ ~

μου τό’φτιαξε mu tóftçakse

β.

μου τα έγραψε ~ mù ta éɣrapse ~ mu táɣrapse /mu ta éɣrapse/

μου τά’γραψε

α.

μου τα ετοίμασε /mù ta etímase/ *mu tatímase/

β.

ξαναετοίμασε ksanaetímase/*ksanetímase

Ο δεύτερος κανόνας αφορά την κατανομή των αλλόμορφων -σιμο και -μα (MalikoutiDrachman & Drachman 1989, 1995). Το επίθημα -σιμο απαιτεί μονοσύλλαβη βάση, π.χ. γράψιμο ɣrápsimo /ɣraf-simo/, ενώ το -μα τουλάχιστον δισύλλαβη, π.χ. διάβασμα ðʝávazma /ðjavaz-ma/. Ο κανόνας απαιτεί δηλαδή το εξαγόμενο ρηματικό ουσιαστικό να είναι κατά το ελάχιστο τρισύλλαβο. Το ζεύγος παραδειγμάτων στο (25) επιβεβαιώνει την προτεινόμενη προσωδιακή δομή: το σύνθετο με τη διαφανή σημασία (25β) επιλέγει το δισύλλαβο αλλόμορφο της κατάληξης γιατί ο κανόνας έχει πρόσβαση στην εσωτερική, πιο εγκιβωτισμένη ΦΛ που έχει μονοσύλλαβη ρηματική βάση. Αντίθετα, το σύνθετο με τη λιγότερο διαφανή σημασία επιλέγει το μονοσύλλαβο αλλόμορφο γιατί η ρηματική βάση

105

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

δεν είναι πλέον μονοσύλλαβη, καθώς έχει ενσωματωθεί με το πρόθημα σε ένα εκτεταμένο θέμα: /katavrex-/. (25)

α. β.

/kata-vréx-o/ /kata-vréx-o/

[katavréx-o]ΦΛ [kàta[vréx-o]ΦΛ]ΦΛ

 

katávreɣma kàtavréksimo

3. Συμπεράσματα Στην παρούσα μελέτη αναπτύχθηκαν μια σειρά από επιχείρηματα που καταδεινύουν ότι η ΕπΦΛ είναι απαραίτητη στην Ελληνική ως αντανάκλαση της επαναδρομικής δομής (α) των σύνθετων λέξεων του τύπου [ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]] και (β) των προ-ρηματικών κλιτικών. Η ΕπΦΛ αποτελεί το πεδίο εφαρμογής των ίδιων φωνολογικών κανόνων με την ΦΛ, αν και λόγω της ύπαρξης του εσωτερικού προσωδιακού ορίου κανόνες επανασυλλαβοποίησης μπλοκάρονται με αποτέλεσμα το συστατικό που δεν κυριαρχείται από τον χαμήλοτερο κόμβο της ΦΛ (δηλαδή το συστατικό στα αριστερά της εσωτερικής ΦΛ για τις δομές που εξετάζουμε) να μην είναι πάντοτε απόλυτα συνεκτικό με την εσωτερική ΦΛ. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να αναπτύσσει δευτερεύοντα τόνο, αν το μέγεθός του είναι ικανό να υποστηρίξει ένα μετρικό πόδα, ή ακόμη και να υποκύπτει κάτω από το βάρος του σε προσωδιακή ανασυγκρότηση. Ειδικότερα, η ΕπΦΛ, ως αντανάκλαση της συνθετότητας της μορφοσυντακτικής δομής στο φωνολογικό επίπεδο, μπορεί να εμφανίζει διάφορα μεγέθη και σχηματισμούς. Κατά συνέπεια, είναι φυσικό να υποβάλεται σε ανασυγκρότηση με βάση κριτήρια όπως το μέγεθος ή το φωνολογικό βάρος των συστατικών της, δεδομένου ότι η φωνολογία είναι ο τομέας που επεξεργάζεται και οργανώνει τον τρόπο με τον οποίο πραγματώνονται τα εξαγόμενα της μορφοσύνταξης.

106

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Alexiadou, Artemis. 1997. Adverb placement: A case study in antisymmetric syntax. Amsterdam: John Benjamins. Baltazani, Mary. 2006. Focusing, prosodic phrasing, and hiatus resolution in Greek. In Laboratory phonology 8, ed. by Luis Goldstein, Douglas Whalen & Catherine Best, 473-494. Berlin: Mouton de Gruyter. Berendsen, Egon. 1983. Final devoicing, assimilation, and subject clitics in Dutch. In Linguistics in the Netherlands, ed. by Hans Bennis & W.U.S. Kloeke van Lessen, 21-30. Dordrecht: Foris. Booij, Geert E. 1983. Principles and parameters in Prosodic Phonology. Linguistics 21: 249-280. Booij, Geert E. 1988. On the relation between lexical and prosodic phonology. In Certamen phonologicum, ed. by Pier Marco Bertinetto & Michele Loporcaro, 63-75. Torino: Rosenberg and Sellier. Booij, Geert E. 1995. The phonology of Dutch. Oxford: Clarendon Press. Booij, Geert E. 1996. Cliticization as prosodic integration: The case of Dutch. The Linguistic Review 13: 219242. Booij, Geert E. 1999. The role of the prosodic word in phonotactic generalizations. In Studies on the phonological word, ed. by Tracy Alan Hall & Ursula Kleinhenz, 99-131. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins. Chomsky, Noam. 1986 Barriers. Cambridge, MA: MIT Press. Condoravdi, Cleo. 1990. Sandhi rules of Greek and prosodic theory. In The Phonology-Syntax connection, ed. by Sharon Inkelas & Draga Zec, 63-84. Chicago: University of Chicago Press. Gavriilidou, Zoe. 1997. Etude comparée des suites NN en français et en grec. Elaboration d’ un lexique bilingue. Doctoral dissertation, Presses Universitaires du Septentrion, Lille. Grijzenhout, Janet & Martin Krämer. 2000. Final devoicing and voicing assimilation in Dutch derivation and cliticization. In Lexicon in focus, ed. by Barbara Stiebels & Dieter Wunderlich, 55-82. Berlin: Akademie Verlag. Gussenhoven, Carlos. 1985. Over de fonologie van Nederlandse clitica. [On the phonology of Dutch clitics.] Spektator 15: 180-200. Hall, Tracy Alan. 1999a. The phonological word: A review. In Studies on the phonological word, ed. by Tracy Alan Hall & Ursula Kleinhenz, 1-22. Philadelphia: John Benjamins. Hall, Tracy Alan. 1999b, Phonotactics and the prosodic structure of German function words. In Studies on the phonological word, ed. by Tracy Alan Hall & Ursula Kleinhenz, 99-132. Philadelphia: John Benjamins. Hayes, Bruce. 1989 [1984]. The prosodic hierarchy in meter. In Rhythm and meter, ed. by Paul Kiparsky & Gilbert Youmans, 201-260. Orlando: Academic Press. Hulst, Harry G. van der. 1987. De prosodische hierarchie van het Nederlands. Theme issue of GLOT vol. 10.1. Hulst, Harry G. van der & Jan Kooij. 1998. Prosodic choices in plural formation in Dutch. In Phonology and morphology of the Germanic languages. (Linguistische Arbeiten 386), ed. by Wolfgang Kehrein & Richard Wiese. Tübingen: Niemeyer. Itô, Junko & Armin Mester. 1992 Weak layering and word binarity. Linguistic Research Center Working Paper LRC-92-09, UC Santa Cruz.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

107

Itô, Junko & Armin Mester. 2003 Weak layering and word binarity. In A new century of phonology and phonological theory: A Festschrift for Professor Shosuke Haraguchi on the occasion of his sixtieth birthday, ed. by Takeru Honma, Masao Okazaki, Toshiyuki Tabata & Shin Ichi Tanaka, 26-65. Tokyo: Kaitakusha. Itô, Junko & Armin Mester. 2007. Categories and projections in prosodic structure. Paper presented at the Old World Conference in Phonology 4, January 18-21, 2007, Rhodes, Greece. Itô, Junko & Armin Mester. 2009. The extended prosodic word. In Phonological domains: Universals and derivations, ed. by Janet Grijzenhout & Barış Kabak, 135-194. Berlin: Mouton de Gruyter. Joseph, Brian D. & Jane Smirniotopoulos. 1998. Syntax versus the Lexicon: Incorporation and compounding in Modern Greek. Journal of Linguistics 34: 447-488. Kabak, Barış & Anthi Revithiadou. 2009. An interface approach to prosodic word recursion. In Phonological domains: Universals and deviations, ed. by Janet Grijzenhout & Barış Kabak, 105-132. Berlin: Mouton de Gruyter. Kainada, Evia. 2010. The phonetic and phonological nature of prosodic boundaries: Evidence from Modern Greek. Doctoral dissertation, University of Edinburgh. Kaisse, Ellen. 1985. Connected speech. The Interaction of syntax and phonology. London, New York: Academic Press. Nespor, Marina & Angela Ralli. 1996. Morphology-phonology interface: Phonological domains in Greek compounds. The Linguistic Review 13: 357-382. Nespor, Marina & Irene Vogel. 1982. Prosodic domains of external sandhi rules. In The Structure of phonological representations (Part I), ed. by Harry van der Hulst & Norval Smith, 222-255. Dordrecht: Foris. Nespor, Marina & Irene Vogel. 1986. Prosodic Phonology. Dordrecht: Foris. Ntelitheos, Dimitrios. Forthcoming. A syntactic analysis of synthetic and phrasal compound formation in Greek. Issues in Mediterranean syntax. Brill. Oostendorp, Marc van. 2002 The phonological and morphological status of the prosodic word adjunct. In Resolving conflicts in Grammars: Optimality Theory in syntax, morphology, and phonology, ed. by Gisbert Fanselow & Caroline Féry, 209-235. Hamburg: Buske. Oostendorp, Marc van. 2007. Stress as a proclitic in Modern Greek. Ms., Meertens Institute/KNAW. Oostendorp, Marc van. 2012. Stress as a proclitic in Modern Greek. Lingua 122: 1165-1181. Pelekanou, Theodora & Amalia Arvaniti. 2001. Postlexical rules and gestural overlap in a Greek spoken corpus. In Proceedings of the 5th international conference on Greek linguistics. Paris. Pelekanou, Theodora & Amalia Arvaniti. 2002. Postlexical rules and gestural overlap in a Greek spoken corpus. Recherches en linguistique grecque I: 71-74. Paris: L’ Harmattan. Peperkamp, Sharon. 1997. Prosodic words. Doctoral dissertation, HIL Dissertation Series 34 (HIL/University of Amsterdam). The Hague: Holland Academic Graphics. Philippaki-Warburton, Irene & Vassilios Spyropoulos. 1999. On the boundaries of inflection and syntax: Greek pronominal clitics and particles. In The Yearbook of morphology 1998, ed. by Geert Booij & Jaap van Marle, 45-72. Dordrecht: Kluwer. Philippaki-Warburton, Irene, Spyridoula Varlokosta, Michalis Georgiafentis & George Kotzoglou. 2004 Moving from theta-positions: Pronominal clitic doubling in Greek. Lingua 114: 963-989. Ralli, Angela. 1988. Eléments de la Morphologie du Grec Moderne: La structure du verbe. Doctoral dissertation, Montréal: Université de Montréal.

108

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Ralli, Angela. 1992. Compounds in Modern Greek. Rivista di Linguistica 4: 143-174. Ralli, Angela. 2002. Prefixation vs. compounding: The case of the Greek preverbs. In Asymmetry in grammar: Morphology, phonology, acquisition, vol. 2, ed. by Anna Maria Di Sciullo, 37-63. Amsterdam: John Benjamins. Ralli, Angela. 2003. Morphology in Greek Linguistics. The State of the Art. Journal of Greek Linguistics 4: 77131. Revithiadou, Anthi. 1999. Headmost accent wins: Head dominance and ideal prosodic form in lexical accent systems. LOT Dissertation Series 15 (HIL/Leiden Universiteit). The Hague: Holland Academic Graphics. Revithiadou, Anthi. 1997. Prosodic domains in Greek compounding. In Proceedings of the 2nd international conference on Greek linguistics, ed. by Gaberell Drachman, Angeliki Malikouti-Drachman, John Fykias & Sila Klidi, 107-116. University of Salzburg, Salzburg. Revithiadou, Anthi. 2011. The phonological word. In The Blackwell companion to phonology, ed. by Marc Van Oostendorp, Colin J. Ewen, Elizabeth Hume & Keren Rice, vol. I, 1204-1226. Malden, MA & Oxford, UK: Wiley-Blackwell. Rivero, Maria-Luisa. 1992. Adverb incorporation and the syntax of adverbs in Modern Greek. Linguistics and Philosophy 15: 289-331. Selkirk, Elisabeth.1980a. The role of prosodic categories in English word stress. Linguistic Inquiry 11: 563606. Selkirk, Elisabeth. 1980b. Prosodic domains in phonology: Sanskrit revisited. In Juncture, ed. by Mark Aronoff & Mary-Louise Kean, 107-129. Saratoga, CA: Anma Libri. Selkirk, Elisabeth. 1981 [1978]. On prosodic structure and its relation to syntactic structure. In Nordic prosody 2, ed. by Thorstein Fretheim, 111-140. Trondheim: Tapir. Selkirk, Elisabeth. 1982. The syllable. In The structure of phonological representations (Part II), ed. by Hulst, Harry van der & Norval Smith, 337-383. Dordrecht: Foris. Selkirk, Elisabeth. 1984. Phonology and syntax: The relation between sound and structure. Cambridge, MA: MIT Press. Selkirk, Elisabeth. 1986. On derived domains in sentence phonology. Phonology Yearbook 3: 371-405. Selkirk, Elisabeth. 1995. The prosodic structure of function words. In University of Massachusetts occasional papers in linguistics 18: Papers on Optimality Theory, ed. by Jill Beckman, Laura Walsh Dickey & Suzanne Urbanczyk, 439-469. University of Massachusetts, Amherst: Graduate Linguistic Student Association. Selkirk, Elisabeth. 2000. The interaction of constraints on prosodic phrasing. In Prosody: Theory and experiments, ed. by Merle Horne, 231-261. Dordrecht: Kluwer. Spyropoulos, Vassilios & Anthi Revithiadou. 2009. The morphology of PAST in Greek. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 29: 108-122. Θεσσαλονίκη: A.Π.Θ. Vigário, Marina. 1999. On the prosodic status of stressless function words in European Portuguese. In Studies on the phonological word, ed. by Tracy Alan Hall & Ursula Kleinhenz, 253-293. Amsterdam: John Benjamins. Vigário, Marina. 2003 The prosodic word in European Portuguese. Berlin: Mouton de Gruyter. Vogel, Irene. 1988. Prosodic constituents in Hungarian. In Certamen phonologicum, ed. by Pier Marco Bertinetto & Michele Loporcaro, 231-250. Torino: Rosenberg and Sellier.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

109

Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 1986. Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 1996. Η νεοελληνική σύνθεση. Στο Ζητήματα νεοελληνικής γλώσσας, Φώτης Καβουκόπουλος & Γεωργία Κατσιμαλή (επιμ.), 97-120. Πανεπιστήμιο Κρήτης: Τμήμα Φιλολογίας. Νικολού, Καλομοίρα. 2008. Η Φωνολογική Λέξη στην Ελληνική και η σύγκρισή της με την Aραβική: Πορίσματα και εφαρμογές. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος. Μαλικούτη-Drachman, Angeliki & Gaberell Drachman. 1989. Τονισμός στα Ελληνικά. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 9: 127-145. Θεσσαλονίκη: A.Π.Θ. Μαλικούτη-Drachman, Angeliki & Gaberell Drachman. 1995. Προσωδιακή περιχάραξη και Θεωρία του Βέλτιστου: Μια πρώτη εφαρμογή στα Ελληνικά. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 15: 186-198. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Ράλλη, Αγγελική. 1991. Λεξική Φράση: Αντικείμενο μορφολογικού ενδιαφέροντος. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 11: 139-158. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Ράλλη, Αγγελική. 1997. Το φαινόμενο της σύνθεσης στη Νέα Ελληνική: Περιγραφή και ανάλυση. Παρουσία ΙΑ-ΙΒ, 183-204. Ράλλη, Αγγελική. 2005. Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης. Ράλλη, Αγγελική. 2007. Η σύνθεση λέξεων: Διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

110

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

111

Μέρος Δεύτερο Λεξικολογία

112

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Etude contrastive des métaphores conceptuelles en Grec, en français et en espagnol: Le cas des affects Gavriilidou Zoé (Université Démocrite de Thrace), Blanco Xavier (Universitat Autònoma de Barcelona) & Buvet Pierre-André (Université Paris XIII) Αbstract La présente étude adopte le modèle de Métaphores Conceptuelles comme outil d’analyse de donnés et étudie de métaphores de la langue grecque, française et espagnole, afin d’établir que les trois langues partagent les mêmes métaphores dans le domaine d’émotions. Plus précisément, elle va se centrer sur les métaphores de la colère, du bonheur, du chagrin, de la peur et de l’amour. Mots clés : noms d’affect, émotions, métaphore conceptuelle, classes d’objets 1. Introduction Dans un cadre cognitif, la métaphore est définie comme une compétence qui donne lieu à la compréhension d’un domaine en faisant appel à des connaissances provenant d’un autre domaine. Plus précisément, selon Lakoff & Johnson (1980), l’être humain formule ses idées en ayant notamment recours à des expressions métaphoriques qui sont l’expression de surface de métaphores conceptuelles structurant un domaine : Cela consiste à utiliser les termes et la structure conceptuelle d’un domaine pour en décrire un autre. Selon les auteurs, dans chaque métaphore conceptuelle, il y a un domaine-source, c’est à dire le domaine conceptuel dont nous tirons des expressions métaphoriques ainsi qu’un domaine-cible, autrement dit le domaine conceptuel que nous essayons de comprendre. Tant le domaine-source que le domaine-cible se caractérisent par une série de modèles ou schémas cognitifs idéalisés qui peuvent être prototypiques ou non. D’une manière générale, c’est le schéma le plus prototypique d’un domaine-source qui va être employé dans la conceptualisation métaphorique du domaine-cible. Les métaphores conceptuelles utilisent typiquement un concept plus abstrait comme cible et un concept plus concret ou plus physique en tant que leur source. Ainsi, dans un grand nombre d’études qui ont porté sur le rôle de la métaphore dans la conceptualisation des émotions en anglais (Fesmire 1994, Kövecses 1986, 1990, 1991, 2010, Lakoff 1987, Lakoff & Johnson 1980, Lakoff &

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

113

Kövecses 1987) l’idée principale était que les émotions, qui sont par nature de notions abstraites, se sont conçues en termes métaphoriques. L'hypothèse fondamentale qui soustendait ces recherches était que la conceptualisation métaphorique des émotions constitue un aspect essentiel de tous les systèmes conceptuels humains ; cette conceptualisation se base d’un côté sur de métaphores systématiquement utilisées pour parler des émotions ainsi que sur de métonymies dans lesquelles la réaction corporelle provoquée par l’émotion est utilisée, afin de faire référence à l’émotion même. La question qui s’est alors posée est à quelle mesure les métaphores conceptuelles ou les métonymies des émotions sont universelles et trans-culturelles. Tant l’anthropologie de la langue que la linguistique cognitive ont essayé d’en fournir une réponse convaincante (Kövecses 1995, 2005, Lakoff 1987, Lakoff & Johnson 1980, Lutz 1988, Maalej 2004). Deux sont les positions principales proposées. La première d’entre eux soutient que la conceptualisation des émotions est universelle, puisque elle dépend d’une conception de l’émotion en tant que réaction corporelle. Par contre, la deuxième admet que la conception de l’émotion est strictement socio-culturelle, dans la mesure où elle se construit dans le cadre d’une société et d’une culture spécifique. Toutefois, de données translinguistiques plus récents (Yu 1995, Soriano, 2003, Kövecses, 2005, Maalej 2004) ont montré que la conceptualisation de termes d’émotions à travers les cultures peut être à la fois universelle et socioculturelle. Tout dépend du type de métaphore. Selon Kövecses (2005), les métaphores du niveau générique (basic-level metaphors) ont tendance d’être universelles, tandis que les métaphores du niveau spécifique diffèrent translinguistiquement. Dans cette optique, un grand nombre de recherches sont menées, afin d’obtenir de données concernant les métaphores conceptuelles d’émotions à de couples de langues différentes. Matsuki (1995) a étudié les métaphores de colère en Anglais et en Japonais et il a trouvé que toutes les métaphores de colère qui existent en anglais existent aussi au Japonais. Kovecses (2003) a comparé les métaphores en anglais et en hongrois et est arrivé aux mêmes conclusions. Barcelona (2001) et Barcelona & Soriano (2004) ont étudié les métaphores conceptuelles de colère en anglais et en espagnol. Yu (1995) a examiné les métaphores conceptuelles de colère et de bonheur en anglais et en chinois et il a trouvé que les deux langues partagent les mêmes métaphores pour la COLERE et le BONHEUR ainsi que les mêmes principes métonymiques qui consistent à décrire les effets physiologiques de ces deux émotions. Enfin, Valetopoulos (à paraître) a étudié les expressions qui conceptualisent la relation entre une réaction physique et un sentiment, comme la colère, la joie et la peur en grec et en français et il a constaté que la majeure

114

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

partie des expressions métaphoriques dans les deux langues mettent en œuvre les mêmes conceptualisations même si le matériau linguistique est parfois différent. La présente étude adopte le modèle de Métaphores Conceptuelles comme outil d’analyse de donnés et étudie de métaphores de la langue grecque, française et espagnole, afin d’établir que les trois langues partagent les mêmes métaphores dans le domaine d’émotions. Plus précisément, elle va se centrer sur les métaphores de la colère, du bonheur, du chagrin, de la peur et de l’amour. Le cadre théorique pour la catégorisation syntactico-sémantique des données de notre étude est celui de classes d’objets (Gross 1994). Selon ce modèle, les noms d’émotion, appelés prédicats d’AFFECT dans le cadre théorique adopté, constituent l’objet de notre étude (Cf. pour le grec Gavriilidou 2002, Pantazara, Fotopoulou, Mini & Moustaki 2008, Valetopoulos 2009 et pour le français Buvet et al. 2005). Les prédicats d’AFFECT se rapportent à l’intériorité de l’homme du point de vue de ce qu’il ressent psychologiquement mais aussi, de façon parallèle, physiologiquement et cognitivement (Buvet et al. 2005, Tutin et al. 2006). En tant que prédicats, il s’agit de relations telles que leur nature implique d’avoir une entité humaine comme point d’ancrage de la relation. Les domaines d’arguments des prédicats d’affect sont unaires (par exemple maussade) ou binaires (par exemple haïr) de telle sorte, que les relations ont un caractère réflexif dans le premier cas de figure et sont orientés dans le second cas de figure. Lorsque le prédicat est dyadique, l’orientation s’effectue vers l’entité humaine qui est donc à la fois le point d’ancrage et le point d’arrivée de la relation. La notion d’expérienceur rend compte de cette double nature de l’individu affecté, (Anscombre 1995, 1996). L’autre argument concerne le point de départ de la relation et, en tant que tel il s’interprète toujours comme une cause (Van de Velde 1995). Sa nature est de toute sorte et varie selon prédicats d’affect. Un prédicat monadique, par définition, ne comporte aucune cause dans son domaine d’arguments dans la mesure où celle-ci implique une autre entité qu’elle détermine et explique (Nazarenko 2000). L’argument étant limité à une entité humaine, celle-ci a trois propriétés : elle est le point d’ancrage d’un affect spécifique, le point de départ et le point d’arrivée de la relation, ce qui explique son caractère réflexif. Remarquons que le lexique relatif à des AFFECTS a deux caractéristiques essentielles : (i) la polymorphie de la plupart des unités monolexicales (aimer, amour et amoureux dans Il l'aime, Il éprouve de l'amour pour elle et Il est amoureux d'elle sont trois formes correspondant à un même prédicat); (ii) La dénomination des AFFECTS a donné lieu en grec, en français et en espagnol a un lexique varié qui s’avère parfois très imagé, par

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

115

exemple, GR. ta perno sto kranio ‘lit. Je les prends au crâne, je suis très énervé’ FR. avoir les boules comme équivalent d’éprouver de la contrariété, romperme las pelotas comme contrariété aussi. Le figement dans des unités polylexicales de ce type est très souvent né grâce à une expression métaphorique. Dans cet article nous allons justement centrer notre intérêt aux expressions métaphoriques rencontrées dans le lexique relatif aux AFFECTS. L’hypothèse qu’on va examiner dans ce travail est que le grec, le français et l’espagnol partagent les mêmes métaphores conceptuelles pour la colère, le bonheur, le chagrin, la peur et l’amour. Notre but est d’apporter un argument supplémentaire en faveur de l’existence des métaphores conceptuelles universelles. 2. Méthodologie Pour ce faire, nous nous sommes basés sur trois corpus différents pour les noms d’AFFECT, un pour le grec (Gavriilidou 2002a, b) un pour le français (Buvet et al. 2005) et en pour l’espagnol.1 Ensuite nous avons googlé chaque entrée métaphorique grecque, française ou espagnole, afin de constituer un corpus de phrases métaphoriques associées aux émotions étudiés. Les expressions étaient par la suite regroupées selon leur domaine-source. Enfin, pour chaque phrase, les domaines-source et cible étaient identifiés et la métaphore était caractérisée. Afin de pouvoir comparer les résultats dans les trois langues, nous avons adopté la position de Barcelona (2001 : 137) qui soutient que “The same metaphor may be said to exist in both languages if approximately the same conceptual source and target can be metaphorically associated in the two languages, even though the elaborations, the specifications and corresponding linguistic expressions of the metaphor are not exactly the same, or equally conventionalized, in both of them”. Ainsi, les paramètres pris en compte pour l’analyse de nos données étaient les suivants : Le degré d’institutionnalisation linguistique de la métaphore, le degré d’élaboration conceptuelle et l’existence d’une correspondance entre les domaines source et cible en français et en grec.

Dépouillement des dictionnaires monolingues : Real Academia Española. (2001). Diccionario de la lengua española (22.a

ed.). Madrid, España: Autor / MOLINER, María, Diccionario de Uso del Español, Madrid : Gredos, 1994./ Bosque, Ignacio, REDES Diccionario Combinatorio del Español Contemporáneo, Madrid: Ediciones SM, 2004.

116

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

3. Conceptualisation métaphorique des AFFECTS en grec, en français et en espagnol 3.1. La COLERE Selon Lakoff & Kövecses (1987), la métaphore la plus générale pour la COLERE se base sur la notion de l’effet physiologique de la CHALEUR et elle peut se formuler comme LA COLERE C’EST DE LA CHALEUR (ANGER IS HEAT). Cette métaphore de base peut, selon les deux auteurs, prendre deux formes en fonction de la nature du prédicat auquel elle s’applique: Quand le prédicat est un nom concret, alors la métaphore obtenue est LA COLERE C’EST DU FEU. Quant, de l’autre côte, le prédicat est un nom qui se réfère à un liquide, alors la métaphore obtenue est LA COLERE C’EST LA CHALEUR D’UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT. Les métonymies générées par les métaphores mentionnées dessus sont les suivantes : CHALEUR DU CORPS, PRESSION DANS UN CONTENANT, ROUGIR AU VISAGE, AGITATION. Le tableau 1 représente de données provenant des trois langues d’étude : COLERE LA COLERE C’EST DE LA CHALEUR Grec

Français

Θermokefalos ‘lit. Un tête chaude,

Espagnol Me calenté

LA COLERE C’EST DU FEU Vγazo kapno ‘Émettre du fumé’

Fumer (de rage)

Sacar humo

Min me anavis ‘lit. Ne m’allume pas’ Jinome pir ke mania ‘lit. Je deviens feu et rage’

Leurs yeux s’enflamment de colère Flamber, fulminer de colère

Encendido de rabia Echar chispas (lit. ‘jeter des étincelles’)

LA COLERE C’EST LA CHALEUR D’UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT / PRESSION DANS UN CONTENANT Vrazo apo θimo ‘lit. Bouillir de Écumer de rage colère’ se consumer de rage

Hervir de rabia

Etimos na ekraγo ‘lit. Prêt à Laisser éclater sa colère s’exploser par son colère’ Ksexilizo apo θimo ‘lit. Déborder La colère déborde de colère’ Ksespo apo θimo ‘Éclater de colère’ Éclater de colère’ Skao apo θimo ‘exploser de colère’

Exploser de colère ROUGIR AU VISAGE

Kokinizo apo θimo ‘Rougir de Être rouge de colère colère’

Explotar de rabia

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

117

Pâle de colère

Pálido de furia, Pálido de ira, Pálido de cólera, Pálido de rabia

AGITATION Tremo apo θimo /orγi ‘Trembler Trembler de rage de colère / rage’

Temblar de (cólera, rabia, ira)

Siome apo orγi ‘Trembler de rage’ LA COLERE C’EST UNE MALADIE Tiflonome apo θimo ‘Être aveuglé Être aveuglé par la colère par la colère’

Ciego de (rabia, furia, coraje, cólera, rencor)

LA COLERE C’EST UN ENNEMIE Kyrievome apo θimo ‘Être dominé La colère m'a envahie d’un coup par la colère’

Invadir (indignación)

Katalamvanome apo θimo ‘être occupé par la colère’

Rezumar cólera La cólera se apodera de (alguien) Contener cólera La colera embarga a (alguien)

Arosteno apo θimo malade de colère’

Enfermo de (ira, odio) enfermo de (rabia, cólera)

‘Tomber

Tableau 1 : Métaphores conceptuelles pour la colère en grec, français et espagnol

3.2. Le BONHEUR Lakoff & Johnson (1980) et Kövecses (1991) soutiennent que la métaphore conceptuelle de base pour la notion de bonheur est une métaphore d’orientation2 du type LE BOHNEUR EST EN HAUT. De plus, selon Kövecses (1991), une autre métaphore répandue est la suivante : LE BONHEUR C’EST DE LA LUMIERE. Une troisième métaphore conceptuelle qui s’applique au BONHEUR est également LE BONHEUR EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT. Les métonymies associées qui décrivent des réactions dans le comportement de quelqu'un quand il est heureux sont les suivantes SAUTER, DANCER, RIRE ; YEUX QUI BRILLENT. Le tableau 2 ci-dessous inclut les métaphores de bonheur en grec, français et espagnol.

Une métaphore d’orientation organise un système entier de concepts les uns par rapport aux autres. Plus

précisément, il y a une orientation spatiale : haut-bas, dedans-dehors, devant-derrière, dessus-dessous, profond-peu profond.

118

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

BONHEUR LE BOHNEUR EST EN HAUT Grec Petao sta sinefa nuages’

Français ‘Voler aux

Espagnol Sentirse en las nubes

Ime ston evdomo urano ‘Être au Être au 7e ciel septième ciel’

Estar en el séptimo cielo

Vriskome sta urania ‘Etre aux Être au Paradis ciels’

Estar en el paraíso

Petao apo xara ‘Voler de bonheur’

Volar de alegría Planer LE BONHEUR C’EST DE LA LUMIERE

Lambo apo xara ‘briller de joie’ Ses yeux brillent de joie Aktinovolo apo xara ‘rayonner de Rayonner de joie joie’ LE BONHEUR EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT I xara ton plimirizi ‘La joie l’inonde’

La joie l’inonde

le inunda la alegría

Ksexilizo apo xara ‘Beborder de joie’

Une joie débordante

Alegría desbordante Ahogarse de alegría Rezumar alegría Desbordante de satisfacción

Plimirizo apo xara Être inondé par joie

Être inondé par la joie

Inundado (de, por la) alegría

Jematos apo xara Rempli de bonheur

Me llena de alegría Me llena de satisfacción Éclater de joie

Estallar de alegría

SAUTER Skirto apo xara

Palpitant de joie

Brincar de alegría

Piδo apo xara ‘Sauter de joie’

Sauter de joie

Saltar de alegría

Xoropiδo apo xara ‘Surauter de joie’

Bondir de joie, pétiller de joie RIRE

Γelao + xamoγelao apo ‘Rire+sourire de bonheur’ eftixismeno xamoγelo Kleo apo xara ‘Pleurer de joie’

xara Un rire joyeux

Una risa alegre Llorar de alegría

119

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

YEUX QUI BRILLENT Ta matja mu lambun apo xara ‘Mes yeux brillent de joie’

Ses yeux brillent de joie

Los ojos le brillaban de alegría Los ojos le chisporrotean de alegría ‘Ses yeux laissaient échapper des étincelles de joie’

PERTE DE CONTROLE CORPOREL Katurrjeme apo tin xara mou ‘lit. Je me suis pissé dessus de joie’ Tressaillir de joie Tableau 2 : Métaphores conceptuelles pour la joie en grec, français et espagnol

3.3. Le CHAGRIN Les métaphores associées au CHAGRIN sont plus ou moins l’inverse des métaphores en rapport avec la notion de BONHEUR. Ainsi, la métaphore d’orientation comme LE CHAGRIN EST EN BAS ou la métaphore LE CHAGRIN C’EST DE L’OBSCURITE semblent être les métaphores conceptuelles les plus générales liées à la notion de CHAGRIN. Le tableau 3 ci-dessous indique les principales métaphores conceptuelles pour le chagrin. LE CHAGRIN LE CHAGRIN EST EN BAS Grec

Français

Ime pesmenos ‘Être en bas’

Être au plus bas

Marazono apo lipi ‘Être flétri par le chagrin’ Vaθia θlipsi ‘Chagrin profond’

Les chagrins ont flétri sa jeunesse

Liono apo chagrin’

lipi

‘Languir

Espagnol Ilusiones ajadas

Chagrin profond

de Languir de chagrin

Languidecer de pena

LE CHAGRIN C’EST DE L’OBSCURITE Ime stis mavres mou ‘lit. Je suis a mes noirs’

Avoir des idées noires

Tener ideas negras

LE CHAGRIN EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT Ksexilizo apo lipi ‘Deborder de chagrin’

Rempli de tristesse

Lleno de tristeza

Viθizome sti lipi ‘plonger dans le chagrin’

Plonger dans le chagrin

Hundirse en la tristeza, Sumirse en la tristeza

LE CHAGRIN EST UN OISEAU QUI FAIT SON NID Θlipsi foliazi sta matja tu ‘lit. Le chagrin fait son nid dans ses yeux’ Tableau 3 : Métaphores conceptuelles pour le chagrin en grec, français et espagnol

120

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

3.4. La PEUR On utilise un grand nombre d’expressions métaphoriques lorsqu’ on parle de la peur. Commençons par LA PEUR C’EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT qui constitue un cas précis de la métaphore générale L’EMOTION C’EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT. Dans ce cas, le liquide correspond à la peur et le contenant correspond au corps de la personne qui éprouve la peur. D’autres métaphores couramment employées sont les suivantes : LA PEUR EST UN ENNEMI, LA PEUR EST UNE MALADIE, LA PEUR EST UNE PERSONNE QUI TOURMENTE ou LA PEUR EST UN ETRE SURNATUREL (Kövecses 1990). Comme la peur est une émotion qui se caractérise par une série de réactions corporelles ou des effets physiques, un grand nombre de métonymies comme les suivantes sont très souvent utilisées : AGITATION PHYSIQUE, AUGMENTATION DE PULSE CARDIAQUE, TREMBLEMENT DU CORPS, INABILITE DE BOUGER DE PARLER OU DE PENSER, TRANSPIRATION. Les métaphores conceptuelles pour la peur sont présentées dans le tableau 4. LA PEUR LA PEUR C’EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT Grec

Français

Γemise me fovo ‘Rempli de peur’

Espagnol Llenar de miedo

LA PEUR EST UN ENNEMI Δiakatexome apo fovo possédé par la peur’

‘Être

Poseído por el miedo

Kyrievome apo fovo ‘Être dominé par la peur’

Dominado por el miedo

Katalamvanome apo fovo ‘Etre occupé par la peur’ Tiθasevo to fovo ‘Harnasser la peur’ Andistekome sto fovo ‘Résister à Résister à la peur la peur’

Superar el miedo sobreponerse al miedo

Niko to fovo ‘Vaincre sa peur’

Vencer el miedo

Vaincre sa peur LA PEUR EST UNE MALADIE

Paralio apo fovo ‘Être paralysé La peur le paralyse par la peur’

El miedo lo paraliza

Kopikan ta γonata mou ‘Mes genoux sont coupés’ LA PEUR EST UN ETRE SURNATUREL Stixiono apo to fovo ‘Hanter de

El miedo acucia a

121

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

peur’ AUGMENTATION DE PULSE CARDIAQUE I karδja mu xtipuse La peur faisait battre son cœur à Palpitar de miedo δinata+γrigora apo fovo ‘Mon toute vitesse cœur battait fort+vite par la peur’ AGITATION PHYSIQUE /TREMBLEMENT DU CORPS Tremo apo to fovo ‘Trembler de Trembler de peur Temblar de miedo peur’ Frémissant, frétillant, frissonant, grelotant, tressaillant de peur INCAPACITE DE BOUGER DE PARLER OU DE PENSER Paγono apo to fovo ‘Geler de peur’

Glacé de peur, mon sang se glaça El miedo hiela la sangre dans mes veines

Kokalono apo to fovo ‘Pétrifier de Pétrifier de peur peur’ Perclus, cloué de peur

Petrificar de miedo

TRANSPIRATION Se liquéfier Ton elouse krios iδrotas ‘Il a été imprégné par sueur froide’

Un sudor frío le empapaba, le recorría

Tableau 4: métaphores conceptuelles pour la peur en grec, français et espagnol

3.5. L’AMOUR Kövecses (1991, 2000) soutient que les métaphores conceptuelles qui sont associées à l’AMOUR sont les suivantes : L’AMOUR C’EST DE LA GUERRE, L’AMOUR C’EST DU FEU, L’AMOUR C’EST DE LA NOURRITURE, L’AMOUR C’EST UN LIEN, L’AMOUR C’EST UN ADVERSAIRE. Les métonymies conceptuelles employées pour l’AMOUR sont les suivantes : AUGMENTATION DE LA CHALEUR CORPORELLE AU LIEU DE L’AMOUR, LE FAIT DE RUGIR AU LIEU DE L’AMOUR, TREMBLEMENT DU CORPS AU LIEU DE L’AMOUR. Examinons à l’aide du tableau 5 les métaphores conceptuelles liées à l’amour en grec, français et espagnol. Les métaphores conceptuelles pour l’amour figurent dans le tableau 5. L’AMOUR L’AMOUR EST UNE MALADIE Grec

Français

Trelos apo erota ‘Fou d’amour’ Tiflos apo d’amour’

erota

‘Aveugle

Pono apo erota ‘Avoir mal par l’amour’

Fou d’amour

Espagnol Loco de amor por Ciego de amor

122

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Arostos apo erota ‘Malade par l’amour’

Enfermo de amor

Ipofero apo d’amour’

Sufrir de mal de amores sufrir por amor

erota

‘Souffrir

Δagomenos apo erota ‘Mordu Être mordu d’amour’ Eksartimenos apo erota ‘Addicte à l’amour’

Adicto al amor

Peθeno apo d’amour’

Morir de amor

erota

‘Mourir L’AMOUR C’EST DU FEU

Liono apo erota ‘Fondre d’amour’ Fleγome ‘Brûler d’amour’

Morir de amor Brûler d’amour

Keγome apo to paθos ‘Être brûlé par la passion’

Arder de deseo, de ganas Arder de pasión ‘lit. Brûler de passion’ Avivar la pasión ‘lit Raviver la passion’ Atizar ‘lit. Attiser la pasión’

L’AMOUR C’EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT Plimirizo apo aγapi ‘Envahi par l’amour’

Envahi par l’amour

Inundar de amor Invadido por el amor

L’AMOUR C’EST DE LA NOURRITURE Trefo aγapi ‘Nourrir de l’amour’

Alimentar el amor

Meθo apo d’amour’

Embriagarse de amor borracho de amor

erota

‘Être

ivre

L’AMOUR C’EST UN ADVERSAIRE / L’AMOUR C’EST DE LA GUERRE Δiakatexome apo aγapi /erota ‘Être possédé par l’amour’

Estar poseído por el amor

Kyrievome apo aγapi /erota ‘Être dominé par l’amour’

Dominado por el amor

Katalamvanome aγapi /erota ‘Être l’amour’

occupé

apo par

Jinome sklavos tou erota ‘Esclave Être esclave de de son amour’ Δesmios tou erota/ paθous Être enchainé Xtipimenos apo erota ‘Frappé/ Blessé d’amour’

Esclavo del amor Encadenado por el amor

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

123

AUGMENTATION DE LA CHALEUR CORPORELLE AU LIEU DE L’AMOUR Fleγome / keγome ‘Être brulé d’amour’ L’AMOUR EST UN ANIMAL L’amour le consume Ton katasparasi to paθos tu ‘Sa Être Dévoré par la passion passion le dévore’ Tableau 5 : Métaphores conceptuelles pour l’amour en grec, français et espagnol

3. Discussion De notre analyse, deux types de métaphores qui participent dans notre conceptualisation d’affect sont identifiées : premièrement les métaphores qu’on a appelées génériques, puisque elles s’appliquent à un nombre de concepts élevé et non seulement aux affects telles que LE BON EST EN HAUT, L’INTENSITE C’EST DE LA CHALEUR, LE CORPS EST UN CONTENANT. Deuxièmement, un nombre de métaphores qui sont plus typiques des affects telles que L’EMOTION EST UN ADVERSAIRE, L’EMOTION C’EST DU FEU, L’EMOTION C’EST UNE MALADIE. Plus précisément, en ce qui concerne la conceptualisation métaphorique de la COLERE (voir tableau 1), toutes les trois langues partagent les mêmes structures schématiques, et disposent la même métaphore centrale LA COLERE C’EST LA CHALEUR D’UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT. Elles manifestent aussi le même type de métonymies relatives à la métaphore centrale. Il paraît toutefois que la conceptualisation de l’effet de la colère en tant que fumée ou vapeur n’est pas très courante en espagnol (on peut dire quand même: está que echa humo = il est très en colère). Malgré, cette différence marginale, on pourrait conclure que le même modèle cognitif sous-tend la conceptualisation de COLERE en grec, en français et en espagnol. Cette constatation est justifiée étant donné que nos systèmes conceptuels appuient tant à des expériences conçues par l’intermédiaire du corps qu’à de contraintes culturelles, et on pourrait soutenir que la Grèce, la France et l’Espagne ne sont pas culturellement très diverses. Quant aux métaphores du bonheur, l’analyse contrastive a montré que le français l’espagnol et le grec partagent exactement les mêmes métaphores à savoir LE BOHNEUR EST EN HAUT, LE BONHEUR C’EST DE LA LUMIERE, LE BONHEUR EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT, SAUTER, RIRE, YEUX QUI BRILLENT. Ce qui est étonnant est le fait que la métaphore LE BONEUR EST UN ANIMAL qui est très courante dans d’autres langues (e.g. l’anglais : She was crowing with excitement) n’est pas attesté ni en grec, ni en français ni en espagnol.

124

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

En ce qui concerne les métaphores du chagrin, l’analyse de données a montré que le plus intense est le chagrin, le plus près au sol se trouve le sujet qui l’éprouve. Autrement dit la métaphore conceptuelle centrale pour le chagrin dans les deux langues est la métaphore d’orientation LE CHAGRIN EST EN BAS. Une métaphore assez courante est aussi LE CHAGRIN C’EST DE L’OBSCURITE. Assez répandue est aussi la métaphore LE CHAGRIN EST UN LIQUIDE DANS UN CONTENANT. Enfin une différence culturelle entre le français et le grec est qu’en grec le chagrin est conçu en tant qu’oiseau qui construit son nid aux yeux et au cœur de la personne qui l’éprouve. La peur est conçu métaphoriquement en grec, en français et en espagnol en tant qu’un liquide dans un contenant, un ennemi, une maladie, une personne qui tourmente, un être surnaturel. Elle provoque une augmentation de la pulse cardiaque, une agitation physique, une incapacité de bouger et une transpiration intense. Enfin l’amour est conçu métaphoriquement dans les trois langues en tant que du feu, de la nourriture, comme un adversaire, comme la guerre et plus marginalement en tant que lien ou unité. Ces données vérifient la littérature abondante sur la conception métaphorique de l’amour dans plusieurs langues. Toutefois, l’analyse contrastive a montré qu’en grec et en espagnol, et plus rarement en français l’amour est aussi considéré comme une maladie, métaphore qui n’est pas citée dans la littérature précédente. L’amour de l’autre côte, provoque une augmentation de chaleur corporelle. Nos données ne comprenaient pas d’exemples des modèles métonymiques du type LE FAIT DE RUGIR AU LIEU DE L’AMOUR ou TREMBLEMENT DU CORPS AU LIEU DE L’AMOUR couramment attestés dans d’autres langues. L’analyse contrastive entre le grec, le français et l’espagnol montre que malgré les différences culturelles entre les trois langues, celles-ci partagent les mêmes métaphores conceptuelles qui décrivent la colère, le bonheur, le chagrin, la peur et l’amour. Toutes les métaphores du français et de l’espagnol peuvent être littéralement traduites en grec et vice-versa sans problèmes de compréhension. Notre étude apporte donc un argument supplémentaire en faveur de l’existence des métaphores conceptuelles universelles et semble vérifier le modèle cognitif des métaphores au moins en ce qui concerne le couple de langues français et grec.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

125

Références bibliographiques Anscombre, Jean-Claude. 1995. Morphologie et représentation événementielle : Le cas des noms de sentiments et d’attitude. Langue Française 105: 40-54. Anscombre, Jean-Claude. 1996. Noms de sentiment, noms d’attitude et noms abstraits. In Les noms abstraits, histoire et théories, ed. by Nelly Flaux, Michel Glatigny & Didier Samain, 257-273. Lille: Presses Universitaires du Septentrion. Barcelona, Antonio. 2001. On the systematic contrastive analysis of conceptual metaphors: Case studies and proposed methodology. In Applied cognitive linguistics II: Language pedagogy, ed. by Martin Pütz, Susanne Niemeier & Réné Dirven, 117-146. Berlin/New York: Mouton de Gruyter. Barcelona, Antonio & Cristina Soriano. 2004. Metaphorical conceptualization in English and Spanish. European Journal of English Studies 8: 295-307. Buvet, Pierre-André, Girardin, Chantal, Gross, Gaston & Claudette Groud. 2005. Les prédicats d’<affect>. LIDIL 32: 125-143, Grenoble : Presses Universitaires de Grenoble. Fesmire, Steven. 1994. Aerating the mind: The metaphor of mental functioning as bodily functioning. Metaphor and symbolic activity 9: 31-44. Gavriilidou, Zoé. 2002a. La détermination des noms de sentiments en grec moderne. Langages 145: 83-96, Larousse: Paris. Gavriilidou, Zoé. 2002b. Τάξεις αντικειμένων. Τα <συναισθήματα> στη νέα ελληνική. Studies in Greek linguistics 22: 90-101. Thessaloniki: AUTh. Gross, Gaston. 1994. Classes d’objets et description des verbes. Langages 115: 15-31. Paris: Larousse. Kövecses, Zoltán. 1986. Metaphors of anger, pride, and love. Pragmatics and beyond. Amsterdam: John Benjamins. Kövecses, Zoltán. 1990. Emotion concepts. Berlin and New York: Springer-Verlag. Kövecses, Zoltán. 1991. Happiness: A definitional effort. Metaphor and symbolic activity 6: 29-46. Kövecses, Zoltán. 1995. Anger: Its language, conceptualization, and physiology in the light of cross-cultural evidence, In Language and the cognitive construal of the world, ed. By John R. Taylor, & Robert E. MacLaury, 181-196. Berlin/New York: Mouton de Gruyter. Kövecses, Zoltán. 2000. The concept of anger: Universal or culture specific?. Psychopathology 33: 159-170. Kövecses, Zoltán. 2004. Metaphor and emotion: language, culture, and body in human feeling. Cambridge: Cambridge University Press. Kövecses, Zoltán. 2005. Metaphor in culture: Universality and variation. Cambridge: Cambridge University Press. Kövecses, Zoltán. 2010. Metaphor: A practical introduction. Oxford: Oxford University Press. Lakoff, George. 1987. Women, fire, and dangerous things: What categories reveal about the mind. Chicago: University of Chicago Press. Lakoff, George & Mark Johnson. 1980. Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press. Lakoff, George & Zoltán Kövecses. 1987. The cognitive model of anger inherent in American English. In Cultural models in language and thought, ed. by Dorothy Holland, Naomi Quinn, 195-221. Cambridge: Cambridge University Press. Lakoff, George & Mark Turner. 1989. More than cool reason: A field guide to poetic metaphor. Chicago: University of Chicago Press.

126

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Lutz, Catherine. 1988. Unnatural emotions: Everyday sentiments on a Micronesian atoll and their challenge to western theory. Chicago: University of Chicago Press. Maalej, Zouhair. 2011. Figurative language in anger expressions in Tunisian Arabic: An extended view of embodiment. Metaphor and Symbol 19: 51-75. Matsuki, Keiko 1995. Metaphors of anger in Japanese. In Language and the cognitive construal of the world, ed. by John R. Taylor & Robert E. MacLaury, 137-151. Berlin: de Gruyter. Moustaki, Argiro, Pantazara, Mavina, Fotopoulou, Angeliki & Marianna Mini. 2008. Comment traduire les noms d’émotions : Etude contrastive entre le grec moderne et le français. Discours 3. Page consultée le 5/06/2012. [URL: http://discours.revues.org/index3873.html] Nazarenko, Adeline. 2000. La cause et son expression en français. Paris : Ophrys. Soriano-Salinas, Cristina. 2003. Some anger metaphors in Spanish and English: A Contrastive Review. International Journal of English Studies 3: 107-122. Tutin Agnès, Iva Novakova, Francis, Grossman & Cristelle Cavalla. 2006. Esquisse de typologie des noms d’affect à partir de leurs propriétés combinatoires. Langue Française 150: 32-49. Valetopoulos, Freiderikos. 2009. Deux structures de locutions verbales pour exprimer le sentiment en grec moderne. In Le lexique des émotions, ed. by Iva Novakova & Agnés Tutin, 227-248. Grenoble: Ellug. Valetopoulos, Freiderikos. To appear. Le corps et l’expression des sentiments : Etude contrastive du grec moderne et du français. In Cartographie des émotions, ed. by Fabienne Baider & Georgeta Cislaru. Editions PUS. Van De Velde, Danièle 1995. Le spectre nominal. Peeters: Louvain-Paris. Yu, Ning. 1995. Metaphorical expressions of anger and happiness in English and Chinese. Metaphor and Symbolic Activity 10: 59-92.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

127

Décrire le lexique en diachronie: Problèmes théoriques et méthodologiques Gérard Petit (Université de Paris Ouest, LDI, Université de Paris 13) Résumé L’objectif de cet article est de prolonger la réflexion sur la description du lexique et des terminologies en diachronie, mais aussi de présenter un projet lexicographique novateur consacré au français technique et scientifique médiéval : Créalscience. Les présupposés attachés usuellement à la représentation du lexique postulent chez celui-ci une stabilisation des formes, des significations et des régimes syntaxiques. Si une approche en synchronie peut s’appuyer sur la permanence (même relative) des données, la question se pose pour une description diachronique, surtout lorsque la synchronie T-1 envisagée – le Moyen Âge – constitue à elle seule une vaste diachronie. Dans cette étude nous montrerons que : (i) les réglages théoriques et méthodologiques préalables à la description sont fondamentalement tributaires de l’écart diachronique entre T0 et T-1; (ii) la procédure de description, demandant à être adaptée à chaque synchronie passée, ne peut permettre une modélisation de la démarche ou de ses paramètres, sauf sous forme de schémas déclinables ; (iii) la notion d’état de langue constitue un objectif pour le chercheur. Elle est néanmoins facteur de risques pour la description qui veut éviter l’anachronisme. Mots-clés : diachronie, lexicographie, terminologie, polysémie, dénomination. 1. Introduction Dans cette étude, nous aborderons les difficultés majeures qui se posent à la description du lexique en diachronie, dès lors que : (1) la période visée constitue en elle-même un vaste champ de variations ; (2) l’analyse vise la production d’un dictionnaire spécialisé (projet Créalscience, voir plus bas §II). L’approche diachronique du lexique n’est pas un champ d’investigation récent, tout comme les problèmes théoriques et méthodologiques qu’elle soulève. A l’inverse, la Terminologie, en tant que discipline visant la description et la création d’unités lexicales spécialisées, ne s’intéresse que depuis peu et de manière marginale à la dimension diachronique de son objet (notamment Condamines et al. Goose 1966, Humbley 2008, Dury

128

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

2008, Picton 2009a, b, Campenhoudt 2009), ses préoccupations se portant surtout sur l’optimisation de la description en synchronie actuelle. Le Moyen Âge constitue, pour le linguiste, un champ d’investigation diachronique essentiellement depuis la seconde moitié du XXe siècle (notamment les travaux de (Marchello-Nizia 1996), (Bertrand 2007) et (Rouquier 2011, 2007)). D’une manière générale, dans ce cadre, la description privilégie l’évolution : de structures syntaxiques, orthographiques ou phonologiques, d’emplois (configurations lexico-syntaxiques), ainsi que l’étude de champs lexicaux. Nous partirons du principe que, dans une perspective linguistique, une diachronie peut se caractériser comme : - une (succession de) synchronie(s), isolée(s) en fonction d’un questionnement initial dont les paramètres peuvent être divers (historiques, culturels, sociaux, politiques, lexicaux, sémantiques…) ; - un chaînage empirique (et parfois arbitraire : cf. le partage institutionnellement admis entre Ancien français et Français moderne, l’année 1.500 fournissant la frontière) dont les contours sont donc susceptibles de varier de manière plus ou moins prévisible ; - en toutes circonstances, comme un pontage entre un état T0 et un état T-1, ce pontage étant adossé fondamentalement à la notion d’écart. Dans une première partie, nous envisagerons les réglages théoriques préliminaires à une approche diachronique (notamment la gestion du paradoxe entre stabilité et variation). Dans un second temps nous aborderons les réglages méthodologiques nécessaires à la constitution d’un dictionnaire de la langue technique et scientifique du Moyen Âge (projet Créalscience). 2. Le lexique : réglages théoriques 2.1. Une abstraction théorique et méthodologique Le lexique n’est pas un observable (il ne constitue pas une réalité sensible, contrairement aux énoncés oraux ou écrits1), mais une abstraction théorique et méthodologique. Sa réalité est notamment niée par certaines branches de la linguistique, comme la pragmatique. Autre avatar, associé à cette dénégation : le lexique n’appartient pas au

C’est dans cette faille que s’est insinuée la linguistique variationniste (notamment Cadiot et al. voir bibliographie)

pour nier l’existence spécifique du lexique et lui substituer des champs de variations en discours.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

129

tétrapode académique des Sciences du langage : Phonologie, Morphologie, Sémantique, Syntaxe. Il se dilue dans chacune des quatre entités tout en les surplombant toutes. Enfin, l’analyse lexicale étant toujours tributaire des corpus, ces derniers fournissent la variable d’ajustement qui permet de mesurer la stabilité et la variation des formes et des emplois. S’opère ainsi un déplacement du centre de gravité de la description vers l’énoncé (les résultats en sortie seront toujours tributaires de la manière dont le corpus d’entrée aura été construit). Cette abstraction est pourtant doublement nécessaire, ne serait-ce que parce que les énoncés métalexicaux généraux ne se réduisent pas à des constructions absurdes. Nous ne prendrons que quelques exemples ; - Comment s’écrit X ? (question sur le signifiant graphique hors emploi situé) - Que veut dire X ? (question sur le signifié hors emploi situé) - X est un nom (affirmation sur la catégorie grammaticale hors emploi situé) - X se prononce … (affirmation sur le signifiant oral hors emploi situé). Autre élément, l’existence séculaire de dictionnaires de langue et spécialisés2 constitue un entour épilinguistique qui objectivise l’existence du lexique auprès de la communauté des locuteurs. La sémiotique de ces ouvrages s’articule sur une double logique : descriptive et prescriptive. 2.2. La réalité du lexique est adossée à un paradoxe Les présupposés attachés à la représentation courante du lexique postulent une permanence des formes, des significations et des régimes syntaxiques. Il ne peut y avoir lexicalisation qu’à cette condition. Toutefois, une représentation linguistique des phénomènes conduit à modérer cette représentation et à opter pour un mixte incluant une dose de variation (cf. les développements de la linguistique variationniste dans la seconde moitié du XXe s et notamment de la sociolinguistique). Si une approche en synchronie peut s’appuyer sur la stabilisation (même relative) des données, la question se pose pour une description diachronique, surtout lorsque la synchronie T-1 envisagée – le Moyen Âge – constitue à elle seule une vaste diachronie. Plus généralement, toute approche diachronique, du moment qu’elle se fonde sur la recherche de l’écart, est contrainte d’inverser l’ordre des paramètres et de faire passer la variation au premier plan face à la stabilisation. Le problème, si l’analyse diachronique doit aboutir 2

Pour la France, on peut faire remonter la première entreprise au dictionnaire de Furetière (1690). Mais c’est en 1694,

avec l’ouvrage de Thomas Corneille que paraîtra le premier dictionnaire entièrement consacré aux vocabulaires spécialisés.

130

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

à une description lexicographique, est que celle-ci doit tenir compte prioritairement de la stabilisation. Le paradoxe est insoluble, chacun des deux plans justifiant alors sa primauté sur l’autre. 2.2.1. Stabilité et variation 2.2.1.1. La variation qui affecte le lexique est multiparamétrique :  discursive et sémantique : rêverie (chez Rousseau dans Les rêveries du promeneur solitaire) ; malade (« enceinte », chez Mme de Sévigné - Correspondance de l’année 1671) ; cendrier (« n’importe quel objet destiné à recevoir des cendres » pour (Cadiot et al. 2003, 1997)) ; effort / rigueur / austérité (différentes déclinaison d’une même réalité socio-économique, selon que l’on en est partisan, adversaire ou que l’on ménage son avenir politique) ; normal (l’adjectif connaît une évolution sémantique depuis l’élection de François Hollande à la Présidence de la République) ;  catégorielle : dîner (verbe ou nom) ; a priori (adverbe ou nom) ; que (pronom relatif, adverbe exclamatif, conjonction de subordination, béquille de subjonctif...) ; grâce (nom ou constituant de préposition) ;  graphique : fivete / fivette ; chariot / charriot ; chauvesouris / chauve-souris ; artefact / artéfact  diastratique : voiture (registre standard) / bagnole (registre familier) ; vache (mammifère / terme d’injure / évaluatif péjoratif) ;  diaphasique : coupe claire / coupe sombre (dans le vocabulaire courant, respectivement, « petite coupe (budgétaire, dans les effectifs) » vs « coupe importante » ; en terminologie forestière « coupe importante dans le massif » vs « petite coupe ») ;  diatopique : baccalauréat (en Belgique, l’équivalent de la licence française) ; essencerie (« station service », en Afrique de l’Ouest); vol nolisé (« charter », au Québec) ;  diachronique : amant (signification actuelle vs dans la tragédie classique où il s’oppose à amoureux) ; navrer (sens actuel, psychologique, vs sens médiéval, physique) ; chiffre (sens actuel, caractère numérique, vs sens médiéval : « nombre zéro »). 2.2.1.2. La stabilité est la condition primordiale de la lexicalisation. La stabilité est la condition à laquelle un phénomène discursif voit ses propriétés sémantiques, phonologiques, graphiques et syntaxiques se déposer, permettant sa reprise par les locuteurs et à terme son inscription dans le lexique de la langue. Cette stabilisation

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

131

est toutefois bordée de variations, contraintes et limitées, qui circonscrivent l’espace de la liberté des locuteurs. La neutralisation, pour la description linguistique, des variables formelles, sémantiques et syntaxiques est soumise à un prérequis théorique (ou préthéorique) dont les tenants ne sont pas toujours avoués par le descripteur lui-même (linguiste ou lexicographe). Nous en énumérons les principaux, sous forme de questions :  quel degré de stabilisation est nécessaire pour considérer un phénomène comme lexical ou caractérisable en tant que tel ? La recherche ne dispose pas de seuil statistique objectif et valable transversalement pour l’ensemble des unités. Pour une seule unité, la question reste déjà problématique et soumise généralement à une empirie relevant d’un épilinguistique flou.  quels moyens le descripteur de la langue se donne-t-il pour évaluer la stabilisation des faits qu’il traite : (i) recours à un dictionnaire de langue ? Mais lequel et quelle signification accorder à l’absence d’enregistrement dans tel ou tel ouvrage ? (ii) appel à la compétence des locuteurs ? Ce critère avait déjà été fortement mis à mal par (Grunig 1982), compte-tenu de la faible quantité d’informations disponibles sur un seul phénomène, de leur pertinence relative et du caractère souvent, profane des informateurs eux-mêmes. Ajoutons que la compétence du descripteur ne peut fournir un étalon fiable en toutes circonstances ; (iii) observation des flux métalinguistiques, et notamment la présence ou non de balisage méta-énonciatif ou typographique pointant l’altérité du fait concerné ? L’absence de ses indicateurs ne fournit pas un indice fiable de la stabilisation du phénomène en question et de sa lexicalisation. En clair, aucun des recours précités n’est fiable à 100%.  quel espace géographique et social de référence le descripteur doit-il adopter (français de la région de Tours / Paris / quid des régionalismes ou de la francophonie) ? Aucun si la description est linguistique. Mais tous conviendront que la langue ainsi isolée (ou plutôt, construite) n’est qu’un artefact, un artifice théorique et méthodologique dont la pertinence ne dépasse souvent pas le cadre de la recherche ou de la discipline qui la prend en charge. 2.2.2. Identité à soi et hétérogénéité Une des questions posées à l’hypothèse de la stabilisation tient précisément à la résistance de celle-ci à la diachronie : il y a permanence supposée des données, mais sur quelle durée ? Les synchronies construites en T-1, T-2, etc. sont elles aussi des artifices dont les bornes visent à neutraliser le feuilleté de la variation ou a feindre son inexistence. L’une des données de fond qui se pose consiste à déterminer si tous les faits linguistiques sont

132

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

permanents de manière équivalente ? On sait de longue date que les faits syntaxiques sont beaucoup plus robustes que leurs homologues sémantiques. La forme graphique évolue fréquemment au coup par coup, notamment sous l’impulsion de décisions politiques. Il n’y a pas évolution du système dans son ensemble à un moment T mais, localement, de certaines de ses composantes. Ajoutons à cela que l’évolution, la variation, ne sont pas prédictibles en termes de règles, donc pas anticipables. Pour cette raison, une synchronie n’est qu’une forme de troncat qui masque, pour sa propre validité, les fragments d’évolution dont il est le témoin. 2.2.3. Référence et culture3 La représentation du sens est écartelée entre deux pôles aux propriétés antithétiques : la description du réel et sa représentation culturelle. La sémantique lexicale repose en grande partie sur l’hypothèse que la représentation, si elle est pensée en termes lexicaux, repose sur la description de propriétés objectives du référent. C’est sur ce modèle que s’est fondée l’analyse sémique. A sa façon, le modèle par prototypes, tel qu’il a été approprié par la sémantique, n’a pas dérogé à la règle même s’il s’est autorisé des incursions dans les représentations psychologiques. Les modèles variationnistes (Cadiot ibid.) reposent sur une approche par schèmes déformables, lesquels sont néanmoins ancrés dans une conception objectale du référent. En toile de fond se pose la question du réel et du référent : sont ils identiques, différents ? A la suite de (Grunig 1985) et de (Kleiber 1997), nous avons proposé (Petit 2010) de distinguer les deux et de voir dans le référent qu’une rationalisation culturelle du réel. L’illusion inhérente à et générée par la description sémantique est de (laisser) croire que le sens s’épuise dans une représentation du réel, alors qu’elle ne construit qu’un référent. 2.3. Quelques contraintes propres à une approche en diachronie 1. Les contraintes inhérentes à une approche diachronique sont multiples. Elles intéressent d’abord la source de l’information, à savoir le corpus. Celui-ci doit-il être ouvert ou fermé ? Un corpus ouvert est susceptible d’être enrichi par de nouveaux documents à l’intérieur de la synchronie T-1. Au plan qualitatif, il n’est pas fermé sur un pan du lexique, mais se propose de les examiner tous en fonction du matériau disponible, et même accorder une place aux phénomènes marginaux (emplois d’auteurs, hapax,

L’étude des relations entre référence et culture n’est pas neuve. Elle demanderait plusieurs ouvrages à elle seule.

Nous nous limiterons, schématiquement, aux considérations principales.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

133

unités dont la lexicalisation n’est pas certaine, unités appartenant à des registres proscrits...). Toutefois, l’intérêt qualitatif que présente l’ouverture constitue également une fragilité. La pertinence des résultats est toujours sujette à caution et provisoirement validée, en l’attente d’attestation qui viendraient soit confirmer, soit infirmer l’analyse.4 2. La compétence du locuteur constitue une pierre d’achoppement pour la description en diachronie car elle est fondamentalement tributaire des corpus. Le problème devient plus épineux dès lors que la description se donne pour objet de restituer, derrière le sens des unités, les représentations culturelles et conceptuelles de la synchronie T-1. La dépendance vis-à-vis des données sources est plus grande. 3. En sortie, la description peut aboutir soit à la production d’un dictionnaire de langue soit à celle d’un dictionnaire de corpus. Un corpus ouvert est propice à la production d’un dictionnaire de langue. Un dictionnaire de corpus voit la pertinence de ses descriptions circonscrite à l’espace clos des textes retenus par le chercheur5. Il ne peut, au mieux, que s’apparenter à un vocabulaire. Ceci ne doit pas laisser penser que sa pertinence soit moindre, mais il ne convient pas d’attendre d’un tel ouvrage que ses descriptions soient de portée linguistique. Dans ce dernier cas la description s’apparente à une forme de philologie.6 4. L’une des difficultés majeures rencontrées par la terminologie est de gérer la diachronie, surtout si celle-ci enjambe une rupture épistémologique. Or tel est le cas dès lors que l’on cherche à décrire le vocabulaire spécialisé du Moyen Âge. La Renaissance, puis la période classique ont vu un profond remaniement des sciences et des techniques, notamment par l’élaboration de taxinomies sur des bases épistémologiques différentes (cf. entre autres la classification de la botanique par Linné ou encore les travaux sur l’anatomie d’Ambroise Paré). Deux options s’offrent à la terminographie : (i) rester aveugle à la rupture épistémologique, mais dans ce cas prendre le risque d’anachronismes7, voire de contresens dans la description (cf. plus bas le traitement de 4

Toute la question reste de déterminer en quoi ces informations infirment l’analyse et quelle est leur pertinence

propre. 5

Pour une illustration, nous renvoyons à l’entrée de l’article dame, dans le TFL.

C’est ce qu’ont fait à leur manière le TLF et le Grand Robert de la langue française.

L’anachronisme peut résider soit dans une conceptualisation en T0 étrangère à celle de T-1, soit dans l’usage d’un

définissant correspondant à un concept apparu postérieurement. Dans ce dernier cas, il arrive fréquemment que la

134

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

cyclamen, chirurgien et chiffre) ; (ii) prendre en compte cette rupture (ou ces ruptures) et l’/les intégrer à la description, notamment en restituant au plus près les contours du concept en T-1. Cette seconde option présente l’intérêt de chercher à éviter le nivellement que constituerait une représentation de T-1 dans les termes de T0. Elle présente néanmoins l’inconvénient majeur de rester fortement tributaire des corpus pour la recherche de ce concept. Et encore, comme le montre l’exemple de la botanique au Moyen Âge, nombre de plantes étaient utilisées pour leurs vertus médicinales ou culinaires, de sorte que les descriptions purement botaniques des végétaux sont relativement difficiles d’accès. 3. La description lexicographique : réglages méthodologiques La seconde partie de cette étude vise à présenter le dictionnaire Créalscience (http://www.crealscience.fr/), en cours d’élaboration8, et qui est consacré à une description du français médiéval technique et scientifique. Au plan sémantique, l’objectif de ce dictionnaire est de reproduire, dans toute la mesure du possible, le concept en T-1. Créalscience vise la langue. Il entend manifester une indépendance (prudente) relativement aux corpus qu’il explore, notamment en consultant l’avis d’historiens des sciences et des techniques. Actuellement, le dictionnaire compte à peu près 8.000 entrées, toutefois sa nomenclature est appelée à s’étendre. 3.1. La macrostructure La macrostructure est l’ensemble des entrées d’un dictionnaire. Elle se pense en termes d’extension et de structuration. 3.1.1. Questions relatives à l’extension de la macrostructure L’unité de base est le terme attesté, reconnu, récurrent dans les textes d’un même domaine. La récurrence constitue un indice de terminologisation de l’unité, ou du moins d’appartenance à un vocabulaire d’un domaine donné. Toutefois, dans Créalscience, l’hapax est admis (de ce fait le dictionnaire s’apparente à un trésor). Deux questions se posent

donnée indexée par ce terme était connue au Moyen Âge, mais non encore conceptualisée. La botanique offre des exemples de ce type. 8

Le projet Créalscience est soutenu par l’ANR. Il est le fruit d’une collaboration entre les universités Paris IV

(directeur du projet : Joëlle Ducos, PR de langue et littérature médiévale) et Paris 13 (co-directeur : Xavier-Laurent Salvador, MCF en linguistique française et médiéviste). Le dictionnaire sera disponible sur internet, pour la lettre C, dans le courant de l’année 2013.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

135

néanmoins : (i) le traitement des séquences polylexicales : sont-elles considérées comme des termes ; (ii) la représentation accordée aux familles morphologiques. Les séquences polylexicales constituent généralement le parent pauvre de la description lexicographique. Par principe elles ne sont jamais (ou presque) considérées comme des unités à part entière, et ce bien qu’aucune théorisation ne justifie ce rejet. Dans le dictionnaire Créalscience, leur représentation tiendra compte de leur degré de figement. Si celui-ci est élevé au point de conférer à l’expression une signification opaque, la séquence sera traitée comme entrée. Pareillement si elle est constituée de mots ne disposant individuellement d’aucune attestation dans le corpus, et plus généralement dans la langue médiévale. Autrement, la séquence sera traitée comme sous-entrée (cf. plus bas). Les familles morphologiques ne sont représentées que très irrégulièrement dans les dictionnaires. La raison est systémique : la construction morphologique relevant de l’application de règles de langue, les dictionnaires ne se sentent pas tenus de la renseigner (cf. dans le même esprit, le traitement des pluriels par ces mêmes ouvrages). La macrostructure de Créalscience rendra compte de la dérivation et de la composition dans toute la mesure où elles seront attestées dans les corpus. Ces deux champs (polylexicalité et morphologie) constituent des points de fixation du dictionnaire à son corpus de référence. 3.1.2. Questions relatives à la structuration de la macrostructure La structuration de la macrostructure est sensible à la perspective projetée sur l’unité. Une approche monosémisante privilégie le dégroupement des significations par domaines, donc la prolifération d’emplois homonymiques, quelles que soient par ailleurs les intersections sémantiques repérables entre des emplois d’une même unité. En revanche, une approche polysémisante privilégie l’unité psycholinguistique du terme et est davantage conforme à une perspective lexicale. Elle admet qu’un même noyau sémantique soit à la base d’une pluralité de relations référentielles, donc de significations. Ce faisant, elle rationalise la fonction de l’entrée et limite le volume de la nomenclature. Créalscience adopte cette perspective, même si elle ne concorde pas avec les attendus traditionnels de la terminographie. 3.1.2.1. L’entrée a. La forme graphique de l’entrée Dans une perspective diachronique se posent crucialement la question de la forme graphique de l’unité en T-1 et de sa représentation. Lorsque, en T-1, la forme de l’unité

136

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

diffère de celle de T0, il a été jugé nécessaire que l’entrée soit orthographiée en français moderne9. Les variantes graphiques en T-1 seront renseignées dans un champ spécifique. Ainsi, pour prendre l’exemple de cyclamen, l’unité se voit orthographiée ciclamen et ciclam en français médiéval. Afin de ne pas perturber la recherche pour un locuteur moderne, l’entrée portera la graphie cyclamen. Une distinction est établie entre les variantes graphiques (qui ne concernent que la seconde articulation) et les synonymes (qui affectent la première). Dans le cas de cyclamen, ciclam et ciclamen sont tenue comme variantes graphiques et affectées à un champ spécifique. Le terme dispose également de synonymes : pain à porc, pain de pourceau qui sont renseignés dans un champ prévu à cet effet et disposent d’un article où un renvoi est opéré vers cyclamen. Une distinction est faite également au niveau de l’entrée entre le terme et le nomen (le nomen est une étiquette de nomenclature, en général exprimée en latin) ; les taxinomies s’expriment parfois prioritairement en nomens plutôt qu’en lexèmes. Plusieurs cas de figure existent, qui révèlent la structuration des terminologies médiévales. Ils sont détaillés dans la section qui ci-après. b. Entrée et nomen L’entrée est un terme français (p.ex. lierre) et elle possède un nomen (p.ex. appropria). Dans ce cas, les deux unités sont affectées à des champs différents, et le nomen dispose d’un article à son ordre. L’entrée est une forme latine qui ne possède pas d’équivalent en français (p.ex. carpobalsamum) : cette expression latine figure en entrée (on fait la supposition que le nomen était le seul procédé pour dénommer le référent). c. La dénomination multiple Certaines unités se trouvent au carrefour de complexes désignatifs dans lesquels il n’est pas toujours possible d’assigner un statut fixe et univoque (dénomination, variante, synonyme, nomen...). Le cas de figure est illustré par l’article caristellum, dont nous reproduisons le contexte cité :

Ne serait-ce que pour le succès des requêtes formulées par des lecteurs non-médiévistes. Rappelons qu’au Moyen

Âge l’orthographe n’est pas fixée comme elle pourrait l’être aujourd’hui.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

137

Arthemesia, c’est armoise. Il en est de trois manieres. C’est assavoir la grande, la moienne et la meindre, [La grande] est autrement appellee la mere des herbes. Les Romains l’appellent regia ; les autres l’appellent caristellum. (Sec. Sal., éd. Camus, xve s., p. 38) S’il semble qu’armoise soit un terme et une dénomination et qu’arthemisia occupe une fonction de nomen (quoique...), quid de la mère des herbes, de regia et caristellum : les deux dernières sont-elles les nomens d’expressions subordonnées à armoise-arthemisia ? Si mère des herbes est une dénomination subordonnée, qu’en est-il de grande armoise, moyenne armoise et petite armoise ? À quoi s’oppose terminologiquement reine des herbes ? Les données, pour riches qu’elles soient, demandent souvent des investigations complémentaires dans le corpus (raison pour laquelle, si le dictionnaire cherche à acquérir une forme d’indépendance relativement aux corpus, il reconnaît néanmoins l’importance de ceux-ci). 3.1.2.2. Le traitement de la polylexicalité La nomenclature du dictionnaire compte des unités polylexicales exprimées en français et en latin : - (fr.) Pain de crapaud, pain à porc, boyau gilbeux, boyau gresle, boyau culier ; - (lat.) Mallum terre, trufes fungi, orbum intestinum Trois cas de figure se présentent : a. La séquence présente une signification compositionnelle Elle est composée d’un hyperonyme et de différences spécifiques : elle figure en sous-entrée de l’hyperonyme : p.ex. boyau gilbeux (« gros intestin, colon »), traité sous boyau du fait qu’il vérifie l’énoncé d’égalité référentielle : un boyau gilbeux est un boyau. Même remarque pour boyau gresle (« intestin grêle »). b. La séquence possède une signification codée Sa signification est non réductible à celle de l’un de ses constituants : elle est traitée en entrée d’article, avec éventuellement un renvoi synonymique : p.ex. palais à lièvre : Palacium leporis est une herbe nommee palais a lievre et croist la haulteur d’une coutee et est nommee le palais a lievre pour ce que quant une beste chasse le lievre et que le lievre se peut bouter dessoubx celle herbe il est a seuretté. (Livre des Simples Méd., BR IV 1024, f. 169v)

138

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

c. La séquence est exprimée en latin Elle peut constituer soit un nomen, soit une dénomination en latin (absence d’équivalent français) : elle possède son propre article et peut figurer, s’il s’agit d’un nomen, en renvoi à l’article de la dénomination en français : - tintimallus tubera, nomen de pain de crapaud (champignon) - capilli veneris, dénomination latine (« Fougère à rhizome rampant, aux fins pétioles brillants, de couleur brun sombre, dont les frondes sont délicates, bipennées régulièrement crénelées »). 3.2. La microstructure La microstructure regroupe les informations qui ne ressortissent pas à la nomenclature, à savoir : phonétique, étymologie, définition, exemples, notes encyclopédiques, etc. Pour des raisons de place, nous n’envisagerons ici que la définition, les notes encyclopédiques et les domaines de rattachement du terme. 3.2.1. La définition La définition peut exprimer soit un stéréotype linguistique (flou par définition), soit un concept terminologique, architecturé et précis. L’objet d’un dictionnaire consacré aux vocabulaires spécialisés est de rendre compte du concept terminologique. Pour ce faire la qualité de la documentation fournie par le corpus est importante, mais aussi le savoir de l’historien des disciplines, à fortiori lorsque la définition en T -1 enjambe une ou plusieurs ruptures épistémologiques. Autre difficulté, si l’on opte pour une approche polysémisante de la macrostructure : l’ordonnancement des définitions au sein de l’article. Lorsque la génération de la polysémie est attestable, la question ne fait pas ou peu problème. Toutefois lorsqu’elle ne l’est pas, des choix doivent être faits. Les textes spécialisés écrits au Moyen Âge sont de densité variable et ne proposent pas nécessairement de caractérisation précise des conceptualisations qu’ils opèrent10. Par ailleurs, du fait de la distance diachronique, de la difficulté d’accès à des textes purement terminologiques, de la nécessité de rendre compte du concept dans sa configuration d’origine (à supposer qu’elle soit à tout coup aisément restituable), la description sémantique se voit complexifiée et demande des vérifications multiples.

Le phénomène est particulièrement patent avec les plantes, leurs usages médicaux, culinaires, magiques, etc.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

139

Une dernière difficulté, mais qui n’est pas inhérente à une démarche en diachronie : le contrôle de la métalangue de description. Il n’est acquis dans aucun des dictionnaires contemporains, exception faite du DAFA et du dictionnaire combinatoire de (Mel’Cuk 1992). Contrôler la métalangue revient à homogénéiser la description, à traiter de la même manière des réalités ou des référents identiques. Toutefois, pour mener à bien l’entreprise, encore faut-il avoir accès réellement au référent en diachronie. Bien évidemment, contrôler la métalangue revient à produire des schémas définitionnels stables et homogènes, ce que la lexicographie générale s’est régulièrement dispensée de faire. a. Fonctions de la définition lexicographique La définition en lexicographie spécialisée possède deux fonctions : l’une est sémantique, l’autre signalétique (sémiotique). Sémantique en ce qu’elle exprime le contenu de l’entrée (elle équivaut à un nom de signifié, pour (Rey-Debove 1971). Signalétique à double titre : (i) comme toute définition terminologique elle est le garant de la technicité du terme-entrée. C’est dans la forme de la définition que doit se marquer et se justifier le caractère terminologique de l’entrée ; (ii) en diachronie, elle marque la distance entre la signification en T0 et celle en T-1. Dans sa forme elle se doit de noter l’écart entre les deux synchronies et justifier ainsi l’exotisme attendu sur la signification passée. Ce faisant, elle justifie également, et indirectement, l’entreprise de description en diachronie et le bien fondé de l’élaboration d’un dictionnaire. Toutefois, dans le cadre spécifique de la constitution d’un dictionnaire spécialisé sur le français médiéval, il convient de s’attendre à ce que les représentations sémantiques ne soient en général pas isomorphes entre synchronies, des variations importantes et non prédictibles pouvant être enregistrées entre T0 et T-1. Par ailleurs, il convient de rappeler que le chercheur n’a pas toujours accès de manière claire et univoque au concept en T-1. b. Choix culturel et sémantique Il caractérise la démarche du dictionnaire Créalscience : refléter dans T0 l’état des connaissances en T-1. Ce parti pris a trois incidences directes : (i) la définition n’exprime pas le concept moderne, mais l’état ancien ; (ii) plus spécifiquement, les termes de la définition (les définissants) ne sont pas utilisés avec leur sens moderne mais leur sens ancien, dans toute la mesure du possible ; (iii) les termes et concepts modernes non usités en T-1 seront bannis de la définition. Nous (re)prendrons l’exemple de cyclamen :

140

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

sens moderne

sens ancien

Plante (primulacées) herbacée, vivace, à tubercules, à feuilles cordées, à fleurs roses, pourpres, blanches ou mauves très décoratives.

Plante à feuilles en forme de cœur, à fleurs roses, pourpres, blanches ou mauves, et dont la racine en forme de pomme servait notamment de nourriture pour les cochons.

Tableau 1

Ce comparatif appelle quelques précisions : La définition moderne porte l’empreinte de la classification linnéenne (primulacée, herbacée, vivace) laquelle s’appuie sur la possession de propriétés structurelles (tubercule, cordé) spécifiques terminologiquement à une approche post-médiévale. Structurellement, cette définition est signalétique d’une approche en T0. Une représentation médiévale instanciera une autre classification, reposant sur d’autres structures et embranchements (absence notamment d’embranchements par famille). La notion de tubercule, inconnue au Moyen Âge, ne figurera pas dans la définition. Pareillement, celle véhiculée par l’adjectif cordé (= en forme de cœur). La divergence la plus importante entre les deux concepts tient aux propriétés fonctionnelles (dites « extrinsèques ») des référents : le cyclamen est aujourd’hui une plante d’agrément ; au Moyen Âge, il était purement utilitaire, sa racine (tubercule) servant à nourrir les cochons. D’où les synonymes pain à porc, pain de pourceau ; d’où également le nomen mallum terra, littéralement pomme de terre (sic !). Un problème différent est posé par la définition de chirurgie et de chirurgien :

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

141

sens moderne CHIRURGIE : Partie de la thérapeutique qui met en œuvre des procédés manuels et l’usage d’instruments, et qui groupe ellemême diverses spécialités selon les organes ou appareils intéressés (chirurgie thoracique), les buts recherchés (chirurgie réparatrice), etc. CHIRURGIEN : Médecin spécialiste qui pratique la chirurgie.

sens ancien CHIRURGIE : Partie de l’art de guérir qui s’occupe des plaies et qui traite des maladies par des procédés manuels visant à réparer, trancher ou extirper, à l’aide d’instruments (saignée, cautérisation, ventouse, etc. mais aussi incisions). CHIRURGIEN : Praticien qui soigne les maladies externes ou à manifestations externes par divers procédés manuels visant à réparer, trancher ou extirper, à l’aide d’instruments.

Tableau 2

La notion de thérapeutique est moderne. Le Moyen Âge la conceptualisait en terme de pratique raisonnée, d’art (art de guérir). Pareillement, les spécialités de la chirurgie actuelle étaient inconnues. Plus intéressant est de savoir que la pose de ventouse, la saignée et la cautérisation (quasiment abandonnée aujourd’hui) relevaient de la chirurgie, celle-ci aujourd’hui étant spécialisée dans l’intervention par incision. Si actuellement le chirurgien est médecin et spécialiste, en revanche son homologue médiéval n’était que praticien. Certaines définitions techniques peuvent présenter un écart maximal relativement à l’acception moderne. Ainsi celle d’hippopotame : sens moderne

sens ancien

Gros mammifère ongulé, herbivore non ruminant, amphibie, vivant en Afrique, aux petits yeux ronds, aux oreilles très courtes et aux membres trapus terminés par quatre doigts.11

Poisson* vivant dans les fleuves dont le poil et le cri sont identiques à celui du cheval, qui possède des dents rappelant celles du sanglier, à la queue tordue et aux pattes terminées par un ongle* fendu comme le bœuf.

Tableau 3

Définition extraite du TLF.

142

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

La conceptualisation médiévale est très éloignée de celle en vigueur actuellement. Tout animal vivant dans l’eau est considéré comme poisson, donc la baleine et l’hippopotame. Le terme ongle ne dispose pas non plus de la même extension identique. La classification en ongulés, herbivores, ruminants et amphibies reflète une conception propre aux taxinomies modernes. La définition peut recourir à un terme pris dans son acception médiévale. Dans ce cas, il est suivi d’un astérisque (nous soulignons) : COMÈTE : Sorte d’étoile* chevelue dont l’apparition est provoquée par des exhalaisons d’air enflammé par contact avec la sphère du feu*, projetées dans la partie supérieure du monde sublunaire du fait de l’influence des planètes* . Le parti pris de restituer le concept dans son acception d’origine peut produire, pour un lecteur moderne, un sentiment de gêne devant des définitions qui lui sembleront maladroites. Cette impression n’est qu’un effet de surface et ne doit pas être imputé à une malfaçon dans la rédaction. Bien au contraire, il s’agit là d’un effet de contrôle de la métalangue et la trace d’un écart entre états de langue et états de culture. Le contrôle de la métalangue de description. Contrairement à une tradition fortement établie en matière de lexicographie diachronique, la définition n’opte pas pour le modèle de la traduction intralinguale, inspiré des bilingues. Si effectivement deux états sont comparés, le fait (i) qu’il s’agisse à la base de la même langue, le français, (ii) que le dictionnaire cherche à restituer le sens en T-1 incitent à opter pour le modèle usité dans les ouvrages monolingues (synchroniques) : la définition logique par incluant et différences spécifiques. Pour cette raison, ciclam ne sera pas défini par « cyclamen », comète par « comète » ou chirurgien par « chirurgien ». La tautologie hypothéquerait lourdement la validité de l’entreprise. Le contrôle de la métalangue doit également aboutir à une optimisation du traitement de l’information. Le dictionnaire Créalscience est un produit informatique, qui a demandé l’élaboration d’un logiciel particulier. Comme sur tout ouvrage électronique, il doit être possible d’effectuer des requêtes transversales. Un contrôle strict de la métalangue de description (indicateurs de domaines, choix des définissants, syntaxe et structure sémantique des définitions...) a pour objet de permettre des tris et de faire apparaître des classes sur la base de propriétés partagées, classes qui autrement demeureraient invisibles. Il doit également conduire à la constitution de champs

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

143

notionnels et à la mise à jour de filages sémantiques (notamment inférentiels et onomasiologiques) entre termes, et entre les termes et leurs cotextes d’apparition. La définition, comme attendu en terminologie, doit distinguer entre les propriétés intrinsèques (tenant aux caractéristiques physiques : forme, texture, couleur, etc...) et extrinsèques (propriétés fonctionnelles, liées à l’usage) des réalités qu’elle décrit12. Pour cette raison le dégroupement entre propriétés intrinsèques et propriétés extrinsèques peut déboucher sur des représentations polysémiques. Certains termes peuvent ne posséder que des propriétés intrinsèques (cf. plus haut, la définition de comète), ou bien des propriétés intrinsèques et extrinsèques, les deux pouvant être intimement liées (p.ex. capupurge : « Remède destiné à purger la tête »13). Toutefois, fréquemment, et en particulier dans le cas d’espèces naturelles, la fonctionnalisation de celles-ci entraîne un dégroupage polysémique qui respecte le partage entre propriétés intrinsèques et extrinsèques. Reprenons cyclamen, dans un état de rédaction lexicographique plus avancé que celui examiné précédemment : 1. BOT. Plante à feuilles en forme de cœur, à fleurs roses, pourpres, blanches ou mauves 2. AGR. La racine de cette plante, de la forme d’une pomme, utilisée notamment comme nourriture pour les cochons. Le sens en botanique exprime des PI tandis que celui imparti à l’agronomie prend en charge massivement les PE. Impacts du contrôle de la métalangue de description sur. La structuration même de l’énoncé définitoire. Si l’on admet que la métalangue de définition est contrôlée, tous les termes renvoyant au même type de référent sont décrits de la même manière, p.ex. les espèces naturelles sont caractérisées en tant que telles, si possible telles qu’elles étaient connues au Moyen Âge (apparence générale, constitution : p.ex. en Bot., les tiges, feuilles, fleurs).14

Les abstraits sont exempts de propriétés intrinsèques. Réciproquement les espèces naturelles ne possèdent pas de

propriétés extrinsèques. Lorsqu’elles en sont pourvues, c’est qu’elles sont envisagées comme artefacts (fonctionnalisées par l’homme). 13 14

Si, « destiné à purger la tête » constitue l’expression de PE, « remède » comprend un mixte de PI et de PE. Cette exigence, qui relève du truisme en synchronie contemporaine, pose un réel problème en regard des

connaissances disponibles sur le Moyen Âge.

144

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Si la définition comporte une description aussi précise que possible des PI et des PE, la caractérisation du concept doit refléter l’appareil épistémologique et terminologique dans lequel il a pris corps (connaissance qui n’est pas toujours accessible aisément). Ainsi, pour cuscute, plante médicinale (nous soulignons) : 1. BOT : Plante qui […] 2. MED. Cette plante en tant qu’elle est utilisée pour ses qualités purgatives des humeurs* hépatiques et flegmatiques et contre les douleurs des reins et du basventre La spécification terminologique nécessaire pour des unités de T -1 courantes en T0. La forme de la définition est signalétique de la valeur terminologique de l’unité. Le contrôle de la métalangue doit refléter et valider dans sa forme le choix qui a été fait par le lexicographe de sélectionner une unité comme terme. Si pour certaines d’entre elles la question ne fait pas problèmes (les noms de plantes, de maladies, de parties du corps, d’outils, etc.) il existe des faux-amis, mots appartenant en français contemporain à un vocabulaire courant, ou bien inscrits comme termes dans un autre domaine que celui auquel ils appartiennent dans les sciences et techniques médiévales. La définition doit valider leur caractère terminologique en spécifiant les traits qui justifient la spécialisation. Elle confirme par inférence leur domaine de rattachement. Ainsi (nous soulignons) : Conservatif : MED. Propre à maintenir un organisme en bonne santé, en parlant d’un remède Consolidation : MED. Action d’assurer la cicatrisation d’une plaie Contraire : MED. Opposée en parlant des humeurs Causer : MED. Provoquer , déclencher une maladie Cailler : MED. Se coaguler, en parlant du sang Chose15 : 1. (MED) Cause d’un phénomène physiologique, influant sur la santé ; 2. (MED) Caractéristique d’un phénomène physiologique ; 3. (MATH) Terme cherché dans un problème traité par l’algèbre de puissance 1

Conservatif, consolidation, contraire, causer, cailler sont spécifiques au domaine de la médecine. Chose, qui n’est pas un

terme en français moderne, est caractéristique des domaines médical et mathématique.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

145

Quelques principes de base. La définition de termes appartenant à une synchronie éloignée et présentant une signification parfois très différente et non prédictible nécessite que la description se donne des principes de base à même d’assurer l’homogénéité de la caractérisation tout en évitant l’anachronisme. Il s’agit autant de principes rédactionnels que de procédures visant à éviter l’usage de descripteurs inappropriés (compte tenu de l’objectif visé). Plusieurs cas de figure se présentent : - (i) le concept associé au définissant moderne existe au Moyen Âge (isomorphie des concepts) mais dispose d’un terme spécifique. La cohérence de la description impose d’utiliser le terme médiéval ou la périphrase couramment usitée à cette époque (nous soulignons) : Cancer : Gonflement bien délimité sur la peau, morbide (mod. pathologique) et le plus souvent putride Cerveau : Membre principal logé dans le crâne (mod. boîte crânienne) de l’homme et de certains animaux, cerveau Chirurgien : Praticien (mod. médecin spécialiste)… - (ii) le concept visé par le définissant moderne existe au Moyen Âge mais n’est pas / ne semble pas terminologisé : la définition évite autant que faire se peut l’anachronisme et cherche à privilégier la périphrase. Toutefois l’opération n’est pas toujours réalisable (nous soulignons) : Chose : Terme cherché dans un problème traité par l’algèbre de puissance 1 Chiffre : Premier des dix symboles* permettant d’écrire les nombres dans le calcul indo-arabe, quantité nulle, zéro Contagieux : Qui passe d’un homme à un autre (mod. épidémique), en parlant d’une maladie Chirurgie : Partie de l’art de guérir (mod. thérapeutique) […] - (iii) le définissant approprié dispose d’un emploi spécifique en synchronie T0, différent du sien en T-1 et pourrait susciter une incongruïté (pas d’isomorphie entre concepts). Il ne serait pas cohérent de l’utiliser dans la définition ou bien assorti d’un signe diacritique, <Terme*>, signalant qu’il apparaît avec le sens qui est le sien en T -1, et qui sera défini dans le dictionnaire à son entrée :

146

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Poireau : Herbe* qui…. Concombre : Fruit* qui… Chou : Racine* qui… Cerveau : Membre* (mod. organe) principal logé dans le crâne de l’homme et de certains animaux, cerveau Cacochymie : Corruption des humeurs* entraînant la dégradation de l’état de santé 3.2.2. Les notes encyclopédiques et linguistiques Tout dictionnaire spécialisé comporte en principe et par principe un champ destiné à accueillir des remarques encyclopédiques et / ou linguistiques destinées à compenser les limitations imposées par la rhétorique de la définition. En effet, le gabarit du syntagme se révèle fréquemment insuffisant à véhiculer l’ensemble des informations nécessaires à la description du sens et à une bonne appropriation de la signification. A fortiori si cette description porte sur une synchronie passée. Le recours à des remarques linguistiques et encyclopédiques vise donc à compenser le déficit structurel induit par la forme même de la paraphrase définitionnelle.16 Les remarques constituent un pont avec la synchronie culturelle et linguistique du descripteur (discours linguistique et terminologique en T0 sur la synchronie T-1) et permettent de marquer la différence conceptuelle entre la synchronie contemporaine et celle passée. Les domaines de classement, qui ont connu des remaniements épistémologiques profonds relevant d’une rupture (p.ex. la botanique et plus généralement toutes les sciences de la nature, ainsi que l’astronomie) verront ces notes proposer l’équivalence conceptuelle avec les classifications modernes (elles exposent la conceptualisation en T0 et marquent la différence avec T-1). Pour ne prendre qu’un exemple, dans un article de botanique, la note encyclopédique exposera la classification linnéenne. Au plan linguistique ces notes ont pour fonction de justifier le caractère parfois surprenant de la définition, laquelle pourrait paraître maladroite à un lecteur moderne. Elle précisera les choix rédactionnels.17 16

L’existence même de ces notes dans les dictionnaires spécialisés inflige un démenti au postulat fortement ancré

selon lequel la définition serait à même de circonscrire la totalité du sens de l’entrée. Sans entrer dans des développements qui n’auraient pas leur place ici, il ne serait pas incongru de généraliser cette constatation à toute entreprise définitionnelle. 17

Elles permettront notamment de commenter le choix des caractères retenus pour la définition de cyclamen ou

d’hippopotame.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

147

Pour résumer, les notes linguistiques et encyclopédiques ont une fonction de traduction interculturelle et intralinguale. 3.2.3. Les domaines terminologiques Toute description terminologique se réfère à un ensemble de domaines de connaissance, lesquels constituent des points de rattachement des termes. En clair il n’existe pas de terme sans domaine d’appartenance18. Toute la question, que le volume de cet article ne nous permet pas de développer, est de savoir ce que l’on peut entendre par « domaine » 19. Les domaines sont tributaires du corpus étudié. Dans le cas d’une description portant sur une synchronie éloignée, il est hautement prévisible que les domaines de T0 et ceux de T-1 ne seront pas isomorphes, surtout lorsque la synchronie présente est caractérisée par une rupture épistémologique. Pour une description en diachronie, deux options sont possibles : soit partir des domaines en T0 pour la classification, soit privilégier ceux de T-1. Aucune de ces deux méthodes ne propose d’intérêt décisif dans la mesure où elles aboutissent à des anachronismes. Le dictionnaire Créalscience propose un double système de rattachement : le terme-entrée est assorti de son domaine dans la conceptologie médiévale, mais une entrée dans l’article est possible par un système de mots clés reproduisant les architectures et conceptologies en T0. Nous présentons ci-dessous les domaines médiévaux, telle que leur architecture était reconnue dans la synchronie passée, et les équivalents modernes (mots-clés), qui réfèrent à des domaines en synchronie contemporaine. Ils sont proposés dans leur correspondance juxtalinéaire (autant que celle-ci est possible) :

Toue la question reste de savoir, comme le faisait remarquer Rastier (colloque sur l’Intelligence artificielle,

décembre 1993, université de Paris 13), si la langue est un non domaine, c’est-à-dire le lieu de classement par défaut de tout matériau non assignable à un domaine. 19

Pour une vue synthétique de la question, nous renvoyons à (Bessé 2000) et à (L’Homme 2004).

148

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Domaines médiévaux - Agriculture - Art de la divination - Magie - Astronomie / Astrologie - Médecine - Sciences de la nature - Arithmétique, Géométrie, Musique

Domaines modernes (mots-clés) - Agronomie - NÉANT - NÉANT - Astronomie - Médecine, Chirurgie, Anatomie, Diététique, Pharmacopée - Botanique, Chimie, Géologie, Météorologie, Minéralogie, Optique, Physique, Zoologie - Mathématiques, Géométrie, Algèbre - Musique

Tableau 4

3.2.4. Système d’indexation à double entrée (domaines / mots-clés)20 La comparaison appelle plusieurs commentaires, dont nous n’effectuerons que les principaux : l’Astronomie et l’Astrologie n’étaient pas distinguées au Moyen Âge, la Musique appartenait aux sciences au même titre que l’Arithmétique ; l’Algèbre n’était ni une science ni une technique, contrairement à la Magie et à l’Art de la divination. Un lecteur peut ignorer la classification ancienne (surtout s’il n’est pas médiéviste) et souhaiter entrer dans l’ouvrage par les classifications modernes, les seules à sa portée. S’il désire effectuer une requête sur les termes appartenant à un domaine de connaissance médiéval, il ne peut opérer qu’en ayant recours à des descripteurs modernes. Pour ce faire, il doit disposer d’un jeu d’outils lui permettant de s’approprier les regroupements médiévaux à partir de son savoir (T0). Il doit pouvoir également naviguer dans le texte sans quitter son appareil conceptuel moderne et être en mesure de faire une péréquation entre les conceptologies actuelle et ancienne. Le système à double entrée autorise un tel accès tout en garantissant l’ouvrage contre l’anachronisme. Contrairement à une règle établie en terminographie, le dictionnaire Créalscience comporte une double taxinomie domainière. Cette fonction est une innovation, imposée par la dimension diachronique de la perspective, ainsi que par la rupture épistémologique qui la caractérise. À noter que le DMF et le Godefroy, qui font autorité en la matière, ne

Protocole d’équivalence : l’agronomie se pensait en termes d’agriculture ; la médecine était regroupée avec la

chirurgie, etc. Une requête menée en géologie (mot-clé) aboutira à un terme indexé en sciences de la nature ; en algèbre, elle aboutira à un terme indexé en arithmétique, etc.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

149

comportent pas un tel système, bien que leurs nomenclatures regroupent un grand nombre de termes spécialisés. 4. Conclusion Pour clore ce très bref panorama, mais sans pour autant conclure sur le sujet de la lexicographie diachronique, nous retiendrons les pistes qui nous paraissent constituer des défis pour toute entreprise de ce genre : (a) la mise au point de réglages théoriques et méthodologiques dépend fondamentalement de l’écart diachronique entre T0 et T-1, c’est-à-dire de la localisation de la synchronie passée ; (b) cette localisation est fortement tributaire de l’attente du chercheur (ou du lecteur) moderne vis-à-vis de l’état de langue passé. Plus il conscientisera ses exigences, meilleur sera le réglage ; (c) au plan méthodologique, la procédure de description demandant à être adaptée à chaque synchronie passée, elle ne peut être dupliquée intégralement, donc permettre une modélisation de la démarche ou de ses paramètres, sauf sous forme de schémas déclinables ; (d) la notion d’état de langue diachronique constitue un objectif pour le chercheur. Elle peut aussi représenter, mais plutôt pour le lecteur, un exotisme. En toutes circonstances, elle est facteur de risques pour la description qui veut éviter l’anachronisme, et ce pour plusieurs raisons : (i) d’abord parce que cet anachronisme n’est pas toujours évitable ; (ii) parce qu’elle impose un contrôle scrupuleux sur l’ensemble de la métalangue de description, faute de quoi, la validité de la description risque de s’en voir hypothéquée. Pour ne prendre que l’exemple de la définition, la rédaction de celle-ci oscille entre deux écueils permanents : l’existence de termes déjà connus et usités en T-1 (p.ex. pour le Moyen âge : œsophage, trachée artère, veine, agronomie) mais aussi les faux amis terminologiques (organe, chiffre, humeur, symbole, chose, racine) ; (e) D’autres écueils existent, que les limites de cet article ne nous ont pas permis de traiter, mais que nous mentionnons : la diachronie à l’intérieur de la synchronie T-1 ; la diatopie dans la synchronie T-1 ; la nécessaire distinction entre les termes usités à l’intérieur d’un domaine et les emplois d’auteurs.

150

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Références bibliographiques Béjoint, Henri & Thoiron, Philippe. (dir.) 2000. Le sens en terminologie, Lyon: Presses Universitaires de Lyon. Bertrand, Olivier. 2007. Etre en garde, prendre (en) garde & avoir garde : comment reconnaître une locution verbale?. Langue française 156, Grammaticalisation et lexicalisation : la formation d’expressions complexes : 30-44. Paris: Larousse. Binon, Jean, Verlinde Serge, Bertels Ann. & Selvat Thierry DAFA, Dictionnaire d’apprentissage du Français des Affaires, http://www.projetdafa.net/ Cabré, Maria-Teresa. 1998. La terminologie, Théorie, méthode et applications, traduction John Humbley & Marcelin Cormier, Armand Colin, Paris / Presses de l’Université d’Ottawa. Cadiot, Pierre & Lebas Franck. (ed.) 2003. La constitution extrinsèque du référent, Langages 150. Paris : Larousse. Cadiot, Pierre. 1997a, Propriétés extrinsèques en sémantique lexicale, Journal of french language studies, Vol 7-2 : 127-146. Cambridge: Cambridge University Press. Cadiot, Pierre. (ed.) 1997b. Aux sources de la polysémie nominale, Langue française 13. Paris : Larousse. Cadiot, Pierre. 1997c. Avant-propos, Sémiotiques 13: 5-13. Paris: Didier. Campenhoudt, Marc. 2010. Le terme : condensation syntaxique et condensation des connaissances en langue spécialisée, disponible en ligne : http://www.termisti.org/romanica_w.pdf Candel, Danielle. 1979. La représentation par domaines des emplois scientifiques et techniques dans quelques dictionnaires de langue, Langue française 43: 100-115. Paris: Larousse Condamines, Anne. Rebeyrolle, Josette & Annie Soubeille. 2004. Variation de la Terminologie dans le Temps : une Méthode Linguistique pour Mesurer l’Evolution de la Connaissance en Corpus, Actes du colloque Euralex International congress, Université de Lorient, Lorient, France, 6-10 juillet 2004: 547-557 Créalscience, Dictionnaire du Français scientifique médiéval, http://www.crealscience.fr/ Danielle, Jacquart et Claude Thomasset. 1997. Lexique de la langue scientifique (astrologie, mathématiques, médecine...) : Matériaux pour le « Dictionnaire du moyen français » (DMF), 4. Avec la collab. de Sylvie Bazin-Tacchella, Jean-Patrice Boudet, Thérèse Charmasson, Joëlle Ducos, Hervé L’Huillier (INALFCNRS), Paris : Klincksieck De Bessé, Bruno. 2000. Le domaine. In Le sens en terminologie, ed. by Henri Béjoint & Philippe Thoiron (ed.), 182-197. Lyon: Presses universitaires de Lyon:. DEAF, Dictionnaire Étymologique de l’Ancien français, http://www.deaf-page.de/fr/ DMF, Dictionnaire du moyen français, http://www.atilf.fr/dmf/ Dury, Pascaline. 2008. Les noms du pétrole : une approche diachronique de la métonymie onomastique, disponible en ligne lexis.univ-lyon3.fr/IMG/pdf/Lexis_1_Dury.pdf Furetière, Antoine. 1690. Dictionnaire universel, contenant généralement tous les mots françois, tant vieux que modernes, et les termes de toutes les sciences et des arts, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k50614b.r=.langFR Godefroy, Fréderic. 1881. Dictionnaire de l’ancienne langue française et de tous ses dialectes, du IXe au XVe siècle, F. Vieweg, Paris,, http://micmap.org/dicfro/ Goosse, André. 1966. Matériaux pour l’histoire du vocabulaire français, Revue belge de philologie et d’histoire. Tome 44 (3): 977-990. Langues et littératures modernes - Moderne taalen letterkunde. Grize, Jean-Blaise. 1990. Logique et langage. Paris: Ophrys. Grunig, Blanche-Noëlle. & Rolland. 1985. La fuite du sens, Paris: Crédif-Hatier.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

151

Grunig, Blanche-Noëlle. 1982. Différences et ajustements, Langue française 53: 7-21. Paris: Larousse. Humbley, John. 2009. La terminologie française du commerce électronique, ou comment faire du neuf avec de l’ancien – vers une géomorphologie lexicale, Actes de la Ve Journée scientifique de REALITER, Milan (Italie) : Terminologie et plurilinguisme dans l’économie internationale. Publication en ligne : http://realiter.net/spip.php?article1847 Kleiber, Georges. 1997a. Sens, référence et existence : que faire de l’extra-linguistique?. Langages 127: 9-32. Paris: Larousse. Kleiber, Georges. 1997b. Massif / comptable et partie / tout. Verbum XIX (3): 321-337. La relation partietout. Nancy: Presses Universitaires de Nancy. L’Homme, Marie-Claude. 2004. La terminologie : principes et techniques. Montréal: Les Presses de l’Université de Montréal. Marcello-Nizia, Christiane. 1996. les verbes supports en diachronie, Langages 121: 97-98 . Paris: Larousse. Mel’cuk, Igor. & Arbatchewsky-Jumarie Nadia. 1992. Dictionnaire explicatif et combinatoire du français contemporain: recherches lexico-sémantiques, Presses de l’Université de Montréal. Otman, Gabriel. 1996. Les représentations sémantiques en terminologie, Paris: Masson. Petit, Gérard. 1995. Le traitement des variantes graphiques dans les dictionnaires Larousse et spécifiquement dans le Petit Larousse Illustré, Langue française, La variation graphique et les Rectifications de l’orthographe française (1990), Larousse, 40-51. Petit, Gérard. 2008. Le dictionnaire des synonymes de Condillac : de la synonymie à la co-hyponymie. Les Cahiers de Lexicologie 92 : 87-120 . Paris: Garnier. Petit, Gérard. 2010a. La dénomination, approches lexicologique et terminologique. Bibliothèque de l’Information grammaticale. Peeters. Petit, Gérard. 2010b. Les dictionnaires de difficultés et les difficultés orthographiques, Les Cahiers de lexicologie 97: 31-54. Paris: Garnier. Picton, Aurélie. 2009. Diachronie en langue de spécialité. Définition d’une méthode linguistique outillée pour repérer l’évolution des connaissances en corpus. Un exemple appliqué au domaine spatial. Thèse de doctorat, université de Toulouse 2. Picton, Aurélie. Identifier des traces d’innovation : Proposition d’une approche outillée en corpus spécialisés, Atelier « Du Thème au Terme », TIA’09, disponible en ligne : http://www.irit.fr/TIA09/thekey/atelier1/Atelier%201_1_Picton.pdf Rey-Debove, Josette. 1969. Les relations entre le signe et la chose dans le discours métalinguistique : être, s’appeler, désigner, signifier et se dire, Travaux de Linguistique et de Littérature VII-1 : 113-129. Paris. Rey-Debove, Josette. 1971. Étude linguistique et sémiotique des dictionnaires français contemporains. La Haye: Mouton. Rouquier, Magali. 2007. Les constructions en c’est en ancien et en moyen français : un récapitulatif. Mélanges offerts à Bernard Combettes. Berne: Peter Lang. Rouquier, Magali. 2011. La diachronie des constructions clivées et liées. Paris: Champion. TLF, Trésor de la Langue Française, http://atilf.atilf.fr/

152

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Quelques remarques sur bâton(s), brique(s), patate(s) et autres « Grand(s) format(s) »* Mireille Piot (Université Grenoble Alpes, RARE) Résumé Dans le langage argotique familier français, des noms tels que bâton(s), brique(s), plaque(s), patate(s), etc. ont le sens de la variante monétaire standard (écrite et/ou parlée) million(s). Il existe des différences syntactico-sémantiques entre ces noms et la variante standard mises en évidence d’abord par le choix sémantique des prédicats verbaux ou nominaux dans leur emploi en phrase, puis par leurs possibilités de cooccurrence, enfin par les éventuelles combinaisons avec des déterminants ou des quantifieurs numéraux. D’un point de vue sémantique, une séquence implicite sous-jacente et appropriée est restituable en contexte monétaire avec la variante standard comme avec les variantes non-standards. Mots-clés : lexique, syntaxe, argot monétaire, numéral Introduction Nos réflexions sur les items à valeur monétaire bâton, brique, patate, plaque, etc. de l’argot familier du français sont nées de la lecture de Kayne (2012) sur l’item grand de l’américain qui appartient au même registre de langue argotique familière, mais qui diffère essentiellement à la fois morpho-syntaxiquement : dans la mesure où il s’agit d’un adjectif alors que nos analyses portent sur des noms, et sémantiquement : la valeur monétaire précise de grand correspond à mille alors que nos noms signifient million. Nous analysons d’abord (1.) les différences syntaxiques entre nos noms et la variante standard million. Puis (2.) nous soulignons l’existence d’une même séquence implicite restituable en contexte monétaire en présence de ces quantifieurs numéraux entre les variantes standard et argotique familière. Pour conclure sur la nature de ces items.

Pour Anna, en hommage et souvenir du temps béni où je rêvais d’emmener de jeunes pousses d’oliviers de Nikiti jusqu’en terre de Provence et de Marseille, la Phocéenne. *

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

153

1. Différences entre bâton, brique, patate, plaque, etc. et million En français parlé, euros ou francs (selon les locuteurs et les disponibilités, voir entre autres : Antoine 2001, Calvet 2003) peuvent être omis dans des contextes tels que : 1. Construire une telle baraque peut vous coûter jusqu’à quatre millions avec pour correspondant et même signification en langue argotique familière dans les mêmes contextes ; 2. Construire une telle baraque peut vous coûter jusqu’à quatre (bâtons/briques/ etc.). Et bâtons/briques/ etc., quel que soit le locuteur, ne peuvent être interprétés comme mille, billion, milliard, etc. : l’unique signification étant million. Mais un certain nombre de différences dans la construction en phrase de ces variantes standard vs argotiques familières sont à souligner : les possibilités d’association aux prédicats et aux noms (qui dessinent leurs éventuels champs d’intervention), leurs possibilités de cooccurrence, leurs possibilités de détermination. 1.1. Prédicats et noms associés Dans le contexte monétaire décrit ci-dessus nous avons les variantes naturelles: (1)

a. b.

Pierre gagne un million par mois.. Pierre gagne (un bâton/une brique/une plaque/etc.) par moi.

En revanche, million est susceptible d’intervenir dans d’autres contextes où il est associé à un prédicat verbal et à une forme nominale de même registre, tous contextes où bâton, brique, patate, plaque, etc. sont exclus, en sorte que l’on observe les contrastes : (2)

a. b.

Ce phénomène (date de/dure depuis) plusieurs millions d’années. *Ce phénomène (date de/dure depuis) plusieurs (bâtons/ briques/ etc.) d’années.

(3)

a. b.

On a construit un million de maisons dans ce pays. *On a construit (un bâton/une brique/etc.) de maisons dans ce pays.

(4)

a. b.

On a interrogé (un/quatre) million(s) de personnes pour cette enquête. *On a interrogé (un/quatre) (bâton(s)/briques/etc.) de personnes pour cette enquête.

154

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Dans toutes ces constructions Dét million de apparaît clairement comme un déterminant nominal (Détnom ; cf. Maurice Gross 1977, Buvet 1993, pour l’ensemble des propriétés) puisque notamment à (2a), (3a), (4a) correspondent : (5) (6) (7)

c. c. c.

Ce phénomène (date d’/dure depuis des) années. On a construit des maisons dans ce pays. On a interrogé des personnes pour cette enquête.

Avec à chaque fois un lien sémantique étroit entre le prédicat et la tête nominale de la complémentation qui lui est associée. Et le N-tête de ces constructions ne peut être omis : (8) (9) (10)

d. d. d.

*Ce phénomène (date de/dure depuis) plusieurs millions. *On a construit un million dans ce pays. *On a interrogé (un/quatre) million(s) pour cette enquête.

Puisque (plusieurs/un/quatre) million (de) est de fait un Dét comme le serait quatre isolément avec les mêmes impossibilités d’expression sans le N qu’il introduit : (11)

*(Ce phénomène date de/On a construit/On a interrogé) quatre.

En contexte monétaire, (Dét) million (de) peut se comporter comme Dét nominal alors que nos N bâton, brique, patate, plaque, etc. sont généralement exclus dans ce rôle 1, comme le montrent l’impossibilité de séquences telles que Dét (bâton/brique/patate/plaque/etc.) de : (12) a. b.

(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) quatre millions (d’euros/ de francs) net. (Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) quatre (bâtons/ etc.) (*d’euros/ *de francs) net.

Certains de ces N peuvent avoir par ailleurs dans des contextes et des sens différents un comportement de Dét

nominal comme brique dans : Le bébé a bu une brique de lait (= a bu du lait), ou plaque dans : Paul a glissé sur une plaque de verglas (= a glissé sur du verglas) / Ce meuble est revêtu d’une plaque de tôle (= est revêtu de tôle).

155

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Toutefois, dans une situation particulière où un contraste exprime une précision rendue nécessaire par le décalage entre locuteurs, par exemple entre ceux s’exprimant en euros et ceux se référant aux francs, il est possible de rencontrer des phrases telles que : (13)

a. b.

Cette maison a coûté quatre (bâtons/etc.) d’euros, et non de francs d’ailleurs. Cette maison a coûté quatre millions d’euros, et non de francs.

comme

Mais, à la différence des autres contextes (non-monétaires), le contexte monétaire permet l’emploi de million isolément (avec le sens de (7a)) : (14)

(Cette maison a coûté / Pierre a gagné par mois) quatre millions (net).

Million partage avec billion et milliard cette propriété que ne partagent pas d’autres unités (de quantité moindre) en contexte monétaire puisque l’on n’a pas : (15)

*(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) quatre (dizaines/ centaines/ milliers).

Mais obligatoirement : (16)

(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) quatre (dizaines/ centaines/milliers) (d’euros/de francs/de centimes).

C’est-à-dire que dizaines/centaines/milliers connaissent seulement un emploi comme déterminant nominal. Ces diverses remarques sur la différenciation entre les contextes monétaires/nonmonétaires et le rôle de million comme possible Détnom vs. (bâton/ brique/etc.) peuvent être corrélées notamment à l’observation qui suit sur les cooccurrences éventuelles entre ces items. 1.2. Les possibilités de cooccurrence Comme Détnom, million pouvant intervenir dans les deux types de contextes, nous avons aussi bien en contexte non-monétaire (11a) qu’en contexte monétaire (11b) :

156

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(17)

a. b.

La mairie a (recensé/comptabilisé) un million de (bâtons/briques, etc.) Ce gouvernement a (dépensé/gaspillé) deux millions de (bâtons/ briques, etc.)

En revanche, nous avons vu l’impossibilité que nos items (bâton/brique/etc.) interviennent en contexte monétaire dans ce rôle, ce qui est confirmé par : (18)

*Ce gouvernement a (dépensé/gaspillé) deux (bâtons/briques/etc.) de millions.

1.3. Les possibilités de détermination de ces variantes en contexte monétaire Nos exemples montrent que million(s) (en emploi absolu) et (bâton/brique/plaque/etc.) peuvent être quantifiés par des Dét numéraux (en particulier de 1 à 10), mais aussi par les Détnom (de forme Dét N de) dont le rôle est celui de quantifieurs comme les déterminants numéraux simples, ainsi : (19) a. b.

Marie a (possédé à la banque/dépensé dans sa vie) une (centaine/ tapée) de millions. Marie (a à la banque/a gaspillé dans sa vie) une (centaine/ tapée) de (bâtons/briques/etc.).

En revanche, si la présence d’une détermination d’apparence indéfinie est possible avec million(s) (ici en emploi absolu) : (20)

Marie a (détourné de la banque/dépensé dans sa vie) des millions.

Une telle détermination apparaît absolument exclue avec (bâton/brique/ plaque/etc.) : (21)

*Marie a (détourné de la banque/ gaspillé dans sa vie) des etc.).2

(bâtons/briques/

De tels exemples à mon sens prêteraient à rire, l’évocation exprimée par ces phrases étant plutôt celle où

figureraient les noms homonymes désignant des objet s concrets.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

157

Le type de questions susceptibles d’être posées sur la complémentation des million(s) apporte des indications intéressantes ; on a en effet les possibilités suivantes : (22) a. b. c.

Qu’est-ce que Marie a (détourné de la banque/dépensé dans sa vie) ? – Des millions. Combien Marie a (détourné de la banque/dépensé dans sa vie) ? – Des millions. (Qu’est-ce que/ Combien) ça coûte ? – Des (millions/ ?*bâtons/ ?*briques/etc.).

C’est-à-dire : soit la possibilité d’une question en Qu’est-ce que (16a) attendue avec une complémentation non quantifiée, soit la possibilité d’une question en combien (16b) attendue avec une complémentation quantifiée. La possibilité de question en combien portant sur des millions démontre de fait l’existence d’une quantification induite en présence de des malgré une apparence d’interprétation indéfinie, qui est celle généralement associée à ce déterminant. Tous ces types de questions-réponses sont en revanche exclus avec (bâtons/ briques/ plaques/etc.) qui ne permettent pas en contexte monétaire de détermination en des. Ces différences de comportement morphosyntaxique entre la variante standard et les variantes non standard sont importantes en vue d’établir la nature de ces items. Toutes ces variantes partagent cependant une parenté de comportement sémantique exprimée par le choix des prédicats associés et aussi par l’existence d’une séquence nominale appropriée sous-jacente, et restituable en certains contextes de modification adjectivale quantitative. 2. Les prédicats associés et la séquence appropriée et restituable Les prédicats des exemples monétaires où figurent million(s) ou (bâtons/briques/plaques/etc.) ont par ailleurs différents emplois non-monétaires pour lesquels la séquence nominale que nous associons à leurs emplois monétaires (Dét somme (d’argent) de) est impossible : en ce sens nous disons qu’elle est appropriée (aux emplois monétaires) ; cette impossibilité est manifeste (si l’on reprend les exemples donnés en (2a, 3a et 4a)) dans : (23) a.

*Ce phénomène (date de/dure depuis) une somme (d’argent) de plusieurs millions d’années.

158

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

b. c.

*On a construit une somme (d’argent) d’un million de maisons dans ce pays. *On a interrogé une somme (d’argent) de (un/quatre) million(s) de personnes pour cette enquête.

Pour lesquels d’autres substantifs plus ou moins appropriés seraient éligibles, tels que dans : (24) a. b. c.

Ce phénomène (date de/dure depuis) un laps de temps de plusieurs millions d’années. On a construit (la quantité/le nombre) d’un million de maisons dans ce pays. On a interrogé un nombre de (un/quatre) million(s) de personnes pour cette enquête.

De plus, cette séquence nominale peut elle-même recevoir une quantification de nature adjectivale3comme on le verra ci-dessous. De fait, une longue liste (non exhaustive) de prédicats verbaux ont des emplois où ils peuvent figurer en association avec des items désignant une quantité monétaire. Par exemple : emprunter, accorder, attribuer, avancer, demander, dépenser, amasser, payer, régler, rapporter, rentrer, toucher, devoir, recevoir, rendre, donner, etc., et les plus fréquents qui correspondent aux exemples (5a, b) repris ici : (25) a. b.

(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) quatre millions (d’euros) net. (Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) quatre (bâtons/etc.) net.

La caractéristique d’emploi de tous ces prédicats verbaux dans ce type d’exemples monétaires est la présence généralement non exprimée devant la complémentation d’une séquence nominale telle que dans : (26) a. b.

(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) la somme de quatre millions (d’euros) net. (Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) la somme de quatre (bâtons/etc.) net.4

M. Gross (2001) a étudié et listé ces adjectifs.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

159

Et même : (27) a. b.

(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) la somme (d’argent) de quatre millions (d’euros) net. (Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) la somme (d’argent) de quatre (bâtons/etc.) net.

Toutefois, cette séquence, généralement non exprimée, est exprimée dans le cas où un adjectif quantifieur lui est postposé (22a) ou antéposé (22b) : a) Soit pour quantifier (lorsqu’il n’y a pas de spécification du nombre d’unités monétaires), comme dans : (28)

a. b.

(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) une somme (d’argent) (élevée/ considérable/ astronomique/ folle/ modique/etc.). (Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) une (toute petite/ ertaine/ jolie/ modeste/faramineuse/coquette/lourde/etc.) somme (d’argent).

b) soit pour qualifier la quantité exprimée lorsqu’il y a spécification du nombre d’unités monétaires, comme dans : (29) a.

(Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) la somme (élevée/ considérable/ astronomique/folle/modique/etc.) de quatre (millions d’euros/ bâtons). (Cette maison a coûté/ Pierre a gagné par mois) la (toute petite/ certaine/ jolie/modeste/faramineuse/coquette/lourde/etc.) somme de trois (millions/bâtons).

Comme il est habituel avec les complémentations où figurent des déterminants numéraux (que ce soit en contexte monétaire ou non-monétaire) et dans nos exemples (14b) avec un déterminant d’apparence non numéral, la paire question-réponse en combien est ici tout à fait naturelle :

Voir aussi l’exemple de Giry-Schneider (1996 : 23) pour les constructions analogues entre prédicat nominal et

prédicat verbal morpho-sémantiquement corrélés : Ce livre a un coût élevé = Ce livre coûte une somme élevée.

160

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(30)

Combien a coûté ce livre ? – une somme élevée. – la coquette somme d’un (million/bâton). Combien Jean a-t-il gagné au loto ? – une somme astronomique. – la faramineuse somme de trois (millions /bâtons).

Alors que la paire question-réponse en qu’est-ce que me semble ici plus douteuse : (31)

? Qu’est-ce qu’a coûté ce livre ? – une somme élevée. – la coquette somme d’un (million/bâton). ? Qu’est-ce que Jean a gagné au loto ? – une somme faramineuse. – la faramineuse somme de trois (millions /bâtons).

La question en qu’est-ce que me paraîtrait davantage appeler pour réponses naturelles des séquences telles que : (32)

a. b.

(Qu’est-ce qu’a coûté ce livre ?) – pas mal d’efforts. (Qu’est-ce que Jean a gagné au loto ?) – une poupée.

C’est-à-dire des complémentations d’interprétation non monétaire et non quantifiées. Aussi lorsque la séquence la somme (d’argent) est exprimée aurait-on pour une interprétation préférentielle de quantification la nécessité d’une question en combien. Mais la présence de cette séquence employée seule ne permet pas de la faire figurer en réponse à la question en combien puisque, par rapport à des exemples tels que : (33)

a. b.

Marie a détourné une somme d’argent. Marie possède une somme d’argent à la banque.

Les paires questions-réponses seront les suivantes :

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

161

(34)

a. b.

Qu’est-ce que Marie a détourné ? – une somme d’argent Qu’est-ce que Marie possède à la banque ? – une somme d’argent

C’est-à-dire avec qu’est-ce que ?, et non : (35)

a. b.

*Combien Marie a-t-elle détourné ? – une somme d’argent. *Combien Marie possède-t-elle à la banque ? – une somme d’argent.

Ainsi, la séquence Dét somme (d’argent) ne peut figurer en réponse à une question sur la quantité (en combien ?) hors la présence d’un adjectif quantifieur ou d’une complémentation comprenant un déterminant exprimant une quantification. En ce qui concerne l’emploi de millions (non Détnom) dans les exemples du type de (14) repris ici : (36)

a. b.

Marie a des millions à la banque. Marie a détourné des millions.

La contexte monétaire sous la forme de : (37)

a. b.

Marie a à la banque une somme (d’argent) estimée à des millions. Marie a détourné une somme (d’argent) estimée à des millions.

Et la paire question-réponse naturelle ici est celle en combien : (38) a. b.

Combien Marie a-t-elle à la banque ? – une somme (d’argent) estimée à des millions. Combien Marie a-t-elle détourné ? – une somme (d’argent) estimée à des millions.

Pour résumer, la séquence (une/la) somme (d’argent) (de) est bien appropriée au contexte monétaire : qu’elle soit exprimée lorsqu’elle est associée à une forme adjectivale

162

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

quantifiante comme dans les exemples (22 a, b) ou non-exprimée dans le cas où il y a expression d’un Détnum associé à un nom d’unités monétaires comme dans les exemples (19a, b). Mais elle ne peut pas assurer à elle seule une interprétation de quantification puisqu’elle nécessite soit la présence d’un adjectif quantifieur soit celle d’une complémentation comprenant un déterminant quantifieur pour répondre à la question en combien (exemples (23), (24) et (39) entre autres). 3. Conclusion D’un point de vue syntaxique, nos variantes non standard (qui sont réservées au contexte monétaire) bâton, brique, patate, plaque, etc. ne connaissent jamais un emploi comme déterminants nominaux (sauf situation très particulière de changement de dénomination monétaire par nécessité d’une précision sous forme de contraste), mais fonctionnent uniquement comme des substantifs. Million, la variante standard, en revanche, fonctionne généralement comme déterminant nominal pour tous les contextes non-monétaires et parfois pour le contexte monétaire, mais dans ce dernier contexte plus généralement comme substantif. D’un point de vue sémantique, million comme Détnum correspondrait à l’interprétation de ‘’quantité X+++’’ d’unités quelconques (telles que années, maisons, personnes, monnaies, etc.) ; alors que bâton, brique, patate, plaque, etc. et million comme substantif ont obligatoirement l’interprétation de ‘’quantité X+++ d’unités monétaires’’, qui sont celles qu’a à l’esprit le locuteur particulier dans la mesure où cette quantité d’unités peut référer à des monnaies différentes : centimes, francs, euros, etc. suivant les locuteurs (voir à ce sujet entre autres Antoine 2001 et Calvet 2003 sur le passage et les correspondances des différentes monnaies européennes à l’euro, et les discussions émanant de différents blogs à cette occasion dans Google). Le cas du slang traité par Kayne (2012) où figure un adjectif isolément (grand) n’est à ma connaissance pas vérifié dans les contextes monétaires des autres langues européennes (au moins pour les langues romanes), dans lesquelles seuls des substantifs sont utilisés comme variantes d’autres substantifs (qui ont également parfois dans les mêmes contextes, monétaires ou non un emploi comme déterminant nominal quantifieur). Et, par exemple, l’unité monétaire désignée dans la langue argotique familière du français par grand format (dont l’interprétation était autrefois (billet de) 1000 francs, aujourd’hui 500 euros, par opposition à petit format pour 500 francs ou 100 euros) n’est pas susceptible d’une désignation restreinte à l’adjectif sous forme d’un grand (ou d’un petit) comme dans les exemples attestés : Sortant une poignée de billets froissés de la poche

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

163

de son pantalon, il déposa un grand format sur le guéridon 1979 (*il déposa un grand sur le guéridon).

164

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Références bibliographiques Antoine, Fabrice. 2001. Lexique de l’argent et passage à l’euro. In Oxford Journals Humanities, French Studies Bulletin 2 (79): 17-19. Buvet, Pierre-André. 1993. Les déterminants nominaux quantifieurs, Thèse de Doctorat, Université Paris XIII. Calvet, Louis - Jean. 2003. La langue populaire face au changement monétaire : L’arrivée de l’euro. In Marges linguistiques 6: 156-160. M.L.M.S. éditeur, http://www.marges-linguistiques.com - 13250 Saint-Chamas (France). Giry-Schneider, Jacqueline. 1996. La notion de modifieur obligatoire dans des phrases à verbe support avoir complexes. Langages 121: 19-34. Gross, Maurice. 1977 Grammaire transformationnelle du français : syntaxe du nom. Paris : Larousse ; 2ème édition Paris: Cantilène. Gross, Maurice. 2001. Grammaires locales de déterminants nominaux. In Détermination et formalisation ed. by Blanco Xavier and Buvet Pierre-André and Gavrilidou Zoe, 177-193. Linguisticae Investigationes Supplementa 23, Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins. Kayne, Richard. 2012. A Note on Grand and its Silent Entourage. In Studies in Chinese Linguistics 33 (2): 71-85.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

165

Décrire l’état psychologique de <peur> Freiderikos Valetopoulos (Université de Poitiers – FoReLL EA 3816) Résumé Depuis quelques années, l’étude des états psychologiques a connu un essor important. Plusieurs études différentes ont tenté de les définir, et ensuite de les décrire. Dans le cadre de cet article, nous proposons un bref panorama de ces approches, psychologiques, philosophiques et linguistiques. Plus précisément, nous présentons une description de l’émotion de la <peur> en utilisant des critères syntaxiques, sémantiques et cognitifs. Nous nous proposons d’étudier tout d’abord la combinatoire de ces prédicats et ensuite de mettre en lumière les différentes métaphores et métonymies. Mots-clés: peur, classes d’objets, combinatoire lexicale, analyse cognitive, grec moderne 1. Introduction Dans le cadre de cet article, nous nous proposons d’étudier les prédicats exprimant la peur, comme φόβος, τρόμος, τρομάρα. Cette démarche est purement lexicale et a pour objectif d’étudier la verbalisation de l’émotion de <peur> ainsi que les moyens linguistiques mis en place par le grec pour expliciter cette émotion (voir également les deux travaux sous presse de Valetopoulos ; pour le français, voir Bourion 1995 ; pour une analyse contrastive entre l’allemand et le français, voir Bresson et Dobrovol’skij 1995). Notre étude s’inscrit dans le cadre des classes d’objets. L’unité minimale d’analyse est la phrase qui se construit autour d’un prédicat et ses arguments. Les prédicats sont actualisés, c’est-à-dire inscrits dans le temps à l’aide de la conjugaison ou d’un verbe support, et se réalisent morphologiquement par des verbes, des noms, des adjectifs, certaines prépositions et certains adverbes (Gross 2012). Dans la phrase ο Γιάννης φοβάται τον Νικόλα/το νερό/τον πόλεμο/να βγει το βράδυ ‘Jean a peur de Nicolas/de l’eau/de la guerre/de sortir la nuit’, le verbe φοβάμαι est le prédicat de la phrase qui peut sélectionner les arguments N0hum ‘Jean’ à la place du sujet et à la place du N1 peut sélectionner un humain, un abstrait ou un inanimé concret ou même une phrase qui est coréférente avec le verbe de la phrase principale. En ce qui concerne la structure de notre article, nous proposons tout d’abord un bref panorama des différentes approches que nous rencontrons en linguistique et en

166

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

philosophie. La deuxième partie sera consacrée à l’étude des prédicats de la classe sémantique de la <peur>, et plus précisément à l’étude des propriétés syntaxiques et sémantiques du prédicat φόβος. Enfin, nous tenterons une analyse des propriétés cognitives de cette classe examinant les verbes supports appropriés. Notre étude sera fondée sur l’analyse de différents dictionnaires du grec ainsi que sur l’analyse d’un corpus de langue contenant, entre autres, des textes publiés sur des blogs et des forums.1 2. Panorama théorique Dans cette section, nous proposons un panorama des différentes analyses proposées dans la littérature en philosophie, en psychologie ainsi qu’en linguistique cognitive. Comme nous le verrons plus bas, la peur fait partie des émotions de base, analysée par plusieurs études dans des cadres différents et avec des objectifs variés. 2.1. Les approches philosophiques et psychologiques La peur est une émotion qui apparaît très souvent dans les textes des philosophes grecs. Aristote, dans la Rhétorique, cite les exemples de la colère, de la pitié et de la peur, alors que dans l’Éthique à Nicomaque (livre II §1105b), il nomme entre autre le désir, la colère et la peur. Diogène de Laërte (Livre VII, Zénon, §§110-119), développant la théorie des Stoïciens sur les passions dans son œuvre Vies, doctrines et sentences des philosophes illustres, fait état de quatre émotions: φόβος (crainte), επιθυμία (désir), ηδονή (volupté) et λύπη (tristesse). L’émotion de la peur, qui est définie comme « la prévision du mal », correspondrait à des émotions comme δείμα (frayeur), έκπληξις (terreur), θόρυβος (épouvante) et αγωνία (anxiété). Descartes, dans son Traité des Passions (1649), mentionne également la peur, sous l’article 176 ‘De l’usage de la peur’, en soulignant que la peur est « […] seulement un excès de lâcheté, d’étonnement et de crainte, lequel est toujours vicieux, ainsi que la hardiesse est un excès de courage qui est toujours bon, pourvu que la fin qu’on se propose soit bonne ». La peur est aussi considérée comme une émotion de base par plusieurs psychologues, comme Izard (1977) et Plutchik (1980). Chez ce dernier, nous pouvons également voir, grâce à la roue qui schématise les émotions, que la peur est d’une intensité moyenne, alors que souci et appréhension seraient d’une intensité faible et terreur d’une 1

Pour la description de la combinatoire du prédicat φόβος nous avons utilisé le corpus consultable sur le site

www.komvos.edu.gr, ainsi que notre corpus personnel contenant des textes journalistiques et littéraires, d’environ 10.000.000 de mots.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

167

intensité forte. Enfin, Ekman (1992: 172), qui inclut lui aussi la peur dans sa liste d’émotions, considère que: « Fear, which often follows surprise, can be extremely brief, but it can also endure for quite a long time ». En ce qui concerne les propriétés qui peuvent définir ou caractériser la peur, il considère qu’il existe trois facteurs qui peuvent avoir un rôle définitoire (ibidem 181): a) l’intensité (intenisty): quel est le degré du danger ?, b) l’immédiateté (timing): est-ce que la personne est directement ou indirectement touchée ?, et c) la remédiation (coping): est-ce qu’il y a des actions qui peuvent diminuer ou éliminer le danger ? Ces facteurs mis en lumière par Ekman, nous paraissent intéressants pour la suite de notre analyse, car ces éléments définitoires transparaissent également par la combinatoire du prédicat φόβος. Tournons-nous à présent vers l’apport des travaux cognitivistes. Dans le cadre de ce travail, nous mentionnons trois analyses qui s’inscrivent dans trois approches différentes ; l’approche interculturelle, à savoir cross-cultural, de Wierzbicka (1999, 2006), celle de Kövecses (1990, 2004, 2010), qui se concentre sur les rapports entre la métaphore et les émotions, et enfin celle de Orthony et alii (1988), qui ont proposé un modèle d’émotions qui fournit une structure claire des conditions suscitant des émotions et des variables qui influent sur leurs intensités. 2.2. L’approche cognitiviste Kövecses (2010: 117), basé sur les travaux de Lakoff & Johnson (1980), considère que les différentes métaphores utilisées pour les émotions prennent pour source des expériences physiologiques, naturelles, biologiques et sociales des locuteurs. Ainsi, il semble que le système et certains aspects du langage sont structurés selon notre corps et son fonctionnement (Goschler 2005). D’après Kövecses (2004: 23), il existe onze métaphores pour l’anglais comme : La peur est comme un liquide dans un récipient, La peur est un ennemi caché, La peur est une tourmente, etc. Pour l’instant, nous ne souhaitons pas commenter cette proposition, mais nous nous proposons de la reprendre dans la suite de notre article et de la modifier à la lumière des données provenant du grec. Toujours dans une perspective cognitiviste, Orthony et alii (1988: 8) décrivent la peur comme étant une émotion qui désigne que quelqu’un n’est pas content étant dans l’attente d’un événement indésirable. La peur est considérée comme une émotion d’intensité moyenne, alors qu’il existe d’autres émotions comme terrified (terrifié) qui exprime une peur très forte et worried (inquiet) qui désigne une émotion très faible. Ce sentiment de peur peut finalement aboutir à un sentiment de worst fears realized (peur

168

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

confirmée) ou à un sentiment de relief ‘soulagement’, si l’événement appréhendé n’est finalement pas réalisé. Wierzbicka, qui essaye de mettre en évidence les convergences dans l’expression des émotions dans plusieurs langues en les étudiant de différents points de vue, linguistiquement mais aussi physiquement, propose un scénario appartenant au thème « bad things can (or will) happen » (1999: 72-75 ; voir aussi Kitis 2009): Fear (X felt fear) (a) X felt something because X thought something (b) Sometimes a person thinks: (c) « I don’t know what will happen (d) Some bad things can happen (e) I don’t want these things to happen (f) I want to do something because of this if I can (g) I don’t know if I can do anything » (h) When this person thinks this this person feels something bad (i) X felt something like this (j) Because X thought something like this Kitis (2009: 166-168) propose une analyse critique de ce scénario après une analyse du verbe φοβάμαι en grec en contrastivité avec les verbes équivalents en anglais. D’après son analyse, le scénario de Wierzbicka ne reflète pas vraiment le sens prototypique du prédicat et ignore les réponses de défense instinctives ainsi que les interprétations pragmatiques dans le cadre d’une interaction sociale. Cette critique se fonde sur toute la réflexion de Wierzbicka qui se concentre sur l’absence de connaissance de la part de l’expérienceur sur ce qu’il peut se passer, et sur le fait que celui-ci a également conscience de son émotion de peur. Ce qui, comme nous le verrons dans la partie 2.1., ne peut pas être valable pour le grec qui verbalise la peur de manières différentes. Tournons-nous à présent vers ce que peut nous apprendre la lexicographie monolingue et bilingue sur l’émotion qui nous intéresse. 3. Analyse de la classe sémantique de la peur Dans cette section, nous présenterons dans un premier temps tous les moyens linguistiques qui peuvent exprimer la peur en grec, et ensuite nous nous concentrerons sur le prédicat φόβος.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

169

3.1. La cartographie de la peur La définition de la peur n’est pas une tâche facile. Nous rappelons l’extrait de l’œuvre de Maupassant (1901) qui illustre de manière éloquente cette difficulté: (1)

Vous dites, commandant, que vous avez eu peur ; je n’en crois rien. Vous vous trompez sur le mot et sur la sensation que vous avez éprouvée. Un homme énergique n’a jamais peur en face du danger pressant. Il est ému, agité, anxieux; mais la peur, c’est autre chose.2 Λέτε, καπετάνιε, ότι φοβηθήκατε δε σας πιστεύω καθόλου, Κάνετε λάθος ως προς τη λέξη και το αίσθημα που νιώσατε. Ένας δραστήριος άντρας δε νιώθει ποτέ φόβο μπρος σ’έναν επικείμενο κίνδυνο. Σαστίζει, ταράζεται, αγωνιά, όμως ο φόβος είναι κάτι άλλο.3

Les dictionnaires permettent déjà de constituer la cartographie de la peur à l’aide de leurs définitions. Il n’est pas question pour l’instant de confirmer et d’infirmer cette cartographie. Il nous parait plus pertinent de tenter, lors de cette première étape de notre analyse, de définir les propriétés combinatoires du prédicat φόβος qui nous semble être le prédicat classifieur, comme nous le montrerons plus tard. Pour ces descriptions nous nous fondons sur les dictionnaires de Manolis Triandafilidis (1998) et de Babiniotis (1998). Nous pouvons relever les prédicats suivants:

Figure 1: La cartographie de la ‘peur’

Maupassant, Guy. 1901. Œuvres complètes illustrées de Guy de Maupassant 2. Paris: P. Ollendorff.

Maupassant, Guy. 1993. Διηγήματα, μτφρ. Φοίβος Πιομπίνος. Athènes: Iridanos.

170

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Cette cartographie met en évidence deux axes qui apparaissent très clairement: le caractère intense que la peur peut avoir, [+intensité], ainsi que le caractère soudain [+soudaineté]. Ainsi, si le prédicat peur désigne un état émotionnel dû à un événement désagréable qui risque d’arriver au sujet psychologique, le prédicat ξάφνιασμα (2) insiste plutôt sur une peur soudaine, mêlée avec la surprise ou l’inquiétude, et le prédicat πανικός (3) désigne une peur intense. (2)

(3)

a. b.

Το ένα [άλογο], καθώς πέρασε από μπροστά του η Ιουλία, ρουθούνισε – και το κορίτσι κόντεψε να σωριαστεί. Αν ήταν από ξάφνιασμα μόνο κι όχι η αρρώστεια της, η τρομερή αδυναμία, θα γελούσαν όλοι. (Ζατέλη, Και με το φως των λύκων επανέρχονται, p. 221-222) Lorsque Julia passa devant les chevaux, l’un d’eux se mit à renâcler – et la jeune fille faillit bien s’écrouler. S’il ne s’était agi que de sa frayeur sans sa maladie, sa terrible maigreur, tous auraient éclaté de rire. (Zatéli, Le crépuscule des loups, p. 219) Τότε τον πιάνει, έξαφνα μέσα στο λήθαργό του, πανικός και αντιδρά. Et en ce moment-là, il a été pris, subitement dans sa léthargie, par la panique et a réagi.4

Contrairement à ces prédicats, τρόμος (4) et τρομάρα (5) semblent être caractérisés par les deux axes, l’intensité et la soudaineté, alors que les prédicats δέος (6) et φρίκη sont des émotions complexes, combinant la peur avec l’admiration ou l’aversion. (4)

(5)

Τον τρόμο της και τον πανικό της μεταδίδει, εν τέλει, στους πολίτες η κυβέρνηση, σε μία προσπάθεια, ενδεχομένως, να προλειάνει το έδαφος για τα επόμενα σκληρά μέτρα που έρχονται. Au bout du compte, le gouvernement transmet aux citoyens sa terreur et sa panique pour tenter, probablement, d’ouvrir la voie aux nouvelles mesures qui seront difficiles. Τριάντα χρόνια ξανάζησα!

καριέρας

συμπληρώνω

και

τέτοια...

Nous proposons plutôt des paraphrases qui permettent la compréhension de l’exemple en grec.

τρομάρα

δεν

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

171

(6)

Je n’ai jamais vécu un tel moment de frayeur durant mes trente ans de carrière !

Το αποτέλεσμα της αρχιτεκτονικής αυτής προσπάθειας είναι μεγαλειώδες και προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα θαυμασμού και δέους στον επισκέπτη του μνημείου. Le résultat de cet effort architectural est grandiose et provoque au visiteur du monument un sentiment d’admiration mêlée d’effroi.

Dans la suite de cet article, nous examinerons les propriétés syntaxiquesdu prédicat φόβος ainsi que sa combinatoire lexicale. 3.2. Les propriétés syntaxiques et la combinatoire lexicale La peur est exprimée par plusieurs prédicats morphologiquement associés. Ainsi, nous pouvons mentionner les prédicats verbaux φοβάμαι ou φοβούμαι ‘avoir peur’ et φοβίζω, φοβερίζω et εκφοβίζω ‘faire peur à qqn’, le prédicat nominal φόβος et le prédicat adjectival φοβητσιάρης. Ce dernier n’exprime pas vraiment une émotion mais plutôt un trait de caractère, comme nous le verrons plus bas. Nous n’étudierons ici que les propriétés syntaxiques du prédicat dans son sens d’émotion (dans d’autres travaux, voir surtout Kakouriotis & Kitis 1999 et Kitis 2009, il a été démontré que le prédicat φοβάμαι a évolué vers un verbe de pensée, et même vers un verbe performatif). 3.2.1. Les prédicats verbaux Le prédicat φοβάμαι admet en position N0 (sujet syntaxique) un humain, ou un animé, alors que le N1 (soit le complément d’objet syntaxique) semble être non restreint. Le N0 assume le rôle de l’expérienceur qui éprouve l’émotion provoquée par le N1 qui est la source de la peur. (7)

Το « έργο » είναι προϊόν αυτού του ελληνοπρεπέστατου « εγώ », το οποίο η σύγχρονη ελληνική ύπαρξη παλεύει να το πνίξει σαν να φοβάται τον ίδιο της τον εαυτό. L’ « œuvre » est le produit de ce « MOI », très grec, que l’existence hellénique contemporaine essaye d’étouffer comme si elle avait peur d’ elle-même.

172

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(8)

a. b.

Γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι του πλανήτη φοβούνται την κλωνοποίηση; Pourquoi la plupart des gens de cette planète ont peur du clônage ?

Le N1 n’est pas obligatoirement explicité dans la phrase, ce qui montre que le N0 est dans un état psychologique à cause d’un événement décrit dans le contexte de la phrase: (9)

a. b.

[…] ρωτούσαν και έψαχναν να βρουν την ‘άκαρδη’ μάνα, φοβήθηκε η μάνα, φοβήθηκε και ο Μπάμπης, το ‘βαλαν στα πόδια […]. Ils demandaient à gauche et à droite et ils cherchaient cette mere « sans cœur », la mère a eu peur, Babis a eu peur aussi, ils ont commencé à courir […].

Souvent, la phrase peut être suivie d’un complément de cause comme dans (10): (10)

a. b.

Απέδωσε τις δηλώσεις κάποιων από αυτούς στο γεγονός ότι φοβήθηκαν που θα σέρνονταν στη φυλακή. Il a attribué les déclarations de certains d’entre eux au fait qu’ils craignaient de se voir en prison.

Tournons-nous à présent à l’étude de la combinatoire du prédicat nominal. 3.2.2. Le prédicat nominal Le prédicat nominal φόβος admet νιώθω et αισθάνομαι ‘éprouver’ comme verbes supports. Ces verbes peuvent avoir des variantes causatives inchoatives comme δημιουργώ ‘créer, susciter’, εμπνέω ‘inspirer’, εμφυσώ ‘insuffler’, ενσπείρω ‘semer’, επισείω ‘brandir, agiter’, καλλιεργώ ‘cultiver’, προκαλώ ‘provoquer’: (11)

a. b.

Συμφέροντα, που έχουν στόχο τον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης, την καλλιέργεια φόβου και την αποσταθεροποίηση της χώρας … Ces intérêts ont pour objectif de désorienter l’opinion publique, de cultiver la peur et de déstabiliser le pays …

Si ces verbes expriment plutôt la naissance de cette émotion, il y a également des verbes supports qui désignent la fin de cet état, soit des verbes causatifs terminatifs: διαλύω

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

173

‘dissiper’, λυτρώνω ‘libérer, sauver’, ξεπερνώ ‘surmonter’, παραμερίζω ‘écarter’, σκορπίζω ‘disperser’. (12) a.

Η συμπεριφορά του Χρηματιστηρίου […] δεν διέλυσε τους φόβους και τις ανησυχίες που εξακολουθεί να προκαλεί η συνεχιζόμενη εμπόλεμη κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία. Le comportement de la Bourse […] n’a pas dissipé les peurs et les inquiétudes que la guerre en Yougoslavie continue de provoquer.

Enfin, la peur peut admettre un verbe augmentatif comme ενισχύω ‘amplifier’ ou au contraire des verbes diminutifs comme καταλαγιάζω ‘apaiser’ et καταπραΰνω ‘calmer’, qui ne désignent pas la fin de cette émotion mais plutôt un adoucissement: (13) a.

Η Ελληνιστική εποχή, με τους αυξημένους φόβους και τις μεγάλες ευκαιρίες, ευνοούσε τις μυστηριακές λατρείες, που κατά κάποιον τρόπο καταλαγιάζουν τους φόβους και ενισχύουν τις ελπίδες για ευδαιμονία. L’époque hellénistique, avec ses peurs soutenues et ses grandes occasions, a favorisé les cultes mystiques, qui en quelque sorte apaisent les peurs et renforcent les espoirs de bonheur.

Le prédicat φόβος peut être modifié par des adjectifs qui appartiennent aux catégories suivantes: <intensité>: δυνατός ‘fort’, έμμονος ‘tenace’, έντονος ‘intense’, ισχυρός ‘puissant’, παθολογικός ‘pathologique’, υπερβολικός ‘excessif’, αληθινός ‘vrai’, αποτρόπαιος ’hideux’; <origine>: αβάσιμος ‘infondé’, αδικαιολόγητος ‘sans raison’, ανυπόστατος ‘inconsistant’, αόριστος ‘imprécis’, αστήρικτος ‘infondé’, ασύστατος ‘inconsistant’, εξωπραγματικός ‘irréel’, ξαφνικός ‘soudain’, παράλογος ‘déraisonnable’, πλασματικός ‘faux’, υποθετικός ‘supposé’; <qualité>: παιδιάστικος ‘enfantin’; <relation>: αμοιβαίος ‘mutuel’. La présence de ces adjectifs nous permet de comprendre que la peur est une émotion neutre du point de vue de son intensité, ce qui lui permet d’admettre des adjectifs qui la modifient vers le haut, vers le [+magn], comme ισχυρός ‘puissant’ et υπερβολικός ‘excessif’. Certains adjectifs mettent en évidence également le caractère

174

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

parfois maladif de cette émotion, comme έμμονος ‘tenace’ ou παράλογος ‘déraisonnable’. La peur n’est pas provoquée progressivement mais d’une manière soudaine, comme nous le montre l’adjectif ξαφνικός ‘soudain’. 3.2.3. Le prédicat adjectival Le seul prédicat adjectival morphologiquement associé est φοβητσιάρης. Pour autant, cet adjectif n’exprime pas vraiment une émotion mais un trait de caractère. Ainsi, l’adjectif n’a qu’un seul argument, en position sujet, et n’admet pas d’autres arguments (14). Par conséquent toute transformation du prédicat verbal rend la phrase agrammaticale (15 et 16). (14) a.

(15) a. b.

(16) a. b.

(...) στα οικονομικά είμαι τρομερά φοβητσιάρης, κι αυτός πιθανόν ο φόβος, εντελώς αντίθετος από κάθε έννοια εμπορίου, με κάνει ν’ αποφεύγω τα δάνεια και τις προκαταβολές. (...) en matière de finances, je suis extrêmement peureux, et cette peur, complètement contraire à toute notion de commerce, me pousse à éviter les emprunts et les avances. (...) τα φαντάσματα δεν τα φοβόμαστε, κι όσο για μένα προσωπικά, δεν φοβούμαι ούτε το θάνατο ούτε την τύφλωση (...) (...) nous avons peur des fantômes, et en ce qui me concerne, je n’ai peur ni de la mort ni de l’aveuglement (...) *είμαστε φοβητσιάρηδες με τα φαντάσματα, κι όσο για μένα προσωπικά, δεν είμαι φοβητσιάρης ούτε με το θάνατο ούτε με την τύφλωση (...) *nous sommes peureux des fantômes, et en ce qui me concerne, je ne suis peureux ni de la mort ni de l’aveuglement (...)

Par ailleurs, toute modification aspectuelle semble rendre la phrase peu acceptable (17), alors que l’extraction à l’aide de τέτοιος ADJ που είναι ... est possible (18): (17)

a. b.

Είναι πάρα πολύ φοβητσιάρης/ ??Έγινε πάρα πολύ φοβητσιάρης. Il est très peureux/*Il est devenu très peureux.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

175

(18)

a. b.

Τέτοιος φοβιτσιάρης που είναι! Qu’est-ce qu’il est peureux !

Dans la suite de cet article, nous nous proposons d’étudier les expressions métaphoriques qui désignent l’émotion de la peur. Nous tenterons de définir les concepts qui traduisent la peur en partant de ceux proposés par Kövecses (2004: 23). 3.3. Les métaphores de la peur Nous avons déjà présenté dans la section 2.2. quelques verbes supports appropriés qui ont mis en évidence le caractère envahissant de cette émotion (par exemple κυριεύομαι ‘être envahi’ et son contraire ελευθερώνομαι ou λυτρώνομαι ‘être sauvé’). Mais l’étude des différents dictionnaires et de notre corpus a révélé aussi un grand nombre de métaphores qui dans leur grande majorité implique la corporéité de l’émotion. Ainsi, nous pouvons relever pour le grec les expressions suivantes (pour une première étude des expressions métaphoriques impliquant le corps voir Valetopoulos sous presse): a) LA PEUR EST COMME UN LIQUIDE DANS UN RÉCIPIENT: κάτι με γεμίζει με φόβο ‘être rempli de peur/envahi par la peur’ ; b) LA PEUR EST UN ENNEMI CACHÉ: τον καταδιώκει ο φόβος ‘être poursuivi/assailli par la peur’ ; c) LA PEUR EST COMME UN ENNEMI DANS UNE BATAILLE: νίκησε τους φόβους του ‘battre ses peurs’, διέλυσε τους φόβους του ‘dissoudre ses peurs’ ; d) LA PEUR EST UNE TOURMENTE: με βασανίζει ο φόβος ‘être torturé/hanté/tourmenté par les peurs’ ; e) LA PERSONNE QUI RESSENT CETTE ÉMOTION EST COMME UN ANIMAL APEURÉ: ζαρώνω από φόβο, λουφάζω από το φόβο, μαζεύομαι από φόβο ‘être recroquevillé par la peur’ ; f) LA PERSONNE QUI RESSENT CETTE ÉMOTION NE CONTRÔLE PLUS SON CORPS: μου λύθηκαν τα γόνατα, παραλύω από φόβο ‘être paralysé par la peur’, μου κόπηκαν τα γόνατα, μου κόπηκαν τα πόδια ‘ne plus sentir ses jambes, ne plus se tenir sur ses jambes, avoir des jambes comme du coton’, τραυλίζω από το φόβο μου ‘aucun son ne sortait de sa bouche, perdre l’usage de sa parole’ ; g) LA PEUR EST UNE FOLIE: τρελαίνομαι από φόβο ‘être affolé par la peur’ ; h) LA PEUR EST COMME LE FROID: με έπιασε κρυάδα από το φόβο, με έπιασε ρίγος από το φόβο, με έπιασε σύγκρυο από το φόβο, με έπιασε τρέμουλο από το φόβο, με κόβει κρύος ιδρώτας, με λούζει κρύος ιδρώτας ‘avoir froid dans le dos, avoir des sueurs froides, frissonner de peur’

176

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

i) LA PERSONNE QUI RESSENT CETTE ÉMOTION RESTE IMMOBILE COMME UN MORT: παγώνω από φόβο ‘être glacé/figé par la peur’, μουδιάζω από φόβο ‘être engourdi par la peur’, πεθαίνω από φόβο ‘mourir de peur’, νεκρώνω από φόβο ‘être mort de peur’, κοκκαλώνω από φόβο ‘être pétrifié/raidi par la peur’, μαρμαρώνω από φόβο ‘être paralysé par la peur’ ; j) LA PERSONNE QUI RESSENT CETTE ÉMOTION EST COMME UN MORT: ασπρίζω από φόβο, γίνομαι άσπρος σαν το πανί, πανιάζω από φόβο, χλωμιάζω από φόβο ‘être blanc/livide/blême de peur’, του κόπηκε το αίμα ‘sentir son sang se glacer dans ses veines’ ; k) LA PEUR EST UN SUPÉRIEUR SOCIAL: ο φόβος τον εξουσιάζει ‘être possédé/dominé par la peur’, ο φόβος τον κυβερνά ‘être gouverné par la peur’ ; Nous constatons donc que les concepts qui expriment l’émotion de la peur désignent une réaction physique comme la couleur de la personne ou la sueur, par exemple χλωμιάζω από φόβο « blêmir de peur », l’absence de contrôle de son propre corps, par exemple μουδιάζω από φόβο, etc. 4. Discussion des données en guise de conclusion Le grec moderne dispose d’un certain nombre de prédicats pour verbaliser la peur. La verbalisation de cette émotion semble mettre en évidence deux constituants: la soudaineté, qui implique plutôt la source de la peur, et l’intensité, qui implique l’état de la personne qui éprouve l’émotion. D’autres émotions incluent la notion de la peur, comme δέος et φρίκη. Dans cette étude, nous nous sommes concentré sur l’étude de φόβος et de tous les prédicats morphologiquement associés. Au niveau de la combinatoire des prédicats, nous avons constaté que les adjectifs qui modifient le prédicat nominal expriment dans leur grande partie soit l’intensité soit l’origine de cette émotion. Ces deux paramètres apparaissent également au niveau des verbes supports ; ils peuvent exprimer la naissance de cette émotion, provoquée chez l’expérienceur, d’une manière progressive ou soudaine. Mais cette émotion n’est pas permanente. Contrairement au scénario de Wierzbicka qui focalisait son analyse sur l’expérienceur et la prise de conscience de la peur, nous pouvons constater facilement qu’une tierce personne ou un facteur extérieur peuvent dissiper la peur, libérer le sujet de ses peurs ou, tout simplement, apaiser ses peurs. Enfin, en ce qui concerne les métaphores, nous constatons que la peur a un rapport direct avec la sensation du FROID et avec tout ce qui peut être associé avec cette sensation, comme la couleur de peau, l’immobilisation, la mort. Notre analyse nous a permis d’enrichir celle de Kövecses qui nous a servi de base d’analyse.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

177

Cette étude, concentrée uniquement sur le prédicat φόβος, ne peut être que le début d’une analyse de tous ces prédicats mentionnés au début de notre article afin de mettre en évidence la cartographie de la peur. Pour le moment, nous ne pouvons créer la cartographie qu’en se fondant sur les commentaires lexicographiques et les exemples. Pour autant, il serait à notre avis utile d’étudier également cette classe en contrastivité avec d’autres langues.

178

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Références bibliographiques En français/anglais Bourion, Evelyne. 1995. Le réseau associatif de la peur. In L’analyse thématique des données textuelles: l’exemple des sentiments, ed by François Rastier, 107-146. Paris: Didier. Bresson, Daniel, et Dimitrij Dobrovol’skij. 1995. Petite syntaxe de la « peur ». Application au français et à l’allemand. Langue française 105: 107-119. Descartes, René. 1649. Les Passions de l’âme. Paris: Henry Le Gras. Ekman, Paul. 1992. Are there basic emotions ?. Psychological Review 99: 550-553. Gross, Gaston. 2012. Manuel d’analyse linguistique. Villeneuve d’Ascq: Septentrion Presses Universitaires. Izard, Carroll. 1977. Human emotions. New York, London: Plenum Press. Kakouriotis, Athanasios, & Eliza Kitis. 1999. The case of fovame and other psychological verbs. In Greek Linguistics. Proceedings of the 3rd International Conference on Greek Linguistics, ed. by Amalia Mozer, 131– 140. Athens: Ellinika Grammata. Kitis, Eliza. 2009. Emotions as discursive constructs: The case of the psych-verb ‘fear’. In Studies in Cognitive Corpus Linguistics, ed. by Barbara Lewandowska-Tomaszczyk & Katarzyna Dziwirek, 147-172. Frankfurt/Main: Peter Lang. Kövecses, Zoltán. 1990. Emotion Concepts. Berlin, New York: Springer Verlag. Kövecses, Zoltán. 2000. Metaphor and Emotion: Language, Culture, and Body in Human Feeling. Cambridge: Cambridge University Press. Kövecses, Zoltán. 2010. Metaphor: A Practical Introduction. Oxford: Oxford University Press. Orthony, Andrew, Clore, Gerald & Allan Collins. 1988. The cognitive structure of emotions, Cambridge: Cambridge University Press. Plutchik, Robert. 1980. Emotion a Psycho-Evolutionary Synthesis. New York: Harper. Valetopoulos, Freiderikos. Sous presse. Traduire la peur et la surprise: une étude contrastive en grec moderne et en français. In Des sentiments au point de vue: perspectives contrastives, ed. by Hélène Chuquet, Raluca Nita & Freiderikos Valetopoulos. Rennes: Presses universitaires de Rennes. Valetopoulos, Freiderikos. Sous presse. Le corps et l’expression des sentiments: étude contrastive du grec moderne et du français. In Cartographie des émotions, ed. by Fabienne Baider & Georgeta Cislaru, Paris: PUS. Wierzbicka, Anna. 1999. Emotions across Languages and Cultures: Diversity and Universals. Cambridge: Cambridge University Press. Wierzbicka, Anna. 2006. Sens et grammaire universelle: théorie et constats empiriques. LINX 54: 181-207. En grec Babiniotis, Giorgos. 1998. Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας. Athènes: Centre de Lexicologie. Instituto Neoellinikon Spoudon. 1998. Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. Thessaloniki, Instituto Neoellinikon Spoudon, Idrima Manoli Triantafilidi.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

179

Γραμματικοποίηση και λεξικοποίηση: Αναψηλαφώντας μια αμφισβητούμενη σχέση Δέσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου (Πανεπιστήμιο Αθηνών) Περίληψη Σ’ αυτό το άρθρο, μέσα από την ιστορική θεώρηση των μορφημάτων παραγωγής της Ελληνικής, του προθηματικού παρα- και του επιθηματικού -ποιώ, που προέρχονται από πλήρεις λεξικές μονάδες, επανεξετάζεται η πολυσυζητημένη και εν πολλοίς αμφισβητούμενη σχέση γραμματικοποίησης και λεξικοποίησης. Η κεντρική θέση που υποστηρίζεται είναι ότι γραμματικοποίηση και λεξικοποίηση πρέπει να αντιμετωπιστούν ως δύο μάλλον διαδραστικές διαδικασίες στο ίδιο διαχρονικό μονοπάτι παρά ως δύο παράλληλα φαινόμενα. Επίσης, η πορεία των δύο μορφημάτων παραγωγής δείχνει ότι η διάδραση των δύο διαδικασιών δεν προϋποθέτει αναγκαστικά την ολοκλήρωση της γραμματικοποίησης, καθώς η λεξικοποίηση μπορεί να συναντά μια διαδικασία γραμματικοποίησης εν εξελίξει. Λέξεις-κλειδιά: γραμματικοποίηση, λεξικοποίηση, λεξιπλασία, μονάδες παραγωγής, διάδραση 1. Εισαγωγή Αναζητώντας ένα θέμα που να συνδυάζει τα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα με τους τομείς της ερευνητικής δραστηριότητας της τιμώμενης συναδέλφου, αποφάσισα να αναφερθώ σε ένα θεωρητικό πρόβλημα από τον χώρο της γλωσσικής μεταβολής και της ιστορικής μορφολογίας. Πρόκειται για τη σχέση γραμματικοποίησης και λεξικοποίησης, που έχει απασχολήσει και διχάσει τα τελευταία χρόνια τη γλωσσολογική κοινότητα, με αφορμή τις νεότερες εξελίξεις στην έρευνα της γραμματικοποίησης. Παρόλο που οι εν λόγω έννοιες έρχονται από το παρελθόν, ο προβληματισμός για τη σαφέστερη οριοθέτησή τους και τον συσχετισμό τους, κυρίως από διαχρονική άποψη, προέκυψε μέσα από την ανάπτυξη της έρευνας για τη γραμματικοποίηση,1 το πολυσυζητημένο θεωρητικό ρεύμα, που δεσπόζει τις τελευταίες δεκαετίες στον ευρύτερο χώρο της γλωσσικής μεταβολής. Η συζήτηση για τους παράγοντες, τους περιορισμούς και 1

Για μια συνολική και ευσύνοπτη παρουσίαση του προβλήματος βλ. Lightfoot (2011).

180

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

τα αποτελέσματα της λειτουργίας της γραμματικοποίησης, ως μηχανισμού σταδιακής μετατροπής λεξικών μονάδων σε γραμματικές ή γραμματικών σε πιο γραμματικές (πάντα μέσα σε συγκεκριμένο περιβάλλον), ανέδειξε μοιραία το κεντρικό ερώτημα για την οριοθέτηση ή διάδραση γραμματικής και λεξικού. Πιο συγκεκριμένα, οι γλωσσολόγοι, μελετώντας την εξέλιξη στοιχείων, π.χ. του λατινικού ονόματος mens (αφαιρετ. mente), που κατέληξε σε παραγωγικό μόρφημα στις λατινογενείς γλώσσες (βλ. το γαλλικό -ment ή το ιταλικό -mente) και του αρχαίου ελληνικού θέλω, από το οποίο προήλθε ο γραμματικός δείκτης μέλλοντα και τροπικότητας θα της Νέας Ελληνικής (ΝΕ), αναρωτήθηκαν αν και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για την ίδια διαδικασία, δηλ. τη γραμματικοποίηση, ή μήπως στην πρώτη περίπτωση, που το -ment γίνεται εργαλείο σχηματισμού λεξικών μονάδων, θα έπρεπε να γίνεται λόγος για λεξικοποίηση. Οι απαντήσεις που δόθηκαν γι’ αυτά και άλλα παρεμφερή φαινόμενα είναι πολλές και ποικίλες, συχνά μάλιστα και αντιφατικές.2 Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να παρουσιαστούν συνοπτικά και σε κάποιο βαθμό να αποσαφηνιστούν οι διάφορες απόψεις για τη σχέση των δύο διαδικασιών (ενότητα 1), για να διατυπωθούν στο τέλος ορισμένες σκέψεις ειδικά για τα μορφήματα παραγωγής (ενότητα 3), βασισμένες στην ελληνική μαρτυρία από την ιστορική διαδρομή δύο πολύ γνωστών και διαδεδομένων σε όλες τις φάσεις της Ελληνικής σχηματιστικών, του προθηματικού παρα- και του επιθηματικού -ποιώ (ενότητα 2). Πρόκειται για μια πρώτη αδρομερή παρακολούθηση της μακράς και πλούσιας σε δεδομένα πορείας των δύο στοιχείων, για την οποία απαιτούνται και άλλες ειδικές επιμέρους μελέτες. 2. Γραμματικοποίηση vs. Λεξικοποίηση 2.1. Ορισμοί, θέσεις και αντιθέσεις Η στροφή στη συστηματικότερη μελέτη της γλωσσικής μεταβολής κατά τις τελευταίες δεκαετίες ανέδειξε, όπως είναι γνωστό, τη γραμματικοποίηση ως μια συστηματική διαχρονική διαδικασία που ερμηνεύει κυρίως την προέλευση και εξέλιξη των γραμματικών μονάδων αλλά και ως ένα θεωρητικό ρεύμα προβληματισμού για τη λειτουργία της γλώσσας σε διαχρονικό και συγχρονικό επίπεδο. Από τη μορφοσυντακτικά προσανατολισμένη θεώρηση του Lehmann (1985, 2002a) μέχρι την πραγματολογική προσέγγιση της Traugott (2010) μεσολάβησαν πολλές αναλύσεις και διατυπώθηκαν πολλές και αντικρουόμενες απόψεις για τον συστηματικό και άρα προβλέψιμο (ή μη)

Την ανάγκη οριοθέτησης των δύο διαδικασιών έχουν επισημάνει στο παρελθόν και οι Giacalone-Ramat & Hopper

(1998: 2).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

181

χαρακτήρα της, για το αν συνιστά (ή όχι) ιδιαίτερη διαδικασία που ερμηνεύει φαινόμενα γλωσσικής μεταβολής (Joseph 2011), για τη σχέση της με άλλους μηχανισμούς γλωσσικής μεταβολής, την αναλογία (Fischer 2011) και την επανανάλυση (Haspelmath 1998), για την μονοκατευθυντικότητα ως βασικό γνώρισμά της, για τον δομικό και διαγλωσσικό χαρακτήρα της (Heine & Kuteva 2002), για τους εξωγλωσσικούς (εκτός από τους ενδογλωσσικούς) παράγοντες που την επηρεάζουν (Heine 2002, Heine & Kuteva 2005), κ.λπ.3 Σε αντίθεση με τον όρο γραμματικοποίηση, που παρ’ όλες τις παραλλαγές ή αναθεωρήσεις έχει συγκεκριμένο πεδίο αναφοράς, η λεξικοποίηση, η οποία ως όρος είναι γνωστή από παλιά,4 έχει χρησιμοποιηθεί με ποικίλα περιεχόμενα από μορφολόγους, λεξικολόγους και ιστορικούς γλωσσολόγους, εξ ου και η σύγχυση που δημιουργήθηκε σε σχέση με τη γραμματικοποίηση. Έτσι, υπό μία ευρύτερη έννοια, η λεξικοποίηση σημαίνει την ένταξη οποιουδήποτε (λεξικού ή γραμματικού) στοιχείου στο λεξικό απόθεμα της γλώσσας, ενώ, υπό μία στενότερη, μπορεί να ταυτίζεται με τη λεξιπλασία (word formation) (Himmelmann 2004: 26-31 και Wischer 2011) ή, διαχρονικά, με τη διαδικασία που δημιουργεί μονολεκτικά και πολυλεκτικά στοιχεία, τα οποία καταλήγουν ως μία λεκτική μονάδα (univerbation) στο λεξικό (Lehmann 2002b). Σε αντιπαράθεση με τη γραμματικοποίηση, η λεξικοποίηση ορίζεται από τους Brinton & Traugott (2005: 96) ως η διαδικασία που δημιουργεί σταδιακά νέες λεξικές μονάδες, προερχόμενες από συντακτικές δομές ή από λεξιπλασία, με μορφικές και σημασιακές ιδιότητες που δεν προκύπτουν από τα επιμέρους συστατικά. Πεδίο συνάντησης (ή σύγχυσης) των δύο διαδικασιών αποτέλεσαν κυρίως: α) οι περιπτώσεις απογραμματικοποίησης (degrammaticalization), οι θεωρούμενες και ως αντιπαραδείγματα στην μονοκατευθυντικότητα, το βασικότερο χαρακτηριστικό της γραμματικοποίησης. Οι περιπτώσεις αυτές αφορούν την επαναχρησιμοποίηση, με λεξικό περιεχόμενο, ορισμένων γραμματικοποιημένων στοιχείων (π.χ. το ρήμα to up στην 3

Για μια γενική αποτίμηση της σχετικής έρευνας βλ. Heine (2003), Norde (2009, ιδιαίτερα τα κεφάλαια 1-3 και 7)

καθώς και Narrog & Heine (2011). Επίσης, βλ. τον ορισμό των Brinton & Traugott (2005: 99), στον οποίο συμπυκνώνονται πολλοί από τους βασικούς χαρακτήρες της γραμματικοποίησης και μάλιστα σε συσχετισμό με τη λεξικοποίηση: διαχρονική διαδικασία, δομική υπόσταση των γραμματικοποιούμενων στοιχείων, εμπλοκή των ομιλητών, ο ρόλος του περιβάλλοντος, γραμματικά (από λεξικά) ή πιο γραμματικά (από γραμματικά) εξαγόμενα, επέκταση του πεδίου ισχύος. Έμμεσα προκύπτει η σταδιακή εξέλιξη και η διαβάθμιση της γραμματικότητας των μονάδων. 4

Ήδη ο Kuryłowicz (1975: 52), όπως επισημαίνει ο Lightfoot (2011: 3), χρησιμοποιεί τον όρο για να αποδώσει την

αντίστροφη διαδικασία από τη γραμματικοποίηση.

182

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Αγγλική, τα ουσιαστικοποιημένα θα και υπέρ /τα θα, τα υπέρ στην Ελληνική, κ.ά.), β) οι σύνθετες προθέσεις και σύνδεσμοι όπως οι αγγλικές beside, instead of, in case of (Lehmann 2002b: 15-16), γαλλ. à cause de, ελλ. ενώ, εξαιτίας και γ) η εξέλιξη λεξικών μονάδων σε εργαλεία γραμματικά/σχηματιστικά για την παραγωγή νέων λέξεων (π.χ. γαλλ. -ment < λατ. mente, αγγλ. -hood < αρχ. αγγλ. ουσιαστικό hād «κατάσταση», νεοελλ. -ποιώ <αρχ. ελλην. ρήμα ποιώ). Eνδεικτικό της σύγχυσης (ή της εξέλιξης στον τρόπο θεώρησης της λεξικοποίησης) αποτελεί το γεγονός ότι το ίδιο φαινόμενο ερμηνεύεται διαφορετικά από τους ίδιους ερευνητές σε διαφορετικές χρονικές φάσεις: η Traugott, για παράδειγμα, θεωρεί αρχικά (Hopper & Traugott 1993: 41) τα παραγωγικά επιθήματα -hood και -ly της Αγγλικής περιπτώσεις γραμματικοποίησης, ενώ σε μεταγενέστερη ειδική έρευνα για τη σχέση των δύο διαδικασιών κατατάσσει το -hood στα προϊόντα λεξικοποίησης με κριτήρια σημασιομορφολογικά (Brinton & Traugott 2005: 98).5 2.2. Μορφήματα παραγωγής Η προέλευση προσφυμάτων παραγωγής (derivational affixes) θεωρείται ως ο κατ’ εξοχήν χώρος σύγχυσης των δύο διαδικασιών, καθώς τα στοιχεία αυτά προέρχονται μεν, σε πολλές περιπτώσεις, από καθαρή διαδικασία γραμματικοποίησης λεξικών μονάδων, η χρησιμοποίησή τους όμως για τον σχηματισμό νέων λεξικών μονάδων τα συνδέει με το λεξικό. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι από ένα στάδιο ασαφούς σχέσης και αναφοράς στη σχετική βιβλιογραφία, ανάλογα με το ποια φαινόμενα έχει κανείς στο νου του (βλ. Lightfoot 2011: 440), τα τελευταία χρόνια έχουν κατατεθεί επιτυχείς προτάσεις διάκρισης των δύο διαδικασιών με τη βασική επισήμανση όμως ότι μένουν ακόμη πολλά ανοιχτά ζητήματα, ιδιαίτερα στον τομέα των προσφυμάτων παραγωγής.6 Δεν είναι τυχαίο ότι ο Himmelmann (2004: 28) χαρακτηρίζει την προέλευση των μορφημάτων παραγωγής ως sui generis διαδικασία, που δεν θα έπρεπε να ταυτιστεί ούτε με τη γραμματικοποίηση ούτε με τη λεξικοποίηση. Ωστόσο, η πιο ενδιαφέρουσα, κατά τη γνώμη μου, διαπίστωση είναι ότι οι περισσότερες μελέτες, πέρα από τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, στην περίπτωση προέλευσης των μορφημάτων παραγωγής, καταλήγουν να θεωρούν τις δύο διαδικασίες συμπληρωματικές (Giacalone-Ramat 1998: 121, Moreno-Cabrera 1998: 218-222, Lehmann

Βλ. Wischer (2011), καθώς και Brinton & Traugott (2005: 62-64) για άλλες παρόμοιες περιπτώσεις.

Βλ. τα σχετικά σχόλια στους Brinton & Traugott (2005: 147-160), Norde (2009: 41-46) και Lightfoot (2011: 447). Από

ελληνικής πλευράς, η Δημελά (2010: 220-223) αναφέρεται συνοπτικά στο πρόβλημα, με αφορμή την εξέταση της ιστορικής διαδρομής ορισμένων μορφημάτων παραγωγής στις ελληνικές διαλέκτους.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

183

2002b: 15, Brinton-Traugott 2005: 104) ή διαδραστικές, πράγμα που δεν αποκλείει τη δυνατότητα μιας ενοποιητικής τελικά θεώρησης των δύο.7 Τη διαδραστική σχέση γραμματικοποίησης και λεξικοποίησης δείχνει και η ιστορία του προθηματικού παρα- και του επιθηματικού -ποιώ που ακολουθεί. 3. Η ελληνική μαρτυρία 3.1 Η περίπτωση του παραΠροερχόμενο από ένα παλαιότερο επίρρημα (και απώτερο πιθανό ουσιαστικό)8 το παρά εμφανίζεται στην ομηρική φάση ως αυτόνομο και ως παραθηματικό (adpositional) στοιχείο κοντά σε ρήματα κυρίως, με τα οποία αποκτά σταδιακά στενότερη σχέση. Ότι πρόκειται για μεταβατικό στάδιο φαίνεται από το γεγονός ότι τότε ακριβώς έχουμε και τα πρώτα δείγματα της λεξιπλαστικής λειτουργίας του, κυρίως στην περιοχή του ρήματος (π.χ. παρέχω, παρίσταμαι, παραγίγνομαι, αλλά και παράκοιτις κ.ά.). Κατά την κλασική περίοδο, η λειτουργία αυτή ενισχύεται επεκτεινόμενη και στις άλλες γραμματικές κατηγορίες με το παρα- να μετατρέπεται πλέον σε προθηματικό σχηματιστικό με πλούσιο σημασιολογικό περιεχόμενο (Mendez Dosuna 1997: 580-582). Στην ίδια φάση το προθηματικό αυτό παρά- λειτουργεί παράλληλα προς την ‘αυτόνομη’ πρόθεση παρά (με τις πολλαπλές συνάψεις σε ποικίλα ονοματικά συντάγματα) και δημιουργεί ένα πλούσιο ρεπερτόριο νέων λέξεων για την απόδοση λεπτών σημασιακών αποχρώσεων. Ο Schwyzer (1950/2002: 530, 617-618, 624), με τη γνωστή οξυδέρκειά του, όχι μόνο παραθέτει όλες αυτές τις σημασίες αλλά αναφέρεται και στην εξέλιξη των σημασιών των προρρηματικών στοιχείων. Ειδικότερα για το προρρηματικό παρά- επισημαίνει τη σημασιακή του εξέλιξη από τοπική σε χρονική και από εκεί σε πολλές μεταφορικές σημασίες (παράβαση, σύγκριση, αλλαγή): παραπλέω, παροίχομαι, παραβάλλω, παρακούω. Το ίδιο ισχύει και για τους ονοματικούς σχηματισμούς (παράκτιος, παράβακχος «όμοιος με βακχεύοντα», κ.ά.). Οι τελευταίοι ενισχύονται κατά την ελληνιστική περίοδο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά, καθώς προστίθενται νέες κατηγορίες και σημασίες, π.χ. η σημασία «παράλληλα προς κάτι» (πάρεργον, παραθύρα) και η επιτατική (παράφερνα «πρόσθετη προίκα») κ.ά. Πολλές από αυτές τις σημασίες επέζησαν στους ίδιους και σε νεότερους 7

Ενοποιητική ή συνδυαστική είναι η θεώρηση της Norde (2009: 15), η οποία υποστηρίζει ότι στην περίπτωση των

μορφημάτων παραγωγής έχουμε συνεργασία και των δύο διαδικασιών: γραμματικοποίηση για τη γένεση του μορφήματος παραγωγής και λεξικοποίηση, εφόσον η συνένωσή του με μία βάση (ονοματική, ρηματική ή άλλη) παράγει σχηματισμούς με περιεχόμενο διαφορετικό των συστατικών μερών. 8

Για τις βαθύτερες ινδοευρωπαϊκές του ρίζες και την πιθανή προέλευσή του από όνομα βλ. Χειλά-Μαρκοπούλου

(2008: 333-334).

184

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

σχηματισμούς, π.χ. η «παράβαση» (κανόνων) στο ελληνιστικό παραποιώ ή στο μεσαιωνικό παραβαφτίζω, και ιδιαίτερα στα νεοελληνικά παρακράτος, παραοικονομία, παραπροϊόν κ.ά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η εξέλιξη μιας ποσοτικής χροιάς του παρα-, η οποία δίνει τα πρώτα δείγματα ήδη στην κλασική περίοδο και προέρχεται από τη βασική σημασία «παραβίαση του μέτρου» με ανιούσα και κατιούσα φορά: έτσι, μαρτυρείται από τον 4ο αι. π.Χ. το παραγεύομαι «γεύομαι λίγο» ή το ελληνιστικό παραψαύω «ψαύω ελαφρώς ή λίγο» αλλά και το παραγηράω «γερνάω υπερβολικά» (LSJ, στα λήμματα). Στη Μεσαιωνική Ελληνική (ΜΕ) σώθηκαν και οι δύο χρήσεις με ισχυρότερη την τάση της πρός τα άνω παραβίασης ή υπερβολής, παραεπαινώ, παραζαλίζομαι (Κριαράς 1969 κ.εξ.), που επιβιώνει στη συνέχεια στη μεταβυζαντινή περίοδο (Καραντζόλα & Γιαννουλοπούλου 2000), για να ενισχυθεί εντυπωσιακά στη ΝΕ (βλ. στη συνέχεια). Στη ΜΕ το σχηματιστικό παρα- παρουσιάζει γενικά διευρυμένη παραγωγικότητα, δεδομένου ότι συνδυάζεται με πολλές γραμματικές κατηγορίες (όνομα, ρήμα, επίθετο, επίρρημα) και δίνει πολλούς νέους σχηματισμούς (παράδικο(ν) «πολύ άδικη πράξη», παρακακομοίρης, παραγαπώ, παραδώ).9 Πέρα από τις επιβιώσεις, εντοπίζονται διαφορές, οι οποίες οφείλονται τόσο στις αναμενόμενες μορφοφωνολογικές και σημασιολογικές εξελίξεις όσο, πιστεύω, και στην παράλληλη έντονη παρουσία του αυτόνομου και περαιτέρω γραμματικοποιούμενου παρά, που λειτουργεί πλέον όχι μόνο ως πρόθεση αλλά και ως συγκριτικός σύνδεσμος.10 Έτσι, η παλαιά συγκριτική σημασία της πρόθεσης υπήρξε η αφετηρία για τις νεότερες σημασίες της «αντίθεσης και της «εναντίωσης», ενώ στην ποσοτική διάσταση του προθηματικού στοιχείου υπερισχύει η έννοια της υπερβολής (παραβραδύνω, παραζηλωτής «αυτός που ζηλεύει πολύ», παραπίσω, και πλεοναστικά παραπρωτύτερα κ.ο.κ.). Εξάλλου, ενδεικτικά της περαιτέρω λεξιλογικής αλλά και γραμματικής αξιοποίησης του παρά αυτή την περίοδο είναι α) ο σχηματισμός νέων συνθετικών συνδεσμικών στοιχείων (εμπρός παρά «πριν να», πρι παρά «πριν να») και β) η χρήση του στις ιδιωματικές εκφράσεις (παρά ποτέ, παρά της ώρας «αμέσως» κ.ά.). Στη ΝΕ το δεσμευμένο παρα- λειτουργεί ως παραγωγικό μόρφημα,11 όχι μόνο ως προρρηματικό σχηματιστικό, με ή χωρίς φωνολογική αλλοίωση (παρέχω αλλά παραέφαγα, βλ. Ράλλη 2007: 116-117), αλλά και ως σχηματιστικό άλλων γραμματικών κατηγοριών (Ralli 2002: 203 και Delveroudi & Vassilaki 1999). Επίσης, διατηρούνται πολλοί παλαιοί σχηματισμοί που ανήκουν κυρίως στη λόγια παρακαταθήκη της γλώσσας με άμεση και 9

Γι’ αυτά και όλα τα υπόλοιπα μεσαιωνικά παραδείγματα της παραγράφου βλ. Κριαράς (1969 κ.εξ., στα λήμματα).

Χειλά-Μαρκοπούλου (2008: 338).

Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986α: 109-110) κάνει λόγο για τρία ομώνυμα προθήματα παρα- επικαλούμενη λόγους

παραδειγματικής κατάταξης και ετυμολογίας.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

185

έμμεση (μέσω και εξωτερικού δανεισμού) πρόσβαση σ’ αυτήν. Η παραγωγικότητά του ενισχύεται ωστόσο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά με νεότευκτους σχηματισμούς (παρατράγουδα, παραστρατώ, παραμονεύω, παραπαιδεία, παραμάσχαλα κ.λπ.) και ιδιαίτερα με το παράδειγμα των ρημάτων που δηλώνουν ό,τι σημαίνει η βάση σε βαθμό υπερβολικό, σημασία γνωστή και διαδεδομένη στη ΜΕ· επιπλέον, όμως, έχει προσλάβει μια έντονα χαρακτηρισμένη πραγματολογική χροιά με υπονοούμενη τη σχολιαστική στάση του υποκειμένου, κυρίως αρνητική ή ειρωνική (παρακάνω, παρατραβώ, παρατρώω και πολλά άλλα).12 Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι σε ορισμένους ρηματικούς και ονοματικούς σχηματισμούς έχει εξασθενήσει σε μεγάλο βαθμό η διαφάνεια ως προς τη σημασία των επιμέρους συστατικών (π.χ. παραλία, παραγωγή, παρατάω), με αποτέλεσμα οι ομιλητές να χρησιμοποιούν τις λέξεις αυτές με περιεχόμενο ενιαίο και με τρόπο αδιαφανή για την προέλευσή τους. Η συνοπτική αυτή ιστορία του παρα- δείχνει την καταρχάς κοινή καταγωγή του με το αδέσμευτο παρά, αφού και τα δύο είναι προϊόντα γραμματικοποίησης και διάσπασης ενός προηγούμενου επιρρηματικού και κατόπιν παραθεματικού στοιχείου, που ανάγεται πιθανότατα σε όνομα. Το μεν αδέσμευτο παρά συνέχισε μια πορεία περαιτέρω γραμματικοποίησης (Χειλά-Μαρκοπούλου 2008), το δε δεσμευμένο ακολουθώντας την οδό της λεξικοποίησης συνδέθηκε από νωρίς ως προθηματικό στοιχείο με βάσεις σταδιακά διευρυνόμενες, που έδωσαν ένα πολύ μεγάλο αριθμό νέων λεξικών μονάδων σε κάθε φάση της Ελληνικής. Σε όλη την πορεία της γλώσσας θα πρέπει να υπογραμμιστεί η σταθερή παράλληλη παρουσία και των δύο σε ρόλους διακριτούς, με τις εκάστοτε αναμενόμενες βέβαια για κάθε εποχή σημασιακές και μορφοφωνολογικές διαφορές. 3.2. Η περίπτωση του -ποιώ Το -ποιώ θα μπορούσε να θεωρηθεί τυπική περίπτωση στοιχείου που είναι αποτέλεσμα γραμματικοποίησης. Πράγματι ενώ προέρχεται από πλήρη λεξική μονάδα (από το αρχ. ελλην. ρήμα ποιώ), στη ΝΕ λειτουργεί ως επίθημα παραγωγής νέων λέξεων, με μεγάλη μάλιστα παραγωγική ισχύ.13 Καθώς ένας διεξοδικός διαχρονικός έλεγχος του -ποιώ στο πλαίσιο αυτής της μελέτης θα ήταν ανέφικτος, θα περιοριστώ σε ορισμένες μόνο χρήσιμες επισημάνσεις, οι οποίες εξυπηρετούν τον στόχο που έθεσα εξαρχής. 12

Για τον εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό αυτών των ρημάτων βλ. την ειδική καταχώρηση στο Μπαμπινιώτης (1998,

λήμμα παρα-). 13

Βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986β) για μια διεξοδική, συγχρονική κυρίως, προσέγγιση του -ποιώ στη ΝΕ, στην

οποία πολλά στοιχεία παραπέμπουν, χωρίς να ονομάζονται, σε διαχρονικές διαδικασίες που περιλαμβάνονται στα κριτήρια γραμματικοποίησης.

186

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Η πρώτη επισήμανση για το -ποιώ αφορά τη μη απότομη μετάβαση από τη λεξική μονάδα, από την οποία προέρχεται, στο αποκλειστικά μορφολογικό εργαλείο που κατέληξε να είναι στη ΝΕ, καθώς, αντίθετα με το παρα-, δεν επιβίωσε το ομόηχό του αυτόνομο ρήμα προέλευσης. Η εξέλιξη ήταν σταδιακή και για ένα μεγάλο διάστημα μάλιστα το -ποιώ λειτούργησε ανταγωνιστικά προς άλλα μορφήματα παραγωγής,14 ιδιαίτερα προς το προθηματικό εκ-. Στην αρχαιότητα, το -ποιώ σε αντίθεση με το παρα-, που έχει δώσει τα πρώτα δείγματα σχηματιστικού ήδη στον Όμηρο, λειτουργεί ως μόρφημα παραγωγής νέων ρημάτων, ουσιαστικά κατά την κλασική περίοδο. Σε πρώτο έλεγχο βρέθηκαν 270 περίπου ρήματα, τα οποία προήλθαν από την συγκόλλησή του σε ονοματική κυρίως βάση: αγαθοποιώ, τελειοποιώ, ειδωλοποιώ, παιδοποιώ κ.ά. (βλ. Kretschmer & Locker 1977).15 Δεν ισχύει το ίδιο για ονοματικά παράγωγα σε -ποιός και -ποίησις, για τα οποία οι μαρτυρίες είναι από λίγες έως ελάχιστες. Στην ελληνιστική φάση το -ποιώ δίνει και νέους ρηματικούς σχηματισμούς, οι οποίοι περιλαμβάνουν ως βάση και ονόματα καθημερινής χρήσης, πράγμα που δηλώνει ότι το φαινόμενο πρέπει να είχε καθιερωθεί και στον καθημερινό λόγο (π.χ. αλευροποιώ, καθαροποιώ, οινοποιώ, σιτοποιώ κ.ά.). Παράλληλα ανιχνεύονται και αρκετά ονοματικά παράγωγα σε -ποιός και -ποιία (χαρτοποιός, τοξοποιός, μαχαιροποιός, οδοποιία, οπλοποιία κ.ά.). (Βλ. LSJ, στα λήμματα). Στη ΜΕ αξίζει να παρατηρηθούν τα εξής: το δεσμευμένο -ποιώ συνυπάρχει με το ανεξάρτητο ρήμα ποιώ, το οποίο εξακολουθεί να χρησιμοποιείται με διάφορες μορφοφωνολογικές αποκλίσεις και νέες σημασίες που προστίθενται στις παλαιές, μερικές από τις οποίες μάλιστα, π.χ. «είμαι», «διατελώ», δείχνουν βαθμό αφαίρεσης και υποχώρησης του αρχικού πιο συγκεκριμένου περιεχομένου του ρήματος. Ωστόσο, η χρήση του -ποιώ ως σχηματιστικού επιθήματος, αν κρίνουμε από τον μικρό αριθμό των σωζόμενων λημμάτων (θεοποιώ, ορθοποιώ, οψοποιώ, θρασοποιώ, μεταξύ άλλων), ήταν περιορισμένη. Αυτό είναι δυνατό να οφείλεται σε ποικίλους λόγους, ένας από τους οποίους θα μπορούσε να είναι η τάση αναλυτικής απόδοσης της σημασίας με το συγκεκριμένο ρήμα (έναντι της πιο συνθετικής μέσω της παραγωγής), πράγμα που ισχύει, αν λάβουμε υπόψη τον μεγάλο αριθμό περιφράσεων ή πάγιων εκφράσεων με το (ημιβοηθητικό) ποιώ. Οι 14

Το αν πρέπει να γίνεται λόγος εδώ για σύνθεση ή παραγωγή, είναι ένα ακόμη σημείο αμφισβήτησης, καθώς πολλοί

εκτιμούν ότι προθήματα ή επιθήματα που έχουν λεξική προέλευση περνούν από τη διαδικασία σύνθεσης πριν καταλήξουν ως μορφήματα παραγωγής. Αλλά αυτό είναι ένα θεωρητικό πρόβλημα που αφορά κατά κύριο λόγο τους μορφολόγους. 15

Από αυτά ένας μικρός αριθμός περιλαμβάνει σύνθετους (ή παράγωγους) σχηματισμούς που δεν πρέπει να

συνυπολογίζονται στα παραγόμενα μέσω του -ποιώ ρήματα, καθώς ο ρόλος του εδώ είναι ρόλος βάσης (ή κεφαλής), η οποία σχηματίζει νέα λέξη με τη βοήθεια μιας απλής ή σύνθετης πρόθεσης: π.χ. παρα-ποιώ, εμπερι-ποιώ, εκ-ποιώ, κ.λπ.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

187

εκφράσεις αυτές δείχνουν μεγάλη απώλεια της λεξικής αυτονομίας του: ποιώ [αγανάκτησιν, αναλογίας, άργητα, βεντέττα, ψήφους, κ.ο.κ.] (βλ. Κριαράς 1969 κ.εξ., στο λήμμα).16 Στη ΝΕ το αδέσμευτο ποιώ έχει ουσιαστικά χαθεί, ενώ το δεσμευμένο -ποιώ όχι μόνο διατηρεί την παραγωγική του δύναμη αλλά και την ενισχύει με τη διεύρυνση των θεματικών βάσεων και μάλιστα ως προς το χαρακτηριστικό [±λόγιο] (μεγιστοποιώ αλλά και τσιμεντοποιώ), με την ενεργοποίηση συναφών επιθημά-των, -ποίηση,17 -ποιός, -ποιητικός κ.ά., καθώς και με την προσθήκη πολλών νέων λέξεων παραγόμενων και μέσω εξωτερικού δανεισμού (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986β: 52-53). Αξιομνημόνευτα από τη μελέτη της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη είναι δύο ακόμη στοιχεία: α) ο προβληματισμός για τη φύση του νεοελληνικού -ποιώ: επίθημα ή σύμφυμα (confixe). Η συγγραφέας, επικαλούμενη το σημασιολογικό του περιεχόμενο, επιλέγει το δεύτερο υιοθετώντας τη λειτουργική άποψη του Martinet, και β) η αναφορά στην ανταγωνιστικότητα του -ποιώ έναντι του προθηματικού εκ- (ελληνοποιώ vs. εξελληνίζω) και τα επιχειρήματα για την προφανή κατίσχυσή του.18 Η ανταγωνιστικότητα των δύο παραγωγικών μορφημάτων παραπέμπει στη γενικότερα προβλεπόμενη ανάπτυξη των ποικιλιών που προέρχονται από τον σταδιακό χαρακτήρα της γραμματικοποίησης και από την ιδιότητα να συνυπάρχουν παλαιές και νέες δομές. Η τελική επιλογή της γλώσσας (που καθορίζει και την τύχη των ανταγωνιστικών μορφών) εξαρτάται από πολλούς ενδο- και εξωγλωσσικούς παράγοντες, που δεν είναι πάντα προβλέψιμοι.19

Αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια εποχή πολυάριθμες είναι και οι περιφράσεις του (περίπου) συνώνυμου ρήματος

κά(μ)νω. Εξυπακούεται ότι ένας συγκριτικός έλεγχος αυτών των περιφράσεων θα βοηθούσε στην ορθότερη αξιολόγηση και των ανταγωνιστικών χρήσεων των δύο ρημάτων από εκείνη την εποχή μέχρι την τέλεια υποχώρηση του ποιώ στη ΝΕ. 17

Η περίπτωση της μεγάλης ενεργοποίησης του επιθήματος αυτού και μέσω των γαλλικών και αγγλικών δανείων

καθώς και η πιο προχωρημένη εξασθένηση της σημασίας του έναντι του -ποιώ θα άξιζε τον κόπο να μελετηθούν από την άποψη του ρόλου της επαφής των γλωσσών στη γραμματικοποίηση. Ευχαριστώ τον Θ. Μαρκόπουλο γι’ αυτή την επισήμανση. 18

Φυσικά, στην πληρέστερη ερμηνεία της ανταγωνιστικής σχέσης εκ- και -ποιώ, η οποία, με κριτήρια συγχρονικά,

τεκμηριώνεται πολύ πειστικά από την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986β: 58-65), θα βοηθούσε, πιστεύουμε, και ο διαχρονικός συγκριτικός έλεγχος των δύο. 19

Το αποτέλεσμα από την ανταγωνιστικότητα των ποικιλιών έχει συνδεθεί ακόμη και με ‘γλωσσογενετικές’ ιδιότητες

της γλώσσας ανάλογες με τους δαρβινικούς κανόνες επιλογής και προσαρμογής στην εξέλιξη των ειδών. Βλ. σχετικά Lindsay (2012: 192-203).

188

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Συνοψίζοντας, παρατηρούμε ότι η προέλευση του -ποιώ συνιστά τυπική περίπτωση γραμματικοποίησης, που κατέληξε πολύ νωρίς, μετά από τη διάσπαση του ανεξάρτητου ρήματος ποιώ, στη συνύπαρξη, για μακρό χρονικό διάστημα, και των δύο. Επίσης η χρήση του ποιώ ως ημιβοηθητικού ρήματος σε πολλές περιφράσεις και ιδιωματικές εκφράσεις ήδη από την κλασική εποχή (Horrocks 2010: 41) δείχνει παράλληλες χρήσεις και τάσεις ενός και του αυτού στοιχείου τόσο προς τη γραμματική όσο και προς το λεξικό της γλώσσας. Η παράλληλη μετατροπή του σε επίθημα, το οποίο χρησιμοποιήθηκε σε όλες τις φάσεις της Ελληνικής – αν και όχι ισοδύναμα - εξυπηρέτησε οικονομικά τις ανάγκες δημιουργίας νέων λεξικών μονάδων. Ότι η παρουσία του σε ρόλο αποκλειστικά επιθήματος στη ΝΕ είναι ενισχυμένη, προκύπτει όχι μόνο από την αυξημένη παραγωγικότητά του αλλά και από τον εντοπισμό αδιαφάνειας σε αρκετούς σχηματισμούς,20 πράγμα που σημαίνει προχωρημένο βαθμό λεξικοποίησης. Υπάρχει ωστόσο και ένα στοιχείο, που δημιουργεί ερωτηματικά για την τελική εκτίμηση της διαδικασίας ή των διαδικασιών με τις οποίες θα έπρεπε να ερμηνευτεί η εξέλιξη του -ποιώ και αυτό είναι ο μεταβιβαστικός χαρακτήρας (λόγω προφανώς της αρχικής του σημασίας) που προσδίδει σε πολλά από τα παραγόμενα ρήματα (π.χ. ευαισθητοποιώ, νομιμοποιώ, ελληνοποιώ κ.ο.κ.), πράγμα που θα απέδιδε λογικά στο -ποιώ μεγαλύτερο βαθμό γραμματικότητας. Ακόμη και έτσι, όμως, δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς εύκολα τη σχέση του και με τη λεξικοποίηση. 4. Συμπεράσματα Από αυτή την αδρομερή ιστορική θεώρηση των παρα- και -ποιώ τα συμπεράσματα που προκύπτουν ως προς τη σχέση γραμματικοποίησης και λεξικοποίησης είναι τα εξής: α) Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν λόγοι που θα μπορούσαν να συνηγορήσουν για τη σύνδεσή τους τόσο με τη διαδικασία της γραμματικοποίησης (προέλευση από λεξικά στοιχεία, σταδιακή γραμματική μετάλλαξη, διεύρυνση του πεδίου χρήσης, απώλεια της αρχικής λεξικής σημασίας και τάσεις γενίκευσης της σημασίας, ιδιαίτερα στην περίπτωση του -ποιώ)21 όσο και με τη διαδικασία της λεξικοποίησης (και τα δύο σχηματιστικά χρησιμοποιούνται ως μέσα δημιουργίας νέων λεξικών μονάδων συμβάλλοντας μάλιστα στο σημασιολογικό περιεχόμενό τους). Υπάρχουν ωστόσο και διαφορές: το -ποιώ, σε 20

Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη επισημαίνει (1986β: 61-62) αρκετά παράγωγα του -ποιώ, στα οποία «έχει διασαλευτεί η

σημασιολογική συνάφεια, π.χ. αξιοποιώ, χρησιμοποιώ, τακτοποιώ, υλοποιώ κ.ο.κ.». 21

Έχω επιφυλάξεις αν, όπως υποστηρίζουν οι Brinton & Traugott (2005: 110), η σημασιολογική αποδυνάμωση αφορά

μόνο τη γραμματικοποίηση. Στη συγχρονία της ΝΕ, τόσο το παρά- όσο και το -ποιώ, τα οποία θεωρώ ότι είναι σε φάση λεξικοποίησης, εμφανίζονται με αποδυναμωμένο περιεχόμενο.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

189

αντίθεση με το παρα-, προκαλεί αλλαγή γραμματικής κατηγορίας της βάσης (ουσιαστικό  ρήμα, επίθετο  ρήμα, κ.λπ.), πράγμα το οποίο, σύμφωνα με τους Brinton & Traugott (2005: 110, 129), συνιστά χαρακτηριστικό μόνο ενός γραμματικοποιημένου στοιχείου. Επίσης, το -ποιώ, όπως προανέφερα, μπορεί να θεωρηθεί φορέας μεταβιβαστικότητας. Αυτά όμως, θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς, είναι χαρακτηριστικά μόνο του επιθήματος και όχι ολόκληρης της παραγόμενης μονάδας. Επομένως, σε μια συνολική θεώρηση της πορείας τους, θα λέγαμε ότι τα δύο μορφήματα ανάγονται σε αρχικές λεξικές μονάδες που σταδιακά εξελίχθηκαν σε εργαλεία παραγωγής, μετά από διάσπαση, με αποτέλεσμα σε όλη την ιστορική διαδρομή να συνυπάρχουν (ιδιαίτερα στην περίπτωση του παρα-) με το έτερο σκέλος της διάσπασης. Άρα και για τα δύο μπορεί να υποστηριχθεί μια αρχική διαδικασία γραμματικοποίησης που δεν ολοκληρώνεται. Από την άλλη πλευρά, η συμμετοχή τους στην παραγωγή νέων λεξικών μονάδων είναι δείγμα λεξικοποίησης, η οποία, όπως φαίνεται και από τις δύο περιπτώσεις, μπορεί να ξεκινά και από ενδιάμεσα στάδια γραμματικοποίησης των μονάδων και όχι υποχρεωτικά μετά την ολοκλήρωσή της, άποψη που έχει υποστηρίξει στο παρελθόν η Giacalone-Ramat (1998). β) Και τα δύο εμφανίζουν διαφόρους βαθμούς λεξικοποίησης σε κάθε φάση της γλώσσας: για το παρα- ειδικότερα, πιστεύω, μπορεί να υποστηριχθεί ότι διατήρησε περισσότερο τη διαφάνειά του λόγω ίσως και της παράλληλης παρουσίας του αδέσμευτου παρά μέχρι και τη συγχρονία της ΝΕ. γ) Η ιστορία των παρα- και -ποιώ επιβεβαιώνει την παρατήρηση του Lehmann (2002b: 16) ότι η λεξική μεταβολή είναι πολύ πιο εφήμερη από τη γραμματική, καθώς πολλοί παράγωγοι ονοματικοί και ρηματικοί σχηματισμοί προηγούμενων εποχών και των δύο σχηματιστικών δεν επιβιώνουν. δ) Επίσης, η ίδια ιστορία ενισχύει την άποψη που υποστηρίζει ότι γραμματικοποίηση και λεξικοποίηση είναι μεν διακριτές διαδικασίες αλλά στις περιπτώσεις των παραγωγικών προσφυμάτων φαίνεται ότι δρουν συμπληρωματικά και διαδοχικά (βλ., μεταξύ άλλων, Giacalone-Ramat 1998: 121, Trips 2009: 246, Norde 2009: 15-16). ε) Και από τα δύο ελληνικά παραδείγματα προκύπτει το ερώτημα, αν στις περιπτώσεις διάσπασης, η μονάδα που μπαίνει σε διαδικασία λεξικοποίησης δέχεται επιρροές από τη σημασιολογική και συντακτική συμπεριφορά της συνυπάρχουσας ομόφωνης συγγενούς λεξικής ή γραμματικής μονάδας. στ) Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι τα στοιχεία που σταδιακά γραμματικοποιούνται μπορούν να είναι διαθέσιμα για διάσπαση και πολλαπλή εκμετάλλευση από τη γλώσσα τόσο για τον γραμματικό μηχανισμό όσο και για την ανανέωση του λεξικού της αποθεματικού.

190

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Brinton, Laurel & Elisabeth Closs Traugott. 2005. Lexicalization and language change. Cambridge: Cambridge University Press. Delveroudi, Rea & Sophie Vassilaki. 1999. Préfixes d’intensité en grec moderne: para-, kata-, poly- et olo-. In Les opérations de détermination: Quantification, qualification: Αctes du colloque de linguistique des 27 et 28 mars 1998 organisé à l'UFE d'Etudes Anglophones de l’Université de Paris 7 - Denis Diderot, ed. by Alain Deschamps & Jacqueline Guillemin-Flescher, 149-167. Paris: Ophrys. Fischer, Olga. 2011. Grammaticalization as analogically driven change? In The Oxford handbook of grammaticalization, ed. by Heiko Narrog & Bernd Heine, 31-42. Oxford: Oxford University Press. Giacalone Ramat, Anna. 1998. Testing the boundaries of grammaticalization. In The limits of grammaticalization, ed. by Anna Giacalone Ramat & Paul Hopper, 107-127. Amsterdam: John Benjamins. Giacalone Ramat, Anna & Hopper, Paul. 1998. Introduction. In The limits of grammaticalization, ed. by Anna Giacalone Ramat & Paul Hopper, 1-11. Amsterdam: John Benjamins. Haspelmath, Martin. 1998. Does grammaticalization need reanalysis? Studies in Language 22: 315-351. Heine, Bernd. 2002. On the role of context in grammaticalization. In New reflections on grammaticalization, ed. by Ilse Wischer & Gabriele Diewald, 83-101. Amsterdam: John Benjamins. Heine, Bernd. 2003. Grammaticalization. In The handbook of historical linguistics, ed. by Brian Joseph & Richard Janda, 575-601. Oxford: Blackwell. Heine, Bernd & Tania Kuteva. 2002. World lexicon of grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press. Heine, Bernd & Tania Kuteva. 2005. Language contact and grammatical change. Cambridge: Cambridge University Press. Himmelmann, Nikolaus. 2004. Lexicalization and grammaticalization: Opposite or orthogonal? In What makes grammaticalization? A look from its fringes and its components, ed. by Walter Bisang, Nikolaus Himmelmann & Björn Wiemer, 21-42. Berlin: Mouton de Gruyter. Hopper, Paul & Elisabeth Closs Traugott. 1993/2003. Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press [2nd edition]. Horrocks, Geoffrey. 2010. Greek. A history of the language and its speakers. West Sussex: Wiley-Blackwell [2nd edition]. Joseph, Brian. 2011. Grammaticalization: A general critique. In The Oxford handbook of grammaticalization, ed. by Heiko Narrog & Bernd Heine, 193-208. Oxford: Oxford University Press. Kretschmer, Paul & Ernst Locker. 1944/1977. Rückläufiges Wörterbuch der griechischen Sprache. Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht. Kuryłowicz, Jerzy. 1975. Esquisses linguistiques II. München: Wilhelm Fink.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

191

Lehmann, Christian. 1985. Synchronic variation and linguistic change. Lingua e Stile 20: 303-318. Lehmann, Christian. 2002a. Thoughts on grammaticalization. Erfurt: Arbeitspapiere des Seminars für Sprachwissenschaft der Universität Erfurt. Second revised edition. Lehmann, Christian. 2002b. New reflections on grammaticalization and lexicalization. In New reflections on grammaticalization, ed. by Ilse Wischer & Gabriele Diewald, 1-18. Amsterdam: John Benjamins. LSJ: Liddell, Henry, Scott, Robert & Jones, Henry 1996. A Greek English lexicon. With a revised supplement. Oxford: Clarendon Press. Lightfoot, Douglas. 2011. Grammaticalization and lexicalization. In The handbook of grammaticalization, ed. by Heiko Narrog & Bernd Heine, 438-449. Oxford: Oxford University Press. Lindsay, Marc. 2012. Rival suffixes: Synonymy competition and the emergence of productivity. In Morphology and the architecture of the grammar. In Proceedings of the 8th Mediterranean Morphology Meeting, ed. by Angela Ralli, Geert Booij, Sergio Scalise & Athanasios Karasimos, 192-203. University of Patras. [URL: http://morbo.lingue.unibo.it/mmm] Mendez Dosuna, Julián. 1997. Fusion, fission and relevance in language change: De-univerbation in Greek verb morphology. Studies in Language 21: 577-612. Moreno Cabrera, Juan. 1998. On the relationships between grammaticalization and lexicalization. In The limits of grammaticalization, ed. by Anna Giacalone Ramat & Paul Hopper, 211-227. Amsterdam: John Benjamins. Narrog, Heiko & Heine, Bernd (eds.). 2011. The handbook of grammaticalization. Oxford: Oxford University Press. Norde, Muriel. 2009. Degrammaticalization. Oxford: Oxford University Press. Ralli, Angela. 2002. Prefixation vs. compounding. The case of kse-, para-, ksana-. In Recherches en linguistique grecque II. Actes du 5e Colloque international de linguistique grecque, Sorbonne 13-15 Septembre 2001, ed. by Christos Clairis, 203-206. Paris: L’Harmattan. Schwyzer, Eduard. 1950/2002. Η σύνταξη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Μετάφραση από το πρωτότυπο (Syntax und syntaktische Stilistik) από Γεώργιο Παπατσίμπα & Παύλο Χαιρόπουλο. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα. Traugott, Elisabeth Closs. 2010. Grammaticalization. In Historical pragmatics, ed. by Andreas Jucker & Irma Taatvitsainen, 97-126. Berlin: Mouton de Gruyter. Trips, Carola. 2009. Lexical semantics and diachronic morphology: The development of -hood, -dom and -ship in the history of English. Linguistische Arbeiten 527. Tübingen: Max Niemeyer. Wischer, Ilse. 2011. Grammaticalization and word formation. In The Oxford handbook of grammaticalization, ed. by Heiko Narrog & Bernd Heine, 356-364. Oxford: Oxford University Press. Wischer, Ilse & Gabriele Diewald (eds.). 2002. New reflections on grammaticalization. Proceedings from the International Symposium on Grammaticalization, 17-19 June, 1999, Potsdam. Amsterdam: John Benjamins.

192

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 1986α. Η νεολογία στην Κοινή Νεοελληνική. Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Παράρτημα αρ. 65. Θεσσαλονίκη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 1986β. Η φύση και η παραγωγικότητα του σχηματιστικού στοιχείου -ποιώ. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 7: 49-70. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Δημελά, Ελεονώρα-Διονυσία. 2010. Η προθηματοποίηση στις νεοελληνικές διαλέκτους. Συγχρονική και διαχρονική προσέγγιση. Διδ. διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα. Καραντζόλα, Ελένη & Γιαννούλα Γιαννουλοπούλου. 2000. Σημασιολογικά στοιχεία για τη σύνθεση και την παραγωγή στην πρώιμη νεοελληνική. Α΄ Σύνθεση με προθέσεις. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 20, 193-202. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Κριαράς, Εμμανουήλ. 1969 και εξής. Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. 1998. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Ξυδόπουλος, Γιώργος. 2008. Λεξικολογία. Εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Ράλλη, Αγγελική. 2005. Μορφολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Ράλλη, Αγγελική. 2007. Η σύνθεση των λέξεων. Διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Χειλά-Μαρκοπούλου,

Δέσποινα.

2006.

Γραμματικοποίηση.

Παλαιότερες

τάσεις

και

σύγχρονοι

προβληματισμοί. Στο Ευεργεσίη. Τόμος χαριστήριος στον Παναγιώτη Κοντό, επιμ. Ιωάννης Προμπονά & Πάνος Βαλαβάνης, 195-204. Αθήνα. Χειλά-Μαρκοπούλου, Δέσποινα. 2008. Από την εξέλιξη των γραμματικών κατηγοριών: η περίπτωση του συγκριτικού παρά. Στο γλώσσης χάριν. Τόμος αφιερωμένος από τον Τομέα Γλωσσολογίας στον καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη, επιμ. Αμαλία Μόζερ, Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού, Χριστόφορο Χαραλαμπάκη & Δέσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου, 332-345. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

193

194

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

195

Μέρος Τρίτο Πληροφορική Γλωσσολογία

196

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Flexion des noms composes: Principes de codage Michel Mathieu-Colas (LDI, UMR 7187, Université Paris 13 – CNRS)

Pour Anna Anastassiadis, avec mon amitié et mon admiration

Résumé Le traitement automatique des langues exige une description aussi précise que possible des noms composés. Dans ce but, nous avons élaboré pour le français un système de codage permettant de générer, à partir de la liste des lemmes (plus de 100 000 unités actuellement recensées), tous les pluriels correspondants. Ce modèle prend en compte la diversité des structures – plusieurs centaines de types morphologiques – et la complexité de certains schémas flexionnels, notamment pour les mots à trait d’union (des FRANCScomtois mais des FRANC-comtoises, des arrière-GRAND-mères ou des arrière-GRANDS-mères). Le système proposé ici se veut suffisamment flexible pour pouvoir prendre en charge tous les cas de figure. Mots-clés: noms composés (français), orthographe française, morphologie (du français) , mise au pluriel , TAL Avertissement. – Il ne sera pas fait de différence, ici, entre les diverses appellations des séquences figées : noms composés, locutions nominales, noms polylexicaux, lexies composées et lexies complexes (Pottier), synapsies (Benveniste), etc. On conviendra de parler de « composés » dans un sens indifférencié pour désigner tous les syntagmes qui comportent, à quelque titre que ce soit, une part de figement. 1. Introduction Considérant que le TAL exige une reconnaissance précise de toutes les formes lexicales, nous avons élaboré une ressource linguistique aussi rigoureuse que possible et de large couverture. La description, naturellement, a commencé par les formes simples du français — soit, en comptabilisant toutes les formes fléchies, environ 500 000 graphies

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

197

correspondant à plus de 760 000 valeurs. Le dictionnaire ainsi conçu, MORFETIK, est maintenant opérationnel et associe les données de base (sous forme de tables), un moteur de flexion, des interfaces de consultation et d’interrogation et un ensemble d’outils permettant la maintenance et l’exploitation des ressources (Mathieu-Colas 2009, Buvet et al. 2009). Le même travail devait être entrepris pour les séquences figées, quel que soit le degré de figement (Gross 1996). Aucun traitement informatisé n’est concevable si les unités complexes ne sont pas clairement identifiées, ce qui suppose un recensement très large et une description minutieuse. Nous avons donc élaboré, selon les mêmes principes que pour les mots simples, un dictionnaire des noms et des adjectifs « composés ». Ont été identifiés, d’ores et déjà, plus de 100.000 substantifs et plusieurs milliers d’adjectifs. La formalisation des tables est en voie d’achèvement.1 Nous détaillons dans cette étude les particularités liées à la flexion des noms composés, et plus précisément les principes de codage qui ont été adoptés pour pouvoir générer automatiquement, à partir de la liste des lemmes, toutes les formes fléchies correspondantes. La tâche, a priori, n’était pas évidente, compte tenu de la diversité des formes (plus de 700 types morphologiques).2 Il fallait compter aussi avec la complexité de certains schémas flexionnels, notamment pour les mots à trait d’union (FRANCS-comtois mais FRANC-comtoises, arrière-GRAND-mères ou arrière-GRANDS-mères) (Catach 1981, MathieuColas 1994). Nous n’avons pu y parvenir qu’en adoptant un système suffisamment flexible pour pouvoir prendre en charge tous les cas de figure. C’est ce système que nous présentons ici. Le codage morphologique des noms composés repose sur les mêmes principes fondamentaux que celui des noms simples, mais la complexité des formes implique un certain nombre d’ajustements. La table des lemmes se présente ainsi :

La description des composés, comme celle des mots simples, est le résultat de recherches menées depuis une

vingtaine d’années au sein des laboratoires LLI et LDI. Le travail a consisté, d’une part, à recenser les unités complexes, d’autre part, à élaborer, sur le plan méthodologique, le système de description morphologique. 2

Voir Mathieu-Colas (1996).

198

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

nom

catgram f1

abaisse-langue abaisse-

flexT

type

flextot

00;01

paupière abandon de soi abandon

nms

du nms

domicile conjugal à-bas

abat-jour

abat-son

00;01

abat-sons

+01/////

abattement à la nm

base abat-vent

00;01

abat-voix

abbaye

de nfs

monte-à-regret abbaye

en nf

+01/////

+00//01///

commande abcès

sous- nm

phrénique Tableau 1: Présentation de la table des lemmes

Comme pour les mots simples, les substantifs n’ont pas été fléchis en genre, contrairement aux dictionnaires du LADL. On ne trouve donc dans la nomenclature que des noms masculins et des noms féminins.3 Ils sont codés de cette façon, dans le champ « catgram » :

Rappelons les raisons théoriques et pratiques de ce choix méthodologique. Nous avions dans un premier temps, à

l’instar du LADL, regroupé sous des entrées communes les noms à double genre, en intégrant les marques de genre dans les codes de flexion ; cf. Courtois (1990) et Silbertztein (1990). Ce choix impliquait une prise en compte des emplois : maître, esse, n. ; maître, nm ; maîtresse, nf. Mais ce traitement présente, dans le détail, de très nombreuses difficultés d’application. En outre, du point de vue théorique, le genre n’a pas le même statut pour les noms et les adjectifs (cf. Mel’čuk 2000). Nous proposons, en conséquence, d’adopter des entrées purement morphologiques (à genre fixe) et de traiter les relations de genre, compte tenu de leur complexité, dans un module spécifique.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

199

(1)

nm nom masculin (flexion) nms nom masculin singulier nmp nom masculin pluriel

nf nfs nfp

nom féminin (flexion) nom féminin singulier nom féminin pluriel

A quoi s’ajoute le code np pour bonnes / petites / vieilles / méchantes gens, dont le fonctionnement en genre est très particulier. Cela étant établi, il convient de décrire de manière précise le codage des flexions. Celles-ci peuvent relever de trois types : 0 (absence de flexion), T (flexion terminale) et I (flexion interne). 2. Type 0 (absence de flexion) Certains noms peuvent être considérés comme figés en nombre (singulier ou pluriel obligatoire), d’où l’absence de code flexionnel : (2)

bien-être conscience de soi beaux-parents fines herbes

nms nfs nmp nfp

3. Type T (flexions terminales) Les mots de cette catégorie peuvent se rencontrer au singulier ou au pluriel, mais leur flexion fonctionne comme celle des mots simples : - invariabilité : (3)

un/des laissez-passer, une/des pin up - ou flexion terminale :

(4)

un sous-total, des sous-totaUX une demi-heure, des demi-heureS

Les codes sont indiqués dans le champ « flexT ». Le système de codage est le même que pour les mots simples, à l’exception de quelques formes qui ne se rencontrent qu’en composition :

200

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(5)

28 29

-f -fe

> >

-ves -ves

ice-shelF, ice-shelVES jack-kniFE, jack-kniVES

(Voir en annexe la table des codes de flexion nominale, complétée pour les besoins de la composition.) En cas de variantes, les différents codes sont séparés par des points-virgules : (6)

un après-ski un après-match un cross-country

des après-ski ou après-skiS des après-matchS ou après-matchES des cross-country, cross-countryS ou cross-countrIES

nom

catgram flexT

type

laissez-passer

pin-up

sous-total

demi-heure

ice-shelf

jack-knife

après-ski

00;01

après-match

01;25

cross-country

00;01;27

00;01 01;25 00;01;27

Tableau 2: Exemple de présentation des données

4. Type I (flexions internes) La description est ici plus complexe, dans la mesure où les noms correspondants peuvent avoir une ou plusieurs flexions internes : (7)

assiette à soupe artiste peintre film interdit aux moins de dix-huit ans conseiller prud’homal passage à niveau non gardé arrière-grand-père

assietteS à soupe artisteS peintreS filmS interditS aux moins de dix-huit ans conseillerS prud’homaUX passageS à niveau non gardéS arrière-grandS-pèreS

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

201

En conséquence, nous distribuons les codes sur plusieurs champs (f1 à f6) correspondant aux éléments constitutifs du composé : nom

assiette à soupe

artiste peintre

01 01

film interdit aux moins de dix-huit ans

01 01

conseiller prud’homal

passage à niveau non gardé

arrière-grand-père

f4 f5

f6 type

I 01

01 01

I I

Tableau 3: Distribution des codes

Les éléments sont identifiés séquentiellement, en tenant compte des séparateurs suivants : espace, trait d’union (ex. arrière-grand-père) et apostrophe (ex. conseiller prud’homal). Les codes sont indépendants de la nature morphologique des éléments. S’agissant de la gestion des variantes flexionnelles, plusieurs cas peuvent se présenter : a) Un même élément peut donner lieu à deux flexions distinctes : (8)

match aller double scotch

matchS ou matchES aller doubleS scotchS ou scotchES

Comme pour les flexions terminales, ces variantes sont séparées par des pointsvirgules : nom

match aller

01;25

double scotch 01

type I

01;25 I

Tableau 4: Variantes des flexions

b) Un même élément peut être fléchi ou non fléchi : (9)

ingénieur-conseil piano demi-queue haricot vert sans fil

ingénieurS- conseil(S) pianoS demi- queue(S) haricotS vertS sans fil(S)

202

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Les éléments facultatifs sont mis entre parenthèses : nom

ingénieur-conseil

01 (01)

piano demi-queue

type I

(01)

haricot vert sans fil 01 01

I (01) I

Tableau 5: éléments facultatifs

c) Quand il y a plusieurs parenthèses sur une même ligne, elles sont solidaires : nom

chaussure à talon haut

type

(01) (01) I

périphérique entrée-sortie 01 (01) (01)

Tableau 6 : Paranthèses multiples

Ce codage correspond aux pluriels : chaussures à talon haut ou talons hauts (mais ni *talon hauts ni *talons haut) ; périphériques entrée-sortie ou entrées-sorties (mais ni *entréesorties ni *entrées-sortie). d) Lorsqu’une des variantes correspond à une flexion terminale, le codage est mixte. Voir le paragraphe suivant. 5. Type T+I (flexions internes et terminales) Une même unité peut relever simultanément des deux types de flexion : SINGULIER

FLEXIONS TERMINALES

FLEXIONS INTERNES

fier-à-bras

fierS-à-bras

ampli-tuner

ampli-tunerS

ampliS-tunerS

social-démocrate

social-démocrateS

sociAUX-démocrateS

aller et retour

allerS et retourS

arrière-grand-mère

arrière-grand-mèreS

arrière-grandS-mèreS

Tableau 7: Flexions internes et terminales

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

203

Nous associons dans ce cas les deux représentations : nom

flexT f1

type

fier-à-bras

T+I

ampli-tuner

01 01

T+I

social-démocrate

03 01

T+I

aller et retour

01 T+I

arrière-grand-mère 01

01 01 T+I

Tableau 8: Types de représentations

Ce système permet de prendre en charge certaines flexions complexes. En voici 3 exemples, avec les codages correspondants : SINGULIER

FLEXIONS TERMINALES FLEXIONS INTERNES

fest-noz

festou-noz festoù-noz

reine-claude

reineS-claude

reine-claudeS

reineS-claudeS

surprise-party surprise-partyS

surpriseS-partyS

surprise-partIES

surpriseS-partIES

Tableau 9: Exemple de codages

nom

flexT f1

fest-noz

reine-claude

00;01 01

A9;AA

surprise-party 01;27 01

type T+I

(01)

T+I

01;27 T+I

Tableau 10: Types de représentations

6. Les composés NAdj et N de N Le codage des noms de type NAdj (nom + adjectif) ou N de N (nom + de + nom), qui représentent à eux seuls plus des deux tiers des composés, s’inscrit aisément dans le format proposé.

204

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

6.1 Composés NAdj Les singuliers et les pluriels obligatoires ne comportent pas de code de flexion : mot

catgram

type

air comprimé

nms

acuité visuelle

nfs

abords immédiats

nmp

affaires courantes

nfp

Tableau 11: Les composés NAdj

Tous les autres relèvent du type « I » (flexion interne : f1 + f2), même en cas d’invariabilité de l’un des éléments (code « 00 » : voir infra, 7.1) : mot

catgram

type

colis exprès

abcès dentaire

angle obtus

angle aigu

anneau nasal

01;03

bail commercial

Tableau 12: Type I de flexion

A noter le cas exceptionnel de droit commun (« condamné de droit commun »), qui peut fléchir ou non les deux éléments : des droit commun ou (plus rarement en ce sens) des droits communs) : mot

catgram

type

droit commun

(01)

Tableau 13: cas exceptionnelles

6.2 Composés N de N Pas de code flexionnel pour les singuliers et les pluriels obligatoires (que le 2e nom soit introduit ou non par un déterminant) :

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

205

nom

catgram

flex1

flex2

flex3

type

âge de bronze

nms

agilité d'esprit

nfs

arrêts de rigueur

nmp

absences de mémoire

nfp

air de la mer

nms

abolition des privilèges

nfs

âges de la vie

nmp

allées du pouvoir

nfp

Tableau 14: Composés N de N

nom :

Les composés comportant un déterminant interne ne peuvent fléchir que le 1er

nom

catgram

flex1

flex2

flex3

type

as du volant

accident de la circulation

bécasseau des sables

box des accusés

00;25

Tableau 15: Détermination interne

Parmi les autres composés, certains ne fléchissent que le 1er élément : nom

catgram

flex1

flex2

flex3

type

abcès de fixation

acte d'accusation

match de barrage

01;25

Tableau 16: Flexion du 1er élément

Τandis que d’autres permettent une flexion du 2e nom, mais de manière optionnelle (ce que nous notons, comme dans le cas général, par des parenthèses) : des traitements de TEXTE ou des traitements de TEXTES.

206

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

nom

catgram

flex1

cas d’espèce

traitement de texte apport de capital barreau de chaise

flex2

flex3

type

(01)

(03)

(01)

Tableau 17: Flexion du 2 nom e

La flexion obligatoire des deux noms est tout à fait exceptionnelle : nom

catgram

flex1

voix de châtré

flex2

flex3

type

Tableau 18: Flexion de deux noms

7. Codage synthétique Le dernier champ de la table (« flextot ») reprend, de manière synthétique, l’ensemble des codages : - type T : les flexions terminales sont reproduites telles quelles ; - type I : les flexions internes sont précédées du signe + , les différentes zones de flexion (f1, f2… f6) étant séparées par des slashs ; - type T+I : flexions terminales et flexions internes sont séparées par le signe « + ». Nom

catgram f1

f4 f5 f6 flexT type flextot

laissez-passer

sous-total

assiette à soupe

+01/////

arrière-grand-père

+/01/01///

+01/(01)/(01)///

T+I

00+01//01///

01 01

périphérique entrée-sortie nm

01 (01)

(01)

aller et retour

reine-claude

01 (01)

00;01 T+I

00;01+01/(01)////

surprise-party

01 01;27

01;27 T+I

01;27+01/01;27////

Tableau 19 : Codage synthétique

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

207

8. Remarques La différence entre le code « 00 » et l’absence de flexion est purement théorique. Pour des raisons linguistiques, nous codons : (10)

non-sens : faux sens : sous-vêtement : bas-relief : timbre-poste : grand bourgeois :

flexion terminale flexion interne flexion terminale flexion interne flexion interne flexion interne

00 00-00 01 00-01 0101-00

plur. non-sens plur. faux sens plur. sous-vêtementS plur. bas-reliefS plur. timbreS-poste plur. grandS bourgeois

Du point de vue informatique, les deux types de codage sont strictement équivalents. Certains mots polysémiques se fléchissent différemment selon l’emploi. C’est ainsi que les composés de type « garde + Nom » n’ont pas, dans l’orthographe traditionnelle, le même comportement s’il s’agit d’humains ou de non-humains. Il n’est pas tenu compte, ici, de cette distinction. Les flexions concurrentes sont provisoirement assimilées à des variantes, indépendamment de leur valeur sémantique. 9. Annexe : Codes de flexion nominale Ces codes ont été conçus à l’origine, sauf exception, pour les noms simples. Mais le même système est applicable aux noms composés, soit globalement (flexions terminales), soit au niveau de leurs constituants (flexions internes). Etant purement formel, il est indépendant de la nature morphologique des éléments : maître- sera codé de la même matière qu’il soit interprété comme nom (maître-chien) ou comme adjectif (maître-autel). Chaque code correspond à un mode de génération du pluriel à partir de la forme du singulier. La colonne « S » indique les lettres du singulier qui doivent éventuellement être retranchées avant de rajouter les formes propres au pluriel (colonne « P »), par ex., pour le code 04 : travaIL > trava- > travaUX. Du point de vue informatique, il suffit d’indiquer le nombre de caractères à soustraire avant l’adjonction (colonne « Rad »). Le « radical » ainsi obtenu n’a pas de pertinence linguistique : il sert seulement de base à la génération automatique de la forme fléchie. A la limite, il peut s’agit d’une forme vide (comme dans le passage de œil à yeux, code 06). Les deux dernières colonnes illustrent chaque type de flexion, pour les noms masculins et/ou féminins.

208

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Code Rad S

ex (nm)

ex (nf)

bras

souris

homme

femme

cheveu

peau

amiral, ciel

travail

ulx

ail

oeil

yeux

œil

aux

listel

aïeul

(port) dû

homme

shommes

bonhomme

adame

esdames

madame

ademoiselle

esdemoiselles

mademoislle

onsieur

essieurs

monsieur

onseigneur

esseigneurs

monseigneur

monseigneur nosseigneurs

monseigneur

lev

méhari

ostracon

maximum

leitmotiv, pfennig

ricercare

pizzicato

leu

kouros

nævus

hippeus

gentleman

ina

foramen

lied

e i

nova toccata

ricercar stotinka

Weltanschauung recorwoman

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

209

and

änder

land

ler

coach, conquistador

guarani

ies

lobby

ves

ice-shelf

ves

jack-knife

ão

ões

sertão

ares

ón

ones

colón

sefardi

kibboutz

ashkenaze

moudjahid

adi

oued

our

ksar

erm

oroum

cherm

penny

oot

eet

foot

bowal

és

bowal

bagad

où

fest(-noz)

ets

tsy

tchervonets

etz

tsy

tchervonetz

argui

ouareg

targui

arguie

ouareg

targuie

targuia

Tableau 20: Exemples

lady

soleá

210

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Références bibliographiques Buvet. Pierre-André, Cartier, Emmanuel, Issac, Fabrice, Madiouni, Yassine, Mejri, Salah 2009. Morfetik : ressource lexicale pour le TAL. TALN’09. http://www-lipn.univ-paris13.fr/taln09/pdf/TALN_26.pdf. Catach, Nina. 1981. Orthographe et lexicographie. Les mots composés. Nathan. Courtois, Blandine. 1990. Un système de dictionnaires électroniques pour les mots simples du français. Langue française 87: 11-22. Gross, Gaston. 1996. Les expressions figées en français. Ophrys. Mathieu-Colas, Michel. 1994. Les mots à trait d’union. Problèmes de lexicographie informatique. CNRS-INaLF, coll. « Études de sémantique lexicale ». Paris : Didier érudition. Mathieu-Colas, Michel. 1996. Essai de typologie des noms composés français. Cahiers de lexicologie 69: 71125. http://halshs.archives-ouvertes.fr/docs/00/43/38/41/PDF/Typologie_des_ noms_composes.pdf. Mathieu-Colas, Michel. 2009. Morfetik : une ressource lexicale pour le TAL. Cahiers de lexicologie 94: 137-146. http://halshs.archives-ouvertes.fr/docs/00/43/38/55/PDF/Morfetik.pdf. Mel'cuk, Igor. 2000. Un FOU / une FOLLE : un lexème ou deux ?. In Lexique, Syntaxe et Sémantique, Mélanges offerts à Gaston Gross à l’occasion de son 60e anniversaire, Bulag, numéro hors série, Centre Lucien Tesnière: 95-106. Silberztein, Max. 1990. Le dictionnaire électronique des mots composés. Langue française 87: 71-83.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

211

Για μια γραμματική του ελληνικού προφορικού λόγου Διονύσης Γούτσος (Πανεπιστήμιο Αθηνών) Περίληψη Η ανάπτυξη εκτεταμένων προφορικών σωμάτων κειμένων έχει συμβάλει αποφασιστικά στην ενδελεχή ανάλυση του προφορικού λόγου σε διάφορες γλώσσες. Το άρθρο υποστηρίζει την ανάγκη της αυτόνομης γραμματικής περιγραφής του ελληνικού προφορικού λόγου, παρουσιάζοντας προκαταρκτικά στοιχεία από την ανάλυση του υποσώματος κειμένων από αυθόρμητες, καθημερινές συνομιλίες (350.000 λέξεις περίπου), που αποτελεί μέρος του Σώματος Ελληνικών Κειμένων. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται ευρήματα από την ανάλυση του λεξιλογίου, τη λειτουργία των λεξικών συμπλεγμάτων και τη χρήση εναρκτήριων και επιπρόσθετων στοιχείων. Τα ευρήματα αυτά επισημαίνουν τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού προφορικού λόγου, που καθιστούν απαραίτητη τη λεπτομερή γραμματική ανάλυσή του, όπως λ.χ. τη δομή του εκφωνήματος που αποτελείται από εναρκτήρια, πυρηνικά και επιπρόσθετα στοιχεία. Λέξεις-κλειδιά: λεξικά συμπλέγματα, προσθήκες, προφορικός λόγος, σειρά των όρων, σώματα κειμένων 1. Ο προφορικός λόγος στη γλωσσολογία Παρά την ιδρυτική διακήρυξη του Saussure για την προτεραιότητα του προφορικού λόγου, φαίνεται πως η νεότερη γλωσσολογία έχει ασχοληθεί πολύ λιγότερο με την προφορική γλώσσα απ’ ό,τι με τη γραπτή. Είναι χαρακτηριστικό πως, ενώ τα εισαγωγικά εγχειρίδια γλωσσολογίας κάνουν λόγο για βιολογική, ιστορική και λειτουργική προτεραιότητα του προφορικού λόγου, επισημαίνοντας αντίστοιχα την οντογενετική προτίμηση στην ομιλία, το ότι μόνο 106 γλώσσες έχουν γραφτεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να έχουν εκτεταμένη γραμματεία (Ong 1982: 7) ή ότι όλα τα συστήματα γραφής συνδέονται σε κάποιο βαθμό με τη φώνηση, τα περισσότερα παραδείγματα που χρησιμοποιούνται στη γλωσσολογική ανάλυση προέρχονται κατά κύριο λόγο από τη γραπτή γλώσσα και σπάνια θα χρησιμοποιούνταν σε μια αυθόρμητη συνομιλία. Με αυτή την έννοια, η ρήξη της σύγχρονης γλωσσολογίας με την κλασική μελέτη της γλώσσας από λ.χ. τους αρχαίους Έλληνες, που βασίζονταν εξίσου σε «δόκιμα» παραδείγματα λόγου, είναι πολύ μικρότερη απ’ ό,τι φανταζόμαστε. Έτσι, ο Roy Harris κάνει λόγο για τον «ενδημικό γραφισμό ή γραπτικισμό (scriptism) της δυτικής παράδοσης» (2001: 233), την τάση να αναλύει κανείς

212

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

την προφορική γλώσσα σαν να ήταν γραπτή, ενώ ο Linell (1982) συνοψίζει την τάση αυτή, μιλώντας για προκατάληψη υπέρ της γραπτής γλώσσας στη γλωσσολογία. Με παρόμοιο τρόπο, ο Coulmas υπογραμμίζει την αντίφαση των γλωσσολόγων να βασίζουν τις αναλύσεις τους σε έννοιες που προέρχονται από τη γραφή όπως φώνημα, λέξη, κυριολεκτική ή κατά λέξη (literal) σημασία και πρόταση, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζουν την αρχή της προτεραιότητας της ομιλίας στη γλωσσολογική έρευνα (1996: 455). Εκτός από τις θεωρητικές συνέπειες αυτής της στάσης, είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι οι γνώσεις μας για το πώς πραγματικά είναι ο προφορικός λόγος στις διάφορες γλώσσες του κόσμου είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Από τη μία, διαθέτουμε τη θεωρητική ανάλυση των διαφορών ανάμεσα στην προφορικότητα (orality) και την εγγραμματοσύνη (literacy), που προέρχεται από μια μακρά παράδοση μελετητών της προφορικής παράδοσης, όπως οι Albert B. Lord, Milman Parry, Eric A. Havelock, Marshall McLuhan &Walter Ong, και συνοψίζεται σε μια σειρά από αντιθετικά χαρακτηριστικά (Ong 1982), όπως φαίνονται στον Πίνακα 1. ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ

ΕΓΓΡΑΜΜΑΤΟΣΥΝΗ

προσθετική

υποτακτική

σωρευτική

αναλυτική

πλεοναστική

συνοπτική

συντηρητική/παραδοσιακή

καινοτόμα

κοντά στην ανθρώπινη εμπειρία

αφαιρετική

ανταγωνιστική/ρητορική

περιγραφική

συναισθητική/συμμετοχική

αντικειμενική/αποστασιοποιημένη

ομοιοστατική

δυναμική

καταστασιακή

αφηρημένη

Πίνακας 1: Χαρακτηριστικά προφορικότητας και εγγραμματοσύνης

Ειδικότερα για τα Ελληνικά, στο πλαίσιο αυτής της θεωρητικής παράδοσης ο Tziovas (1989) κάνει λόγο για υπολειμματική προφορικότητα (residual orality) της ελληνικής κοινωνίας, βασιζόμενος σε κοινωνιολογικού είδους παρατηρήσεις. Από την άλλη, διαθέτουμε τη βασική κειμενογλωσσολογική έρευνα για τις διαφορές προφορικού και γραπτού λόγου (λ.χ. Ochs 1979, Chafe 1982, 1984, Tannen 1982, 1984), που έχει υπογραμμίσει τις περικειμενικές συνθήκες δημιουργίας των δύο ειδών λόγου (π.χ. επιτόπου σχεδιασμός ή προσχεδιασμός, άμεση αυτοδιόρθωση και ετεροδιόρθωση ή διόρθωση σε διαδοχικές φάσεις, ταυτόχρονη ή διαδοχική ανατροφοδότηση κ.λπ., αντίστοιχα: βλ. Γούτσος 2012: 108 κ.εξ.). Η ερευνητική αυτή παράδοση επισημαίνει

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

213

πρωτοτυπικές γλωσσικές στρατηγικές του προφορικού λόγου, όπως η αποσπασματικότητα και η εμπλοκή, και του γραπτού λόγου, όπως η συμπύκνωση και η αποστασιοποίηση. Η πραγμάτωση των στρατηγικών αυτών γίνεται με γλωσσικά μέσα όπως οι ασύνδετες φράσεις και ο παρατακτικός λόγος (αποσπασματικότητα), η αναφορά στον ομιλητή και στον ακροατή (εμπλοκή), οι μετοχές και τα προσδιοριστικά επίθετα (συμπύκνωση), η ονοματοποίηση και η παθητικοποίηση (αποστασιοποίηση). Ωστόσο, η διαπίστωση των γλωσσικών αυτών μέσων βασίζεται σε δεδομένα της Αγγλικής και δεν είναι δυνατόν να γενικευτεί σε γλώσσες όπως η Ελληνική χωρίς περαιτέρω βασική έρευνα. Τέλος, σημαντική είναι η συμβολή των μελετών που εντάσσονται στο χώρο της ανάλυσης συνομιλίας (conversation analysis, βλ. Γεωργακοπούλου & Γούτσος 2011: 209 κ.εξ.), που διαθέτει ήδη μια σεβαστή παράδοση στα Ελληνικά (Vasilopoulou et al. 2010). Η εστίαση όμως των μελετών αυτών βρίσκεται συνήθως στις στρατηγικές λόγου που υιοθετούν οι συνομιλητές και όχι στα γλωσσικά μέσα καθαυτά, με την έννοια των λεξικογραμματικών πόρων της προφορικής γλώσσας από τους οποίους αντλούν οι ομιλητές. Πέρα από την όποια θεωρητική προκατάληψη, η ασαφής εικόνα που έχουμε για την προφορική γλώσσα και τις ιδιαιτερότητές της οφείλεται σαφώς και στη δυσκολία χειρισμού του προφορικού λόγου, που προϋποθέτει τη συγκέντρωση και αποθήκευση του υλικού, την καταγραφή και τη μεταγραφή του σε ένα εύχρηστο μέσο. Με αυτή την έννοια, είναι δικαιολογημένη η ρήση του Halliday ότι η πρόοδος της γλωσσολογίας οφείλεται στις τεχνολογικές εφευρέσεις του μαγνητοφώνου και του υπολογιστή στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα (2002: 7-8). Έτσι, η ανάπτυξη εκτεταμένων προφορικών σωμάτων κειμένων τις τελευταίες δεκαετίες συνέβαλε αποφασιστικά στην ενδελεχή ανάλυση του προφορικού λόγου σε διάφορες γλώσσες (βλ. ενδεικτικά Miller & Weinert 1998, Biber et al. 1999 για τα Αγγλικά, Blanche-Benveniste et al. 1990 για τα Γαλλικά, Cresti & Moneglia 2005 για λατινογενείς γλώσσες). Ορισμένα βασικά ευρήματα από τη μελέτη σωμάτων κειμένων συνοψίζονται στη γραμματική των Biber et al. (1999), που επισημαίνει τα ακόλουθα κύρια λεξικογραμματικά χαρακτηριστικά της συνομιλίας στα Αγγλικά, όπως φαίνονται στον Πίνακα 2.

214

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Περικειμενικές συνθήκες

Λεξικογραμματικά χαρακτηριστικά

1. Χρησιμοποιεί τον προφορικό λόγο

απαιτούνται συμβάσεις μεταγραφής

2. Βασίζεται σε κοινό περικείμενο

μεγάλη συχνότητα αντωνυμιών έλλειψη και μηχανισμοί απαλοιφής γραμματικών δομών

3. Αποφεύγει την εξειδίκευση της σημασίας

χαμηλή λεξική πυκνότητα αποφυγή πολύπλοκων ονοματικών φράσεων ασάφεια και μετριασμός

4. Είναι διαδραστική

ζεύγη γειτνίασης οργανωτικά στοιχεία (δείκτες λόγου)

5. Εκφράζει ευγένεια, συναισθήματα, στάσεις

συνομιλιακές ρουτίνες

6. Διεξάγεται σε πραγματικό χρόνο

φαινόμενα έλλειψης ευχέρειας (παύσεις, δισταγμοί, επαναλήψεις) φωνολογική συντομία περιορισμός πολύπλοκων δομών

7. Διαθέτει περιορισμένο επαναλαμβανόμενο ρεπερτόριο

και τοπική επανάληψη λεξικά συμπλέγματα χαμηλός δείκτης τύπων-δειγμάτων

8. Χρησιμοποιεί καθημερινή έκφραση

περιορισμένες συμβάσεις ορθότητας

Πίνακας 2: Χαρακτηριστικά της συνομιλίας, κατά Biber et al. (1999)

Μια αντίστοιχη περιγραφή λείπει για τα Ελληνικά, για τα οποία έχει εδώ και καιρό διαπιστωθεί η περιορισμένη χρήση προφορικών δεδομένων στη γλωσσική έρευνα (Goutsos et al. 1994). Χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου έχουν επισημανθεί από την έρευνα για τη μορφολογική ή φωνολογική πολυτυπία της Ελληνικής και τη λεξικογραφική πρακτική. Οι συνέπειες όμως του πολύπλοκου διγλωσσικού παρελθόντος έχουν καταστήσει ιδιαίτερα δύσκολη τη διάκριση του μέσου (προφορικό-γραπτό) από τις ποικιλίες επιπέδων ύφους (π.χ. λόγιο-λαϊκό, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρας 2003), επισημότητας (επίσημο-ανεπίσημο), γεωγραφικής ή διαχρονικής διαφοροποίησης (διαλεκτικό, παλαιότερο, αρχαϊκό) ή κειμενικού είδους (λογοτεχνικό, επιστημονικό), όπως έχουν δείξει οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2009) και Τράπαλης & Κατσούδα (2009) για τους χαρακτηρισμούς στα λεξικά της Νέας Ελληνικής (πρβλ. Τράπαλης 2009: 1166). Όπως υποστηρίζεται στο Γούτσος & Φραγκάκη (υπό έκδοση), η δυνατότητα που προσφέρουν τα ηλεκτρονικά σώματα κειμένων για σύνδεση της γλωσσικής χρήσης με μεταδεδομένα αυτού του είδους μπορεί να περιορίσει την υποκειμενικότητα που παρατηρείται στην επιλογή των χαρακτηρισμών στα λεξικά. Το παρόν άρθρο επιχειρεί μια προκαταρκτική παρουσίαση των λεξικογραμματικών χαρακτηριστικών του ελληνικού προφορικού λόγου, που βασίζεται στην ανάλυση ενός

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

215

προφορικού σώματος κειμένων από αυθεντικές αυθόρμητες συνομιλίες (110 συνομιλίες, 350.000 λέξεις περίπου). Τα δεδομένα που αναλύονται αποτελούν μέρος του Σώματος Ελληνικών Κειμένων (Goutsos 2010) και προέρχονται από φιλικές συνομιλίες, κυρίως φοιτητών του Πανεπιστημίου με οικεία τους πρόσωπα της ίδιας ή μεγαλύτερης ηλικίας. Το είδος της αυθόρμητης καθημερινής συνομιλίας μεταξύ οικείων δεν αποτελεί το μόνο είδος προφορικού λόγου, αλλά θεωρείται πρωτοτυπικό, καθώς προκύπτει από τη συνηθέστερη επικοινωνιακή περίσταση στην οποία βρίσκονται οι ομιλητές μιας γλώσσας και εκφράζει την ανάγκη για «επίτευξη και διατήρηση της κοινωνικής συνοχής μέσω της ανταλλαγής εμπειριών» (Biber et al. 1990: 1041). Με αυτή την έννοια, οι παρατηρήσεις που ακολουθούν αφορούν κατεξοχήν το συγκεκριμένο είδος αλληλεπίδρασης, μπορούν όμως να μας προσφέρουν μια καλή εικόνα των λεξικογραμματικών πόρων του ελληνικού προφορικού λόγου ευρύτερα. 2. Το λεξιλόγιο του ελληνικού προφορικού λόγου Στην αφετηρία κάθε γραμματικής ανάλυσης του προφορικού λόγου βρίσκεται η λεπτομερής περιγραφή του λεξιλογίου του. Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται οι 50 συχνότερες λέξεις των δεδομένων από το είδος της αυθόρμητης συνομιλίας. Δίπλα στον απόλυτο αριθμό της συχνότητας κάθε λέξης εμφανίζεται το ποσοστό συχνότητας στο σύνολο των λέξεων και το ποσοστό των κειμένων στο οποίο απαντά.

216

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

N 1 2 3 4 5

Λέξη και το να ναι είναι

Συχν. 10.839 9.842 9.098 5.891 5.854

% 3,47 3,15 2,91 1,88 1,87

Κείμενα% 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00

N 26 27 28 29 30

Λέξη όχι τώρα γιατί ρε πολύ

Συχν. 1.801 1.796 1.792 1.792 1.771

% 0,58 0,57 0,57 0,57 0,57

Κείμενα% 100,00 100,00 100,00 91,59 100,00

6 7 8 9

δεν θα που τα

5.724 4.320 3.740 3.719

1,83 1,38 1,20 1,19

100,00 100,00 100,00 100,00

31 32 33 34

τη από αλλά α

1.740 1.727 1.647 1.627

0,56 0,55 0,53 0,52

100,00 100,00 100,00 98,13

10 11 12 13

ε μου η με

3.511 3.367 3.098 3.068

1,12 1,08 0,99 0,98

100,00 100,00 100,00 100,00

35 36 37 38

έχει τον της σε

1.592 1.562 1.481 1.437

0,51 0,50 0,47 0,46

98,13 100,00 100,00 100,00

14 15 16

τι την αυτό

2.881 2.558 2.459

0,92 0,82 0,79

100,00 100,00 100,00

39 40 41

ένα ξέρω καλά

1.393 1.366 1.254

0,45 0,44 0,40

100,00 99,07 98,13

17 18 19 20 21 22

για ο στο εγώ κι δε

2.431 2.396 2.180 2.164 2.103 1.950

0,78 0,77 0,70 0,69 0,67 0,62

100,00 100,00 100,00 100,00 98,13 96,26

42 43 44 45 46 47

στην μια εντάξει δηλαδή έτσι ήταν

1.140 1.131 1.121 1.112 1.100 1.089

0,36 0,36 0,36 0,36 0,35 0,35

99,07 99,07 93,46 93,46 100,00 97,20

23 24 25

ότι του σου

1.934 1.917 1.885

0,62 0,61 0,60

100,00 99,07 100,00

48 49 50

λέει κάτι οι

1.065 1.019 966

0,34 0,33 0,31

95,33 100,00 98,13

Πίνακας 3: Συχνότερες λέξεις στο κειμενικό είδος της συνομιλίας

Όπως είναι αυτονόητο, οι γραμματικοί τύποι σχεδόν μονοπωλούν τον κατάλογο συχνότητας, όπως συμβαίνει σε όλα τα κειμενικά είδη. Σε σχέση με αυτό, έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι οι ρηματικοί τύποι ξέρω και λέει, που εκ πρώτης όψεως θα χαρακτηρίζονταν λεξικοί, διαθέτουν πολλές γραμματικές χρήσεις, όπως λ.χ. στην παρένθετη φράση ξέρω ’γώ (με συχνότητα 288, περίπου 21% των συνολικών εμφανίσεων), στο αποδεικτικό (evidential) λέει (είναι:: λέει υποψήφια για εφτά όσκαρ), αλλά ακόμη και στο εισαγωγικό ευθέος λόγου λέει, που εμφανίζεται συντακτικά αποκομμένο από την υπόλοιπη πρόταση. Άλλα σημεία που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε σύγκριση με τους καταλόγους συχνότητας διαφορετικών κειμενικών ειδών (βλ. λ.χ. Γούτσος 2006: 65-81) είναι: α) η υψηλή θέση του να, αλλά και των αρνητικών δεν και δε στον κατάλογο συχνότητας και η σχετικά χαμηλή θέση γενικών όπως του, της κ.ά.,

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

217

β) η παρουσία πολλών αντωνυμιών, ιδίως α΄ προσώπου (μου, με, εγώ, σου), γ) η ύπαρξη μορίων όπως ε και α (πρβλ. Τζάρτζανος 1999: 143-145), των δεικτών αλληλεπίδρασης ναι και όχι, αλλά και του φατικού ρε, δ) η εμφάνιση πολλών δεικτών λόγου, όπως τώρα, αλλά, εντάξει, δηλαδή και έτσι. Γενικά, μπορεί να διαπιστωθεί ότι οι συνθήκες της αλληλεπίδρασης διαμορφώνουν το συχνότερο λεξιλόγιο της συνομιλίας και καθορίζουν την ιδιαιτερότητά της ως κειμενικού είδους. Η ιδιαιτερότητα αυτή παρουσιάζεται ανάγλυφα στις λέξεις-κλειδιά του προφορικού λόγου, δηλαδή στις λέξεις που εμφανίζονται με στατιστικά μεγαλύτερη συχνότητα στα κείμενα αυτά, σε σύγκριση με το σύνολο των γραπτών κειμένων του ΣΕΚ (περίπου 25 εκατομμύρια λέξεις), όπως παρουσιάζονται στους ακόλουθους πίνακες. (Για την έννοια των λέξεων-κλειδιών, βλ. Bondi & Scott 2010 και Φραγκάκη 2012 για τα Ελληνικά). Ο Πίνακας 4α περιλαμβάνει τις λέξεις που εμφανίζονται με στατιστικά μεγαλύτερη συχνότητα στη συνομιλία σε σχέση με τα γραπτά κείμενα, ενώ ο Πίνακας 4β το αντίστροφο, δηλαδή τις λέξεις που είναι ιδιαίτερα συχνές στα γραπτά σε σχέση με τα προφορικά κείμενα. N

Λέξη-κλειδί Συχνότητα Συχνότητα Σημαντικότητα (προφορικά κείμενα) (γραπτά κείμενα)

ναι

5.891

9.310

189.899,64

3.511

7.364

93.113,16

ρε

1.792

2.276

66.090,55

εντάξει

1.121

1.810

35.591,27

ντάξει

562

417

27.310,16

εγώ

2.164

11.280

26.531,75

ξέρω

1.366

4.711

24.403,46

τι

2.881

27.938

18.320,48

ωραία

774

1.909

18.156,73

10 α

1.627

9.981

16.972,98

11 λέω

923

3.709

14.410,95

12 ξέρεις

679

1.998

13.843,10

13 γώ

303

257

13.821,95

14 ήτανε

571

1.409

13.382,95

15 μου

3.367

52.915

11.644,26

16 τώρα

1.796

17.128

11.635,78

17 δε

1.950

20.378

11.352,38

18 άμα

489

1.234

11.260,56

19 σου

1.885

19.487

11.114,93

20 καλά

1.254

9.844

10.097,04

Πίνακας 4α: Θετικές λέξεις-κλειδιά στο κειμενικό είδος της συνομιλίας

218

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Λέξη-κλειδί Συχνότητα Συχνότητα Σημαντικότητα (προφορικά κείμενα) (γραπτά κείμενα)

του

1.917

616.945

-3.906,39

της

1.481

525.661

-3.548,46

των

177

315.188

-3.343,47

την

2.558

423.132

-1.132,86

από

1.727

318.925

-1.055,48

τους

819

195.184

-922,86

τις

800

155.302

-555,31

οι

966

173.730

-544,95

ως

57.271

-521,77

10 σε

1.437

215.070

-447,26

11 κατά

49.632

-398,38

12 στην

1.140

173.722

-378,44

13 στις

237

64.403

-346,55

14 οποία

40.668

-327,28

15 με

3.068

352.927

-256,48

16 για

2.431

288.011

-246,79

17 ή

644

96.522

-200,39

18 προς

125

33.778

-180,27

19 η

3.098

338.742

-175,06

20 ενός

16.138

-151,78

Πίνακας 4β: Αρνητικές λέξεις-κλειδιά στο κειμενικό είδος της συνομιλίας

Οι παραπάνω πίνακες επιβεβαιώνουν τη θεμελιώδη σημασία της αλληλεπίδρασης για τη διαμόρφωση του λεξιλογίου του πρωτοτυπικού προφορικού λόγου, καθώς στις θετικές λέξεις-κλειδιά περιλαμβάνονται διαπροσωπικοί και άλλοι δείκτες λόγου, μόρια που σχετίζονται με την αλληλεπίδραση και τα κεντρικά ρήματα ξέρω και λέω σε α΄ και β΄ πρόσωπο. Σημαντική είναι και η εμφάνιση του αρνητικού μορίου δε, που υποδηλώνει την υψηλότερη εμφάνιση της άρνησης στον προφορικό σε σχέση με το γραπτό λόγο (Biber et al. 1999: 158-160). Επίσης, τύποι όπως ήτανε και άμα φαίνεται επίσης ότι αποτελούν εμβληματικά στοιχεία του προφορικού λόγου. Αντίθετα, τύποι που σχετίζονται με τη γενική (του, της, των, ενός), εμπρόθετα, ιδίως με λόγιες προθέσεις (κατά, προς), αντωνυμίες όπως η οποία και το μόριο ως χαρακτηρίζουν κατεξοχήν τον γραπτό λόγο σε σύγκριση με τον προφορικό. Η εικόνα αυτή για τον προφορικό λόγο πρέπει να συμπληρωθεί με δύο βασικά στοιχεία, που επισημαίνουν το περιορισμένο και επαναλαμβανόμενο ρεπερτόριο της συνομιλίας. Καταρχάς, η σύγκριση των υπο-σωμάτων κειμένων προφορικού και γραπτού

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

219

λόγου δείχνει ότι ο πρώτος διαθέτει χαμηλό δείκτη τύπων-δειγμάτων (type-token ratio) και συγκεκριμένα 40,05 σε σύγκριση με 48,10 του γραπτού λόγου, σύμφωνα με το σταθμισμένο μέτρο του Scott (2010). Με άλλα λόγια, υπάρχουν πολύ περισσότερες επαναλαμβανόμενες λέξεις στη συνομιλία απ’ ό,τι στο γραπτό λόγο στο ίδιο δείγμα λέξεων (πρβλ. τις παρατηρήσεις των Biber et al. 1999 πιο πάνω). Ένα δεύτερο σημαντικό στοιχείο αφορά την παρουσία των λεξικών συμπλεγμάτων, που αναλύονται στην επόμενη ενότητα. 3. Λεξικά συμπλέγματα στη συνομιλία Όπως μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε, μεγάλο μέρος του λεξιλογίου του προφορικού λόγου καταλαμβάνεται από λεξικά συμπλέγματα, δηλαδή μη διακοπτόμενες ακολουθίες περισσοτέρων των δύο λέξεων με στατιστικά σημαντική συνεμφάνιση (Φέρλας 2011). Τα 20 συχνότερα λεξικά συμπλέγματα στα δεδομένα παρουσιάζονται στον Πίνακα 5: Ν

Λεξικό σύμπλεγμα

Συχνότητα

1 2

ρε παιδί μου να σου πω

423 372

3 4 5 6 7 8 9

ναι ναι ναι δεν μπορώ να σου πω κάτι και μου λέει να σου πω κάτι και τα λοιπά εν τω μεταξύ

165 88 83 82 79 78 66

10 11 12

δεν ξέρω αν αυτό το πράγμα πώς το λένε

64 63 62

13 14 15 16

δεν ξέρω τι τι να πω θέλω να πάω είναι πάρα πολύ

59 53 50 47

δεν μπορείς να

18 19 20 24 25

τι να σου το θέμα είναι με το που αυτό είναι το δε μ’ αρέσει

46 46 44 42 42

Πίνακας 5: Λεξικά συμπλέγματα στο κειμενικό είδος της συνομιλίας

Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε, στα λεξικά συμπλέγματα συμπεριλαμβάνονται φράσεις που συνδέονται με την οικειότητα της αλληλεπίδρασης στα συγκεκριμένα

220

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

δεδομένα (ρε παιδί μου), οργανωτικά στοιχεία του κειμένου όπως μεταγλωσσικές εκφράσεις (να σου πω (κάτι), πώς το λένε, τι να πω), εισαγωγικές φράσεις ευθέος λόγου (και μου λέει) και αναφορικές φράσεις (αυτό το πράγμα, το θέμα είναι), συμπλέγματα στάσης, κυρίως με αρνητικά μόρια (δεν μπορώ να, δεν ξέρω αν/τι, δεν μπορείς να), αλλά και στερεότυπες εκφράσεις (και τα λοιπά, εν τω μεταξύ, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Ευθυμίου 2006) κ.ά. Όπως παρατηρεί ο Φέρλας (2011: 91-92) στα δικά του δεδομένα προφορικού λόγου, η μέση συχνότητα εμφάνισης ενός λεξικού συμπλέγματος στον προφορικό λόγο είναι 20 φορές μεγαλύτερη από αυτήν στα κειμενικά είδη του γραπτού λόγου, ενώ τα λεξικά συμπλέγματα κειμενικής οργάνωσης εμφανίζονται υπερτριπλάσιες φορές στα προφορικά δεδομένα σε σχέση με το επόμενο κειμενικό είδος. Αυτό σημαίνει ότι η παρουσία λεξικών συμπλεγμάτων είναι θεμελιώδους σημασίας στον ελληνικό προφορικό λόγο, και μάλιστα αποτελούν στοιχεία που κατεξοχήν οργανώνουν το προφορικό κείμενο. Για να κατανοήσουμε την κειμενική λειτουργία των λεξικών συμπλεγμάτων μπορούμε να παρατηρήσουμε πώς διαρθρώνεται η συνομιλία στο παρακάτω απόσπασμα: (1) <Ν> πώς θα πώς να σου πει διαφορές αφού δεν έχει ζήσει σε [νησί; <Μ> [ναι δε δεν έχει ζήσει σε νησί α[λλά <Ν> [έχει ζήσει μ’ έναν τρόπο ζωής δε μπορεί να δει τη διαφο[ρά <Μ> [ναι αλλά το θέμα είναι ότι πολλά πράγματα σίγουρα θα ‘χει καταλάβει και θα ‘χει συγκρίνει μερικά πράγματα τουλάχιστον δε μπορώ να πω ότι τα ‘χει ζήσει αλλά με το μυαλό της θα μπορεί να φανταστεί τελοσπάντων τι διαφορές υπάρχουνε και:: αν ε:: είχε ωραία παιδικά χρόνια τελοσπάντων <Α> ε:: ((γέλια)) @@ δε μπορώ να φανταστώ πώς θα έμενα σε:: νησί όταν ήμουν παιδί δεν ξέρω πώς θα ήταν αυτό εσύ το ξέρεις καλύτερα [XD04-0057] Μπορούμε να διακρίνουμε σαφέστερα την οργάνωση του κειμένου αν το αναδιατάξουμε σε σειρές με βάση τις ελάχιστες συντακτικές προτάσεις, όπως φαίνεται παρακάτω: 1

<Ν> πώς θα πώς να σου πει διαφορές αφού δεν έχει ζήσει σε [νησί; <Μ> [ναι δε δεν έχει ζήσει σε νησί α[λλά

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

221

<Ν> [έχει ζήσει μ’ έναν τρόπο ζωής δε μπορεί να δει τη διαφο[ρά <Μ> [ναι αλλά το θέμα είναι ότι πολλά πράγματα σίγουρα θα ‘χει καταλάβει 10 και θα ‘χει συγκρίνει μερικά πράγματα τουλάχιστον δε μπορώ να πω ότι τα ‘χει ζήσει αλλά με το μυαλό της θα μπορεί να φανταστεί τελοσπάντων 15 τι διαφορές υπάρχουνε και:: αν ε:: είχε ωραία παιδικά χρόνια τελοσπάντων <Α> ε:: ((γέλια)) @@ δε μπορώ να φανταστώ πώς θα έμενα σε:: νησί 20 όταν ήμουν παιδί δεν ξέρω πώς θα ήταν αυτό εσύ το ξέρεις καλύτερα Λεξικά συμπλέγματα εμφανίζονται στις σειρές 2 (πώς να πει), 7 (δε μπορεί να), 8 (το θέμα είναι), 12 (δε μπορώ να πω), 18 (δε μπορώ να), 21 (δεν ξέρω), δηλαδή στις μισές σχεδόν ρηματικές φράσεις του αποσπάσματος. Συμπληρωματικά δομικά στοιχεία του κειμένου αποτελούν οι δείκτες λόγου (τελοσπάντων 14, 16 και αλλά στο σχήμα δεν…αλλά 5, 14) και η τοπική συνοχική επανάληψη-παραλληλισμός (έχει ζήσει 3, 5, 6, 13, θα ’χει καταλάβει-θα ’χει συγκρίνει 9, 10). Αυτό που διαφαίνεται ως σημαντικό από την ανάλυση του αποσπάσματος είναι ότι ο προφορικός λόγος διαθέτει μια τελείως διαφορετική γραμματική οργάνωση από αυτή του γραπτού λόγου, η οποία μπορεί να αποκαλυφθεί από την εξέταση στοιχείων όπως τα λεξικά συμπλέγματα, που επισημαίνουν τη διαπλοκή λεξικών και γραμματικών φαινομένων. Στο συγκεκριμένο κείμενο τα λεξικά συμπλέγματα λειτουργούν κυρίως ως εναρκτήρια στοιχεία των εκφωνημάτων (utterance launchers, Biber et al. 1999: 1073, πρβλ. prefixe, Blanche-Benveniste et al. 1990: 114 κ.εξ.). Χαρακτηριστική είναι επίσης η προτίμηση σε μη υποτακτικές δομές (ναι δεν έχει ζήσει σε νησί αλλά, αντί λ.χ. μιας εναντιωματικής: αν και δεν έχει ζήσει…), αλλά και η τοποθέτηση του αντικειμένου σε πρώτη θέση (πολλά πράγματα σίγουρα θα ’χει καταλάβει 9, μερικά πράγματα τουλάχιστον 11 με

222

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

χρήση κλιτικού). Οι δευτερεύουσες προτάσεις επίσης προστίθενται μετά την κύρια ρηματική φράση, είτε ως αντικείμενα (ονοματικές προτάσεις) είτε ως συμπληρώματα (επιρρηματικές προτάσεις), ακολουθώντας σε κάθε περίπτωση το ρηματικό πυρήνα. Όλα τα παραπάνω στοιχεία υποδηλώνουν μια δομή του εκφωνήματος στον ελληνικό προφορικό λόγο που διακρίνει εναρκτήρια, πυρηνικά και επιπρόσθετα μέρη. Η περιγραφή αυτή, που έχει διαπιστωθεί για άλλες γλώσσες (Blanche-Benveniste 1990, Biber et al. 1999), προϋποθέτει, φυσικά, τη μελέτη περισσότερων δεδομένων για να επιβεβαιωθεί στα Ελληνικά. Στην επόμενη ενότητα διερευνώνται ορισμένα επιλεγμένα στοιχεία του προφορικού λόγου υπό το πρίσμα αυτής της δομής. 4. Εναρκτήρια και επιπρόσθετα στοιχεία Στον Πίνακα 3 με τις συχνότερες λέξεις στα δεδομένα της προφορικής συνομιλίας περιλαμβάνονται οι λέξεις εγώ και εντάξει. Και τα δύο στοιχεία τείνουν να εμφανίζονται σε αρχικές θέσεις εκφωνημάτων, όπως επισημαίνεται σε δύο αναλυτικές μελέτες σε μέρος των προφορικών δεδομένων του ΣΕΚ (Γκούμα 2012, Μεντή 2012, αντίστοιχα). Πιο συγκεκριμένα, έχει διαπιστωθεί ότι το εγώ στις μισές εμφανίσεις του στα δεδομένα προφορικού λόγου βρίσκεται στις τρεις πρώτες θέσεις του εκφωνήματος, και κυρίως στις δύο πρώτες, ενώ το εντάξει απαντά σε πρώτη θέση στις μισές σχεδόν εμφανίσεις, με το ένα τρίτο των εμφανίσεων να εντοπίζεται στη δεύτερη και στην τελική θέση. Τα ευρήματα αυτά είναι ενδεικτικά της λειτουργίας των τύπων αυτών. Ειδικότερα, η προσωπική αντωνυμία α΄ προσώπου φαίνεται να αποτελεί τυπικό μηχανισμό κατάληψης του λόγου (turn-taking mechanism, βλ. Γεωργακοπούλου & Γούτσος 2011: 209 κ.εξ.) στις ελληνικές συνομιλίες, όπως συμβαίνει στα ακόλουθα παραδείγματα: (2)

<M> @@ ρε ξέρεις τι γίνεται με το μάμα μια ότι στο μπάτμιντον (.) είναι:: οι πάνω πάνω θέσεις που είναι εικοσιπέντε τριάντα ευρώ και::[:: δε βλέπεις τίποτα <K> [εμείς με πόσα είχαμε κάτσει; <Μ> εμείς είχαμε κάτσει με πενήντα ευρώ και δε βλέπαμε πάλι ρε συ τίποτα <K> ((γέλια)) θυμάσαι; μ’ εκείνο το κεφάλι; <Μ> καταρχήν εγώ δε βλέπω σχεδόν τίποτα πάνω <Σ> α:: έτσι <M> εγώ δυο φορές που πήγα:: (.) επειδή με βάλανε μέσα που καθόμουν στη:: [FD04-0075]

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

223

(3)

<Μ> ναι ας μιλήσουμε για τον υπολογιστή που θ’ αγοράσω <Α> ((γέλια)) σωστά έχει δίκιο η ΜΧΧ (.) θα μιλήσω κι εγώ με τους γονείς μου:: να δω πόσο μπορούν να με βοηθήσουνε (.) για να πάρω κι εγώ έναν υπολογιστή που θέλω <Ε> παιδιά εγώ δεν μπορώ να ζητήσω ΤΙΠΟΤΑ αυτή την περίοδο (.) παντρεύεται η αδερφή μου και καταλαβαίνετε <Μ> ΑΝΤΕ χα[ρές <Ε> [ναι (.) ου <Α> ναι εγώ ευτυχώς θ’ αργήσω ν’ αντιμετωπίσω τέτοιο πρόβλημα (.) γιατί δεν τη βλέπω να παντρεύεται σύντομα (_) εσύ τελικά τι θα κάνεις με τ’ αγγλικά σου; [XY04-0073]

(4)

<Α> δεν ξέρω (.) βασικά ρε:: από τη μία θα ‘θελα πολύ να πάω Σίφνο έτσι να την ξαναδώ [γιατί μ’ αρέσει πάρα πολύ αλλά από την άλλη θα ‘θελα να δω και κάτι [καινούριο <Β> [μ:: (.) μ:: κι εγώ <Α> ξέρεις @@ να εξερευνήσουμε [το νησί να δούμε <Β> [μ:: <Κ> εγώ πάντως νομίζω ότι γενικά το Ιόνιο είναι πιο ωραίο από το Αιγαίο [FY04-0095]

(5)

<Ι> μη μου βγάλει κάνα μάτι όχι τίποτα άλλο <Ν> ε μα το 'χει το μολύβι τόση ώρα τεταμένο @@@ [εγώ δε φοβάμαι <Κ> [((γέλια)) <Ν> δε φοβάμαι <Ι> τώρα εγώ γιατί δε νυστάζω ενώ θα 'πρεπε να νυστάζω; [ΧΥ04-0081]

Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε, το εγώ αποτελεί έναν εύκολο και συνήθη γλωσσικό μηχανισμό κατάληψης του λόγου, καθώς με αυτό ο ομιλητής στρέφει την προσοχή στην προσωπική του οπτική γωνία, αιτιολογώντας έτσι τη συμβολή του στο λόγο. Η γενική αυτή ισχύς του ερμηνεύει την επαναλαμβανόμενη χρήση του από τον ίδιο ομιλητή στο (2), τη διαδοχική χρήση του από διαφορετικούς ομιλητές στο (3) και τη χρήση του για μετατόπιση του θέματος μέσω της γενίκευσης στο (4) και για αλλαγή θέματος στο (5). Η εμφάνισή του συνοδεύεται από στοιχεία όπως δείκτες κειμενικής οργάνωσης (καταρχήν στο 2, πάντως στο 4, τώρα στο 5) και διαπροσωπικούς δείκτες οικειότητας, αλληλεπίδρασης

224

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

και στάσης (παιδιά, ναι και ευτυχώς στο 3). Όλα αυτά τα στοιχεία μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ανήκουν στο εναρκτήριο μέρος του εκφωνήματος. Η ανάλυση της προσωπικής αντωνυμίας στα συνομιλιακά δεδομένα επιτρέπει να κατανοήσουμε τους λόγους εμφάνισής της στη λειτουργία υποκειμένου σε γλώσσες όπως τα Ελληνικά, στα οποία η παρουσία της δεν είναι υποχρεωτική. Οι υπάρχουσες γραμματικές περιγραφές συνδέουν τη χρήση των αντωνυμικών αυτών τύπων με την εμφατική δήλωση του υποκειμένου (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2005: 293, Holton κ.ά. 1999: 301) και τη θεματοποίηση (Holton κ.ά. 1999: 408 κ.εξ.). Παρότι οι έννοιες αυτές είναι χρήσιμες αναλυτικά, δεν ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στη λειτουργία του εγώ στη συνομιλία. Στα πραγματικά δεδομένα φαίνεται ότι με το εγώ δεν αποδίδεται έμφαση στο υποκείμενο, αλλά εισάγεται η συμβολή του ομιλητή, όπως λ.χ. στο (4), όπου και το τροπικό νομίζω ότι αποτελεί απλώς μετριαστικό στοιχείο για την άποψη που θα ακολουθήσει και στην οποία στρέφεται η προσοχή της συνομιλίας. Παρομοίως, αν και η έννοια της θεματοποίησης μπορεί να εξηγήσει το διαχωρισμό των αρχικών στοιχείων του εκφωνήματος από τα υπόλοιπα, δεν ερμηνεύει την ευρύτερη θεματική δομή της συνομιλίας, στην οποία το εγώ παίζει εξίσου περιθωριακό ρόλο. Ο χαλαρός αυτός ρόλος εμφανίζεται και στις κλασικές δομές «ανακόλουθου» (Σετάτος 1996-1997), που χαρακτηρίζονται ως μορφές «εκτόπισης» από τους Holton κ.ά. 1999: 414-415), όπως στο ακόλουθο παράδειγμα: (6)

<Φ> πιο πικρός είναι από τους άλλους μου φαίνεται (.) ή όχι; <Ν> είναι ο κουπάτος (_) που σου ‘λεγα <Κ> για τους μερακλήδες και τους θεριακλήδες <Φ> εγώ που ήμουν εκεί στην Ομόνοια χτες (.) διαφημίζει τώρα χριστουγεννιάτικο χαρμάνι ίσως για φίλτρου (_) [FD04-0082]

Σε περιπτώσεις όπως αυτή το εγώ δεν αποτελεί το θέμα της πρότασης, αλλά λειτουργεί αποκλειστικά για εισαγωγή της συμβολής του ομιλητή (βλ. Γκούμα 2012) ως χαλαρά συνδεδεμένο στοιχείο που λειτουργεί για να εντάξει την ακόλουθη πρόταση στη δεδομένη συνομιλιακή περίσταση (πρβλ. Κατσιμαλή 1996: 126). Για να αντιληφθούμε τη λειτουργία αυτή θα πρέπει να εγκαταλείψουμε τη δομή της πρότασης όπως γίνεται αντιληπτή στο γραπτό λόγο και να υιοθετήσουμε μια δομή εκφωνήματος που θα μπορεί να ερμηνεύσει από κοινού τα προηγούμενα παραδείγματα. Εξίσου ενδιαφέροντα συμπεράσματα προκύπτουν από την ανάλυση του κειμενικού δείκτη εντάξει, που συνδέεται με πληθώρα λειτουργιών (βλ. Μεντή 2012). Σε αρχικές

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

225

θέσεις ή σε αυτόνομα εκφωνήματα σημαντική είναι η λειτουργία της συμφωνίας, όπως στο παράδειγμα (7), αλλά ακόμη πιο συχνή είναι η λειτουργία της διαφωνίας, μέσω του μετριασμού της άποψης του συνομιλητή, όπως στα παραδείγματα (8) και (9), κάτι που δεν έχει επισημανθεί στη βιβλιογραφία και τη λεξικογραφική πρακτική: (7)

<Α> ναι (.) καλά θα 'ταν νομίζω ((βήχει)) <Τ> θα βάλουμε ΌΛΟΙ για τη βενζίνη <Α> ναι <Τ> και θα πάρει μία το αμάξι <Α> ωραία εντάξει [FY04-0078]

(8)

<Ε> πάντως τέλειο είναι αυτό γιατί τα Χριστούγεννα όλοι ψάχνουν να βρούνε τι δώρο θα κάνει ο ένας στον άλλο και ΚΑΘΟΛΟΥ δεν σκέφτονται το ποιους ανθρώπους που έχουνε δίπλα τους και αν είναι τυχεροί γι’ αυτό <Σ> ε εντάξει όχι μόνο τα Χριστούγεννα (.) πάντα <Ε> ε:: <Σ> οι άνθρωποι αναζητούν τις υλικές αξίες <Ε> περισσότερο τα Χριστούγεννα γιατί επειδή είναι και:: γιορτή ξέρω ‘γώ του των δώρων (.) [γίνονται πολλά [XD04-0085]

(9)

<Μ> είδα το αμέρικαν γκανγκστερ (.) καλό ήταν (.) [περιπέτεια τώρα τους ηθοποιούς δεν τους θυμάμαι ((γέλια)) <Α> [@@@ (_) α (.) οκέι <Μ> ήτανε (.) ωραίο ((γέλια)) <Ε> εντάξει να σας πω την αλήθεια εγώ το θέατρο το προτιμώ (.) το σινεμά το βαριέμαι [XY04-0073]

Στα παραπάνω παραδείγματα είναι χαρακτηριστική η συνεμφάνιση του εντάξει με άλλα οργανωτικά στοιχεία όπως το μόριο ε στο (8), το λεξικό σύμπλεγμα να σας πω την αλήθεια και το εγώ (βλ. παραπάνω) σε ένα εκτεταμένο εναρκτήριο μέρος στο (9). Αντίθετα, σε τελικές θέσεις το εντάξει συνδέεται με την περάτωση του εκφωνήματος του ομιλητή, όπως στα ακόλουθα παραδείγματα:

226

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(10)

<Π> επειδή να σου πω κάτι; (.) άμα παραδείγματος χάριν είναι ο Συνασπισμός κυβέρνηση (.) θεωρητικά εντάξει; (.) και και βγαίνει κάποιος ο οποίος είναι πιο δεξιός στις θέσεις (.) [από το Συνασπισμό <Μ> [ακριβώς (.) δε θα κάτσω εγώ να τον βρίσω [FY04-0069]

(11)

<ΠΑ> ξέρεις που έχω καταλήξει; <Α> για ΠΕΣ <ΠΑ> ε:: και θα καταλάβετε ότι βάζω και τον εαυτό μου μέσα σ’ αυτό το πράγμα ΕΙΛΙΚΡΙΝΑ (.) όπως γνωρίζετε είμαι με την Κατερίνα περίπου ένα ενάμιση χρόνο (.) εντάξει; <Α> και <ΠΑ> πιστεύω να στο σταυρό που σας κάνω παιδιά ((χειρονομία)) αν δεν ήμουν με την Κατερίνα με τη συγκεκριμένη όμως κοπέλα η οποία με ανέχεται ανέχεται τις ζήλειες μου […] [MY04-0029]

(12)

<Λ> παρατηρητήριο; <Α> παρατηρητήριο (_) παλιά ήταν από στρατόπεδο που πλέον νομίζω δε:: χρησιμοποιείται (_) να εδώ πέρα με τα:: όπλα κι αυτά εντάξει (.) (Λ) το άλλο το ξέρετε; [FY04-0083]

Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τα δεδομένα, το εντάξει δρα ως επιπρόσθετο στοιχείο, που συμβάλλει στην οργάνωση της συνομιλίας. Σε παραδείγματα όπως τα (10) και (11) ο ομιλητής χρησιμοποιεί το εντάξει για να εκμαιεύσει την ανατροφοδότηση των συνομιλητών όσον αφορά μια προϋπόθεση που θέτει ως βασική για τη συνέχιση της επιχειρηματολογίας του: στο (10) διευκρινίζει ότι πρόκειται για ένα υποθετικό παράδειγμα, ενώ στο (11) επιδιώκει να επιβεβαιώσει το κοινό έδαφος γνώσεων με τους συνομιλητές του. Στις περιπτώσεις αυτές οι φράσεις στις οποίες εντάσσεται το εντάξει συνιστούν τις λεγόμενες «προσθήκες» (tags, βλ. Biber et al. 1999: 1080), οργανωτικές στρατηγικές δηλαδή που τροποποιούν αναδρομικά το κυρίως μήνυμα, σε χαλαρή σύνδεση με αυτό. Ευρύτερα, η χρήση προσθηκών υπηρετεί τη σταδιακή, παρατακτική οργάνωση της επιχειρηματολογίας, η οποία στο γραπτό λόγο θα έπαιρνε πιθανώς τη μορφή συμπυκνωμένου, πολύπλοκου υποτακτικού λόγου. Παρόμοια είναι και η λειτουργία του

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

227

κειμενικού δείκτη στο (12), όπου συνεμφανίζεται με φράσεις ασάφειας (εδώ πέρα, κι αυτά) και σηματοδοτεί μαζί τους την περάτωση όλης της συμβολής του ομιλητή. Συνολικά, το εντάξει σε παραδείγματα όπως τα προηγούμενα δρα στην περιφέρεια του εκφωνήματος, είτε ως εναρκτήριο είτε ως επιπρόσθετο στοιχείο, για να επισημάνει την οργάνωση της συνομιλίας, αλλά και για να υπηρετήσει διαπροσωπικές λειτουργίες. Η χρήση του, επιπλέον, είναι στενά συνυφασμένη με τα δομικά σχήματα στα οποία εντάσσεται, τόσο όσον αφορά τη μικρο-δομή όσο και τη μακρο-δομή των εκφωνημάτων. 6. Συμπεράσματα Στο άρθρο αυτό υποστηρίχθηκε η αναγκαιότητα της μελέτης εκτεταμένων προφορικών δεδομένων στα Ελληνικά με στόχο τη γραμματική περιγραφή του ελληνικού προφορικού λόγου με όρους αυτόνομους και όχι βασισμένους στη γραμματική του γραπτού λόγου. Όπως υποδεικνύουν τα ευρήματα από τη μελέτη αυθεντικών καθημερινών αυθόρμητων συνομιλιών από το Σώμα Ελληνικών Κειμένων, απαραίτητη γι’ αυτό είναι η κατανόηση των λεξικογραμματικών ιδιαιτεροτήτων του ελληνικού προφορικού λόγου. Τα λεξιλογικά στοιχεία που παίζουν σημαντικό ρόλο στον προφορικό λόγο είναι διαφορετικά και λειτουργούν με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι στο γραπτό. Έτσι, θεμελιώδης είναι η σημασία των λεξικών συμπλεγμάτων στην επίτευξη κειμενικών και διαπροσωπικών λειτουργιών. Επιπλέον, τα ευρήματα συγκλίνουν στο ότι το δομικό σχήμα των εκφωνημάτων στον προφορικό λόγο διαφέρει από αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως «σειρά των όρων» στο γραπτό λόγο: στις περιπτώσεις αναπτυγμένων εκφωνημάτων (και όχι συνεπτυγμένων ή «ελλειπτικών», όπως θα τα ονομάζαμε από την οπτική του γραπτού λόγου) είναι συχνή η εμφάνιση εναρκτήριων και επιπρόσθετων στοιχείων, που συνοδεύουν το ρηματικό πυρήνα. Η ενδελεχής ανάλυση του προφορικού λόγου στα Ελληνικά με τη χρήση εκτεταμένων σωμάτων κειμένων, όπως έχει συμβεί και σε άλλες γλώσσες, αναμένεται να εντοπίσει την ιδιοσυστασία της προφορικότητας, να αποκαλύψει πτυχές της γραμματικής που δεν έχουν μελετηθεί, αλλά και να τοποθετήσει ήδη γνωστά γραμματικά φαινόμενα στις διαστάσεις που υπαγορεύει η πραγματική χρήση της γλώσσας. Ευχαριστίες Ευχαριστώ τις επιμελήτριες του τόμου, που μου έδωσαν την ευκαιρία να συμμετάσχω, προσφέροντας ένα μικρό δείγμα εκτίμησης του έργου και της παρουσίας στην ελληνική γλωσσολογία της καθηγήτριας Άννας Αναστασιάδη-Συμεωνίδη. Ευχαριστώ επίσης τους φοιτητές και τις φοιτήτριες του μεταπτυχιακού προγράμματος «Θεωρητική-Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία» του Πανεπιστημίου Αθηνών που συμμετείχαν στο μάθημα για τον

228

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

προφορικό λόγο (2011-2012). Μέρος της βασικής επεξεργασίας του προφορικού σώματος κειμένων χρηματοδοτήθηκε από το ερευνητικό πρόγραμμα «Κείμενο και ερμηνείαΑνάλυση και επεξεργασία χειρόγραφων, έντυπων και ψηφιακών γλωσσικών πόρων» του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

229

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Biber, Douglas, Johansson, Stieg, Leech, Geoffrey, Conrad Susan & Edward Finegan. 1999. Longman grammar of spoken and written English. London: Longman. Blanche-Benveniste, Claire, Bilger, Mireille, Rouget, Christine & Karel Van den Eynde. 1990. Le français parlé. Études grammaticales. Paris: CNRS. Bondi, Marina & Mike Scott (eds). 2010. Keyness in texts. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins. Chafe, Wallace. 1982. Integration and involvement in speaking, writing and oral literature. In Spoken and written language: Exploring orality and literacy, ed. by Deborah Tannen, 35-53. Norwood, NJ: Ablex. Chafe, Wallace. 1984. Linguistic differences produced by differences between speaking and writing. In The nature and consequence of reading and writing, ed. by David Olson, 105-123. Cambridge: Cambridge University Press. Coulmas, Florian. 1996. The Blackwell encyclopedia of writing systems. Oxford: Blackwell. Cresti, Emanuela, & Massimo Moneglia (eds). 2005. C-ORAL-ROM: Integrated reference corpora for spoken Romance languages. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins. Goutsos, Dionysis. 2010. The corpus of Greek texts: A reference corpus for Modern Greek. Corpora 5: 29-44. Goutsos, Dionysis, King, Philip & Rania Hatzidaki. 1994. Towards a corpus of Spoken Modern Greek. Literary and Linguistic Computing 9: 215-223. Halliday, M.A.K. 2002. Introduction: A personal perspective. In On grammar, ed. by John Webster, 1-14. London: Continuum. Harris, Roy. 2001. Rethinking writing. London: Continuum. Linell, Per. 1982. The written language bias in linguistics. Studies in Communication 2. Linköping: Department of Communication Studies. Miller, Jim & Regina Weinert. 1998. Spontaneous spoken language: Syntax and discourse. Oxford: Clarendon Press. Ochs, Elinor. 1979. Planned and unplanned discourse. In Syntax and semantics 12: Discourse and syntax, ed. by Talmy Givón, 51-80. New York: Academic Press. Ong, Walter. J. 1982. Orality and literacy: Τhe technologising of the world. London: Methuen. [Ελλ. μτφρ.: 1997. Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη. (Μτφρ.: Κ. Χατζηκυριάκου). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης]. Scott, Michael. 2010. WordSmith tools help. Liverpool: Lexical Analysis Software. Tannen, Deborah. 1982. Oral and literate strategies in spoken and written narratives. Language 58: 1-21. Tannen, Deborah. 1984. Relative focus on involvement in oral and written discourse. In The nature and consequence of reading and writing, ed. by David Olson, 124-147. Cambridge: Cambridge University Press.

230

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Vasilopoulou, Alexandra, Hadjidemetriou, Chryso & Marina Terkourafi. 2010. Introducing Greek conversation analysis. Journal of Greek Linguistics 10: 157-185. Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 2009. Λεξικογραφία και χρηστικά σημάδια. Πρακτικά 8ου διεθνούς συνεδρίου ελληνικής γλωσσολογίας, 30 Αυγούστου-2 Σεπτεμβρίου, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 601-615. [URL: http//www.linguist-uoi.gr/cd_web/case2.html] Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα & Αγγελική Ευθυμίου. 2006. Οι στερεότυπες εκφράσεις και η διδακτική της Νέας Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας. Αθήνα: Πατάκης. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα & Ασημάκης Φλιάτουρας. 2003. Η διάκριση [λόγιο] και [λαϊκό] στην ελληνική γλώσσα. Ορισμός και ταξινόμηση. Πρακτικά του 6ου διεθνούς συνεδρίου ελληνικής γλωσσολογίας, Ρέθυμνο, 18-21 Σεπτεμβρίου 2003. [URL: http//www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL/] Γεωργακοπούλου, Αλεξάνδρα & Διονύσης Γούτσος. 2011. Κείμενο και επικοινωνία. Ανανεωμένη έκδοση. Αθήνα: Πατάκης. Γκούμα, Αθανασία. 2012. Η χρήση του εγώ στην εναλλαγή ομιλητών στις καθημερινές προφορικές συνομιλίες. Μεταπτυχιακή εργασία, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Θεωρητικής-Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Γούτσος, Διονύσης. 2006. Ανάπτυξη λεξιλογίου: Από το βασικό στο προχωρημένο επίπεδο. Στο Η ελληνική ως ξένη γλώσσα: Από τις λέξεις στα κείμενα, επιμ. Διονύσης Γούτσος, Μαρία Σηφιανού & Αλεξάνδρα Γεωργακοπούλου, 13-92. Αθήνα: Πατάκης. Γούτσος, Διονύσης. 2012. Γλώσσα: Κείμενο, ποικιλία, σύστημα. Αθήνα: Κριτική. Γούτσος, Διονύσης & Γεωργία Φραγκάκη. Yπό έκδοση. Λεξικά και σώματα κειμένων. Στο Εισαγωγή στη λεξικογραφία, επιμ. Γεώργιος Ξυδόπουλος, Άγις Οικονομίδης & Γεώργιος Τράπαλης. Αθήνα: Πατάκης. Holton, David, Mackridge, Peter & Eιρήνη Φιλιππάκη-Warburton. 1999. Γραμματική της ελληνικής γλώσσας (μτφρ. Β. Σπυρόπουλος). Αθήνα: Πατάκης. Κατσιμαλή, Γεωργία. 1996. Διάταξη/Σειρά των κύριων όρων της πρότασης. Στο Ζητήματα νεοελληνικής γλώσσας, επιμ. Γεωργία Κατσιμαλή & Φώτης Καβουκόπουλος, 121-131. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Κλαίρης, Χρήστος & Γεώργιος Mπαμπινιώτης. 2005. (σε συνεργασία με Αμαλία Μόζερ, Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού & Σταύρο Σκοπετέα). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. ΔομολειτουργικήΕπικοινωνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μεντή, Αρχοντούλα. 2012. Θέση και λειτουργία του εντάξει στον προφορικό λόγο. Μεταπτυχιακή εργασία, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Θεωρητικής-Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σετάτος, Μιχαήλ. 1996-1997. Παρατηρήσεις στη σειρά των όρων της κοινής νεοελληνικής. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. 6, 251-270.

231

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Τζάρτζανος, Αχιλλέας Α. 1999 [1946-1963]. Νεοελληνική σύνταξις (της κοινής δημοτικής). Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη. Τράπαλης, Γεώργιος. 2009. Σύντομη ανασκόπηση της σύγχρονης ελληνικής λεξικογραφίας: Τα ερμηνευτικά λεξικά (1976-2006). Πρακτικά 8ου διεθνούς συνεδρίου ελληνικής γλωσσολογίας, 30 Αυγούστου-2 Σεπτεμβρίου, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1149-1167. [URL: http://www.linguist-uoi.gr/cd_web/case2.html] Τράπαλης, Γεώργιος & Γεωργία Κατσούδα. 2009. Συγκριτική μελέτη του συστήματος λεξικογραφικών χαρακτηρισμών σε ελληνικά και ξένα μονόγλωσσα λεξικά. Πρακτικά 8ου διεθνούς συνεδρίου ελληνικής γλωσσολογίας,

Αυγούστου-2

Σεπτεμβρίου,

Πανεπιστήμιο

Ιωαννίνων,

1168-1183.

[URL:

http://www.linguist-uoi.gr/cd_web/case2.html] Φέρλας, Αντώνιος-Έκτωρ. 2011. Ο προκατασκευασμένος λόγος στα ελληνικά και αγγλικά. Μια μελέτη βασισμένη σε σώματα κειμένων με προεκτάσεις στη διδασκαλία της γλώσσας. Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Φραγκάκη, Γεωργία. 2012. Η ιδιόλεκτος των κυβερνητικών εκπροσώπων: Προκαταρκτικές παρατηρήσεις στο κειμενικό είδος της ενημέρωσης συντακτών. Πρακτικά 10ου διεθνούς συνεδρίου ελληνικής γλωσσολογίας,

1-4

Σεπτεμβρίου

2011,

Δημοκρίτειο

http://www.icgl.gr/el/papers-in-greek.html]

Πανεπιστήμιο

Θράκης,

1197-1206.

[URL:

232

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

L’évolution des dictionnaires électroniques Tita Kyriacopoulou & Claude Martineau (LIGM, Université Paris-Est, LTT) Résumé Notre recherche porte sur l’enrichissement et la maintenance des dictionnaires électroniques existants en général et du grec moderne en particulier. L’approche adoptée ici et réalisable dans l’environnement Unitex consiste à utiliser la notion de graphe dictionnaire qui permet de capturer les formes (fléchies) absentes du dictionnaire mais présentes dans le texte et de créer le dictionnaire du texte. De plus cette méthode rend les grammaires produites aisément réutilisables. Mots-clés: noms propres, temps composés, mots préfixés, dictionnaire électronique, graphe dictionnaire, Unitex 1. Introduction En partant du mot ambigu « évolution » nous voulons développer deux problématiques bien connues des domaines du TAL (Traitement Automatique des Langues) et de la lexicographie qui concernent d’une part la maintenance et les mises à jour des dictionnaires électroniques et d’autre part les nouvelles techniques de création de dictionnaires. En effet la langue évolue et les mots utilisés hier peuvent être désuets ou avoir changé de sens dans un contexte particulier ce qui complique énormément la validité des données qui doivent être constamment révisées, corrigées et enrichies, tâches bien coûteuses et pas toujours réalistes. De plus des phénomènes complexes des langues naturelles, comme la reconnaissance des noms propres, des temps composés, des verbes préfixés, etc. freinent considérablement l’analysent automatique des textes et les applications qui en découlent puisque leur description ne peut pas être exhaustive. Au niveau de l’évolution technologique les graphes dictionnaires nous permettent aujourd’hui de décrire des unités de sens complexes comme les noms propres, les adresses, les organisations, difficilement représentables dans des listes dictionnairiques. Nous présenterons en particulier leur création à travers le logiciel Unitex1 mais nous 1

La version utilisée est Unitex3.1beta, 2013, http://igm.univ-mlv.fr/~unitex/index.php?page=3&html=beta.html.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

233

démontrerons aussi leur grande utilité pour la représentation des temps composés et des néologismes. Dans un premier temps, nous ferons une brève présentation du dictionnaire électronique du grec moderne en insistant sur les problèmes non résolus et après nous parlerons des graphes dictionnaires d’Unitex et des solutions qu’ils offrent pour la résolution des cas spécifiques. 2. Présentation du dictionnaire grec - Rappel Nous avons développé un dictionnaire électronique du grec moderne (Anastassiadis 2002, Kyriacopoulou 2003). Ce dictionnaire prend la forme d'un fichier informatique et en luimême ne comporte pas de logiciels mais il peut être exploité avec divers logiciels (comme par exemple des logiciels de traduction automatique, de documentation automatique, des moteurs de recherche, etc.). Chaque fichier est structuré en lignes (Courtois 1990). Chaque ligne représente une entrée du dictionnaire. Une entrée du dictionnaire peut être un mot simple ou un mot composé. Dans ces fichiers, mots et codes apparaissent en clair, de façon lisible. Les fichiers sont conformes au système de codage unicode. Le dictionnaire DelafGR contient toutes les formes fléchies ou conjuguées des mots simples. Une forme simple sur le plan graphique est une unité de texte qui ne contient que des caractères de l’alphabet. L’alphabet est défini quant à lui par la liste des caractères avec lesquels sont construits les mots de la langue : - les lettres minuscules α, β, γ, …ω - les lettres majuscules A, B, Γ, …Ω - les caractères avec accents Ά, Έ, …ώ 2.1. Format du DelafGR Une entrée du dictionnaire est une forme simple qui comprend : 1. Mot d’entrée : la forme fléchie ou conjuguée ; 2. Lemme : la forme canonique. Tout mot d’entrée du DelafGR qui est une forme fléchie ou conjuguée est accompagné de son lemme, noté «en clair» ; 3. Partie du discours : code de catégorie grammaticale ; 4. Informations supplémentaires codées : identification de l’entrée fléchie en genre, nombre et cas pour les formes nominales et adjectivales ou l’identification de l’entrée conjuguée en mode, temps, personne et nombre pour les formes verbales.

234

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Par exemple, σπίτια (maisons) est une forme du mot σπίτι, nom au nominatif, accusatif, vocatif, neutre pluriel. Ainsi la forme σπίτια est caractérisée par son lemme (σπίτι), sa catégorie grammaticale (nom) et son identification grammaticale (nominatif, accusatif, vocatif, neutre pluriel). Les informations flexionnelles sont systématiquement codées dans chaque entrée du DelafGR. En général, une entrée du dictionnaire du grec moderne est une ligne de texte rédigée selon le format suivant : (1)

σπίτια,σπίτι.Ν:Νnp:Anp:Vnp

(maison)

Les différents éléments de cette entrée du dictionnaire sont les suivants : - σπίτια constitue une des formes fléchies de la forme canonique. Elle apparaît obligatoirement dans la ligne ; - σπίτι est la forme canonique. Elle est séparée de la forme fléchie par une virgule. Pour les noms, la forme canonique correspond à la forme du nominatif singulier (masculin, féminin ou neutre, selon le genre du nom) ; pour les adjectifs, il s’agit du nominatif singulier du masculin ; pour les verbes, la forme canonique est celle de la première personne du singulier de l’indicatif présent, soit de la voix active soit de la voix médiopassive. Cette information peut être omise uniquement lorsque la forme fléchie est identique à la forme canonique, comme dans l’exemple : σπίτι,.Ν:Νnp:Anp:Vnp. - Ν (pour nom) constitue une information grammaticale qui concerne la forme fléchie. Cette information ne peut être omise. - La séquence :Νnp:Anp:Vnp décrit les informations flexionnelles associées à la forme fléchie. Elles concernent le cas, le genre et le nombre pour les noms et les adjectifs, le temps, la personne et le nombre pour les verbes. Le séparateur ‘ : ’ doit être interprété comme un OU logique. Dans notre exemple, la forme σπίτια (maisons) est soit au nominatif (N) neutre (n) pluriel (p), soit à l’accusatif (A) neutre (n) pluriel (p), soit au vocatif (V) neutre (n) pluriel (p). Voici un exemple : (2)

σπίτι,σπίτι.N:Nns:Ans:Vns σπίτια,σπίτι.N:Nnp:Anp:Vnp

(maison)

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

235

σπιτιού,σπίτι.N:Gns σπιτιών,σπίτι.N:Gnp Deux formes identiques provenant du même lemme sont regroupées dans une entrée unique. Leurs informations flexionnelles sont séparées par le signe « : ». 2.2. Les cas problématiques du DelafGR Nous présentons ici les cas complexes qui sont peu ou mal représentés dans le dictionnaire électronique Dela et que nous proposons de traiter grâce à la méthode des graphes-dictionnaires (cf. 3.1). La liste des noms propres est ouverte, quasi illimitée et pour cette raison ces noms sont a priori exclus des dictionnaires. Sur le plan typographique, la règle toujours en usage pour les noms propres est de les écrire avec l’initiale en lettre capitale. Or en grec moderne les noms propres se déclinent comme les autres mots grecs et a priori n’ont pas de pluriel. Cependant, dans certains cas, les noms propres de personnes (prénoms, noms de famille) peuvent avoir un pluriel ; alors nous l’avons généré : (3)

Οι Αφοί Παπαδόπουλοι δουλεύουν μαζί. (Kyriacopoulou et al. 2013) ‘Les frères Papadopoulos travaillent ensemble.’

(4)

Τι κάνουν τα Παρίσια; ‘Comment va Paris?’

Ce sont ces variations des noms propres qui nous ont incité à les introduire dans le DelafGR même si cette liste n’est pas complète. La reconnaissance de noms propres a donné lieu à de nombreux travaux, qui se situent dans le cadre plus large de la reconnaissance d’entités nommées. Des ressources comprenant des dictionnaires de prénoms et des grammaires existent pour plusieurs langues dont le grec. Plus précisément, en ce qui concerne le grec, qui possède quatre cas (nominatif, génitif, accusatif, vocatif), les toponymes, les prénoms comme les noms patronymiques mais aussi les autres catégories de noms propres se déclinent et ils possèdent des formes différentes selon le cas, le genre et le nombre. Un dictionnaire de toponymes, de prénoms et de patronymes ont donc été constitués qui comme pour les substantifs comportent toutes les formes fléchies (Νίκος, Νίκο, Νίκου).

236

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Néanmoins ces dictionnaires ne pouvant être exhaustifs, des règles de reconnaissances fondées sur la morphologie respective des formes nominales des quatre cas du grec ont été développées dans l’environnement Unitex. En ce qui concerne les verbes, ils se divisent en deux catégories : les verbes en -ω (accentué ou non) qui sont des verbes actifs : πλέκω (tricoter) et les verbes médio-passifs en –[voyelle]μαι : παραπονιέμαι (se plaindre). De plus, il y a des verbes impersonnels ou défectifs qui se terminent en -ει ou -ται (pour les verbes médio-passifs) : βρέχει (pleuvoir), ζητείται (être demandé). En grec moderne, pour les verbes nous avons 6 personnes et 19 temps répartis en six modes : (5)

Indicatif : Subjonctif : Impératif : Conditionnel : Mode de souhait : Participe :

présent, imparfait, aoriste, futur instantané, futur continu, parfait, plus-que-parfait, futur antérieur présent, parfait, aoriste présent, aoriste présent, passé présent, passé présent, passé

Sur le plan formel, il y a 7 temps avec formes simples, 5 temps avec particules+formes simples, 7 temps avec auxiliaires+formes simples (avec ou sans particules). Pour illustrer ces formes, prenons comme exemple le verbe αγοράζω (acheter) : (6)

a. b. c. d.

forme simple : αγόραζα (Indicatif Imparfait 1s) particule + forme simple : θα αγοράσω (Indicatif Futur instantané 1s) auxiliaire + forme simple : έχω αγοράσει (Indicatif Parfait 1s) particule + auxiliaire + forme simple: θα είχα αγοράσει (Conditionnel Passé 1s)

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

237

À noter que les temps composés ne sont pas générés dans le DelafGR qui ne contient que les formes simples. De plus ces formes ne peuvent pas être considérées comme des formes figées : (7)

a. b.

Θα της διαβάσω το βιβλίο (particule + pronom + forme verbale simple +…) ‘Je lui lirai le livre.’ Έχω ήδη διαβάσει το βιβλίο (verbe auxiliaire + adverbe + forme verbale simple +…) (Gross 75, 86) ‘J’ai déjà lu le livre.’ Θα είχα όμως εκ των προτέρων διαβάσει το βιβλίο (particule + verbe auxiliaire + …) ‘Mais j’aurais lu le livre avant.’ (conjonction + adverbe +…)

En analyse automatique des textes, la seule solution pour reconnaître les temps composés était jusqu’à présent d’utiliser des règles. Le problème plus général des emplois verbaux auxiliaires est considéré comme un problème syntaxique et le traitement des temps composés devrait intervenir après l’analyse lexicale et la reconnaissance des mots. Mais, les temps composés gênent la reconnaissance des mots simples. De plus pour le grec moderne la description syntaxique des verbes n’est pas terminée et, par conséquent, le problème, jusqu’à présent, n’a été que partiellement résolu en traitant dans le DelafGR que les composants verbaux (διαβάσω, διαβάσει, etc. (lire)) qui interviennent au niveau lexical. Un autre problème est celui des mots préfixés et en particulier des verbes précédés de préfixes qui sont formellement des verbes simples quand le préfixe est soudé au mot qui suit. Les verbes préfixés sont donc inclus dans notre DelafGR. Ils peuvent être dotés d’un ou plusieurs préfixes et cela rend l’exhaustivité impossible : (8)

a. b. c.

πίνω καταπίνω ξεροκαταπίνω

(boire) (avaler) (avaler avec difficulté)

(κατα+V) (ξερο+κατα+V)

Il existe des verbes rares (provenant essentiellement de l’ancien grec) qui deviennent courants lorsqu’ils sont précédés d’un (ou plusieurs) préfixe(s) :

238

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(9)

a. b.

κλείω (fermer) συμπερικλείω (fermer ensemble) (συν2+περι+V)

Les verbes préfixés posent aussi des problèmes de flexion particuliers. En effet, si l’accent se déplace sur le préfixe et en particulier sur la dernière syllabe du préfixe, ce dernier subit des changements. Ces changements dépendent de la dernière lettre du préfixe (s’il s’agit d’une voyelle ou d’une consonne). 3. Présentation d’Unitex Unitex est un logiciel de traitement de corpus, développé par le LIGM qui permet également de créer des ressources linguistiques notamment des grammaires représentées sous la forme de graphes, et des dictionnaires. L'utilisation la plus courante du logiciel est de localiser des patterns dans un texte préalablement étiqueté grâce aux dictionnaires et aux grammaires. Les ressources de l’équipe linguistique du LIGM se composent notamment de dictionnaires de complexités diverses. Pour le grec moderne 3 (Mirambel 1983, Tonnet 1984, Triantafyllidis 2005, Warburton 1970) par exemple, il comprend : - le système DELA (Courtois 1990, Mathieu-Colas 1990) qui comporte :  un lexique d'environ 250 000 mots simples (DELAS),  un lexique de plus de 37 000 formes composées (DELAC incluant des termes techniques du domaine Boursier) ; - le lexique-grammaire (Gross 1990) des phrases élémentaires du grec (Kyricopoulou 2003) :  5283 types de phrases libres construites sur des verbes distributionnels,  7150 types de phrases figées,  1565 types de phrases à verbe support de noms ; - des grammaires locales représentant des phrases de domaines spécifiques :  expressions de dates,  expressions de durée,  noms de personnes et prénoms. 2

La dernière consonne du préfixe συν devant la consonne π se transforme en μ, c’est pourquoi nous avons

συμπερικλείω et non pas συνπερικλείω. 3

Nous disposons également de ressources pour l’anglais, l’espagnol, le français, le coréen, etc.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

239

Nous sommes convaincus que l’échelle humaine ne suffit pas pour traiter la quantité de données qui croît de façon exponentielle mais les données existantes doivent être capitalisées dans un but de qualité et de traitement "intelligent" de corpus de grande taille. La fonction « Locate Pattern » d’Unitex nous permet, par conséquent, de faire des recherches de motifs complexes à l’aide d’expressions régulières et de graphes sur des corpus monolingues ou bilingues (alignés par l’outil intégré Xalign). Il est possible par exemple de faire appel aux dictionnaires dans les graphes à l’aide des masques lexicaux tels que : <A> (adjectif), <A+Hum> (adjectif humain), <A:ms> (adjectif masculin singulier), <N+Prenom> (prénom), <N~Prenom> (nom autre que prénom). A noter cependant que ces filtres ne peuvent pas contenir de variables. Unitex comporte deux modes de reconnaissance : le mode « normal » et le mode morphologique. Le premier traite des mots considérés en tant que token. Dans ce mode, les graphes peuvent faire des requêtes au dictionnaire à l’aide de masque lexicaux : <A>, <V :P3s>. Il n’est pourtant pas possible de récupérer les informations associées à une entrée de dictionnaire. Ces informations ne peuvent figurer que dans les masques lexicaux. Un mode particulier appelé mode morphologique qui ne travaille plus au niveau du token mais au niveau du caractère a été crée afin de pouvoir reconnaître des mots dont seulement une partie serait connue du dictionnaire. Par exemple ξανακατεβαίνω se compose du préfixe ξανά et du mot κατεβαίνω présent dans le dictionnaire. Seul ce mode permet de récupérer certaines informations associées à une entrée de dictionnaire. Ainsi, il est possible d’associer à ξανακατεβαίνω certaines de celles associées à κατεβαίνω. Dans le graphe suivant, les chevrons (< >) délimitent le passage en mode morphologie. La variable $verbe$ est une « variable morphologique ». La transduction contenat $verbe.LEMMA$ renvoie la forme canonique du verbe reconnu grâce au masque lexicale <V>.

Figure 1 : Mode morphologique – Extraction de la forme canonique d’un verbe préfixé

Ainsi si nous trouvons dans le texte la forme fléchie κατέβαινα, $verbe.LEMMA$ renverra à κατεβαίνω. L’application de ce graphe, en mode MERGE, ajoute dans le texte la forme canonique, entre crochets, à coté de la forme fléchie rencontrée : ξανακατέβαινα [ξανακατεβαίνω].

240

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

4. Les graphes dictionnaires Unitex intègre aujourd’hui la notion de graphes dictionnaires qui permet de créer dynamiquement des entrées de dictionnaires (Kyriacopoulou et al. 2013) similaires à celles présentes dans les dictionnaires Dela (Courtois 1990) réalisés manuellement. La figure 2 (doc Unitex 3.7.3) ci-après présente une version ultra simplifiée d’un graphe dictionnaire qui reconnait un nom de personne et qui produit dans le dictionnaire du texte des entrées comme : Νίκος Μικρός,.NPersonne

Figure 2 : Extraction simplifiée d’un nom de personne

Il est possible de faire des graphes beaucoup plus complexes qui ajoutent sous la forme de traits des informations sur le nom de personne reconnu. Celles-ci peuvent indiquer par exemple, que le nom est précédé du mot άγιος (saint), que le prénom et/ou le patronyme sont présents, qu’il comporte une particule (Ντομινίκ ντε Βιλπέν) qu’il est écrit avec l’alphabet grec ou latin. Ces entrées sont ensuite utilisables par des grammaires au même titre que celles des dictionnaires statiques. Par exemple, si l’on recherche des noms de personne comportant un prénom et un nom en évitant les édifices religieux ou les fêtes nominales, l est possible d’écrire une expression régulière ou un graphe comportant : <Person+prenom+nom~saint> ou si l’on recherche des noms à particules : <Person+particule>. Les noms de personnes présents dans un texte sont parfois entièrement écrits en majuscule, dans des titres ou à contrario entièrement en minuscules pour ce qui concerne les adresses mails. Une tâche supplémentaire effectuée par la grammaire peut être la normalisation de la casse. Certaines séquences complexes peuvent donner lieu à un autre type de normalisation (Μήτσκα et al. 2004). En ce qui concerne les expressions de dates, il est souvent utile de produire une forme numérique normalisée de la séquence reconnue. Le graphe dictionnaire de la figure 3 permet de produire dans le dictionnaire du texte des expressions indiquant la date avec des traits indiquant les éléments présents (le jour, le mois, l’année) et un trait de forme attribut/valeur qui donne une version numérique normalisée de la date.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

241

Figure 3 : Construction d’entrées de dictionnaire type date

L’application de ce graphe dictionnaire sur un texte produit dans le dictionnaire du texte des entrées telles que : 4 Σεπτεμβρίου,.Date+jour+mois+Norme=-09-4 28 Μαρτίου 1997,.Date+jour+mois+an+Norme=1997--28 Une grammaire locale peut comporter un masque lexicale de la forme <Date+an> pour exiger que l’année soit présente. Si la récupération de la forme normalisée est souhaitée il est nécessaire de faire appel au mode morphologique déjà évoqué comme le montre le graphe de la figure 4.

Figure 4 : Grammaire locale des dates

Ce graphe ajoute à coté de la forme reconnue sa forme normalisée comme par exemple : 20 Ιουλίου του 1995 [1995--20]. A partir de cet existant, nous nous proposons de nous concentrer sur la mise en place d’une méthodologie à suivre qui sera une approche mixte basée sur l’utilisation combinée de codages linguistiques manuels dans des dictionnaires statiques et la création d’une bibliothèque de graphes-dictionnaires pour la description de cas problématiques et complexes comme les noms propres et les entités nommées en général, les temps composés du grec moderne (mais aussi d’autres langues), des mots préfixés (verbes et noms) mais aussi d’autres néologismes rencontrés dans les corpus. Il est vrai que, lors de l’analyse d’un texte, les graphes dictionnaires nous permettent de construire uniquement les entrées du texte. Ces entrées sont le plus souvent des séquences complexes dont on ne souhaite pas ou dont on ne peut pas faire de liste exhaustive sous la forme d’un dictionnaire statique. Elles ne sont donc construites, dans ce que nous appelons dictionnaire du texte, que pour servir le temps de l’analyse du

242

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

texte traité. Cependant les graphes dictionnaires sont parfois utiliser pour collecter certaines données dans les textes afin de construire de réels dictionnaires électroniques statiques. Ces dictionnaires de texte posent effectivement un problème d’exhaustivité des ressources linguistiques puisqu’ils ne représentent que les données limitées d’un texte donné. Mais l’accroissement de textes scientifiques et techniques sous format électronique est bien réel et il suscite même une attention grandissante de la part des sciences, du fait du nombre considérable de textes sous format électronique et de l’explosion des bases de données et des bibliothèques numériques. De plus il faut rappeler que les outils comme Unitex nous permettent de reconnaître, d’extraire et par conséquent stocker des unités très complexes en s’appuyant en particulier aux masques lexicaux (<N+Hum>, <A:ms>,<N+Prenom> etc.), aux sous-graphes et aux variables (paramètres). Ils nous permettent également de normaliser des entrées complexes grâce aux transducteurs (réécriture des entrées) mais aussi assurer la cohérence quand cela est nécessaire. 5. Conclusion Cette présentation très sommaire illustre déjà l’intérêt de la méthode des graphes dictionnaires et peut éventuellement contribuer à l’amélioration des résultats des systèmes d’extraction d’information ou à la comparaison et validation des résultats produits par les autres systèmes de reconnaissance. Signalons enfin que les graphes dictionnaires simples peuvent être indépendants d’une langue. Par conséquent, une partie de notre travail doit être testé pour le grec et le français mais aussi s’appliquer aux autres langues présentes dans Unitex. Cependant les graphes dictionnaires complexes ne peuvent pas être indépendants d’une langue puisque l’ordre des mots n’est pas unique et de plus certains phénomènes sont spécifiques à certaines langues. Remerciements Mes remerciements vont tout d’abord au professeur Anna Anastassiadis-Symeonidis. Elle s’est intéressée de très près à mes travaux, elle m’a beaucoup appris, elle m’a encouragée tout au long depuis vingt cinq ans et elle a toujours été disponible pour m’aider. Sans elle, une grande partie de mon travail de recherche n’aurait pas pu être fait. Elle m’a donné de précieux conseils, elle m’a fait des recommandations, elle a validée les dictionnaires électroniques. Pour tout cela, je tiens à lui exprimer ma plus vive reconnaissance et un immense Merci. Que les organisateurs de cette manifestation soient remerciés pour leur

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

243

accueil, toute la préparation et surtout de nous avoir permis d’y participer, et notamment Zoé Gavriilidou et Anthi Revithiadou.

244

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Références bibliographiques En français/anglais Courtois, Blandine, 1990. Un système de dictionnaires électroniques pour les mots simples du français ». In Dictionnaires électroniques du français, ed. by Courtois Blandine & Max Silberztein. Langue Française 87: 11-22. Paris: Larousse. Gross, Maurice. 1975. Méthodes en syntaxe – Régime des constructions complétives. Paris: Hermann. Gross, Maurice. 1986. Grammaire Transformationnelle du français : Le verbe. Paris: Cantilène. Gross, Maurice. 1990. Grammaire transformationnelle du français : 3. Syntaxe de l’adverbe. Paris: ASSTRIL. David Holton, Peter Mackridge & Irini Philippaki-Warburton, 2000. Greek: a Comprehensive Grammar of the Modern Language. London: Roultledge. Kyriacopoulou, Tita. 1990. Les dictionnaires électroniques : la flexion verbale en grec moderne. Thèse de doctorat, Université Paris VIII, (CERIL). Kyriacopoulou, Tita. 2003. Analyse automatique des textes écrits : le cas du grec moderne. Habilitation à diriger des recherches à l’université de Marne-la-Vallée. Kyriacopoulou, Tita, Martineau, Claude, & Mavropoulos, Thanassis (à paraître 2013). Les noms propres de personne en français et grec : reconnaissance, extraction et enrichissement de dictionnaires ». Actes du Colloque international sur le Lexique et la Grammaire (LGC'11), 5-8 octobre Nicosie (Chypre). Mathieu-Colas, Michel. 1990. Orthographe et Informatique: établissement d'un dictionnaire électronique des variantes graphiques. Langue Française 87 : 104-111. Paris: Larousse. Mirambel, André. 1983. Grammaire du grec moderne. Paris: Klincksieck. Newton, Brian. 1979. Scenarios, modality, and verbal aspect in Modern Greek, Language 55: 139-167. Linguistic Society of America. Paumier, Sébastien. 2006. http://igm.univ-mlv.fr/~unitex/UnitexManual3.0.pdf Seiler, Hansjakob. 1952. L’aspect et le temps dans le verbe néo-grec. Paris. Tonnet, Henri. 1984. Manuel d’accentuation grecque moderne (démotique). Paris: Klincksieck. Warburton, Irini. 1970. On the verb in Modern Greek. Bloomington: Indiana University Press. En grec Anastassiadis-Syméonidis, Anna. 1986. Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική. Thèse de Doctorat, Université Aristote de Thessaloniki. Anastassiadis-Syméonidis, Anna. 2002. Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

[Ίδρυμα

Μανόλη

Τριανταφυλλίδη].

Θεσσαλονίκη:

Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο

Θεσσαλονίκης. Μitska, Αnastasia & Ionas Μixailidis. 2004. Αυτόματη επεξεργασία αρκτικόλεξων και ακρώνυμων Νέας Ελληνικής. Studies in Greek Linguistics, Proceedings of the 24th Annual Meeting of the Department of

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

245

Linguistics, Faculty of Philology, Aristotle University of Thessaloniki, (9-11/5/2003). Thessaloniki: Afoi Kyriakidi: 482-493. Triantafyllidis, Manolis. 2005 (1ère éd. 1949). Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής). Institut d’Études Néohelléniques [Fondation Manolis Triantafyllidis], Université Aristote, Thessalonique.

246

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Η διδακτική αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων μαθητών στην ελληνική ως δεύτερη/ξένη γλώσσα* Δέσποινα Παπαδοπούλου & Αλέξανδρος Τάντος (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) Περίληψη Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζουμε το Ελληνικό Σώμα Κειμένων Μαθητών (ΕΣΚΕΙΜΑΘ), το οποίο αποτελείται από γραπτές παραγωγές αλλόφωνων μαθητών και προτείνουμε τρόπους αξιοποίησής του στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας. Ειδικότερα, περιγράφουμε τη μεθοδολογία κατάρτισης του σώματος κειμένων, καθώς και το πλαίσιο επισημείωσης των λαθών. Επίσης, αναφερόμαστε στη γλωσσοδιδακτική προσέγγιση μάθηση μέσω δεδομένων, η οποία ενσωματώνει τα σώματα κειμένων στη γλωσσική διδασκαλία και παραθέτουμε ενδεικτικές γλωσσοδιδακτικές δραστηριότητες για τον εκπαιδευτικό και τον μαθητή. Στόχος αυτών των δραστηριοτήτων είναι η ανάπτυξη των ανευρετικών δεξιοτήτων κατά τη γλωσσική μάθηση αλλά και της επίγνωσης ως προς τη μορφή και τη χρήση των γλωσσικών τύπων. Λέξεις κλειδιά: σώματα κειμένων μαθητών, επισημείωση, μάθηση μέσω δεδομένων 1. Εισαγωγή Tα Σώματα Κειμένων (ΣΚ) μαθητών είναι εξειδικευμένα ΣΚ, τα οποία αποτελούνται από ηλεκτρονικά αρχεία και καταγράφουν γραπτές ή/και προφορικές παραγωγές των μαθητών μιας γλώσσας ως δεύτερης (Leech 1998). Τα αρχεία αυτά μπορούν να συλλεχθούν από διάφορες πηγές, όπως εργασίες μαθητών, συνεντεύξεις ή βιντεοσκοπήσεις, οι οποίες συντελούνται συνήθως κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας. Γενικότερα, πέρα από τα ΣΚ, τα οποία περιγράφουν την κύρια ποικιλία μια γλώσσας, υπάρχουν και τα εξειδικευμένα, τα οποία στοχεύουν στην καταγραφή μιας ποικιλίας της γλώσσας, όπως τα ΣΚ μαθητών, και διακρίνονται σε επισημειωμένα και μη επισημειωμένα. Τα επισημειωμένα ΣΚ περιλαμβάνουν ειδικότερη πληροφορία πάνω στον καταγεγραμμένο λόγο, συνήθως γραμματικού χαρακτήρα, όπως τα μέρη του λόγου, ή πληροφορία σχετική με τα λάθη των Το ΕΣΚΕΙΜΑΘ έχει παραχθεί στο πλαίσιο της Δράσης «Υποστήριξη της λειτουργίας των Τάξεων Υποδοχής» του προγράμματος «Εκπαίδευση αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών» που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων, Πολιτισμού & Αθλητισμού (ΕΣΠΑ 2007-2013). *

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

247

μαθητών στην περίπτωση των εξειδικευμένων ΣΚ μαθητών, ενώ τα μη επισημειωμένα ΣΚ δεν περιλαμβάνουν κανενός είδους επιπρόσθετη πληροφορία. Μη επισημειωμένα σώματα κειμένων στη δεύτερη γλώσσα έχουν ευρέως χρησιμοποιηθεί στη γλωσσική διδασκαλία καθώς, από τη μια πλευρά βοηθούν τον εκπαιδευτικό να βρει κατάλληλα παραδείγματα, ενώ από την άλλη δίνουν τη δυνατότητα στον σπουδαστή να έρθει σε επαφή με αυθεντικό λόγο (Johns 1986, 1991, 1994, Taylor, Leech & Fligelstone 1991, Hanson-Smith 1993, Stevens 1995, Aston 1996, Qiao & Sussex 1996, Cobb 1997). Επιπλέον, τα σώματα κειμένων προσφέρουν δείγματα αυθεντικού λόγου και παρουσιάζουν τις εκφάνσεις της γλωσσικής χρήσης απαλλαγμένες από τους όποιους ρυθμιστικούς και υποκειμενικούς περιορισμούς (O'Keeffe, McCarthy, and Carter 2007: 21). Η γλωσσοδιδακτική προσέγγιση μάθηση μέσω δεδομένων (ΜΜΔ) βασίστηκε ουσιαστικά στην αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων (Johns 1986, 1991, 1994). Σύμφωνα με τη ΜΜΔ, η γλωσσική διαδασκαλία πραγματοποιείται με επαγωγικό τρόπο και μέσω ανευρετικών διαδικασιών. Ο σπουδαστής ανακαλύπτει τους συμφραστικούς πίνακες που συντελούν στην αφομοίωση των μοτίβων γλωσσικής χρήσης, ενώ οι γραμματικοί κανόνες κατακτώνται καθώς ο σπουδαστής διερευνά το σώμα κειμένων με ή χωρίς την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού. Αν και στη γλωσσική διδασκαλία έχουν αξιοποιηθεί κυρίως μη επισημειωμένα ΣΚ, τα επισημειωμένα ΣΚ μαθητών, παρέχουν μια σειρά σημαντικών πλεονεκτημάτων τα οποία θα έπρεπε να αξιοποιηθούν και να ενταχθούν στο γλωσσικό μάθημα. Έτσι, τα επισημειωμένα ΣΚ προσφέρουν τη δυνατότητα λεπτομερέστερης μελέτης και ανάλυσης των δεδομένων για τον εκπαιδευτικό με βάση ποσοτικές αναλύσεις των επισημειωμένων πληροφοριών, λ.χ. συχνότητες και συσχετίσεις λαθών, καλύτερη πλοήγηση στα δεδομένα με γλωσσικά κριτήρια για εκπαιδευτικούς και μαθητές με σύνθετες κι εξειδικευμένες αναζητήσεις, ενώ το πιο κρίσιμο είναι ότι προσφέρουν μια καλύτερη εικόνα για το επίπεδο γλωσσομάθειας του μαθητή. Στην επόμενη ενότητα θα παρουσιάσουμε τη μεθοδολογία κατασκευής καθώς και το πλαίσιο επισημείωσης του ΕΣΚΕΙΜΑΘ. Στην τρίτη ενότητα θα αναφερθούμε σε τρόπους διδακτικής αξιοποίησης των σωμάτων κειμένων (μαθητών) στη γλωσσική διδασκαλία, που μπορούν άμεσα να εφαρμοστούν μέσω του ΕΣΚΕΙΜΑΘ, ενώ στην τελευταία ενότητα δίνονται προτάσεις για μελλοντική αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων (μαθητών) στη γλωσσική μάθηση και διδασκαλία.

248

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

2. ΕΣΚΕΙΜΑΘ: Μεθοδολογία και πλαίσιο επισημείωσης Στην Ελληνική έχουν γίνει ελάχιστες προσπάθεις κατάρτισης επισημειωμένων ΣΚ μαθητών. Συγκεκριμένα, ένα πρώτο επισημειωμένο ΣΚ μαθητών έχει δημιουργηθεί από τον Τζιμώκα (2010) και αποτελείται από 65.000 λέξεις και 291 κείμενα. Ωστόσο, το συγκεκριμένο ΣΚ έχει υιοθετήσει ένα πολύπλοκο πλαίσιο επισημείωσης το οποίο, ενώ είναι λεπτομερές και χρήσιμο για ερευνητικούς σκοπούς, καθιστά τη διδακτική του αξιοποίηση δύσκολη. Το ΕΣΚΕΙΜΑΘ επιχειρεί να συνδυάσει την ερευνητική και τη διδακτική διάσταση στα ΣΚ μαθητών και στην κατεύθυνση αυτή ακολουθεί ένα πιο ευέλικτο και προσβάσιμο πλαίσιο επισημείωσης μέσα σε ένα φιλικό προς τον χρήστη περιβάλλον. Το ΕΣΚΕΙΜΑΘ υλοποιήθηκε στο πλαίσιο της δράσης «Υποστήριξη της λειτουργίας των Τάξεων Υποδοχής» του προγράμματος «Εκπαίδευση Αλλοδαπών και Παλιννοστούντων Μαθητών». Στην παρούσα φάση, το ΕΣΚΕΙΜΑΘ αποτελείται από περίπου 500 κείμενα και συνολικά 33.000 λέξεις. Τα κείμενα παράχθηκαν από μαθητές που φοιτούν σε Τάξεις Υποδοχής της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και είναι ηλικίας 7 έως 15 ετών. Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζεται η κατανομή των μαθητών ανά περιφέρεια και βαθμίδα εκπαίδευσης: Περιφέρεια

Βαθμίδα

Σχολεία (Ν=25)

Συμμετέχοντες (Ν=329)

Αττική

Πρωτοβάθμια

Δευτεροβάθμια

Πρωτοβάθμια

Δευτεροβάθμια

Πρωτοβάθμια

Δευτεροβάθμια

Πρωτοβάθμια

Δευτεροβάθμια

Πρωτοβάθμια

Δευτεροβάθμια

Πρωτοβάθμια

Δευτεροβάθμια

Πρωτοβάθμια

Δευτεροβάθμια

Κεντρική Μακεδονία Δυτική Μακεδονία Ήπειρος Θεσσαλία Νησιά Ιονίου Κρήτη

Πίνακας 1: Κατανομή μαθητών ανά περιφέρεια και βαθμίδα εκπαίδευσης

249

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 1, οι γραπτές παραγωγές προέρχονται από 329 μαθητές, οι οποίοι φοιτούν σε Τάξεις Υποδοχής 25 σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε επτά περιφέρειες της Ελλάδας. Η κατανομή των μαθητών ως προς το φύλο ήταν σχεδόν ισόποση, ενώ υπερτερεί η ηλικιακή ομάδα των 8-12 ετών, όπως φαίνεται στον Πίνακα 2: Φύλο

Ηλικία

Αγόρια

Κορίτσια

6-8 ετών (N=111,

8-12 ετών

12-15

ετών 15-19

(Ν= 211,

(Ν=118,

34%)

(Ν=118,

(Ν=73,

(Ν=27,

64%)

36%)

22%)

8%)

ετών

Πίνακας 2: Κατανομή μαθητών ως προς το φύλο και την ηλικία

Οι μητρικές γλώσσες των μαθητών είναι ποικίλες, αλλά υπερέχουν η Αλβανική η Ρωσική, η Γεωργιανή, η Βουλγάρικη και η Ρουμανική. Οι γραπτές παραγωγές που απαρτίζουν το ΕΣΚΕΙΜΑΘ ανήκουν στο κειμενικό είδος της αφήγησης κι έχουν παραχθεί στο πλαίσιο της παραγωγής γραπτού λόγου του διαγνωστικού τεστ «Ας μιλήσουμε Ελληνικά Ι, ΙΙ και ΙΙΙ» (Αναστασιάδη κ.ά. 2011). Τα κείμενα επισημειώθηκαν από μια ομάδα έξι γλωσσολόγων ως προς το είδος του λάθους, ενώ ένα τμήμα του ΕΣΚΕΙΜΑΘ έχει επισημειωθεί και ως προς τα μέρη του λόγου. Επιπλέον, το ΕΣΚΕΙΜΑΘ περιλαμβάνει πλούσια μεταδεδομένα,2 δηλαδή πληροφορίες, όπως η μητρική γλώσσα, η ηλικία, ο χρόνος παραμονής και πρώτης επαφής με την Ελληνική, το επίπεδο γλωσσομάθειας των γονέων, μεταξύ άλλων. Οι πληροφορίες αυτές κρίνονται πολύτιμες για την περαιτέρω ποιοτική και ποσοτική ανάλυση των δεδομένων, καθώς τα είδη των λαθών και η μεταπληροφορία σχετικά με τον ομιλητή μπορούν να οδηγήσουν στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τη συσχέτιση των διαφόρων παραμέτρων που επηρεάζουν το επίπεδο γλωσσομάθειάς του. Το ΕΣΚΕΙΜΑΘ ακολούθησε τις αρχές δημιουργίας και κατάρτισης σύγχρονων σωμάτων κειμένων μαθητών για άλλες γλώσσες, ενώ υιοθέτησε μια σειρά καινοτομιών από το γενικότερο πεδίο της γλωσσολογίας σωμάτων κειμένων τόσο ως προς το πλαίσιο επισημείωσης όσο και ως προς τα επίπεδα επισημείωσης. Αυτές οι καινοτομίες το καθιστούν μοναδικό στο είδος του για την Ελληνική αλλά και ένα από τα ελάχιστα διεθνώς που συνδυάζουν: (α) πληρότητα στην περιγραφή λαθών και γραμματικών

Οι πληροφορίες αυτές συλλέχθηκαν με τη βοήθεια ενός ερωτηματολογίου που συμπλήρωσαν οι μαθητές που

συμμετείχαν στο τεστ γλωσσομάθειας.

250

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

χαρακτηριστικών της γλώσσας του μαθητή και (β) ευελιξία στη χρήση του είτε από ερευνητές της γλώσσας είτε από εκπαιδευτικούς της Ελληνικής ως δεύτερης. Για την κατάρτιση του ΕΣΚΕΙΜΑΘ, αρχικά συλλέχθηκαν και ψηφιοποιήθηκαν οι γραπτές παραγωγές των μαθητών σε αρχεία με τη μορφή .txt. Η ψηφιοποίηση των γραπτών παραγωγών κάθε κειμένου ελέγχθηκε από τουλάχιστον δύο μέλη της ομάδας επισημειωτών για να αποφευχθούν παρεκκλίσεις από το πρωτότυπο κείμενο του μαθητή. Στο επόμενο στάδιο για την κατάρτιση του ΕΣΚΕΙΜΑΘ, δημιουργήθηκε το πλαίσιο επισημείωσης των λαθών. Η συμφωνία για τις κατηγορίες λαθών και την ιεράρχησή τους σε ένα κοινό πλαίσιο είναι μια περίπλοκη διαδικασία που στοχεύει στην καλύτερη περιγραφή της γλώσσας των μαθητών και των γραμματικών ή/και επικοινωνιακών λαθών της. Κύριαρχο ρόλο για την κατάρτιση του πλαισίου επισημείωσης διαδραμάτισε η όσο το δυνατόν πιο ευκρινής διαφοροποίηση των κατηγοριών λαθών του πλαισίου επισημείωσης ως περιγραφικές, και η αποφυγή πιθανών κατηγοριών λαθών που παραπέμπουν σε ερμηνεία της πηγής του λάθους των μαθητών. Ο λόγος γι’ αυτή τη διαφοροποίηση έγκειται στην αμφίσημη ή πολύσημη ερμηνεία της πηγής των περισσότερων λαθών, γεγονός που δυσκολεύει την απρόσκοπτη κι αντικειμενική εξέταση της γλώσσας των μαθητών πέρα κι έξω από την ερμηνεία των λαθών από την ομάδα επισημειωτών. Για παράδειγμα, το λάθος στο (1) μπορεί να αφορά (α) είτε την απόδοση γένους του ουσιαστικού δέντρο και, επομένως, να εκλαμβάνεται ως θηλυκό, (β) είτε τη συμφωνία του άρθρου και του ουσιαστικού ως προς το γένος ή ως προς τον αριθμό. Σε τέτοιες περιπτώσεις το λάθος επισημειώθηκε και με τις τρεις δυνατότητες. (1)

*μία δέντρα

Η πλατφόρμα επισημείωσης για το ΕΣΚΕΙΜΑΘ είναι το UAM Corpus Tool (O’Donnell 2009, O'Donnell et al. 2009). Το UAM Corpus Tool έχει ήδη χρησιμοποιηθεί για την επισημείωση μιας σειράς σωμάτων κειμένων για πολλές γλώσσες καθώς προσφέρει δύο σημαντικά πλεονεκτήματα τόσο όσον αφορά την επισημείωση όσο και τη χρήση του ΕΣΚΕΙΜΑΘ. Συγκεκριμένα, διαθέτει ένα λειτουργικό και φιλικό περιβάλλον χρήσης αφενός για τον επισημειωτή, καθώς η επισημείωση υλοποιείται με ένα απλό μαρκάρισμα λέξεων ή ολόκληρων τεμαχίων ανάλογα με την εκάστοτε ανάγκη, και αφετέρου για τον τελικό χρήστη, εκπαιδευτικό ή μαθητή, αφού η πλοήγηση στο ΕΣΚΕΙΜΑΘ γίνεται εύκολα με τη χρήση του ποντικιού. Επίσης, περιλαμβάνει μια σειρά χρήσιμων και συνδυαστικών επιλογών αναζήτησης των λαθών.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

251

Το πλαίσιο επισημείωσης λαθών του ΕΣΚΕΙΜΑΘ υιοθετεί τη μεθοδολογία που προτείνουν οι Dulay, Burt & Krashen (1982) και διαχωρίζει τα λάθη σε δύο κύριες κατηγορίες: (α) γλωσσικά λάθη που αφορούν το γλωσσικό φαινόμενο, π.χ. άρθρα, κλιτικά, χρόνος, όψη και (β) τρόπος πραγμάτωσης λάθους, δηλαδή παράλειψη, προσθήκη ή αντικατάσταση ενός γλωσικού τύπου. Η ταξονομία των λαθών του ΕΣΚΕΙΜΑΘ ενσωματώνει αυτό το διαχωρισμό και ιεραρχεί αρχικά τα λάθη σε ένα τομέα λαθών και στη συνέχεια τα εντάσσει σε ειδικότερες κατηγορίες (βλ. Παράρτημα), ακολουθώντας τα διεθνή πρότυπα κατάρτισης πλαισίων επισημείωσης σε ΣΚ μαθητών (Granger 1998). Συγκεκριμένα, το πιο γενικό επίπεδο περιγραφής ενός λάθους (τομέας λαθών) ομαδοποιεί είδη λαθών μιας κοινής γλωσσικής/γραμματικής κατηγορίας. Εντούτοις, ο τομέας λαθών του πλαισίου επισημείωσης δεν αντιστοιχεί απευθείας στα επίπεδα ανάλυσης λόγου, φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία, πραγματολογία, όπως συμβαίνει σε άλλα ΣΚ μαθητών. Αντίθετα, οι τομείς περιλαμβάνουν λάθη:  ορθογραφικά, όταν η παραγωγή του μαθητή παρεκκλίνει από τη γραφηματική απόδοση της λέξης,  τονικά, όταν ο τονισμός είναι λανθασμένος,  γραφηματικά, όταν η παραγωγή του μαθητή παρεκκλίνει από τη μορφοφωνολογική αναπαράσταση της λέξης,  στη συμφωνία, όταν υπάρχει λανθασμένη συμφωνία ανάμεσα σε δύο όρους, π.χ. άρθρο – ουσιαστικό, επίθετο – ουσιαστικό, αντωνυμικό – αντικείμενο αναφοράς,  στα άρθρα, όταν παρατηρείται λανθασμένη χρήση ενός άρθρου,  στα κλιτικά, όταν παρατηρείται λανθασμένη χρήση ενός κλιτικού,  στους συμπληρωματικούς δείκτες, όταν παρατηρείται λανθασμένη χρήση ενός συμπληρωματικού δείκτη,  στο γένος, όταν η απόδοση του γένους ενός ουσιαστικού είναι λανθασμένη,  στον χρόνο, όταν η χρονική βαθμίδα του ρήματος αναπαρίσταται με μόρφημα που αντιπροσωπεύει άλλη χρονική βαθμίδα,  στην όψη, όταν η ρηματική όψη κωδικοποιείται λανθασμένα,  στη φωνή, όταν η μορφολογική κωδικοποίηση της φωνής είναι λανθασμένη,  στη σειρά των όρων,  λεξικά, όταν παρατηρούνται λάθη στη χρήση λέξεων,  κειμενικά, περιπτώσεις που αφορούν τη συνοχή και τη συνεκτικότητα του κειμένου, καθώς και τη χρήση των συνδέσμων,  στη στίξη,  στο τελικό -ν.

252

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Επομένως, οι τομείς λάθους καθορίστηκαν με βάση τις γραμματικές και όχι αποκλειστικά τις λεξικές κατηγορίες, ώστε το πλαίσιο επισημείωσης να γίνει όσο το δυνατόν πιο ευέλικτο και οικονομικό, ενώ προστέθηκαν και τομείς που δεν ήταν δυνατόν να αναπαρασταθούν διαφορετικά, π.χ. ορθογραφία, στίξη κ.ά. Ενδεικτικά, θα παρουσιάσουμε παραδείγματα από δύο συχνά εμφανιζόμενους τομείς λαθών, των γραφηματικών (ΓΡΑΦ) και των λαθών ως προς την όψη (ΟΨΗ). Τα παραδείγματα (2α) και (2β) αποτελούν περιπτώσεις γραφηματικών λαθών, σκαθώς οι γραπτές παραγωγές των παιδιών, πιλί και εγρομι, είναι αναντίστοιχες με τη φωνολογική αναπαράσταση των λέξεων της Ελληνικής και το λάθος έγκειται στα λεξικά μορφήματα των λέξεων. Αντίθετα, στο (3) η αναντιστοιχία της παραγωγής του μαθητή με τον τύπο -σ στόχο εντοπίζεται στο κλιτικό μόρφημα: (2)

α. β.

πιλ-ί εγρομ-ι

(3)

ήθελε να τους φα

 

πουλ-ί εκδρομ-ή



ήθελε να τους φάει

Τα λάθη στον τομέα ΟΨΗ σχετίζονται με τη γραμματική όψη, όπως αυτή κωδικοποιείται μορφολογικά στο ρήμα, κι αποτελούν την πηγή ενός μεγάλου αριθμού λαθών. Αυτά τα λάθη υποκατηγοριοπούνται σε λάθη (α) χρήσης της συνοπτικής όψης αντί της σωστής μη συνοπτικής, ΣΥΝ, όπως στο (4α), και (β) χρήσης μη συνοπτικής όψης αντί συνοπτικής, όπως στο (4β): (4)

α. β.

...αρχίσαμε να *παίξουμε... ..εκεί πήγαμε και *πέζαμε...

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι, επειδή το ΕΣΚΕΙΜΑΘ βρίσκεται ακόμη υπό εξέλιξη και δεν έχει ολοκληρωθεί η συγκρότησή του, το πλαίσιο επισημείωσης ενδέχεται να υποστεί κάποιες τελευταίες αλλαγές και προσθήκες. Στην επόμενη ενότητα, θα αναφερθούμε σε τρόπους διδακτικής αξιοποίησης των σωμάτων κειμένων, με έμφαση στα σώματα μαθητών, δίνοντας μερικά παραδείγματα και από το ΕΣΚΕΙΜΑΘ.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

253

3. Γλωσσοδιδακτική αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων Η εφαρμογή των σωμάτων κειμένων στη γλωσσική διδασκαλία μπορεί να είναι είτε έμμεση είτε άμεση. Η έμμεση εφαρμογή συμβάλλει στο τι και πότε θα διδαχθεί και αφορά τη συγγραφή διδακτικών εγχειριδίων και αναλυτικών προγραμμάτων με βάση τα σώματα κειμένων, ενώ η άμεση εφαρμογή επικουρεί τη διδακτική διαδικασία αυτή καθεαυτή (Fligelstone 1993: 98) και εμπεριέχει την πρόσβαση στα σώματα κειμένων τόσο από τους εκπαιδευτικούς όσο και από τους σπουδαστές (Roemer 2008: 113-114). Στο παρόν άρθρο θα εστιάσουμε στην άμεση εφαρμογή των σωμάτων κειμένων στη διδασκαλία της δεύτερης γλώσσας.3 Η άμεση χρήση των σωμάτων κειμένων στη γλωσσική διδασκαλία αποσκοπεί στην αυτόνομη μάθηση, με την έννοια ότι ο σπουδαστής ανακαλύπτει τη γλωσσική χρήση (Bernardini 2002: 165) και μετατρέπεται σε ερευνητή ή, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Johns (1997: 101), σε Σέρλοκ Χολμς. Μια γλωσσοδιδακτική προσέγγιση που αξιοποιεί τα σώματα κειμένων στη διδασκαλία είναι η ΜΜΔ, η οποία αποσκοπεί στον εμπλουτισμό του μαθησιακού περιβάλλοντος με τη χρήση δραστηριοτήτων βασισμένων στα σώματα κειμένων και στους συμφραστικούς πίνακες (Aston 1997: 51). Η αξιοποίηση αυτή περιλαμβάνει αφενός τα ίδια τα εργαλεία των σωμάτων κειμένων, δηλαδή τις συλλογές των κειμένων και τα λογισμικά για την πρόσβαση σε αυτά, και αφετέρου τις μεθόδους των σωμάτων κειμένων, δηλαδή τις αναλυτικές τεχνικές που απαιτούνται όταν δουλεύουμε με αυτά (Roemer 2008: 113). Ειδικότερα, η ΜΜΔ υιοθετεί την άμεση αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων στη γλωσσική διδασκαλία και προβάλλει την ανευρετική και βιωματική διάσταση αυτής της προσέγγισης (βλ. και Kettemann 1995, Bernardini 2000). Τα σώματα κειμένων είναι βοηθητικά για τους εκπαιδευτικούς, καθώς προσφέρουν πληθώρα δεδομένων αυθεντικού λόγου και μπορούν να αποτελέσουν μια επιπλέον πηγή πληροφόρησης σε σχέση με τη γραμματικότητα αλλά και τη χρήση κάποιων δομών. Εξάλλου, τα σώματα κειμένων δίνουν τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό αφενός να εκθέτει τους σπουδαστές σε ένα μαθησιακό περιβάλλον πλούσιο σε γλωσσικά δεδομένα, και αφετέρου να κατασκευάζει εξειδικευμένες γραμματικές ή λεξιλογικές δραστηριότητες κατάλληλες για το γλωσσικό επίπεδο και τις ανάγκες των σπουδαστών του (Roemer 2008: 120). Επιπλέον, τα σώματα κειμένων συμβάλλουν στην έκθεση των μαθητών στη γλωσσική ποικιλία και, επομένως, συντελούν στην απομυθοποίηση της νόρμας καθώς και στην επίγνωση ότι η χρήση των γλωσσικών τύπων εξαρτάται και από παράγοντες, όπως το κειμενικό είδος και οι κοινωνικές μεταβλητές.

Για την έμμεση αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων στη γλωσσική διδασκαλία βλ. Roemer (2008) και επιπλέον

παραπομπές εκεί.

254

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Η αξιοποίηση σωμάτων κειμένων μαθητών μπορεί επίσης να αποβεί αποδοτική στη γλωσσική διδασκαλία ως προς την ενίσχυση της γλωσσικής επίγνωσης των σπουδαστών. Για παράδειγμα, η παράλληλη χρήση και σύγκριση σωμάτων κειμένων μαθητών και φυσικών ομιλητών οδηγεί τους σπουδαστές στην αναγνώριση των λαθών μέσω ανευρετικών διαδικασιών, οι οποίες υποβοηθούν την εσωτερίκευση των γλωσσικών κανόνων και λειτουργιών και ενισχύουν τη γλωσσική ενσυναίσθηση. Ο πιο γνωστός τύπος δραστηριότητας που έχει βασιστεί στα σώματα κειμένων (μαθητών) είναι η αξιοποίηση των συμφραστικών πινάκων, οι οποίες καθιστούν «το αόρατο ορατό» (Tribble & Jones 1990: 11). Πιο συγκεκριμένα, οι συμφραστικοί πίνακες βοηθούν τους μαθητές να εστιάσουν στο υπό εξέταση γλωσσικό φαινόμενο, το οποίο παρουσιάζεται στο κέντρο της σελίδας. Για παράδειγμα, ένα είδος δραστηριότητας που έχει ευρέως χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο της ΜΜΔ είναι η συγκρότηση συμφραστικών πινάκων για ζευγάρια λέξεων που είναι συνώνυμες αλλά με διαφορετικές χρήσεις, όπως είναι τα ρήματα savoir ‘ξέρω’ και connaître ‘γνωρίζω’ στη γαλλική. Η εύρεση των συμφραστικών πινάκων γι’ αυτά τα δύο ρήματα μέσα σε σώματα κειμένων από τον ίδιο τον σπουδαστή οδηγεί στην ανακάλυψη των διαφορετικών χρήσεων και των διαφορετικών συνταγματικών σχέσεών τους (Chambers 2005). Επιπλέον, οι συμφραστικοί πιίνακες μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για να επισημάνει ο μαθητής τι γλωσσικά στοιχεία συνεμφανίζονται με τη συγκεκριμένη λέξη είτε στα δεξιά είτε στα αριστερά της. Ένα άλλο πλεονέκτημα των σωμάτων κειμένων (μαθητών) στη γλωσσική διδασκαλία είναι ότι οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα να εντοπίσουν τις παγιωμένες φράσεις (chunks), όπως δεν ξέρω, τι να πω κ.ά., και να ανακαλύψουν τόσο τη μορφοσυντακτική τους δομή όσο και την πραγματολογική τους λειτουργία (O’Keeffe, McCarthy & Carter 2007: 71). Τα επισημειωμένα σώματα κειμένων μαθητών, ειδικότερα, αποτελούν μια πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για τους τύπους των λαθών των μαθητών και, επομένως, για το επίπεδο γλωσσομάθειας τους και τη φύση της διαγλώσσας τους. Συνεπώς, μπορούν να βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να επιλέξει τις κατάλληλες γλωσσικές δραστηριότητες. Τα σώματα αυτά ενδείκνυνται γαι διδακτική αξιοποίηση μέσα στην τάξη, καθώς ο εκπαιδευτικός μπορεί να παρουσιάσει στους μαθητές σωστές και λανθασμένες χρήσεις από ένα γλωσσικό φαινόμενο, με στόχο οι μαθητές να τις συγκρίνουν, να επισημάνουν το λάθος και να ανακαλύψουν τον αντίστοιχο κανόνα. Χρησιμοποιώντας για παράδειγμα το ΕΣΚΕΙΜΑΘ, θα μπορούσε ο εκπαιδευτικός να παρουσιάσει στους μαθητές το ακόλουθο κείμενο στο οποίο έχουν εντοπιστεί ορθογραφικά λάθη στο μη παρελθοντικό ενεργητικό μόρφημα του 3ου προσώπου, -i (-ει), και να τους ζητήσει να τα διορθώσουν (βλ. Γράφημα 1).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

255

Επίσης, θα μπορούσε να τους δώσει σε αντιπαραβολή και σωστές παραγωγές του ίδιου φαινομένου από συμφραστικούς πίνακες άλλων ή και του ίδιου ΣΚ. Μέσω αυτής της δραστηριότητας, ο μαθητής μπορεί να οδηγηθεί στην εξαγωγή του σχετικού κανόνα μέσω ανευρετικών διαδικασιών.

Γράφημα 1: Στιγμιότυπο οθόνης από το ΕΣΚΕΙΜΑΘ για διδακτική χρήση

4. Σώματα κειμένων μαθητών: Μελλοντική αξιοποίηση Η αποτελεσματικότητα της ΜΜΔ δεν έχει έως τώρα διερευνηθεί επαρκώς ώστε να υπάρχουν έγκυρα δεδομένα για τους τρόπους εφαρμογής της στη διδακτική πράξη. Οι σχετικά περιορισμένες σε αριθμό έρευνες (Stevens 1991, Cobb 1997, Johns 1997, Bernardini 2000, 2002, Kennedy & Miceli 2001, 2002, Cheng et al. 2003, Sun 2003, Chambers & O’Sullivan 2004, Gaskell & Cobb 2004, Yoon & Hirvela 2004, Chambers 2005, Braun 2007) που έχουν ασχοληθεί με τα οφέλη που αποκομίζουν οι μαθητές από την ενσωμάτωση των σωμάτων κειμένων (μαθητών) στη διδασκαλία αποτυπώνουν θετική ανταπόκριση από την πλευρά των εκπαιδευτικών και των σπουδαστών. Ωστόσο, οι έρευνες αυτές εστιάζουν κυρίως στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ πολλά θέματα παραμένουν ανοικτά, όπως η σύγκριση της χρήσης των σωμάτων κειμένων αυτών καθ’ εαυτών με τους συμφραστικούς πίνακες, ο βαθμός καθοδήγησης του εκπαιδευτικού, τα οφέλη σε συγκεκριμένους τομείς, π.χ. λεξιλόγιο, γραμματική, κ.ά. (Chambers 2005: 121). Επιπλέον, όπως παρατηρεί η Braun (2007), τα σώματα κειμένων πρέπει να πλαισιωθούν (Widdowson 2003) και να προσαρμοστούν στις ανάγκες των μαθητών, προκειμένου να είναι αποτελεσματικά στη γλωσσική διδασκαλία, τονίζοντας την ανάγκη συνύπαρξης ανευρετικών αναλυτικών αλλά

256

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

και κλειστών δομικών δραστηριοτήτων (Kohn 2006: 288). Επιπλέον, η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στη διδακική αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα στη θετική αποτίμηση της ΜΜΔ, κάτι που επισημαίνεται από ερευνητές στο χώρο αυτό (Chambers 2005, Braun 2007). Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι ελάχιστες έρευνες έχουν διερευνήσει τη διαγλώσσα ομιλητών της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας (αλλά βλ. Tsimpli et al. 2003, Παπαδοπούλου 2005, Dimitrakopoulou et al. 2004, 2006, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη κ.ά. 2008, 2010, Ματθαιουδάκη, Κίτσου & Τζιμώκας 2011), ενώ καμία δεν έχει ασχοληθεί με την αποτελεσματικότητα των σωμάτων κειμένων στη γλωσσική διδασκαλία και κατ’ επέκταση τη ΜΜΔ. Ελπίζουμε ότι το ΕΣΚΕΙΜΑΘ θα αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο για να υλοποιηθούν έρευνες σε σχέση με την κατάκτηση της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας από αλλόφωνους μαθητές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που αφενός δεν υπάρχουν από τη βιβλιογραφία και αφετέρου μπορούν να οδηγήσουν στην αποτελεσματικότερη εκπαίδευση των μαθητών αυτών. Τέλος, ευχόμαστε το ΕΣΚΕΙΜΑΘ να αποτελέσει και ένα χρήσιμο διδακτικό εργαλείο για τους εκπαιδευτικούς, με στόχο η εφαρμογή του στη διδακτική πράξη να δώσει στοιχεία για την αποτελεσματικότητά του στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης και να αποκαλύψει τρόπους επέκτασης και βελτίωσής του.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

257

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Aston, Guy. 1996. The British National Corpus as a language learner resource. Paper presented at the Second conference on teaching and language corpora, Lancaster University, UK, 9-12 August 1996. Aston, Guy. 1997. Small and large corpora in language learning. In Practical applications in language corpora, ed. by Barbara Lewandowska-Tomaszczyk & James Melia, 51-62. Lodz, Poland: Lodz University Press. Bernardini, Silvia. 2000. Competence, capacity, corpora. A study in corpus-aided language learning. Bologna: CLUEB. Bernardini, Silvia. 2002. Exploring new directions for discovery learning. In Teaching and learning by doing corpus analysis, ed. by Bernhard Kettemann & Georg Marko, 165-182. Amsterdam: Rodopi. Braun, Sabine. 2007. Integrating corpus work into secondary education: From data-driven learning to needs-driven corpora. ReCALL 19: 307-328. Chambers, Angela. 2005. Popularising corpus consultation by language learners and teachers. In Corpora in the foreign language classroom, ed. by Encarnacion Hidalgo, Luis Quereda & Juan Santana, 3-16. Amsterdam: Rodopi. Chambers, Angela & Íde O'Sullivan. 2004. Corpus consultation and advanced learners' writing skills in French. ReCALL 16: 158-172. Cheng, Winnie, Martin Warren & XuXun-feng. 2003. The language learner as language researcher: Putting corpus linguistics on the timetable. System 31(2): 173-186. Cobb, Tom. 1997. Is there any measurable learning from hands-on concordancing? System 25: 301-315. Dimitrakopoulou, Maria, Sophia Kalaitzidou, Anna Roussou & Ianthi-Maria Tsimpli. 2004. Clitics and determiners in the L2 Greek grammar. Στο Πρακτικά του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας. Εργαστήριο Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης. [URL: http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL] Dimitrakopoulou, Maria, Georgia Fotiadou, Anna Roussou & Ianthi-Maria Tsimpli. 2006. Features and agree relations in L2 Greek. In Language acquisition and development: Proceedings of GALA 2005, ed. by Adriana Belleti, Elisa Bennati, Cristiano Chesi, Elisa Di Domenico & Ida Ferrari, 167-172. Cambridge: Cambridge Scholars Press. Dulay, Heidi, Marina Burt and Stephen Krashen. 1982. Language Two. Oxford: Oxford University Press. Fligelstone, Steve. 1993. Some reflections on the question of teaching, from a corpus linguistics perspective. ICAME Journal 17: 97-109. Gaskell, Delian & Tom Cobb. 2004. Can learners use concordance feedback for writing errors? System 32: 301-319. Granger, Sylviane. 1998. Computer-aided error analysis. System 26: 163-174. Hanson-Smith, E. 1993. Dancing with concordances. CAELL Journal 4: 40.

258

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Granger Sylviane, Dagneaux Estelle, Meunier Fanny. & Paquot Magali. (2009). International corpus of learner English v2. Presses universitaires de Louvain, Louvain-la-Neuve. Johns, Tim. (1986). Micro-concord: “A language learner's research tool”. System 14: 151-162. Johns, Tim. 1991. Should you be persuaded: Two examples of data driven learning. In ELR Journal. Vol. 4, Classroom concordancing, ed. by Tim Johns & Philip King, 1-16. Birmingham: University of Birmingham. Johns, Tim. 1994. From printout to handout: Grammar and vocabulary teaching in the context of datadriven learning. In Perspectives on pedagogical grammar, ed. by Terence Odlin, 293-313. Cambridge: Cambridge University Press. Johns, Tim. 1997. Contexts: The background, development, and trialling of a concordance-based CALL program. In Teaching and language corpora, ed. by Anne Wichmann, Steven Fligelstone, Tony McEnery & Gerry Knowles, 100-115. London: Longman. Kennedy, Claire & Tiziana Miceli. 2001. An evaluation of intermediate students’ approaches to corpus investigation. Language Learning & Technology 5(3): 77-90. Kennedy, Claire & Tiziana Miceli. 2002. The CWIC project: Developing and using a corpus for intermediate Italian students. In Teaching and learning by doing corpus analysis, ed. by Bernhard Kettemann & Georg Marko, 183-192. New York: The Edwin Mellen Press. Kettemann, Bernhard. 1995. Concordancing in stylistics teaching. In Style: Literary and non-literary. Contemporary trends in cultural stylistics, ed. by Wolfgang Grosser, James Hogg & Karl Hubmeyer, 307318. New York: The Edwin Mellen Press. Kohn, Kurt. 2006. Blended language learning: Potential und Herausforderung. In Praktische Handreichung für Fremdsprachenlehrer ed. by Udo Jung, 286-292. Frankfurt/Main: Peter Lang. O’Donnell, Michael. 2009. The UAM CorpusTool: Software for corpus annotation and exploration. In Applied linguistics now: Understanding language and mind, ed. by Carmen M. Bretones Callejas, José Francisco Fernández Sánchez, José Ramón Ibáñez Ibáñez, María Elena García Sánchez, Mª Enriqueta Cortés de los Ríos, Sagrario Salaberri Ramiro, Mª Soledad Cruz Martínez, Nobel Perdú Honeyman, Blasina Cantizano Márquez Carmen, 1433-1447. Almería: Universidad de Almería. O’Donnell, Michael, Susana Murcia, Rebeca García, Clara Molina, Paul Rollinson, Penny MacDonald, Keith Stuart & Maria Boquera. 2009. Exploring the proficiency of English learners: The TREACLE project. In Proceedings of the Fifth Corpus Linguistics, Liverpool. [URL: http://www.uam.es/proyectosinv/treacle/publications.html] O’Keeffe, Anne, Michael McCarthy & Ronald Carter. 2007. From corpus to classroom: Language use and language teaching. Cambridge: Cambridge University Press. Qiao, Hong & Roly Sussex. 1996. Using the Longman mini-concordancer on tagged and parsed corpora, with special reference to their use as an aid to grammar learning. System 24: 41-64. Römer, Ute. 2008. Corpora and language teaching. In Corpus linguistics. An international handbook. Volume 1, ed. by Anke Lüdeling & Merja Kytö, 112-130. Berlin: Mouton de Gruyter.

259

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Stevens, Vance. 1991. Concordance-based vocabulary exercises: A viable alternative to gap-fillers. In ELR Journal. Vol. 4, Classroom concordancing, ed. by Tim Johns & Philip King, 47-63. Birmingham: University of Birmingham. Stevens, Vance. 1995. Concordancing with language learners: Why? When? What? CAELL Journal 6: 2-10. Sun, Yu-Chih. 2003. Learning process, strategies and web-based concordancers: A case-study. British Journal of Educational Technology 34: 601-613. Taylor, Rodney, Goeffrey Leech & Steve Fligelstone. 1991. A survey of English machine-readable corpora. In English computer corpora: Selected papers and research guide, ed. by Stig Johansson & Anna-Brita Stenström, 319-354. Berlin: Mouton de Gruyter. Tribble, Chris., and Jones. Glyn. 1990. Concordances in the classroom. London: Longman. Widdowson, Henry. 2003. Defining issues in English language teaching. Oxford: Oxford University Press. Yoon Hyunsook & Alan Hirvela 2004. ESL student attitudes towards corpus use in L2 writing. Journal of Second Language Writing 13: 257-283. Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα, Ελένη Βλέτση, Μαρία Μητσιάκη, Βασίλης Μποζονέλος & Βαλεντίνα Χούμα. 2008. Τα γλωσσικά λάθη των μαθητών της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας και ο ρόλος της Γ1 στις πολυπολιτισμικές τάξεις του Γυμνασίου. Στο Διεθνές συνέδριο «Ευρωπαϊκό έτος διαπολιτισμικού διαλόγου: Συνομιλώντας με τις γλώσσες-πολιτισμούς», 597-612. Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΑΠΘ. [URL: http://www.frl.auth.gr/sites/congres/Interventions/GR/ anastassiadis-symeonidis.pdf] Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα, Αικατερίνη Ζουραβλιόβα, Μαρία Μητσιάκη & Γεωργία Φωτιάδου. 2010. Τα φωνολογικά λάθη στη διαγλώσσα των σλαβόφωνων µαθητών της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας. Στο Εξελίξεις στην έρευνα της γλωσσικής εκμάθησης και διδασκαλίας: Επιλεγμένα άρθρα, επιμ. Αγγελική Ψάλτου-Joycey & Μαρίνα Ματθαιουδάκη, 65-77. 14ο Διεθνές Συνέδριο Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, Θεσσαλονίκη. [URL:

http://www.enl.auth.gr/gala/14th/Papers/Greek%20papers/

Anastasiadi-

Symeonidi&Zouravliova&Mitsiaki&Fotiadou.pdf] Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα, Δέσποινα Παπαδοπούλου, Μαρία Τζεβελέκου, Σπυριδούλα Βαρλοκώστα, Μαρία Ιακώβου, Βίκυ Κάντζου, Βάλλη Λύτρα, Αθηνά Σιούπη, Σπυριδούλα Σταμούλη, Αρχόντω Τερζή & Βασιλική Χονδρογιάννη. 2011. Ας μιλήσουμε Ελληνικά Ι, ΙΙ, ΙΙΙ. Μονοχρωμία: Θεσσαλονίκη. Ματθαιουδάκη, Μαρίνα, Ιωάννα Κίτσου & Δημήτρης Τζιμώκας. 2011. Η χρήση της ρηματικής όψης στη νέα ελληνική ως δεύτερη/ξένη γλώσσας: Pορίσματα εμπειρικής έρευνας από τις εξετάσεις πιστοποίησης ελληνομάθειας. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 31: 317-328. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Παπαδοπούλου, Δέσποινα. 2005. Η παραγωγή της ρηματικής όψης από σπουδαστές της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας. Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία 21: 39-54.

260

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Τζιμώκας, Δημήτρης. 2010. Ηλεκτρονικό σώμα κειμένων (ΗΣΚ) εκμάθησης της νέας ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας: Προς ένα ερευνητικό και διδακτικό εργαλείο. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 30: 602-616. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών: Θεσσαλονίκη.

261

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Παράρτημα: Πλαίσιο επισημείωσης του ΕΣΚΕΙΜΑΘ Τομέας Λαθών

Κατηγορία Λαθών

Είδος

Περιγραφή

Είδος

Περιγραφή

ΟΡΘ

Ορθογραφία

-ΛΕΞ

Λεξικό μόρφημα

-ΓΡΑΜ

Κλιτικό – Γραμματικό μόρφημα

-ΚΕΦ

Κεφαλαία

-ΠΕΖ

Πεζά

-ΚΩΔ

Κώδικας γραφής

-ΛΕΞ

Λεξικό μόρφημα

-ΓΡΑΜ

Γραμματικό μόρφημα

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΑΝΤΙ

Αντικατάσταση

-AΡΙ

Αριθμός

-ΓΕΝ

Γένος

-ΠΡΟΣ

Πρόσωπο

-ΠΤΩ

Πτώση

ΟΡΙ

Οριστικό

ΓΡΑΦ

ΤΟΝ

ΣΥΜΦ

ΑΡΘ

Γραφηματικά

Τονισμός

Συμφωνία

Άρθρα

ΑΟΡ

ΚΛΙΤ

Κλιτικά

Αόριστο

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΑΝΤΙ

Αντικατάσταση

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΑΝΤΙ

Αντικατάσταση

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΑΝΤΙ

Αντικατάσταση

262

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

ΣΔ

Συμπληρωματικοί δείκτες

ΓΕΝ

Γένος

ΧΡ

Χρόνος

ΟΨΗ

ΦΩΝΗ

Γραμματική όψη

Φωνή

ΣΟΡ

Σειρά όρων

ΛΕΞΗ

Λεξικά

ΚΕΙΜ

Κειμενικά

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΑΝΤΙ

Αντικατάσταση Απόδοση γένους

-ΠΡΛΘ

Παρελθοντικός τύπος

-ΜΠΡΛΘ

Μη παρελθοντικός τύπος

-ΣΥΝ

Συνοπτικός τύπος

-ΜΣΥΝ

Μη συνοπτικός τύπος

-ΕΝΕΡΓ

Ενεργητικός τύπος

-ΠΑΘ

Παθητικός τύπος

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΣΥΝΔ

Σύνδεσμοι

(π.χ. συνοχή)

ΣΤΙΞ

Στίξη

Τελικό -ν

ΠΡΟΒΛ

Προβληματικά

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΑΝΤΙ

Αντικατάσταση

-ΠΑΡ

Παράλειψη

-ΠΡΟΣ

Προσθήκη

-ΑΝΤΙ

Αντι/ση

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

263

264

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

265

Μέρος Τέταρτο Διδασκαλία της Ελληνικής Ζητήματα ορθογραφίας

266

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Αφηγηματική κατασκευή ταυτοτήτων και κριτική γλωσσική εκπαίδευση: Βασικές θέσεις* Αργύρης Αρχάκης (Πανεπιστήμιο Πατρών) Περίληψη Βασική θέση της μελέτης μας είναι ότι η κριτική γλωσσική εκπαίδευση δεν θα πρέπει να επιλέγει τα κείμενά της με περιοριστικά κριτήρια όπως είναι αυτά της διαχρονικότητας και της (αισθητικής) αυθεντικότητας. Στα προγράμματα σπουδών θα πρέπει να ενσωματωθούν η μελέτη του καθημερινού λόγου, οι λειτουργίες και οι στόχοι του, κυρίως ως προς το ζήτημα της κατασκευής ταυτοτήτων. Προϋπόθεση για μια τέτοιου τύπου αλλαγή προσανατολισμού αποτελεί η είσοδος στην τάξη αφηγηματικών κειμένων προερχόμενων από την κοινωνική καθημερινότητα των μαθητών/τριών. Η πραγμάτευσή μας θα βασιστεί σε θέσεις της προσέγγισης της κοινωνικής κατασκευής στις ταυτότητες, όπως και σε θέσεις της αφηγηματικής θεωρίας και της κριτικής γλωσσικής εκπαίδευσης. Λέξεις-κλειδιά: αφήγηση, ταυτότητες, κοινωνική εκπαίδευση.

κατασκευή, κριτική

γλωσσική

1. Εισαγωγικά Όπως είναι ίσως γνωστό, η αφήγηση αποτελεί το κύριο όχημα – μεταξύ άλλων – της λογοτεχνικής δημιουργίας και της ιστοριογραφίας. Η γλωσσική εκπαίδευση ανέκαθεν έδινε και συνεχίζει να δίνει ιδιαίτερη έμφαση τόσο στον ιστοριογραφικό όσο και στον λογοτεχνικά επεξεργασμένο αφηγηματικό λόγο, όπως και σε ταυτότητες που συνοδεύουν τον λόγο αυτόν (για παράδειγμα, των ταλαντούχων και ευρυμαθών συγγραφέων ή/και των καλλιεργημένων και ευαισθητοποιημένων αποδεκτών/τριών). Αντίστοιχη έμφαση, ωστόσο, δεν έχει δώσει στις καθημερινές, συνομιλιακές συνήθως, αφηγήσεις όπου αναπαριστώνται ή/και ανακατασκευάζονται γεγονότα της καθημερινότητας των ομιλητών/τριών, αλλά και στην αφηγηματική οικοδόμηση των ταυτοτήτων τους.

Το άρθρο αυτό προέρχεται από θέσεις που έχουν διατυπωθεί στα βιβλία Ταυτότητες, αφηγήσεις και γλωσσική εκπαίδευση (Πατάκης 2011) και The narrative construction of identities in critical education (Palgrave Macmillan 2012), τα οποία συνέγραψα με τη Β. Τσάκωνα. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Βίλλυ Τσάκωνα για τη συζήτηση που είχαμε στην διάρκεια διαμόρφωσης του παρόντος κειμένου και για τις παρατηρήσεις της. *

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

267

Στην παρούσα μελέτη, θα παρουσιάσουμε τη θέση, όπως έχει διατυπωθεί από τους Αρχάκη & Τσάκωνα (2011, 2012) ότι, στον ποικιλόμορφο και πολυφωνικό κόσμο όπου ζούμε, η γλωσσική εκπαίδευση που επικοινωνεί με κριτικές παραδόσεις οφείλει να μην επιλέγει τα αφηγηματικά κείμενα που θα διδαχθούν με παραδοσιακά κριτήρια όπως είναι αυτά της διαχρονικότητας και της (αισθητικής) αυθεντικότητας. Θεωρούμε δηλαδή ότι υπάρχουν σοβαροί λόγοι, σ’ ένα πλαίσιο κριτικής γλωσσικής εκπαίδευσης, να ενσωματωθούν στα προγράμματα σπουδών (ή να απασχολήσουν έστω τους/τις εκπαιδευτικούς) η μελέτη του καθημερινού λόγου, οι λειτουργίες και οι στόχοι του, κυρίως ως προς το ζήτημα της κατασκευής ταυτοτήτων. Προϋπόθεση για μια τέτοιου τύπου αλλαγή προσανατολισμού αποτελεί η είσοδος στην σχολική πράξη της τάξης αφηγηματικών κειμένων προερχόμενων από την κοινωνική καθημερινότητα και τις αντίστοιχες πρακτικές των μαθητών/τριών, παράλληλα με την επεξεργασία των ‘καταξιωμένων’ (λογοτεχνικών, ιστορικών, κ.ά.) αφηγήσεων. Προκειμένου να ενισχύσουμε την θέση μας αυτή, η πραγμάτευση που ακολουθεί θα περιστραφεί γύρω από τα ακόλουθα ερωτήματα:  Τι είναι οι ταυτότητες; Πώς συγκροτούνται και διαμορφώνονται;  Μπορεί να συμβάλει η χρήση του λόγου και ειδικότερα του αφηγηματικού λόγου στην οικοδόμηση των ταυτοτήτων;  Θα είχε να ωφεληθεί η κριτική γλωσσική εκπαίδευση και με ποιον τρόπο, εντάσσοντας στις πρακτικές και τους στόχους της τον προβληματισμό για την κατασκευή ταυτοτήτων μέσω της αφήγησης; 2. Η κατασκευή ταυτοτήτων Κεντρική διάκριση στη διερεύνηση της έννοιας της ταυτότητας είναι αυτή ανάμεσα στην ουσιοκρατική προσέγγιση και στην προσέγγιση της κοινωνικής κατασκευής. Η διάκριση αυτή στηρίζεται εν πολλοίς στην προϋπόθεση ή όχι του λόγου ως συστατικού παράγοντα για τη διαμόρφωση της ταυτότητας (βλ. Benwell & Stokoe 2006: 4, 6). Η ουσιοκρατική προσέγγιση θεωρεί ότι χαρακτηριστικά του ατόμου όπως η διάνοια, τα αισθήματα και τα ορμέμφυτα, αλλά και ιδιότητές του που προκύπτουν από την ένταξή του σε κοινωνικές ομάδες όπως αυτές της εθνικότητας, του φύλου, της ηλικίας, της κοινωνικής τάξης, αποτελούν αναλλοίωτα δομικά συστατικά. Ο λόγος ως αναπαραστατικός καθρέφτης απεικονίζει την πραγματικότητα και, κατά συνέπεια, τα συστατικά αυτά της ταυτότητας του ατόμου (βλ. Benwell & Stokoe 2006: 19, 21, 24-25, 27). Η προσέγγιση της κοινωνικής κατασκευής, σε συνδυασμό με μεταδομιστικές θέσεις, θεωρεί ότι οι κατηγορίες στις οποίες ταξινομούνται τα άτομα κατασκευάζονται από φορείς

268

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

της εξουσίας με στόχο την ομογενοποίησή τους. Ωστόσο, τα άτομα, παρά τις επιδιώξεις των εξουσιαστικών μηχανισμών, δεν εντάσσονται πάντα ‘αβίαστα’ στις κατηγορίες αυτές. Συχνά επιδιώκουν, με βάση τις τοποθετήσεις τους σε συγκεκριμένα συμφραστικά πλαίσια, τον ποικιλότροπο προσδιορισμό τους (βλ. Bucholtz & Hall 2003, 2005, Benwell & Stokoe 2006: 30-34). Ο προσδιορισμός δηλαδή των ατόμων δεν είναι αναγκαστικά συμβεβλημένος με μια κατηγορία, αλλά μπορεί να συνδέεται με ποικίλες και ποικίλης σύστασης κατηγορίες. Ως εκ τούτου, οι ταυτότητες δεν αποτελούν εσωτερική και εγγενή ιδιότητα του ατόμου, αλλά διαδικασίες (δημόσιας) πολιτικής διαπραγμάτευσης μέσω του λόγου (ή/και άλλων σημειωτικών συστημάτων). Στο πλαίσιο αυτό, οι ταυτότητες δεν μπορούν να κατανοηθούν ανεξάρτητα από τον λόγο. Αναλυτικότερα, ο λόγος ως μηχανισμός προώθησης ή και επιβολής αξιών και ιδεολογιών διαμορφώνει (άμεσα ή έμμεσα) τα άτομα με τα προστάγματα που μεταφέρει, ενώ ταυτόχρονα ως μέσο και πρακτική διαπραγμάτευσης συμβάλλει στη διαμόρφωση της εικόνας την οποία προβάλλουν τα άτομα, σε άμεση συνάρτηση με τις κατά περίσταση κοινωνικές και επικοινωνιακές τους σχέσεις (βλ. Blommaert 2005: 98 κ.ε.). Μ’ άλλα λόγια, ενώ κατά την ουσιοκρατική προσέγγιση ο εαυτός και η ταυτότητά του προσδιορίζονται από σταθερές και αδιαπραγμάτευτες κατηγοριοποιήσεις (βλ. Wodak 1997: 12), στο πλαίσιο της κοινωνικής κατασκευής, το οποίο ακολουθούμε εδώ, οι κατηγοριοποιήσεις αυτές αντιμετωπίζονται κριτικά και αναδεικνύεται ο καθορισμός τους από φορείς της εξουσίας. Θεμελιακή δε παραδοχή για την κατανόηση της ταυτότητας των ατόμων στο πλαίσιο της κοινωνικής κατασκευής είναι η διαρκής ένταση ετερο- και αυτοπροσδιορισμού (βλ. Fairclough 2004, Benwell & Stokoe 2006: 31-34). Τα άτομα δηλαδή δεν έχουν μία και μοναδική ταυτότητα, αλλά διαμορφώνουν με τον λόγο πολλές ταυτότητες όντας σε μια αέναη – λιγότερο ή περισσότερο – συνειδητή διαπάλη με διαδικασίες άνωθεν επιβολής νοηματοδοτήσεων και κατηγοριοποιήσεων, οι οποίες προβάλλονται ως φυσικές και αμετάβλητες ουσίες του κόσμου και των ανθρώπων. Τα άτομα αμφισβητούν ή αντιστέκονται στα άνωθεν καλυμμένα προστάγματα ή συντονίζονται με αυτά ανάλογα με τον βαθμό που η (μεταβαλλόμενη) συγκρότησή τους, το πολιτισμικό και συμβολικό τους κεφάλαιο (βλ. Bourdieu 1999) και οι τοποθετήσεις τους σε συγκεκριμένες περιστάσεις ευθυγραμμίζονται ή όχι με τις κυρίαρχες κάθε φορά νοηματοδοτήσεις και κατηγοριοποιήσεις. Με βάση τα παραπάνω, δεχόμαστε εδώ ότι ο λόγος αιωρείται ανάμεσα στο δίπολο (κοινωνική, ιεραρχημένη) δομή (structure)/ατομική δράση (agency) (βλ. Blommaert 2005: 99, Benwell & Stokoe 2006: 10, Block 2006). Ο λόγος μπορεί να αποτελέσει τόσο ένα μηχανισμό επιβολής και αναπαραγωγής αξιών και ιδεολογιών, διαιώνισης δηλαδή των υπαρχουσών

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

269

κυρίαρχων κοινωνικών, ιεραρχημένων δομών και κατηγοριών, όσο και μια πρακτική μεταβολής των δομών αυτών ή και αντίστασης προς αυτές μέσω των συμφραστικά προσδιορισμένων δράσεων και παρεμβολών του ατόμου. Αναδεικνύεται επομένως η αναγκαιότητα διαμόρφωσης ενός ειδικού μοντέλου ανάλυσης το οποίο θα μας επιτρέπει να μελετήσουμε τη γλωσσική κατασκευή των ταυτοτήτων σε συνάρτηση με τις διαθέσιμες – κατά εποχή και κοινωνία – αξιακές, ιδεολογικές και, ως εκ τούτου, φυσικοποιημένες αναπαραστάσεις του κόσμου. Σε ένα τέτοιο μοντέλο ανάλυσης, το κεντρικό ζητούμενο είναι ουσιαστικά η διαχείριση της συνύπαρξης επιλογών και επιβολών1 στο πλαίσιο της πολιτικής δραστηριοποίησης των ατόμων σε έναν κοινωνικό σχηματισμό. Ζητούμενο, μ’ άλλα λόγια, είναι η «διαλεκτική σχέση μεταξύ μακροδομών και μικροδομών, κοινωνίας και διεπίδρασης, γλώσσας και ομιλίας, θεσμικής και διεπιδραστικής εξουσίας» (Παυλίδου 1999: 201). 3. Αφηγήσεις και ταυτότητες: Ένα μοντέλο συνδυαστικής τους ανάλυσης Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε ένα μοντέλο συνδυαστικής ανάλυσης αφηγήσεων και ταυτοτήτων, λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω ζητούμενο. Θα εστιάσουμε τη συζήτησή μας σε ορισμένες από τις κατασκευαστικές δυνατότητες που παρέχει η αφήγηση για την οικοδόμηση των ταυτοτήτων των (συν)ομιλητών και του κόσμου τους. Ξεκινάμε επισημαίνοντας ότι, σύμφωνα με τον Bruner (1990: 45, 77-80), η αφήγηση ως νοητικό εργαλείο οργανώνει την πρόσληψη της εμπειρίας και τη νοηματική της έκφραση δίνοντας τη δυνατότητα για διαδοχική παρουσίαση των γεγονότων υπό ορισμένη οπτική γωνία και για ερμηνεία -ρητή ή έμμεση- της απόκλισης των γεγονότων αυτών με βάση την προσδοκώμενη κανονικότητα. Αν ισχύουν αυτά, τότε ο κόσμος και ο εαυτός μας γίνονται αντιληπτοί και συγκροτούνται – σε κάποιον τουλάχιστον βαθμό – μέσα ακριβώς από το αφηγηματικό πρίσμα. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει η Schiffrin (1996: 170, 199), η αφήγηση (το περιεχόμενό της, αλλά και ο τρόπος επιτέλεσής της) αποτελεί τον γλωσσικό φακό μέσω του οποίου προβάλλεται η προσωπογραφία του αφηγητή, οι απόψεις και οι στάσεις του, ουσιαστικά οι ταυτότητές του. Όπως προαναφέραμε, οι ταυτότητες, στο πλαίσιο της κοινωνικής κατασκευής το οποίο ακολουθούμε, δεν αποτελούν σταθερά και αμετάβλητα χαρακτηριστικά των ατόμων, αλλά κατασκευές οι οποίες προβάλλονται στρατηγικά μέσα από τον λόγο και κατά την εξέλιξη του λόγου σε συνάρτηση με τον εκάστοτε συνομιλιακό στόχο. Στη συνέχεια, έχοντας υπόψη την πρόταση του Bamberg (1997, 2004), θα συζητήσουμε τις

Έτσι αποδίδουμε τους όρους choice και determination τους οποίους χρησιμοποιεί ο Blommaert (2005: 98).

270

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

αφηγηματικές κατασκευαστικές δυνατότητες όχι μόνο σε τοπικό, συνομιλιακό (διεπιδραστικό) μικρο-επίπεδο, όπου οι αφηγηματικές και γλωσσικές επιλογές του αφηγητή βρίσκονται στο επίκεντρο, αλλά και σε άμεση συνάρτηση με το ευρύτερο, πολιτισμικό, ιδεολογικό και κοινωνικό μακρο-πλαίσιο το οποίο επηρεάζει τον αφηγητή και σε σχέση με το οποίο αυτός τοποθετείται.2 Ξεκινώντας από το τοπικό συνομιλιακό επίπεδο, μια βασική διάκριση είναι αυτή ανάμεσα στον αφηγηματικό κόσμο (story world) και την αφηγηματική πράξη (act of narration).3 Κάθε αφηγηματικός κόσμος έχει τη σφραγίδα του αφηγητή-κατασκευαστή του: ο τρόπος με τον οποίο τα γεγονότα και οι αξιολογήσεις τους επιλέγονται, διατάσσονται και κωδικοποιούνται γλωσσικά αποτελεί απόφαση και επιλογή του αφηγητή (βλ. Gergen 1982, Bruner 1990: 109-110). Επιπλέον, η αναπαράσταση της δράσης (της διαδοχής των γεγονότων), όπως και η αναπαράσταση της διεπίδρασης των χαρακτήρων αποτελούν κεντρικά πεδία στα οποία οικοδομείται ο αφηγηματικός κόσμος και μέσω αυτού πτυχές της ταυτότητας του αφηγητή και του προβαλλόμενου κόσμου του (βλ. Γεωργακοπούλου 2006). Γενικά, η ικανότητα του ανθρώπου για ανακλαστική και εναλλακτική θέαση του παρελθόντος υπό το φως του παρόντος παίζει κρίσιμο ρόλο στην οικοδόμηση του αφηγηματικού κόσμου. Η αφηγηματική πράξη αφορά τον τρόπο επιτέλεσης της αφήγησης ενώπιον ακροατηρίου, το οποίο μπορεί σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό να συμμετέχει στην επιτέλεση αυτή. Η προσοχή μας επικεντρώνεται στις επιλογές των διεπιδραστικών τοποθετήσεων των αφηγητών σε συνάρτηση με αυτές των συναφηγητών τους, όπως είναι ο συντονισμός, η συνεργασία και η προσέγγισή τους (εκφρασμένη, για παράδειγμα, ως διαβαθμισμένη συναφήγηση), η μεταξύ τους διαπραγμάτευση ή η (επιδεικτική) αγνόηση των ακροατών από τους αφηγητές και η αυτόνομη και αποστασιοποιημένη διαμόρφωση της αφήγησης. Με άλλα λόγια, μας απασχολούν οι επιπτώσεις που έχουν οι επιλογές αυτές στην κατασκευή και προβολή της ταυτότητας των (συν)ομιλητών.4 Το ευρύτερο πολιτισμικό, ιδεολογικό και κοινωνικό πλαίσιο έρχεται στην επιφάνεια καθώς οι αφηγητές συχνά βασίζονται σε -άρρητες- κοινές παραδοχές και αναπαραστάσεις για τον εαυτό τους και τον κόσμο οι οποίες βρίσκονται σε κοινωνική κυκλοφορία. Έχοντας υπόψη τους, συνειδητά ή όχι, τέτοιες παραδοχές, τοποθετούνται σε 2

Βλ. μεταξύ άλλων Davies & Harré (1990), Wortham (2000), De Fina, Schiffrin & Bamberg (2006), Αρχάκης (2008: 137-

138), Bamberg & Georgakopoulou (2008). 3

Για τους όρους αυτούς, βλ. Blum-Kulka (1993: 363), Bamberg (1997: 337).

Βλ. μεταξύ άλλων Goodwin C. (1986), Blum-Kulka (1993), Goodwin M. H. (1997), Cheshire (2000), Norrick (2000),

Ochs & Capps (2001).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

271

σχέση με αυτές στις αφηγήσεις τους και στις κατασκευές που επιχειρούν. Άλλωστε, η παρουσίαση αποκλίσεων από τις αναμενόμενες κανονικότητες (που αποτελούν τον πυρήνα της αφήγησης σύμφωνα με όσα έχουμε πει παραπάνω) είναι ενδεικτική των αξιών και των πεποιθήσεων τις οποίες αποδέχονται ή απορρίπτουν. Ιδιαίτερα χρήσιμη και συναφής εδώ είναι η έννοια της διακειμενικότητας (βλ. Bakhtin 1981, Bauman & Briggs 1990), των συσχετίσεων δηλαδή που επιχειρούν οι αφηγητές τόσο με άλλες αφηγήσεις όσο και με τις απόψεις και στάσεις που προβάλλονται στον λόγο (ισχυρών) θεσμών, όπως είναι στον σύγχρονο κόσμο τα ΜΜΕ, η εκπαίδευση, η εκκλησία.5 Συνοψίζοντας τη συζήτηση που προηγήθηκε και με βάση την πρόταση του Bamberg (1997, 2004) για τη διερεύνηση του τρόπου αφηγηματικής κατασκευής ταυτοτήτων, διακρίνονται τα ακόλουθα τρία επίπεδα τοποθέτησης (positioning): πρώτον, μεταξύ των χαρακτήρων μιας αφήγησης και δεύτερον, μεταξύ αφηγητή/τών και ακροατή/των. Τα δύο πρώτα ‘τοπικά’ επίπεδα συμβάλλουν στην τρίτη και κεντρική τοποθέτηση του αφηγητή ως προς διάφορες θέσεις οι οποίες εντοπίζονται στο ευρύτερο κοινωνικοϊδεολογικό περιβάλλον. Με άλλα λόγια, στο τρίτο επίπεδο τοποθέτησης αναδύονται άμεσες ή έμμεσες σχολιαστικές στάσεις προς αξιακές παραδοχές και ιδεολογικές θέσεις που βρίσκονται σε κοινωνική κυκλοφορία, συγκροτώντας έτσι την ταυτότητα που στη συγκεκριμένη περίσταση θέλει να προβάλει ο ομιλητής-αφηγητής. 4. Κατασκευή ταυτοτήτων και κριτική γλωσσική εκπαίδευση Οι παραπάνω διαπιστώσεις για τον τρόπο αφηγηματικής κατασκευής των ταυτοτήτων θεωρούμε ότι μπορούν να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο της κριτικής γλωσσικής εκπαίδευσης. Κεντρική της θέση είναι ότι η κριτική στάση και συνείδηση των μαθητών μπορεί να οικοδομηθεί μέσα από τη γνωριμία τους με ποικίλα εναλλακτικά, πολιτισμικά, ιδεολογικά και γλωσσικά πρότυπα.6 Βασικές παραδοχές μιας τέτοιου τύπου γλωσσικής εκπαίδευσης θεωρούμε τις ακόλουθες: 

Η γλωσσική εκπαίδευση δεν εξαντλείται σε ένα στοχευμένο σύνολο προκαθορισμένων γραμματικών, κειμενικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων προσδιορισμένων ανεξάρτητα από το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον προέλευσης των μαθητών.

Βλ. μεταξύ άλλων Toolan (1988), Fairclough (1989), (1992), De Fina (2003: 29-30), Bamberg & Andrews (2004),

Kiesling (2006). 6

Βλ. μεταξύ άλλων Brodkey (1987), Clark & Ivanič (1999), Fairclough (1995), Street (1995), Baynham (2002).

272

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________



Οι γλωσσικές εμπειρίες των μαθητών φτάνουν στην τάξη με τη συλλογή (προφορικού, γραπτού, ηλεκτρονικού και πολυτροπικού) υλικού από την κοινωνική καθημερινότητά τους, το οποίο γίνεται αντικείμενο μελέτης σε συνάρτηση με τις κοινωνικοπολιτισμικές του διαστάσεις και σε κριτική συγκριτική προοπτική με άλλα διαθέσιμα υλικά. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εθνογραφική ευαισθητοποίηση των μαθητών: οι γλωσσικές και άλλες (περισσότερο ή λιγότερο συνειδητές) εμπειρίες των ίδιων, των συγγενών και φίλων τους και γενικότερα των ανθρώπων από τις κοινότητες στις οποίες συμμετέχουν, αποτελούν κρίσιμη αφετηρία για την περαιτέρω στοχευμένη γλωσσική και άλλη εκπαίδευσή τους. Οι παρατηρούμενες διαφορές (τόσο μεταξύ των ρεπερτορίων που οι μαθητές φέρνουν στην τάξη όσο και μεταξύ των στοχευμένων δεξιοτήτων που προβλέπονται από τα αναλυτικά προγράμματα) δεν απαλύνονται και δεν αποσιωπούνται μέσω της πρόκρισης των κυρίαρχων κοινωνιογλωσσικών και κειμενογλωσσικών προτύπων, αλλά αντίθετα αναδεικνύονται και αποτελούν αντικείμενο διαρκούς κριτικού αναστοχασμού.

Στον βαθμό που ένας εκπαιδευτικός θέλει να συντονιστεί – ή έστω να πειραματιστεί – με ένα πλαίσιο κριτικής γλωσσικής διδασκαλίας (ανεξάρτητα από το αν και κατά πόσο αυτό είναι ενταγμένο στο επίσημο πρόγραμμα σπουδών), θεωρούμε ότι μπορεί να τροφοδοτεί τα μαθήματά του με μη προκαθορισμένο, καθημερινό γλωσσικό υλικό, εν προκειμένω με καθημερινές αφηγήσεις, οι οποίες παρουσιάζουν διαφοροποιημένες εκτιμήσεις ως προς την αναμενόμενη κανονικότητα και την ανατροπή της (Hull & Schultz 2001). Από τις ποικιλόμορφες αυτές αφηγηματικές πρακτικές προκύπτει ποικιλία ταυτοτήτων με διαφορετικές (συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες) τοποθετήσεις ως προς τα κυρίαρχα πρότυπα και νοήματα. Η τροφοδότηση του γλωσσικού μαθήματος με τέτοιο υλικό και η συστηματική ανάλυση των αφηγηματικών κατασκευών ταυτότητας, θεωρούμε ότι οδηγεί στον αναστοχασμό και την αμφισβήτηση των κυρίαρχων αξιακών (σχολικών ή άλλων) προτύπων. Με βάση τις προτάσεις γλωσσικής διδασκαλίας στο πλαίσιο των πολυγραμματισμών (βλ. Kalantzis & Cope 1999, Cope & Kalantzis 2000), η κριτική διδασκαλία της αφήγησης μπορεί ειδικότερα να ακολουθήσει τα εξής στάδια:  την τοποθετημένη πρακτική η οποία περιλαμβάνει τη συλλογή εθνογραφικών πληροφοριών για τις κοινωνικές δομές και πολιτισμικές παραδοχές μιας κοινότητας (ή ειδικότερων τομέων της), καθώς και τη συλλογή προφορικού και γραπτού

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

273

αφηγηματικού υλικού. Η συλλογή εθνογραφικού και γλωσσικού υλικού βασίζεται κατεξοχήν στις εμπειρίες των μαθητών και των εκπαιδευτικών και καθοδηγείται από αυτές.  την ανοικτή διδασκαλία η οποία αποβλέπει στο να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τους μηχανισμούς οικοδόμησης του αφηγηματικού κειμένου. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την κατάκτηση και χρήση εύληπτης μεταγλώσσας και, κυρίως, μέσα από τη μελέτη πλήθους πραγματολογικών φαινομένων τα οποία ευδοκιμούν στα αφηγηματικά κείμενα (όπως είναι ενδεικτικά οι εναλλαγές των χρόνων, οι δομές με το να, ο ευθύς λόγος, κάθε είδους αξιολογικό στοιχείο, το χιούμορ, η μεταφορά κ.ο.κ.).  την κριτική πλαισίωση η οποία, αποσκοπώντας στην κριτική ερμηνεία των αφηγηματικών κειμένων, αποτελεί το πεδίο στο οποίο κατεξοχήν συναντάται η κριτική εκπαίδευση με τον τρόπο αφηγηματικής οικοδόμησης ταυτοτήτων. Ως οδηγοί μπορούν να λειτουργήσουν τα ακόλουθα ερωτήματα: α) Σε ποιες σχέσεις επιλέγει ο αφηγητής να τοποθετήσει τους χαρακτήρες τους οποίους αναπαριστά στον αφηγηματικό κόσμο; β) Ποιες σχέσεις διαμορφώνονται μεταξύ αφηγητή και ακροατηρίου ή συναφηγητών κατά την εξέλιξη του αφηγηματικού γεγονότος; γ) Σε σχέση με ποιους ιδεολογικούς λόγους και με ποιον τρόπο τοποθετείται ο αφηγητής αφενός μέσω των τοποθετήσεων που έχει επιλέξει για τους χαρακτήρες του και αφετέρου μέσω της σχέσης που έχει διαμορφωθεί με το ακροατήριό του (βλ. σχετικά Barkhuizen 2009); δ) Τι είδους ταυτότητες προβάλλονται κάθε φορά: συντονισμού, αμφισβήτησης ή αντίστασης με τις (ευρύτερα ή κατά περίσταση) διαθέσιμες και κυρίαρχες νοηματοδοτήσεις και κατηγοριοποιήσεις; Επιπλέον, αποκλίνουν ή συγκλίνουν οι ταυτότητες τις οποίες αφηγηματικά κατασκευάζουν οι μαθητές, με άλλες ταυτότητες (ομαδικές ή ατομικές) των συμμαθητών τους ή/και εκπαιδευτικών, αλλά και με τα κυρίαρχα (σχολικά ή άλλα) πρότυπα; ε) Τελικά, ο λόγος που παράγεται στην εκάστοτε αφήγηση αποτελεί μηχανισμό επιβολής και αναπαραγωγής αξιών ή έναν τρόπο μεταβολής των αξιακών δομών ή και αντίστασης προς αυτές; στ) Γενικότερα, η επεξεργασία των αφηγηματικών κειμένων στο πλαίσιο της κριτικής πλαισίωσης μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να εξοικειωθούν με τρόπους αποδόμησης των καθημερινών (συνομιλιακών, ειδησεογραφικών ή άλλων) αφηγήσεων και ταυτόχρονα να είναι σε θέση να ανιχνεύουν τις ποικίλες ταυτότητες οι οποίες

274

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

προβάλλονται σε αυτές. Όσο οι μαθητές κατανοούν και εμβαθύνουν στους τρόπους με τους οποίους μπορούν μέσω της αφήγησης να κατασκευαστούν ποικίλες ταυτότητες τόσο περισσότερο μπορούν να τοποθετούνται κριτικά προς αυτές (Grant 1997, Singh 1999: 30). ζ) Η διδασκαλία της αφήγησης ολοκληρώνεται με τη μετασχηματισμένη πρακτική, η οποία αφορά κατεξοχήν την αναπλαισιωμένη παραγωγή λόγου σε διαφοροποιημένες (πραγματικές ή προσομοιωμένες) επικοινωνιακές περιστάσεις στη βάση της εμπεδωμένης – σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό – εμπειρίας των μαθητών, καθώς και της – σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό – κατακτημένης κριτικής γλωσσικής επίγνωσης του αφηγηματικού είδους. Εν κατακλείδι, θεωρούμε ότι οι παραπάνω τομείς γλωσσικής διδασκαλίας μπορούν να οδηγήσουν τους μαθητές να αποκτήσουν ικανότητα αφηγηματικής παραγωγής και πρόσληψης όσο και μετα-αφηγηματική ικανότητα κριτικής επίγνωσης και κριτικής προσέγγισης των διαφόρων αφηγηματικών ειδών τα οποία συναντούν και προσλαμβάνουν. Αν κεντρικός στόχος του σχολείου είναι να προετοιμάσει αυριανούς πολίτες που θα επιδιώξουν όχι μόνο την ένταξή τους στις υπάρχουσες κοινωνικές δομές και συμβάσεις, αλλά και την αμφισβήτηση προς αυτές, η σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση με τον προκαθορισμένο λογοτεχνικό ή/και ιστοριογραφικό λόγο και με τις συνοδευτικές του ειδικές περιστάσεις και ταυτότητες όπως προβλέπεται από τα ισχύοντα αναλυτικά προγράμματα, μάλλον δεν συμβάλλει επαρκώς σε αυτόν τον στόχο. Η ένταξη στα γλωσσικά μαθήματα ειδών και πτυχών του καθημερινού λόγου τόσο για τη μελέτη των δυνατοτήτων στρατηγικής οικοδόμησης ταυτοτήτων που παρέχουν όσο και για τη διάγνωση των ιδεολογικών και αξιολογικών τους φορτίων, θεωρούμε ότι μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά και ουσιαστικά στον παραπάνω στόχο. Επιπλέον, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τόσο οι σημερινές κοινωνίες των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών – του ελληνικού μη εξαιρουμένου – είναι πολυπολιτισμικά διαμορφωμένες. Άρα, η ένταξη στα γλωσσικά μαθήματα των καθημερινών αφηγήσεων, δηλαδή των εξιστορήσεων που βασίζονται σε πολιτισμικά αξιολογημένες επιλογές γεγονότων, μπορεί να καταστεί πρόσφορο μέσο προσέγγισης, εξοικείωσης και αλληλογνωριμίας μαθητών και αυριανών πολιτών με άλλους ανθρώπους διαφορετικών πολιτισμικών προελεύσεων και συγκροτήσεων. 5. Επιλογικά Έργο του εκπαιδευτικού στο πλαίσιο της κριτικής γλωσσικής εκπαίδευσης θεωρούμε ότι είναι ο απεγκλωβισμός των μαθητών από τη δική τους μόνο ιδεολογική και γενικότερα πολιτισμική θέαση των πραγμάτων και ταυτοχρόνως η αποφυγή του περιορισμού τους σε

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

275

μία και μόνη παράδοση, η οποία συχνά είναι η κυρίαρχη και υιοθετείται από το σχολείο (Gee 1996: 89). Στο πλαίσιο αυτό, υποστηρίξαμε ότι η αξιοποίηση στο γλωσσικό μάθημα καθημερινού αφηγηματικού λόγου από τα κοινωνικά περιβάλλοντα των μαθητών φέρνει στο προσκήνιο τις διαφορετικές αξιακές παραδοχές πάνω στις οποίες οικοδομούν (οι ίδιοι ή άτομα από τα κοινωνικά τους περιβάλλοντα) τις ταυτότητές τους. Με τον τρόπο αυτόν, μπορούν να συνειδητοποιήσουν ότι το διαφορετικό αξιακό πρίσμα του άλλου (για παράδειγμα, ενός από τους συμμαθητές τους) αποτελεί μια εναλλακτική οπτική σε σχέση με το δικό τους και πιθανώς συνιστά κριτική προς το δικό τους, αλλά και προς αυτό του σχολείου. Η συνειδητοποίηση αυτή θεωρούμε ότι αποτελεί τον πυρήνα της κριτικής γλωσσικής εκπαίδευσης. Επιπλέον, το αναλυτικό μοντέλο που επεξεργαστήκαμε και η εμπέδωσή του από τους/τις μαθητές/τριες θεωρούμε ότι μπορεί να τους/τις βοηθήσει να ανιχνεύουν τις όποιες ιδεολογικές επιλογές όχι μόνο στις συνομιλιακές καθημερινές αφηγήσεις, αλλά και σε λογοτεχνικές και ιστορικές αφηγήσεις, ώστε να εντοπίζουν τις προβαλλόμενες (εθνικές, ιστορικές, φιλοσοφικές κλπ.) ταυτότητες. Οι ταυτότητες αυτές συγκροτούνται όχι μόνο από τους/τις δημιουργούς των κειμένων αυτών, αλλά και από όσους/ες συμβάλλουν στην ένταξη τους αντίστοιχα στον λογοτεχνικό κανόνα και την ‘επίσημη’ και ‘αληθινή’ ιστορία ενός έθνους, ενός κράτους ή ενός έθνους-κράτους. Έτσι, θα συνειδητοποιήσουν οι μαθητές/τριες την κοινωνικοϊστορική σχετικότητα κλασικών εννοιών όπως είναι η λογοτεχνική αξία και η αντίληψη περί ιστορίας.7

Βλ. μεταξύ άλλων Τζιόβας (1987: 33), Χριστίδης (2004: 13), Λιάκος (2007: 30).

276

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Archakis, Argiris & Villy Tsakona. 2012. The narrative construction of identities in critical education. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Bakhtin, Mikhail. 1981. The dialogic imagination: Four essays. Austin: University of Texas Press. Bamberg, Michael. 1997. Positioning between structure and performance. Journal of Narrative and Life History 7: 335-342. Bamberg, Michael. 2004. ‘Form and functions of ‘slut-bashing’ in male identity construction in 15-yearolds’. Human Development 47: 331-353. Bamberg, Michael & Molly Andrews (eds.). 2004. Considering counter-narratives: Narrating, resisting, making sense. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Bamberg, Michael & Alexandra Georgakopoulou. 2008. Small stories as a new perspective in narrative and identity analysis. Text and Talk 28: 377-396. Barkhuizen, Gary. 2010. An extended positioning analysis of a pre-service teacher’s ‘better life’ small story. Applied Linguistics 31: 282-300. Bauman, Richard & Charles L. Briggs. 1990. Poetics and performance as critical perspective on language and social life. Annual Review of Anthropology 19: 59-88. Benwell, Bethan & Elizabeth Stokoe. 2006. Discourse and identity. Edinburgh: Edinburgh University Press. Block, David. 2006. Identity in applied linguistics. In The Sociolinguistics of identity, ed. by Tope Omoniyi & Goodith White, 34-49. London: Continuum. Blommaert, Jan. 2005. Discourse: A critical introduction. New York: Cambridge University Press. Blum–Kulka, Shoshana. 1993. ‘You gotta know how to tell a story’: Telling, tales, and tellers in American and Israeli narrative events at dinner. Language in Society 22: 361-402. Brodkey, Linda. 1987. Writing critical ethnographic narratives. Anthropology and Education Quarterly 18: 6776. Bruner, Jerome. 1990. Acts of meaning. Cambridge, MA: Harvard University Press. Bucholtz, Mary & Kira Hall. 2003. Language and identity. In A companion to linguistic anthropology, ed. by Alessandro Duranti, 368-394. Oxford: Blackwell. Bucholtz, Mary & Kira Hall. 2005. Identity and interaction: A sociocultural linguistic approach. Discourse Studies 7: 584-614. Cheshire, Jenny. 2000. ‘The telling or the tale?’ Narratives and gender in adolescent friendship networks. Journal of Sociolinguistics 4: 234-262. Clark, Romy, & Roz Ivanič. 1999. Editorial. Raising critical awareness of language: A curriculum aim for the new millennium. Language Awareness 8: 63-70. Cope, Bill & Mary Kalantzis (eds.). 2000. Multiliteracies: Literacy learning and the design of social futures. London: Routledge.

277

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

Davies, Bronwyn & Rom Harré. 1990. Positioning: The discursive production of selves. Journal for the Theory of Social Behavior 20: 43-46. De Fina, Anna 2003. Identity in narrative: A study of immigrant discourse. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. De Fina, Anna, Deborah Schiffrin & Michael Bamberg (eds.). 2006. Discourse and identity. Cambridge: Cambridge University Press. Fairclough, Norman. 1989. Language and power. London: Longman [2nd edition 2001]. Fairclough, Norman (ed.). 1992. Critical language awareness. London: Longman. Fairclough, Norman. 1995. Critical discourse analysis: The critical study of language. London: Longman. Fairclough, Norman. 2004. Critical discourse analysis in researching language in the new capitalism: Overdetermination, transdisciplinarity, and textual analysis. In Systemic functional linguistics and critical discourse analysis: Studies in social change, ed. by. Lynne Young & Claire Harrison, 103-122. London: Continuum. Gee, Paul James. 1996. Social linguistics and literacies: Ideology in discourses. Bristol: Taylor and Francis [2nd edition]. Gergen, Kenneth J. 1982. Toward transformation in social knowledge. New York: Springer-Verlag. Goodwin, Charles. 1986. Audience diversity, participation and interpretation. Text 6: 283-316. Goodwin, Marjorie Harness. 1997. Byplay: Negotiating evaluation in storytelling. In Towards a social science of language: Papers in honor of William Labov, vol. 2. Social interaction and discourse structures, ed. by Gregory

Guy,

Crawford

Feagin,

Deborah

Schiffrin

John

Baugh,

77-102.

Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Grant, Audrey N. 1997. A multi-storied approach to the analysis: Narrative, literacy and discourse. Critical Studies in Education 38: 31-71. Hull, Glynda & Katherine Schultz. 2001. Literacy and learning out of school: A review of theory and research. Review of Educational Research 71: 575-611. Kiesling, Scott F. 2006. Hegemonic identity-making in narrative. In Discourse and identity, ed. by Anna De Fina, Deborah Schiffrin & Michael Bamberg, 261-287. Cambridge: Cambridge University Press. Norrick, Neal R. 2000. Conversational narrative: Storytelling in everyday talk. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Ochs, Elinor & Lisa Capps. 2001. Living narrative: Creating lives in everyday story telling. Cambridge, MA: Harvard University Press. Schiffrin, Deborah. 1996. Narrative as self-portrait: Sociolinguistic construction of identity. Language in Society 25: 167-203. Singh, Ishtla. 1999. Language, thought and representation. In Language, society and power: An introduction, ed. by Linda Thomas, & Shân Wareing, 17–30. London: Routledge. Street, Brian V. 1995. Social literacies: Critical approaches to literacy in development, ethnography and education. London: Longman.

278

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Toolan, Michael. 1988. Narrative: A critical linguistic introduction. London: Routledge. Wortham, Stanton. 2000. Interactional positioning and narrative self-construction. Narrative Inquiry 10: 157-184. Wortham, Stanton. 2006. Learning identity: The joint emergence of social identity and academic learning. Cambridge: Cambridge University Press. Ελληνόγλωσση Αρχάκης, Αργύρης & Βίλλυ Τσάκωνα. 2011. Ταυτότητες, αφηγήσεις και γλωσσική εκπαίδευση. Αθήνα: Πατάκης. Αρχάκης, Αργύρης. 2008. Από το αφηρημένο γλωσσικό σύστημα στο κοινωνικά προσδιορισμένο νόημα: H αφήγηση ως μέσο κατασκευής νοήματος. Στο Θέρμη και φως: Αφιερωματικός τόμος στη μνήμη του Α.-Φ. Χριστίδη, επιμ. Μαρία Θεοδωροπούλου, 131-142. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Baynham, Mike 2002. Πρακτικές γραμματισμού, μτφρ. Μαρία Αραποπούλου. Αθήνα: Μεταίχμιο [Literacy practices: Investigating literacy in social contexts. London: Longman, 1995]. Bourdieu, Pierre. 1999. Γλώσσα και συμβολική εξουσία, μτφρ. Κική Καψαμπέλη. Αθήνα: Καρδαμίτσα [Ce que parler veut dire. L’ économie des échanges linguistiques. Paris: Fayard, 1982]. Γεωργακοπούλου, Αλεξάνδρα. 2006. Αφηγηματικά κείμενα: τύποι, ‘ατυπίες’ και πρακτικές. Στο Ο κόσμος των κειμένων: Μελέτες αφιερωμένες στον Γεώργιο Μπαμπινιώτη, επιμ. Διονύσης Γούτσος, Σταματία Κουτσουλέλου, Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού & Ελένη Παναρέτου, 33-48. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Kalantzis, Mary & Bill Cope. 1999. Πολυγραμματισμοί: Επανεξέταση του τι εννοούμε ως γραμματισμό και τι διδάσκουμε ως γραμματισμό στα πλαίσια της παγκόσμιας πολιτισμικής πολυμορφίας και των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας. Στο ‘Ισχυρές’ και ‘ασθενείς’ γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού, επιμ. Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης, 667-679. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Λιάκος, Αντώνης. 2007. Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία; Αθήνα: Πόλις. Παυλίδου, Θεοδοσία-Σούλα. 1999. Αναζητώντας μια θεωρία της γλωσσικής ανισότητας. Στο Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου. Ισχυρές-ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού, επιμ. Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης, 196-202. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Τζιόβας Δημήτρης. 1987. Μετά την αισθητική: Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Γνώση. Χριστίδης, Αναστάσιος-Φοίβος. 2004. Εισαγωγή. Στο Οι κλασικές γλώσσες: Η διαχείριση ενός πολιτισμικού κεφαλαίου, επιμ. Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης, 13-14. Αθήνα και Θεσσαλονίκη: ΥΠΕΠΘ και Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

279

Νεοελληνική ορθογραφία: Σχολική γραμματική, αποκλίσεις και γλωσσική χρήση Άννα Ιορδανίδου (Πανεπιστήμιο Πατρών) Περίληψη Σε προηγούμενη μελέτη (Ιορδανίδου 1997) εξετάστηκε η ορθογραφία στα λεξικά Τεγόπουλου-Φυτράκη (1989), Πατάκη (1991) και Κριαρά (1995) σε σχέση με τη σχολική Γραμματική (Τριανταφυλλίδη) και διαπιστώθηκε ότι οι αρχές της σχολικής γραμματικής αποτελούν επαρκέστατη βάση για τη ρύθμιση της νεοελληνικής ορθογραφίας και ότι μόνο στο λεξικό Κριαρά παρατηρούνται διαφοροποιήσεις. Από τότε μεσολάβησε η έκδοση του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής (1998) και της νέας Γραμματικής Ε΄ και Στ΄ Δημοτικού, χωρίς αλλαγές στην ορθογραφία, καθώς και του Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Μπαμπινιώτη 1998), με σημαντικές αποκλίσεις. Στην παρούσα εργασία επανεξετάζεται η εγκυρότητα και η λειτουργικότητα της σχολικής ρύθμισης με βάση τα νέα λεξικογραφικά δεδομένα και δείγματα ορθογραφικής πρακτικής στο Διαδίκτυο. Λέξεις-κλειδιά: ιστορική ορθογραφία, ορθογραφικός δανεισμός, ορθογραφική ποικιλία, παρετυμολογία. 1. Εισαγωγή Η ρύθμιση της ορθογραφίας αποτέλεσε ένα από τα πλέον επίμαχα ζητήματα στην ιστορία της νεοελληνικής γλώσσας.1 Η Γραμματική του Μ. Τριανταφυλλίδη, η οποία καθιερώθηκε ως η επίσημη σχολική γραμματική του νεοελληνικού κράτους το 1976, μετά από τη συνταγματική αναγνώριση της δημοτικής, στήριξε τη ρύθμιση της νεοελληνικής ορθογραφίας σε ορισμένες βασικές αρχές που θα εκτεθούν αναλυτικά παρακάτω. Η νέα σχολική γραμματική (Γραμματική Ε΄ και Στ΄ Δημοτικού, 2010) διατήρησε το ορθογραφικό σύστημα. Τα νεοελληνικά λεξικά που κυκλοφόρησαν από τότε ακολούθησαν σχεδόν στο σύνολό τους τις ορθογραφικές επιταγές της Γραμματικής, με εξαίρεση το λεξικό Κριαρά2

Για τις διαμάχες, τις αμφισβητήσεις, αλλά και την ίδια την πορεία εξέλιξης των θέσεων του Τριανταφυλλίδη για την

ορθογραφία, βλ. Άπαντα (1985) και Παπαναστασίου (2008). 2

Στην αρχική εκδοχή της εργασίας μας όσον αφορά το λεξικό Κριαρά η γενική παρατήρηση που προέκυψε από τη

μελέτη των ορθογραφικών αποκλίσεων και τη συσχέτιση με άλλες γραφές του ίδιου λεξικού είναι ότι, στις

280

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

και το λεξικό Μπαμπινιώτη (ΛΝΕΓ εφεξής),3 τα οποία διαφοροποιούνται σε αρκετά σημεία. Θα πρέπει να τονιστεί επίσης ότι τα γλωσσικά σχολικά εγχειρίδια της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης τήρησαν (με κάποιες αβλεψίες αλλά όχι συνειδητές αποκλίσεις) το ορθογραφικό σύστημα της Γραμματικής και το ίδιο έπραξαν σε γενικές γραμμές τα έντυπα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι εκδοτικοί οίκοι. Μετά από τέσσερις περίπου δεκαετίες δοκιμασίας του ορθογραφικού αυτού συστήματος στην πράξη, επιχειρείται στην παρούσα εργασία να αποτυπωθούν οι προβληματικές περιοχές της νεοελληνικής ορθογραφίας, όπου φαίνεται να υπάρχει αντίφαση και ανακολουθία μεταξύ ορθογραφικών αρχών και προτεινόμενων λύσεων και όπου παρατηρούνται σημαντικές αποκλίσεις στα σύγχρονα νεοελληνικά λεξικά, λαμβανομένης υπόψη και της ορθογραφικής πρακτικής των χρηστών στο Διαδίκτυο. Για τον σκοπό αυτό συντάχθηκε ο Πίνακας που παρατίθεται στο Παράρτημα. Στην πρώτη στήλη του Πίνακα αναφέρονται: α) (εφόσον υπάρχει) ο τύπος που προτείνεται από τη Γραμματική (Τριανταφυλλίδη 1941, χωρίς ένδειξη σελίδας εάν περιέχεται στον Ορθογραφικό Οδηγό του Παραρτήματος, με ένδειξη σελίδας όταν αναφέρεται σε άλλο μέρος της Γραμματικής – όπου υπάρχει αναντιστοιχία με τη «Μικρή Γραμματική», βλ. «Νεοελληνική Γραμματική» 1988, αυτό δηλώνεται), β) η ετυμολογία του και η εμφάνισή του στα αρχαία ελληνικά (με βάση τις πληροφορίες των λεξικών Liddell-Scott και Chantraine 1990). Στις άλλες στήλες του Πίνακα αναφέρονται οι τύποι της ίδιας λέξης στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής (ΛΚΝ εφεξής) και στο ΛΝΕΓ. Διευκρινίζεται ότι δεν έχουν περιληφθεί από το ΛΝΕΓ οι γραφές των λατινικών δανείων (π.χ. βούλλα) και των αντιδανείων (π.χ. γαρύφαλλο), που συνιστούν διαφοροποίηση σε επίπεδο αρχών. Όπου κρίνεται σκόπιμο, παρατίθενται ετυμολογικές πληροφορίες για να υπάρχει η δυνατότητα συσχέτισης της ορθογραφικής παραλλαγής με διαφορετική ετυμολόγηση. Στην τελευταία στήλη καταγράφονται ενδεικτικά οι εμφανίσεις ορθογραφικών τύπων στο Διαδίκτυο.4 περιπτώσεις διαφοροποίησης από τη Γραμματική, δεν υπάρχει ενιαίο κριτήριο ή δε δίνεται καμιά αιτιολόγηση. Για τον λόγο αυτό δε θα ασχοληθούμε με το λεξικό Κριαρά στην παρούσα εργασία. 3

Για να φανεί το εύρος της διαφοροποίησης, στον Πίνακα «Λέξεις με προβλήματα ορθογραφίας» της έκδοσης 2002 σε

ποσοστό 1/3 περίπου οι γραφές που προτείνονται ως «ορθές» (100 στις 300) αποκλίνουν από τις αντίστοιχες της Γραμματικής. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι «μη ορθές» σχολιάζονται ως: «παλαιότ.», «σχολ. ορθ.» ή «συνήθης ορθ.». 4

Δεν εξετάζονται γενικότερα θέματα γραφικής παρουσίασης, όπως η χρήση ή όχι ενωτικού (π.χ. πλάι πλάι / πλάι-

πλάι) ή η γραφή με μία ή δύο λέξεις (π.χ. καταρχήν / κατ’ αρχήν), όπως επίσης δεν εξετάζεται το θέμα της ορθογραφίας των κύριων ονομάτων (ελληνικών και ξένων μεταγραμμένων), που απαιτεί ειδική αντιμετώπιση,4

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

281

2. Ορθογραφία και σχολική Γραμματική Οι αρχές που ρυθμίζουν τη νεοελληνική ορθογραφία στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη (βλ. 1941, Ορθογραφικό Οδηγό) είναι οι εξής: (α) Διατηρείται γενικά η ιστορική ορθογραφία όταν πρόκειται για λέξεις που προέρχονται αμετάβλητες (ή σχεδόν αμετάβλητες) από τα αρχαία ελληνικά. Για πρακτικούς όμως λόγους μπορούμε να μην την ακολουθήσουμε, όσο δεν ερχόμαστε σε άμεση ή σε μεγάλη αντίθεση με την αρχαία ορθογραφία ή όπου εμφανίζονται επιτακτικές διδακτικές ανάγκες. (β) Το ορθογραφικό σύστημα της μητρικής γλώσσας πρέπει να μπορεί να διδάσκεται και να μαθαίνεται, με γραμματικούς κανόνες απομνημονεύσιμους, που να μην προϋποθέτουν τη γνώση της αρχαίας γλώσσας και της γραμματικής της. Σύμφωνα με τα παραπάνω, μεταγράφονται φωνητικά οι νέες ελληνικές λέξεις των οποίων δεν είναι φανερή η σχέση με τις αρχαίες, όπως π.χ. τραβώ < ταυρώ < ταύρος, καθώς και οι μεταχριστιανικές γενικά λέξεις και καταλήξεις ξένης καταγωγής, όπως ροδάκινο < λατιν. duracinum, τσιρότο < ιταλ. cerotto (αντιδάνειο από το αρχαίο ελληνικό κηρωτόν), 5 κανέλα < ιταλ. cannella, καβγάς < τουρκ. kavga. Αν εφαρμοστούν αυτές οι αρχές στην περίπτωση, π.χ., των δύο όμοιων συμφώνων, ισχύουν τα εξής: παραμένουν τα δύο όμοια σύμφωνα σε λέξεις αρχαίας καταγωγής και με ένα σύμφωνο γράφονται: (α) λέξεις αρχαίας καταγωγής με φωνητική μεταβολή, οπότε δεν είναι πια φανερή και γνώριμη η σχέση τους με τον παλιό τύπο, π.χ. κουλούρι < αρχ. κολλύριον, (β) λέξεις που ανήκουν στη μεταγενέστερη γλώσσα, π.χ. κότα < κόττος, (γ) νεότεροι φωνητικοί τύποι που προήλθαν από αποβολή ή αφομοίωση εξακολουθητικού προς το ακόλουθο εξακολουθητικό σύμφωνο, π.χ. πράμα (πράγμα), ρέμα (ρεύμα), και (δ) λέξεις ξένης καταγωγής (εκτός από τα κύρια ονόματα). Διατηρούν το διπλό σύμφωνο οι ξένες λέξεις που είχαν ήδη ενταχθεί στην αρχαία γλώσσα, καθώς και οι εβραϊκές. Όσον αφορά, ειδικότερα, τα δύο ρ, ο Τριανταφυλλίδης πρότεινε διατήρηση σε αρχαίες λέξεις αλλά κατάργηση του κανόνα του διπλασιασμού του ρ στους αυξημένους ρηματικούς τύπους, π.χ. έριξα (παράλληλα όμως απορρίπτω, απέρριψα).6 Οι σύνθετοι ρηματικοί τύποι με το ξανα- και το ξε- (που αποτελούν καθώς και το θέμα της απόδοσης ορισμένων συμφωνικών συμπλεγμάτων σε ξένης προέλευσης λέξεις, όπως π.χ. πάρκιγκ / πάρκινγκ. 5

Η ορθογραφία των αντιδανείων είναι απλοποιημένη, όπως και των κανονικών δανείων (βλ. Τριανταφυλλίδη 1941:

98). 6

Η μόνη περίπτωση διατήρησης στα νέα ελληνικά αυτούσιου αρχαιοελληνικού ρηματικού τύπου με αρχικό ρ είναι το

ρέω, όπου η αναλογική γραφή θα έδινε έρεα, έρευσα. Στο Παπαναστασίου (2008: 354) αναφέρεται ότι στο ΛΚΝ και στο ΑΛΝΕ έγινε η επιλογή να γραφούν με ρρ νεότερες αλλά λόγιας προέλευσης λέξεις, π.χ. ταχύρρυθμος, αλλά προτιμήθηκαν γραφές με απλό ρ σε λέξεις λόγιας προέλευσης αλλά μη λόγιας χρήσης, π.χ. ηχορύπανση.

282

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

μεταγενέστερους σχηματισμούς από τα αρχαία εξ-ανά και εκ-εξ αντίστοιχα) γράφονται με ένα ρ, π.χ. ξαναρίχνω, ξεριζώνω, καθώς και τα νεότερα σύνθετα, π.χ. ασπρόρουχα. Με την ίδια λογική ρυθμίζεται και η επιλογή γγ/γκ: διατηρείται το γγ μόνο σε αρχαίες ελληνικές λέξεις και στα παράγωγά τους, π.χ. φέγγω-αστροφεγγιά, και σε νεότερες λέξεις με αρχαίο γ, π.χ. σπαράγγι < ασπάραγος. Εκτός από την ετυμολογική προέλευση, που αναδεικνύεται σε βασικό κριτήριο για τη ρύθμιση της ορθογραφίας, στη Γραμματική γίνεται προσπάθεια να ληφθεί υπόψη και ο τρόπος παραγωγής των λέξεων με βάση συγκεκριμένα σχήματα, π.χ. τα θηλυκά ουσιαστικά σε -εία προέρχονται κυρίως από ρήματα σε -εύω, ενώ τα θηλυκά ουσιαστικά σε -ία προέρχονται κυρίως από ρήματα σε -ω ή από ουσιαστικά. Έτσι, πορεία < πορεύομαι, αλλά αεροπορία < αεροπόρος. Το κριτήριο της ετυμολογικής προέλευσης παραμερίζεται σε περιπτώσεις όπως η λέξη εγχείριση, όπου, εφόσον πλέον καθιερώθηκε ο ρηματικός τύπος εγχειρίζω, αντί του παλαιότερου εγχειρώ, δε συντρέχει λόγος να γράφεται με η (εγχείρηση). Όπου η χρήση της γλώσσας καθιερώνει δύο ισοδύναμους τύπους, προκρίνεται η απλούστερη ορθογραφικά λύση, όπως π.χ. γίνεται με τον κανόνα της επικράτησης του ι στους αοριστικούς τύπους και στα παράγωγα ουσιαστικά ρημάτων σε -ώ και -ίζω που έχουν συμπέσει σημασιολογικά, π.χ. σκορπώ/σκορπίζω, σκόρπισα κ.λπ.7 Ασαφές όμως παραμένει το κριτήριο με το οποίο προτείνεται η διατήρηση του γ στις λέξεις λειτουργιά, οργιά (< αρχ. οργυιά < ορέγω) αλλά η αποβολή του στη λέξη καινούριος (< καινουργής).8 Σε μελέτες σχετικές με την ορθογραφία (Άπαντα, 7ος τόμος) ο Τριανταφυλλίδης διευκρινίζει ορισμένα επίμαχα σημεία, κυρίως όσον αφορά την καθιέρωση της απλούστερης έναντι της ιστορικής γραφής. Συγκεκριμένα, αναφέρει (ό.π., σ. 35) ότι «λέξεις νεοτερικές που έρχονται από τ’ αρχαία μα που μεταμορφώθηκαν σε μεσαιωνικούς ή νεότερους χρόνους και που η φωνητική τους αλλοίωση κρύβει τις σχέσεις τους με τους προγενέστερους τύπους (αγόρι < μσν. άγωρος < αρχ. άωρος) ή που δε σχετίζονται από τους σημερινούς ομόγλωσσους άμεσα με τους προγενέστερους τύπους, άγνωστους στα γνωστά κλασικά κείμενα, μπορούν να γραφούν με τον απλούστερο τρόπο: (α)γρικώ (αγροικώ), 7

Παρόμοια κάθισα, λόγω σημασιολογικής ταύτισης σε παλαιότερα ελληνικά των καθίζω/κάθομαι. Ο Τριανταφυλλίδης

παραμέρισε όσο μπορούσε τις εξαιρέσεις, χωρίς όμως να θίγεται η ιστορική ορθογραφία. Έτσι, μεθάω-μέθυσα, αλλά αντίκρυ-αντικρίζω, βράδυ-βραδινός, κυλάω-κύλησα, εφόσον δεν υπάρχει δέσμευση από αρχαίους τύπους. Προβληματική είναι η περίπτωση της μετοχής ενθαρρυμένος, όπου δε δικαιολογείται από αρχαίο τύπο η γραφή με η, αλλά ξενίζει πλάι στο αποθαρρημένος (< αρχ. αποθαρρώ). 8

Πιθανόν να ισχύουν λόγοι φωνητικοί, δηλαδή να επιβάλλεται αναγκαστικά συνιζημένη προφορά στα νέα ελληνικά

(κάτι που δεν ίσχυε στα αρχαία, βλ. π.χ. το ασυνίζητο ούριος) ή πιθανόν να ακολουθείται η άποψη που αναφέρει ο Ανδριώτης (1971) για σχηματισμό κατά τα επίθετα σε -ιος.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

283

γλιτώνω (γλυτώνω), λιώνω (λειώνω) κ.τ.λ.». Παρατηρεί ότι δεν είναι δυνατό να τεθούν όρια καθαρά στην αρχή αυτή και ούτε μπορεί να οριστεί με ευκολία ποιοι τύποι ανήκουν στη συγκεκριμένη κατηγορία. Όσον αφορά την περίπτωση διπλής παραδεδομένης γραφής, προκρίνεται η απλούστερη (ό.π., σ. 32): καμιά (καμμιά), κρεβάτι (κρεββάτι), σάκος (σάκκος). Η σχετική ασάφεια, ομολογημένη από τον ίδιο τον Τριανταφυλλίδη, του κριτηρίου της μη άμεσης συσχέτισης με αρχαίο τύπο εμφανίζεται και στο κριτήριο της επιλογής (πολυπλοκότερων ορθογραφικά) καθιερωμένων γραφών έναντι (απλούστερων ορθογραφικά) ετυμολογικά ορθών. Σύμφωνα με τον ίδιο (ό.π., σ. 374), ακόμα και αν αναγνωρίζεται μια γραφή ως ετυμολογικά «στραβή», δε θα έπρεπε να εξακολουθήσουμε να αλλάζουμε χωρίς εξαίρεση ορθογραφία που έγινε και αυτή παράδοση: κώδικας (κόδικας < λατιν. codex), αυγό (αβγό < ταουγά < ταουά < τα ωά), αυτί (αφτί < τ’ αφτιά < ταουτία < τα ωτία). Βλ. και κτίριο έναντι του ετυμολογικά ορθού κτήριο (ό.π., σ. 257, 270). Τονίζει ότι αυτό που επιχείρησε να θεσπίσει είναι μια απλοποιημένη ιστορική ορθογραφία, με βασικό μέλημα την ευκολία στην εκμάθησή της (ό.π., σ. 374). Και αλλού (ό.π., σ. 24): «κοντά στην πραχτικότητα που πρέπει να έχει μια ορθογραφία, δεν έχει σημασία αν θα είναι σε όλα αυστηρή, λογική και συνεπής. Πρώτα πρώτα έρχεται το γενικό συμφέρον του λαού, και το αίτημα της συνέπειας, όσο προβάλλεται με θεωρητική μόνο σημασία, δεν έχει καμιά αποδειχτικότητα».9 Εκτός από τα παραπάνω σημεία, όπου διαφαίνεται η σχετική ρευστότητα των ορίων μεταξύ ετυμολογικά ορθού τύπου και καθιερωμένου τύπου, εντοπίζεται και ένα άλλο βασικό για την ορθογραφία ζήτημα, που αφορά τον χαρακτηρισμό μιας λέξης ως «αρχαιοελληνικής», ως «μεταγενέστερης» ή ως «ξένης προέλευσης». Όπως αναφέρει ο Πετρούνιας (1985: 318), «το χρονικό όριο που ύστερα απ’ αυτό μια λέξη από άλλη γλώσσα χαρακτηρίζεται “ξένη” δεν είναι σαφές. Σε γενικές γραμμές διαφαίνεται η σιωπηρή προϋπόθεση “ελληνικές” να θεωρούνται οι προϊνδοευρωπαϊκές, οι αρχαίες ελληνικές ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, οι περσικές, οι σημιτικές και οι αιγυπτιακές λέξεις που υπάρχουν στην ελληνική γλώσσα κιόλας κατά το τέλος της ελληνιστικής ή κατά την αρχή της ρωμαϊκής εποχής». Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη (1941: 90-103), «αρχαία» θεωρείται η εποχή ως τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, άρα φαίνεται ότι γίνεται κάποιος διαχωρισμός μεταξύ των λέξεων περσικής, σημιτικής, εβραϊκής κ.λπ. προέλευσης, οι οποίες διατηρούν την ιστορική ορθογραφία, και των λέξεων λατινικής προέλευσης, οι οποίες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, μεταγράφονται φωνητικά. Ενώ δηλαδή ο 9

Σε παλαιότερες μελέτες του ο Τριανταφυλλίδης είχε ταχθεί υπέρ αρκετών παρετυμολογημένων γραφών: ελιξήριο,

κασμήρι, μπακήρι, τσαντήρι, χατήρι, συνάφι, συντριβάνι (βλ. Άπαντα, σ. 31), αλλά άλλαξε άποψη και από αυτές διασώθηκε μόνο η πολυθρόνα, πιθανότατα λόγω καθιέρωσης.

284

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Τριανταφυλλίδης αναφέρει σαφώς ότι η επίδραση της λατινικής άρχισε στους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες (βλ. Πολύβιο, 2ο αι. π.Χ.) και συνεχίστηκε μέχρι μετά το μέσο της πρώτης χριστιανικής χιλιετίας, παραθέτει κατάλογο λατινικών δανείων (σ. 93) με απλοποιημένη γραφή, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις (ρήγας, φαιλόνιο), που οφείλονται σε παραχώρηση υπέρ καθιερωμένου τύπου ανάλογη με αυτή που αναφέρθηκε ήδη στην περίπτωση του κώδικα (< codex). 3. Ορθογραφία και λεξικά Πρώτα απ’ όλα πρέπει να τονιστεί ότι, εφόσον το ΛΚΝ ακολουθεί τις ορθογραφικές θέσεις της Γραμματικής, οι (ελάχιστες) αποκλίσεις που παρατηρούνται δεν οφείλονται σε αμφισβήτηση σε επίπεδο αρχών, ενώ για το ΛΝΕΓ είναι προφανές ότι τίθεται τέτοιο ζήτημα.10 Αναφορικά με τις αποκλίσεις του ΛΚΝ σε σχέση με τους τύπους της Γραμματικής, όπως προκύπτουν από τον Πίνακα, παρατηρούμε τα εξής:  βαθύριζος (Γραμμ.) – βαθύρριζος (ΛΚΝ): Φαίνεται να υπάρχει διαφορά ετυμολόγησης (μεταγενέστερος ή αρχαίος σχηματισμός).  βεβαρημένος (Γραμμ.) – βεβαρυμένος (ΛΚΝ): Στο ΛΚΝ αναφέρεται βεβαρυμένος από το βαρύνω, ενώ στο Liddell-Scott καταγράφεται και ο τύπος βεβαρημένος (< βαρώ). Κατά τον Παπαναστασίου (2008: 210) πρόκειται για αναλογική γραφή.  Στην περίπτωση της εφορείας (Γραμμ.) φαίνεται ότι προκρίνεται η γραφή εφορία από το ΛΚΝ για την οικονομική υπηρεσία (από τον έφορο) και γίνεται διάκριση από την εφορεία που ανάγεται στο εφορεύω και δηλώνει την αρχή που εποπτεύει.  ιοβιλαίο (Γραμμ.) – ιωβηλαίο (ΛΚΝ): Φαίνεται να επικρατεί το κριτήριο της εβραϊκής προέλευσης έναντι του κριτηρίου της εισαγωγής σε μεταγενέστερη εποχή και διαμέσου ευρωπαϊκής γλώσσας.  κακκαβιά (Γραμμ.) – κακαβιά (ΛΚΝ): Δε διακρίνεται ο λόγος ορθογραφικής απόκλισης (η φράση «ορθογραφική απλοποίηση» χρησιμοποιείται στο ΛΚΝ χωρίς τεκμηρίωση και επιλεκτικά σε ορισμένες περιπτώσεις). Στο Liddell-Scott καταγράφεται και περιθωριακός τύπος κακάβι, αλλά δεν αξιοποιείται αυτή η πληροφορία από το ΛΚΝ.  Η γραφή κολλιτσίδα (Γραμμ.) δε φαίνεται να έχει ετυμολογική στήριξη, εφόσον η λέξη παράγεται από το κολλητός, άρα κολλητσίδα (ΛΚΝ).  σκίρο (Γραμμ.) – σκύρο (ΛΚΝ): Η ετυμολογική έρευνα δικαιώνει τη δεύτερη γραφή (< αρχ. λέξη). Στο Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη (ΕΛ) αναφέρεται ότι η

Για εμπεριστατωμένη κριτική βλ. Παπαναστασίου 2008: 160-163.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

285



αρχαιοελληνική λέξη σκίρος (αρχική σημασία «κομμάτι πελεκημένης πέτρας») συνδέθηκε παρετυμολογικά με τη λέξη σκύρος, οπότε πιθανόν εκεί να οφείλεται η γραφή της Γραμματικής. σουσσούμι (Γραμμ.) – σουσούμι (ΛΚΝ): Φαίνεται σωστότερη η απλοποιημένη γραφή, εφόσον είναι μεταγενέστερη λέξη με απομακρυσμένη σχέση προς το ελληνιστικό σύσσημον.

Σχετικά με τις αποκλίσεις του ΛΝΕΓ σε σχέση με τους τύπους της Γραμματικής, αφορούν κυρίως περιπτώσεις όπου προκρίνεται η συγγενέστερη προς την αρχαία μορφή (π.χ. γλυτώνω, στρυμώχνω). Κάποιες γραφές έχουν ήδη σχολιαστεί παραπάνω στην περίπτωση του ΛΚΝ (π.χ. ιωβηλαίο, κολλητσίδα), ενώ άλλες έχουν αναθεωρηθεί από το ΕΛ (π.χ. κωλικός), οπότε περιττεύει ο σχολιασμός. Όσον αφορά τις διαφορές μεταξύ λεξικών όπου δεν υπάρχει αντίστοιχος τύπος στη Γραμματική, πρόκειται κυρίως για νεότερα δάνεια, όπου κανονικά προβλέπεται απλογράφηση: βεγγέρα (ΛΚΝ) – βεγκέρα (ΛΝΕΓ), βωξίτης (ΛΚΝ) – βοξίτης (ΛΝΕΓ), καμηλό (ΛΚΝ) – καμιλό (ΛΝΕΓ), λαίδη (ΛΚΝ) – λέδη (ΛΝΕΓ), μέγγενη (ΛΚΝ) – μέγκενη (ΛΝΕΓ), ουγγιά (ΛΚΝ) – ουγκιά (ΛΝΕΓ), ρέγγα (ΛΚΝ) – ρέγκα (ΛΝΕΓ). Για το δάνειο κομμουνισμός (ΛΚΝ) προτείνεται κομουνισμός στο ΛΝΕΓ, αλλά και οι δύο γραφές στο ΕΛ. Ο Παπαναστασίου (2008: 218) θεωρεί αδικαιολόγητες τις παραπάνω γραφές, αλλά εξαιρεί τον κομμουνισμό με το επιχείρημα ότι αναφέρεται στον τίτλο πολιτικών κομμάτων. Υπέρ της απλογράφησης τάσσεται η Αναστασιάδη (ΑΛΝΕ). 4. Ορθογραφία και ποικιλία χρήσης Με δεδομένο τον κανονιστικό χαρακτήρα της ορθογραφίας, τίθεται το ερώτημα σε ποιον βαθμό μπορεί να επηρεαστεί η ορθογραφική ρύθμιση από τη διαδεδομένη χρήση «αποκλινόντων» τύπων. Το φαινόμενο της παρετυμολογίας αντιμετωπίζεται κατά περίπτωση: η καθιέρωση μέσω χρήσης έχει αποβεί καθοριστική υπέρ ορισμένων παρετυμολογημένων γραφών, όπως κτίριο, όπου επιπλέον υπάρχει και σημασιολογική συσχέτιση με το «κτίζω». Φαίνεται λογικό σε παρόμοιες περιπτώσεις να γίνεται «παραχώρηση υπέρ καθιερωμένης χρήσεως» ή να συνυπάρχουν και οι δύο γραφές. Λέξεις με δύο γραφές μπορούν να είναι το αυγό/αβγό και το αυτί/αφτί, όπου φαίνεται ότι οι πρώτοι τύποι είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι, έναντι των ετυμολογικά ορθών δεύτερων τύπων. Λόγω αδιαφανούς (πλέον) σχέσης με τη λέξη «παιδί», δε συντρέχει λόγος να διορθωθεί ο ορθοπεδικός – θα μπορούσαν και εδώ να είναι αποδεκτές και οι δύο γραφές. Η

286

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

συ(γ)γνώμη και ο καινούρ(γ)ιος είναι επίσης περιπτώσεις που δικαιολογούν την αποδοχή δύο γραφών. Προβληματική είναι η αποδοχή της αποκλίνουσας απόδοσης νεότερων δανείων, όπως αυτά που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο: βεγγέρα, βωξίτης, καμηλό, λαίδη, κομμουνισμός, μέγγενη, ουγγιά, ρέγγα. Με εξαίρεση την ουγγιά και τη ρέγγα, οι υπόλοιπες είναι ευρύτατα διαδεδομένες. Όπως δείχνει η ενδεικτική έρευνα στο Διαδίκτυο (βλ. Πίνακα στο Παράρτημα), η ορθογράφηση από την πλευρά των χρηστών δεν ακολουθεί συγκεκριμένα κριτήρια. 11 Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των λέξεων μπίρα και πάρτι: τρεις φορές περισσότερες εμφανίσεις για την παλαιότερη γραφή «μπύρα» αλλά πολύ περισσότερες εμφανίσεις της νεότερης γραφής «πάρτι», παρά το γεγονός ότι η γραφή «πάρτυ» συνιστά «ορθογραφικό δανεισμό» (party). Ορισμένοι παλαιότεροι τύποι, όπως κοκκύτης και παγώνι, υπερισχύουν αριθμητικά έναντι των νεότερων, παρά το γεγονός ότι είναι πολυπλοκότεροι, αλλά σε άλλες περιπτώσεις φαίνεται να έχουν επικρατήσει οι απλογραφημένοι νεότεροι, όπως λόξιγκας και παλικάρι. 5. Συμπεράσματα Από την παρούσα μελέτη επιβεβαιώνεται η διαπίστωση της προηγούμενης (Ιορδανίδου 1997) ότι οι αρχές που θεσπίστηκαν από τη σχολική Γραμματική (Τριανταφυλλίδη) αποτελούν επαρκέστατη βάση για τη ρύθμιση της νεοελληνικής ορθογραφίας, επιδιώκοντας ισορροπία μεταξύ ετυμολογικού κριτηρίου, γραμματικής συστηματοποίησης και γλωσσικής χρήσης: «μια απλοποιημένη ιστορική ορθογραφία με βασικό μέλημα την ευκολία στην εκμάθησή της». Στη διάρκεια τεσσάρων περίπου δεκαετιών δοκιμασίας στην πράξη, μόνο στο ΛΝΕΓ (Λεξικό Μπαμπινιώτη) καταγράφεται διαφοροποίηση σε επίπεδο αρχών, δε φαίνεται όμως να έχει ευρύτερη απήχηση. Όπως επισημαίνεται και από την Κακριδή (2008: 378), η αντιπαράθεση μεταξύ αυστηρά ετυμολογικής ιστορικής ορθογραφίας και απλοποιημένης ιστορικής παραμένει προς το παρόν σε επίπεδο ειδικών και δεν έχει επηρεάσει την κοινωνία και την εκπαίδευση. Τη διάσταση των πολυμέσων αναδεικνύει ο Χαραλαμπάκης (2001: 201): «η απλοποιημένη σε λογικά πλαίσια ορθογραφία συνδέεται με τη δημοκρατικοποίηση των κοινωνιών, την εγγραμματοσύνη ολοένα και περισσότερων πολιτών, τη διευκόλυνση του μαθητικού πληθυσμού και των ατόμων που μαθαίνουν μια

Βλ. και αποτελέσματα ερευνών σε μικρή κλίμακα που παρουσιάζονται στο Χαραλαμπάκης (2001).

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

287

γλώσσα ως δεύτερη ή ξένη. Η αξιοποίηση των πολυμέσων και για θέματα ορθογράφησης των λέξεων ανοίγει νέες προοπτικές, οι οποίες ακόμα δεν έχουν αξιοποιηθεί επαρκώς».

288

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Βιβλιογραφία ΑΛΝΕ = Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα. 2002. Αντίστροφο λεξικό της νέας ελληνικής. [URL: http://www.komvos.edu.gr/dictionaries/dictonline/DictOnLine Tri.htm] Ανδριώτης, Νικόλαος. 1971. Ετυμολογικό λεξικό της κοινής νεοελληνικής. β΄ έκδ. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., Ινστιτούτο ΝΕ Σπουδών. Γραμματική Ε΄ και Στ΄ Δημοτικού. [URL: http://digitalschool.minedu.gov.gr] Chantraine, Pierre. 1990. Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Paris: Klincksieck. ΕΛ = βλ. Μπαμπινιώτη Ετυμολογικό λεξικό. Ιορδανίδου, Άννα. 1997. Η ορθογραφία στα νεοελληνικά λεξικά. Terminologie et Traduction 2. Commission des Communautés européennes, Service de Traduction. 190-210. Αναδημοσίευση στο περιοδικό Γλώσσα 44 (1998): 4-21. Κακριδή-Φερράρι, Μάρω. 2008. Ορθογραφικές μεταρρυθμίσεις: Στάσεις και αντιστάσεις. Στο Θέρμη και φως, 365-383. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Κριαράς, Εμμανουήλ. 1969- . Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας. [URL: http://www.greek-language.gr/greekLang/medieval_greek/em_ kriaras/bibliography] Κριαράς, Εμμανουήλ 1995. Νέο ελληνικό λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. Λεξικό Πατάκη: Σύγχρονο λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας. 1991. Αθήνα: Eκδ. Πατάκη. Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. 1998. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. [URL: www.komvos.edu.gr/dictionaries/dictonline/DictOnLine Tri.htm] Liddell, Henry & Robert, Scott – Κωνσταντινίδης, Ανέστης. Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. ΛΚΝ = βλ. Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. ΛΜΕΔΓ = βλ. Κριαρά Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας. ΛΝΕΓ = βλ. Μπαμπινιώτη Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. 1998. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας (β΄ έκδοση, αναθεωρημένη και συμπληρωμένη, Ιανουάριος 2002). Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. 2010. Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Νεοελληνική γραμματική, Αναπροσαρμογή της μικρής ΝΕ γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη 1988. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Παπαναστασίου, Γεώργιος. 2008. Νεοελληνική ορθογραφία – ιστορία, θεωρία, εφαρμογή. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, Ινστιτούτο ΝΕ Σπουδών. Πετρούνιας, Ευάγγελος. 1985. Τα λεξικά της νέας ελληνικής, οι ετυμολογίες τους, και οι ετυμολογίες του λεξικού του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη. Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 5, 307-416. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Τεγόπουλος-Φυτράκης. 1989. Ελληνικό λεξικό. Αθήνα: Eκδ. Αρμονία.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

289

Τριανταφυλλίδης, Μανόλης. 1941. Νεοελληνική γραμματική. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, Ινστιτούτο ΝΕ Σπουδών, 1978. Τριανταφυλλίδης, Μανόλης. 1985. Άπαντα, 7ος τόμος. Γλωσσικό ζήτημα και γλωσσοεκπαιδευτικά. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., Ινστιτούτο ΝΕ Σπουδών. Χαραλαμπάκης, Χριστόφορος. 2001. Ορθογραφικά προβλήματα της Νεοελληνικής. Μέντορας 4: 185-202.

290

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Παράρτημα Σχολική Γραμματική (Ορθογραφικός Οδηγός Γραμματικής Τριανταφυλλίδη)

Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ)

Λεξικό Μπαμπινιώτη (ΛΝΕΓ)

Google πρόσβαση: 25/2/13

αποθαρρημένος (σ. 366)

αποθαρρυμένος

αποθαρρημένος 3.070 αποθαρρυμένος 18.100

αυγό ΛΚΝ < ταυγά < *ταωγά < τα ωά

αυγό

αβγό

αυγό 2.730.000 αβγό 291.000

αυτί ΛΚΝ μσν. αυτί(ν) < *ταφτία < *ταουτία < τα ωτία

αυτί

αφτί

αυτί 983.000 αφτί 143.000

βαθύριζος (L.-Scott) βαθύρριζος

βαθύρριζος < αρχ. βαθύρριζος

βαθύρριζος

βαθύρριζος 495 βαθύριζος 64

βεβαρημένος (σ. 366 = επιβαρημένος)

βεβαρυμένος < βεβαρυμμένος

βεβαρημένος

βεβαρημένος 6.540 βεβαρυμένος 1.490

βεγγέρα < ιταλ. vegghera

βεγκέρα

βεγγέρα 46.700 βεγκέρα 624

βογκώ (σ. 121) (Ανδρ.) βογγώ < μεσν. γογγώ < αρχ. γογγύζω

βογκώ

βογγώ

βογγάει 46.800 βογκάει 33.200

βόλος ΛΚΝ < αρχ. βώλος (ορθογρ. απλοπ.) (L.-Scott) βόλος: ρίξιμο διχτυού / βώλος: όγκος γης ή χώματος (Chantr.) βώλος: άγνωστη ετυμ., ίσως < βάλλω

βόλος

βώλος

βόλους 13.100 βώλους 6.000

βωξίτης < γαλλ. bauxite

βοξίτης

βοξίτης 1.690 βωξίτης 19.300

βρομάω < ελνστ. βρωμώ < βρώμος, βρόμος

βρομώ/βρομάω < αρχ. βρομώ < βρόμος [σημ. μεταβολή θορυβώ -> μυρίζω άσχημα]

βρομάει 33.000 βρωμάει 283.000

γλιτώνω

γλυτώνω

γλίτωσε 859.000 γλύτωσε 332.000

(L.-Scott) βρώμος: δυσωδία, τα χειρόγραφα ποικίλλουν: βρωμ-/βρομ(Chantr.) < βρομώ ή βιβρώσκω, βρώμα γλιτώνω (Ανδρ.) γλυτώνω < μεσν. (ε)γλυτώνω <

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

291

*εκλυτώνω γόπα [ψάρι] < ελνστ. βόωψ

γώπα < *βώπα <μτγν. βωξ < αρχ. βόαξ

γόπα 45.400 γώπα 213

γορίλλας < νλατ. gorilla < ελνστ. Γόριλλαι (αφρικ. προέλ.)

γορίλλας

γορίλας 107.000 γορίλλας 31.000

γρικάω/ώ

γρικώ/αγρικώ < μσν. γρικώ < μσν. αγροικός < αρχ. άγροικος

γροικώ ΕΛ γρικώ [αβεβαιότητα ετυμολόγησης]

γρικά 5.940 γροικά 23.800

δικλίδα (σ. 43) (Ανδρ.) δικλίδα < αρχ. δικλίς < κλίνω (L.-Scott) δικλίς: θύρα με δύο φύλλα δίκλεις, -ειδος: διπλά κλεισμένος

δικλίδα/δικλείδα < αρχ. δικλίς – κατά την αρχ. ορθογρ. δίκλεις

δικλίδα

δικλίδα 16.600 δικλείδα 62.700

ερημοκλησιά (σ. 34)

ερημοκλήσι/-ιά

ερημοκκλήσι / ερημοκκλησιά

ερημοκλήσι 18.900 ερημοκκλήσι 4.070

εταιρεία (L.-Scott) εταιρεία – συχνά εταιρία σε αντίγραφα

εταιρεία

εταιρεία 20.300.000 εταιρία 9.220.000

εφορεία (L.-Scott) εφορεία (εφορεύω): το αξίωμα του εφόρου, κάποτε και εφορία

εφορία (οικονομική) < έφορος εφορεία (αρχαιοτήτων)

εφορία/εφορεία

εφορεία [εναλίων αρχαιοτήτων] 454.000 εφορία 2.810.000

ζήλια

ζήλια < μσν. ζήλια < ζηλία < αρχ. ζηλώ

ζήλια

ζήλια 421.000 ζήλεια 280.000

ηχορύπανση

ηχορρύπανση

ηχορύπανση 109.000 ηχορρύπανση 21.400

ιοβιλαίο (σ. 92: εβρ. λέξη που καθιερώθηκε στα χρόνια μας διαμέσου ευρωπ. γλώσσας)

ιωβηλαίο < ελνστ. ιωβηλαίον < εβρ. Yobbel

ιωβηλαίο

ιωβηλαίο 46.900 ιοβηλαίο ---

καινούριος

καινούριος < μσν. καινούριος < ελνστ. καινούργιος < αρχ. καινουργής

καινούργιος < μτγν. καινουργός < καινουργής < αρχ. καινουργώ

καινούριος 359.000 καινούργιος 538.000

(L.-Scott) βόαξ/βωξ: είδος ψαριού (Chantr.) βόαξ/βωξ: νέα ελλην. βούπα/γούπα (γώπα) και λατιν. boca

292

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

(κακκάβι) (Λ.Μ.Ε.Δ.Γ.) μσν. κακκάβιν

κακαβιά < κακάβι < μσν. κακκάβιν < ελνστ. κακκάβιον < αρχ. κακκάβη

κακκαβιά

κακκαβιά 6.460 κακαβιά 81.600

καμηλό < γαλλ. camelot, αραβ., με επίδρ. της λ. καμήλα

καμιλό < γαλλ. camelot < αραβ.

καμιλό 2.900 καμηλό 40.900

κατασκοπεία < κατασκοπεύω

κατασκοπία < αρχ. κατάσκοπος

κατασκοπεία 905.000 κατασκοπία 72.200

καίσιο < νλατ. caesium

καίσιο

κέσιο 4.970 καίσιο 31.400

κλώσα (L.-Scott) ισχυρότερος ο τύπος κλώζω

κλώσα < μσν. *κλώσσα < αρχ. κλώσσω

κλώσσα

κλώσα 9.060 κλώσσα 12.600

κοκίτης

κοκίτης < αρχ. κόκκυ, απόδ. γαλλ. λέξης < coq «κόκορας»

κοκκύτης

κοκίτης 7.000 κοκκύτης 14.800

κολικός < κόλον < λατ. colicus < αρχ. κωλικός

κωλικός ΕΛ κολικός

κολικός 15.800 κωλικός 12.700

κολλιτσίδα

κολλητσίδα μσν. κολλητσίδα < *κολλητίδα < κολλητός

κολλητσίδα

κολλιτσίδα 19.900 κολλητσίδα 3.340

[κόμητας]

[κόμης, -ητος] κόμησσα

[κόμης] κόμισσα ΕΛ: επικράτηση της μορφής κόμησσα

κόμησσα 9.660 κόμισσα 27.000

κομμουνισμός < γαλλ. communisme

κομουνισμός ΕΛ: κομουνισμός και κομμουνισμός

κομουνισμός 23.300 κομμουνισμός 304.000

κοτρόνι < αρχ. κροτ(ώ) -όνι

κοτρώνι < *κροτώνιον ΕΛ: κοτρόνι < πιθ. *κροτόνι

κοτρόνι 8.040 κοτρώνι 69.000 [τοπωνύμια]

κατασκοπεία (Ανδρ.) κατασκοπία < κατάσκοπος (L.-Scott) κατασκοπία, θηλ. του κατάσκοπος, π.χ. ναός Αφροδίτης Κατασκοπίας

(L.-Scott) κόλον: μέρος του παχέος εντέρου (κώλον σε αντίγραφα, κατά λάθος) (Chantr.) κόλον πήρε τη μορφή κώλον στα μεταγ. ελλην. με επίδρ. του κώλον (μέλος σώματος/σκέλος)

κοτρόνι

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

293

κτίριο (χτίριο, σ. 414)

κτίριο < μσν. κτίριον < *οικτήριον < αρχ. οικητήριον, παρετυμ. κτίζω

κτήριο < μτγν. ευκτήριον ή < οικητήριον

κτίριο 4.440.000 κτήριο 1.610.000

λαίδη < lady (ορθογρ. δαν.)

λέδη

λέδη 968 λαίδη 109.000

λιχούδης < μσν. λιχούδης < αρχ. λείχω

λειχούδης < μσν. < αρχ. λείχω

λιχούδης 7.820 λειχούδης 4.030 [κύριο όνομα]

λιανός (σ. 152)

λιανός < μσν. λιανός < λείος

λειανός < μσν. < αρχ. λείος

λιανός 414.000 λειανός 91

λιώνω

λιώνω < μσν. λιώνω < ελνστ. λειώ

λειώνω < μσν. < αρχ. λειώ

λιώνω 193.000 λειώνω 34.300

λόγγος < μσν. < σλαβ.

λόγγος

λόγκος 4.340 λόγγος 50.000 [τοπωνύμιο Λόγγος Αιγίου]

λόξιγκας

λόξιγκας < μσν. *λόξιγκας < *κλόξιγκας < κλώζω + λυγξ

λόξυγγας

λόξιγκας 23.500 λόξυγγας 11.800

μάγκανο (αλλά μαγγάνιο)

μάγκανο < μσν. *μαγγάνιον < ελνστ. μάγγανον μαγγάνιο < παλ. γαλλ. mangane

μάγγανο < αρχ. μάγγανον μαγκάνιο

μάγκανο 5.690 μάγγανο 44.700

μαμή (L.-Scott) μάμμη νηπιακή γλώσσα

μαμή < μσν. μαμμή < ελνστ. μάμμη «γιαγιά»

μαμμή < μτγν. μάμμη

μαμή 68.900 μαμμή 11.900

μαντίλι

μαντίλι < ελνστ. μαντίλιον και μαντήλιον < λατιν.

μαντίλι/μαντήλι (ορθό: μαντίλι) ΕΛ: μαντήλι

μαντίλι 224.000 μαντήλι 355.000

μέγγενη < τουρκ. < ελνστ. μάγγανον

μέγκενη < τουρκ. ΕΛ: ίσως αντιδάνειο

μέγκενη 27.300 μέγγενη 1.650.000

μείγμα, μείξη, μεικτός

μείγμα, μείξη, μικτός

μείγμα 1.160.000 μίγμα 709.000 μεικτός 24.500 μικτός 69.300

μπίρα

μπίρα 388.000

μείγμα, μείξη, μειχτός (L.-Scott) μίγνυμι, σε αττ. eπιγραφές ει (Chantr.) οι γραφές μίγμα, μίξις δεν είναι αρχαίες

294

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

< βεν. bira < γερμ. Bier

μπύρα 1.330.000

νηστίσιμος (σ. 137)

νηστίσιμος < ελνστ. νήστιμος

νηστήσιμος

νηστίσιμος 16.600 νηστήσιμος 2.710

ξενιτιά

ξενιτιά < μσν. ξενιτιά < ελνστ. ξενιτεία

ξενιτειά < μτγν. ξενιτεία

ξενιτιά 298.000 ξενιτειά 35.900

ξίγκι

ξίγκι < μσν. ξύγκιν < ελνστ. αξύγγιον < αξουγγία < λατ. axungia

ξίγγι

ξίγκι 10.100 ξίγγι 1.660 [ξύγκι 29.400]

ξιπάζω

ξιπάζομαι μσν. ξυπάζω < εκσυσπάζω

ξυπάζω

ξιπάζεται 2.980 ξυπάζεται 80

ξωκλήσι

ξωκκλήσι

ξωκλήσι 106.000 ξωκκλήσι 29.900

(L.-Scott) ουγγία ή ουγκία

ουγγιά < αρχ. ουγγία, ουγκία < λατ. uncia

ουγκιά ΕΛ: < αρχ. ουγκία (ουγγία μτγν. γραφή)

ουγκιά 32.400 ουγγιά 49.000

ορθοπεδικός και ορθοπαιδικός < γαλλ. orthopédique

ορθοπαιδικός < γαλλ. orthopédique (διόρθωση δυσπλασιών των παιδιών), παρετυμολογική συσχέτιση με pes, pedis ή πέδη

ορθοπεδικός 168.000 ορθοπαιδικός 74.000

οχ (σ. 402) (L.-Scott) ωχ: μαγικό επιφώνημα για να διώχνει τους ψύλλους

οχ [ηχομιμ.]

ωχ < μσν. ωχ (ορθότ. οχ) ΕΛ: απαντά και με τις δύο γραφές, άρα μπορεί να απλογραφηθεί (οχ)

οχ 158.000 ωχ 824.000

παγόνι

παγόνι < μσν. παγόνι < ιταλ. pagone, ή <μσν. παόνιον < ελνστ. πάων

παγώνι

παγόνι 30.300 παγώνι 108.000

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

295

παλικάρι

παλικάρι/παλληκάρι < μσν. παλληκάριον < ελνστ. παλλικάριον < αρχ. πάλλαξ

παλληκάρι

παλικάρι 639.000 παλληκάρι 121.000

πάρτι < αγγλ. party

πάρτι

πάρτι 3.890.000 πάρτυ 2.370.000

πασαλείβω

πασαλείφω/πασαλείβω < ελνστ. πισσαλοιφώ < *πασαλοιφώ, παρετυμ. αλείφω

πασσαλείφω / πασσαλείβω

πασαλείβει 12.900 πασσαλείβει 2

πηγεμός

πηγαιμός

πηγεμός 978 πηγαιμός 6.130

πουγκί (σ. 93)

πουγκί < μσν. πουγγί(ο)ν < λατ. *punga

πουγκί/πουγγί ΕΛ: πουγγί

πουγκί 147.000 πουγγί 40.400

ρέγγα < βεν. renga

ρέγκα

ρέγκα 32.500 ρέγγα 40.800

ροδάκινο

ροδάκινο < μσν. ροδάκινον < ελνστ. δωράκινον < λατ. duracinum

ρωδάκινο

ρόδακινο 256.000 ρωδάκινο 2.370

σκίρο (L.-Scott) σκύρος: κομμάτια λίθου, σκίρος: γύψος

σκύρο < ελνστ. σκύρος

σκύρο

σκύρο 160.000 σκίρα 15.600

σουσσούμι

σουσούμι < μσν. σουσούμιν <*συσσήμιον < ελνστ. σύσσημον

σουσούμι ΕΛ: σουσσούμι

σουσσούμι 25 σουσούμι 3.930

σπάγγος (σ. 196)

σπάγγος < μσν. σπάγγος < ιταλ. spago

σπάγκος < ιταλ. spago

σπάγκος 30.300 σπάγγος 22.900

στρίγκλα (σ. 196, στρίγλα/στρίγκλα)

στρίγκλα και στρίγλα < μσν. στρίγκλα, στρίγλα < λατ. *strigula < ελνστ. στριγξ

στρίγγλα και στρίγκλα ΕΛ: αντιδάν. < μσν. στρίγγλα < λατ. *strigula < ελνστ. *στριγξ

στρίγκλα 9.620 στρίγγλα 29.700

στριμώνω

στριμώχνω μσν. στρυμώνω < ελνστ. στρύμοξ

στρυμώχνω (πιθ. από το μτγν. στρύμοξ, αγν. ετύμου)

στριμώχνει 63.800 στρυμώχνει 26

συ(γ)γνώμη (σ. 36, 146)

συγγνώμη και συγνώμη

συγγνώμη

296

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

2.310.000 συγνώμη 2.230.000 ταγκός < ελνστ. ταγγός

ταγγός < αρχ. ταγγή, αγν. ετύμου

ταγκός 3.280 ταγγός 4.770

τζίτζιφο

τζίτζιφο < ελνστ. ζίζυφον

τζιτζυφιά ΕΛ: < μσν. ζιζυφον < δάνειο αγν. ετύμου

τζίτζιφο 2.620 τζίτζυφο 9

τσιγκούνης

τσιγκούνης < τουρκ.

τσιγγούνης < τουρκ. çingene «Τσιγγάνος»

τσιγκούνης 79.700 τσιγγούνης 12.800

χιμάω/ώ

χυμάω και χιμάω < μσν. *χυμώ < ίσως αρχ. χύμα

χυμάω/ώ χιμάει 13.900 (πιθ. από το αρχ. χύμα) χυμάει 14.200 στο ΕΛ αναφέρεται ως βέβαιο

χλωμός (Chantr.) (καμιά συσχέτιση μεταξύ φλομός-χλωμός)

χλωμός μσν. χλομός < *φλομός < ελνστ. φλόμος [με επίδρ. χλωρός, χρώμα]

χλομός

χλωμός 65.400 χλομός 44.400

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

297

L’indice orthographique dans l’accès lexical bilingue: Une étude sur les coûts de changement de code grec-français* Madeleine Voga (Département d’études Néohelléniques, Université Paul-Valéry Montpellier III) Résumé Dans le cadre de l’accès au lexique bilingue, la présente étude se propose d’esquisser le rôle de l’indice orthographique, exemplifié par la différence d’alphabet entre le français et le grec. Le rôle de cet indice est illustré par l’étude expérimentale des coûts de changement de code à travers deux tâches : décision lexicale et catégorisation sémantique. Les résultats sont interprétés dans le cadre d’un modèle d’activation interactive bilingue, qui postulerait un accès non sélectif combiné à un lexique unifié, c’est-à-dire indépendant de la langue. Dans la dernière partie de ce travail, les implications de l’indice orthographique pour le traitement et la représentation bilingue inter-alphabet seront discutées. Mots-clés : Vocabulaire mental, reconnaissance du mot bilingue, indice orthografique, alphabet Grec, changement de langue, alternance de code, cross-script processing 1. Introduction : Hypothèse de l’accès sélectif versus non sélectif Dans le domaine de la performance bilingue, une question importante est de savoir comment le système bilingue parvient à empêcher les interférences de la langue non ciblée sur la langue ciblée. Cette question comporte deux composantes : une composante structurale, relative à l’organisation des deux langues et une composante de fonctionnement linguistique. Concernant la première, une distinction est faite entre stockage lexical indépendant de la langue et stockage lexicale dépendant de la langue : un stockage indépendant signifie que le bilingue possède un lexique unifié, qui comporte les deux langues, tandis qu’un stockage dépendant suppose deux lexiques séparés, un pour chaque langue. Concernant la seconde composante, celle du fonctionnement en ligne, une Nous remercions l’ensemble des membres du département d’études Néohelléniques de l’Université Paul-Valéry Montpellier III, et plus particulièrement le Professeur Marie-Paule Masson, de nous avoir facilité l’accès à la population étudiante dont est issu l’échantillon de la présente étude. *

298

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

distinction est faite entre accès sélectif et accès non sélectif. Etant donné que tous les modèles contemporains de la reconnaissance visuelle considèrent qu’il y a une correspondance multiple entre une représentation d’input et la représentation lexicale dans la mémoire, la question est de savoir si les mots des deux langues sont activés durant la reconnaissance visuelle ou bien s’il y a uniquement activation de la langue ciblée. Quatre options théoriques se côtoient dans la littérature (classification tirée de Van Heuven, Dijkstra & Grainger 1998) : a) La première option consiste en un accès sélectif, couplé avec deux lexiques indépendants au niveau structural. Dans ce type de modèle, un mécanisme de recherche scrute d’sabord les représentations du premier lexique et ensuite celles du second, afin de trouver la représentation lexicale correspondant à l’input. b) La deuxième option théorique postule un accès sélectif avec un lexique intégré, dans lequel il y a un nœud pour la première langue et un nœud pour la deuxième langue. Etant donné que les mots de la langue non sélectionnée ne sont jamais activés, cette option théorique donne exactement le même fonctionnement que l’option (a), puisque les mots de la langue non activée ne peuvent avoir aucune influence sur le traitement des mots de la langue activée. c) La troisième option théorique postule un accès non sélectif avec des lexiques indépendants. Les mots des deux langues seront activés en parallèle (et non pas de manière sérielle, comme avant), ainsi, tous les mots qui sont partiellement compatibles avec le stimulus vont s’activer, et cette activation se fait par langue, avec un mécanisme de recherche qui va contrôler les mots de la première langue et ensuite ceux de la deuxième langue. Dans un cadre d’activation interactive comme celui présenté par McClelland & Rumelhart (1981), l’hypothèse des lexiques séparés implique l’existence des connexions inhibitrices à l’intérieur de chaque lexique. d) la quatrième option propose un accès non sélectif avec un lexique intégré et indépendant de la langue. Dans ce cadre, les mots des deux langues seront activés en parallèle et tous les mots qui sont partiellement compatibles avec le stimulus vont s’activer en même temps, en fonction de critères comme leur fréquence dans la langue. Dans une perspective d’activation interactive (McClelland et Rumelhart, 1981), l’hypothèse du lexique unifié postule l’existence des connexions inhibitrices entre les mots de différentes langues. Nous n’allons pas développer ici le passage d’un consensus sur l’accès sélectif (par exemple, Scarborough, Gerard & Cortese 1984) à un état de presque consensus sur l’accès non sélectif. Depuis l’étude princeps d’Altenberg & Cairns (1984), beaucoup de travaux ont

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

299

été effectués sur l’accès lexical bilingue, dans des situations expérimentales où des mots de différentes langues sont mélangés, ou dans lesquels la deuxième langue est la langue visée. Il y a suffisamment de données aujourd’hui, dans une multitude de langues, pour soutenir l’hypothèse non sélective (De Groot & Nas 1991, Dijkstra, Grainger & Van Heuven 1999, Gollan, Forster & Frost 1997, Jared & Kroll, 2001, Van Hell & De Groot 1998; pour le grec-français: Voga 2005, Voga & Grainger 2007, Voga & Anastassiadis-Symeonidis 2012). Les points qu’il convient d’élucider désormais concernent les modalités exactes de l’accès lexical bilingue non sélectif, autrement dit, le rôle que peuvent jouer dans le traitement et l’accès lexical bilingue des facteurs de nature différente, comme la morphologie, la sémantique, l’orthographe ou la phonologie. Dans ce qui suit nous allons nous focaliser sur un facteur d’ordre formel, l’indice orthographique, porteur d’un intérêt particulier pour le traitement du lexique bilingue grec-français, étant donné que la totalité des langues autres que le grec que peut maîtriser un individu bilingue (ou un apprenant d’une langue seconde/étrangère)1, s’écrivent avec l’alphabet latin, pour la quasi-totalité des langues parlées en Europe, ou d’autres alphabets, comme par exemple l’alphabet sémitique. Par conséquent, l’individu qui maîtrise le grec, soit comme L1 (première langue), soit comme L2 (langue seconde), se trouvera inévitablement dans une situation qui, en ce qui concerne le traitement de l’écrit, sera caractérisée par la présence de l’indice orthographique (orthographic cue). Après un bref détour par l’étude qui a permis de lancer le débat sur l’indice orthographique, nous présenterons deux expériences avec des bilingues grec-français, dont le but consiste à mettre en évidence l’existence et les manifestations de cet indice. 2. L’indice orthographique L’étude de Grainger & Beauvillain (1987) que nous allons brièvement commenter, a mis en évidence le rôle des éléments orthographiques dans le processus de reconnaissance de l’écrit. Grainger & Beauvillain (1987) trouvent que, quand les mots sur lesquels le sujet doit opérer sa décision lexicale comportent des éléments orthographiques spécifiques à la langue, l’effet négatif de changement de code (switching) disparaît. Ils opposent deux catégories de stimuli : a) des mots spécifiques à la langue, par exemple un mot spécifique pour le français est le mot agneau, puisqu’il comporte le trigramme eau, caractéristique du Dans ce qui suit, nous faisons référence à un individu bilingue ou au bilinguisme. Conformément à ce qui est d’usage dans la littérature, par ces termes nous entendons la situation caractérisant les individus qui ont appris une deuxième langue comme langue étrangère/seconde, et non pas le bilinguisme de naissance. Dans la littérature, lorsque ce dernier type de bilinguisme est concerné, l’expression utilisée est bilingues équilibrés (balanced bilinguals). 1

300

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

français, mais dont la fréquence est très marginale pour l’anglais. Un mot spécifique pour l’anglais est le mot answer, puisque le trigramme nsw n’apparaît pas pour le français; b) des mots avec une orthographe non-spécifique, par exemple, le mot bouton est un mot pour le français et un nonmot pour l’anglais, mais son orthographe n’a rien de typiquement français. De la même manière, le mot non-spécifique anglais late, n’a rien de spécifiquement anglais. Dans l’expérience 2 de Grainger et Beauvillain, est incluse une liste comportant des mots à orthographe spécifique. Les résultats ne montrent une différence significative entre listes pures et listes mixtes (où les deux langues, l’anglais et le français, sont mélangées), qu’en l’absence de mots orthographiquement spécifiques. Ainsi, le coût de changement de code disparaît, parce que les mots ayant une orthographe spécifique à la langue rendent l’accès spécifique à la langue possible, de sorte que seuls les candidats compatibles avec l’un ou l’autre type d’orthographe seront activés. Même si les résultats ainsi que les conclusions de Grainger et Beauvillain ont été remis en question, notamment par des chercheurs qui situent les coûts de changement de code à l’extérieur du lexique, n’étant donc pas spécifiques au langage, mais liés à des schémas de tâche similaires à n’importe quel autre type de comportement humain (Thomas & Allport 2000, Von Studniz & Green 1997, voir section 4 pour une discussion plus détaillée), cette étude a néanmoins contribué à réduire l’influence de l’hypothèse des lexiques indépendants, ainsi qu’à inaugurer l’interrogation des psycholinguistes relative à l’indice orthographique. En effet, si l’indice orthographique, présent d’office à toutes les situations bilingues inter-alphabet (par exemple grec-français, grec-anglais, etc.) contribue à activer directement les mots-candidats du bon lexique, l’option (d), qui postule un accès non sélectif avec un lexique intégré et indépendant de la langue, se trouve privilégiée. 3. Partie Expérimentale 3.1. Bref rappel de la motivation théorique Nous allons tester l’hypothèse de l’accès sélectif versus non sélectif dans le lexique bilingue grec-français, et plus particulièrement, nous allons esquisser le rôle de l’indice orthographique, présent d’office, grâce à la différence d’alphabet dans un protocole incluant le grec et le français. Comme nous venons de le voir, l’indice orthographique devrait fonctionner comme un élément qui permet un accès plus rapide dans le lexique correspondant. Dans une étude de changement de code (switching) qui utilise des stimuli grecs et français s’écrivant avec des alphabets spécifiques de la langue, l’accès spécifique à

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

301

la langue est possible, parce que seuls les candidats compatibles avec l’un ou l’autre type d’alphabet, à cause de leur forme orthographique, seront activés. Ainsi, les coûts de changement de code vont disparaître ou diminuer significativement, en fonction de la direction considérée, c’est-à-dire de la L1 vers la L2 ou dans la direction opposée. Une particularité de la présente étude est l’utilisation non seulement d’une tâche classique de décision lexicale (réponse oui/non) mais aussi, avec les mêmes items expérimentaux, d’une tâche de catégorisation sémantique (tâche go/no go), dans laquelle il n’y a pas de réponse négative. Enfin, une catégorisation de sujets en fonction de leur niveau de compétence en L2, conformément à ce que proposent Jared et Kroll 2001 a été opérée, mais elle ne sera pas développée ici, faute de place. 3.2. Expérience 1A : Décision lexicale 3.2.1. Sujets Vingt sujets, avec vision normale ou corrigée, tous de langue maternelle grecque (L1), ont participé à cette expérience. Leur deuxième langue était le français (L2), qu’ils ont appris en tant que langue étrangère pendant leur scolarité, ou pour une minorité d’entre eux, à la quelle ils avaient été exposés brièvement avant même leur scolarisation. Les sujets étaient tous volontaires. 3.2.2. Stimuli et dispositif expérimental Les stimuli utilisés dans l’expérience 1A consistent en 60 couples de mots. Ces couples de mots forment des séquences subdivisées en 4 catégories : a) 15 séquences de mots sans changement de code grec – grec, par exemple, σκύλος – τοίχος, /skílos – tíhos/ ‘chien – mur’; b) 15 séquences de mots sans changement de code français – français, par exemple, cheval – terre; c) 15 séquences comportant un changement de code grec – français, comme πέτρα – fenêtre, où le premier membre du couple, /pétra/ ‘pierre’ n’est pas dans la même langue que le second; d) 15 séquences comportant un changement de code français – grec, par exemple, ongle – ήλιος, /ílios/ ‘soleil’. Les nonmots utilisés dans la tâche de décision lexicale sont 60 nonmots écrits en alphabet latin (par exemple, patoîr, suilleur) et 60 nonmots écrits en alphabet grec (ex. απλένιο, κίστινο) qui présentent donc les caractéristiques phonotactiques de la langue dont ils sont censés provenir.

302

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Le plan expérimental est S10<H2>*<S2*L2>, où le facteur H est le facteur ‘liste’, le facteur S est le facteur ‘switch’ (modalités : changement de code ou pas de changement de code) et le facteur L est le facteur ‘langue’ (modalités : français ou grec). Les sujets ont été attribués à l’une de deux listes au hasard. 3.2.3. Procédure L’expérience a été conduite sur un PC, en utilisant le programme DMDX (Forster & Forster 2003). Les mots et nonmots apparaissaient au milieu de l’écran de l’ordinateur en lettres minuscules, de manière à ce que les accents (tonique pour le grec; grave, aigu, circonflexe pour le français) soient préservés. Les mots sont aléatorisés dans la séquence expérimentale par le programme, mais avec l’introduction d’un paramètre qui permet de ne jamais séparer les couples constitués. Ce paramètre n’a pas été introduit pour les nonmots, qui sont complètement aléatorisés. Les mots et nonmots restent à l’écran pendant 500ms et l’intervalle inter-stimulus est de 500ms. Si, après un délai de 5 secondes, aucune réponse n’est donnée par le sujet, le programme passe à l’item suivant. Les sujets ont reçu la consigne de faire une décision lexicale à l’apparition du mot, le plus rapidement et le plus correctement possible. Après 23 essais de familiarisation, les 240 items expérimentaux sont présentés en une seule série. 3.3. Expérience 1B : catégorisation sémantique 3.3.1. Sujets Seize sujets, présentant les mêmes caractéristiques que ceux qui ont participé à l’expérience précédente ont participé dans l’expérience 1B. Aucun de ces sujets n’avait participé à l’expérience 1A. 3.3.2. Stimuli et dispositif expérimental Les stimuli expérimentaux utilisés dans l’expérience 1B comprennent exactement les mêmes couples de mots que ceux utilisés dans l’expérience 1A. La seule différence réside au fait que dans l’expérience 1B les nonmots ont été remplacés par 44 items appartenant au champ sémantique cuisine, étant donné qu’il s’agit d’une tâche de catégorisation sémantique. La moitié des items appartenant au champ sémantique cuisine sont en grec, par exemple : πιάτο /piáto/ ‘assiette’, κατσαρόλα, /katsaróla/ ‘casserole’ et l’autre moitié en français, par exemple : fourchette, passoire, spatule, couvercle. Ainsi, il y a deux catégories sémantiques : cuisine (44 items) et non cuisine (120 items). Il y a deux listes de passation : la deuxième liste est construite en transformant les séquences switch de la première liste en

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

303

séquence non switch et inversement, exactement comme pour l’expérience 1A. Le plan expérimental est identique à celui de l’expérience 1A. 3.3.3. Procédure L’expérience a été conduite sur un PC, en utilisant le programme DMDX. Les items expérimentaux et les items cuisine apparaissent au milieu de l’écran de l’ordinateur en lettres minuscules. Les mots sont aléatorisés de la même manière que dans l’expérience 1A : ainsi, deux mots qui appartiennent au le même couple ne peuvent pas apparaître séparément, mais l’ordre de présentation des couples est complètement aléatoire. Les items cuisine sont complètement aléatorisés et peuvent apparaître n’importe où. Les items cuisine et non cuisine restent à l’écran pendant 500ms et l’intervalle inter-stimulus est de 500ms. La tâche est une catégorisation sémantique (tâche go/no-go), c’est-à-dire chaque sujet reçoit la consigne de ne rien faire (no-go) lorsqu’il s’agit d’un item cuisine et de répondre le plus rapidement possible, en appuyant sur la barre d’espacement, lorsqu’il s’agit d’un item non-cuisine. Après les 15 essais du bloc de familiarisation, souvent répété plusieurs fois pour permettre au sujet d’acquérir la discipline requise par le dispositif expérimental, les 164 items expérimentaux sont présentés en un seul bloc. 3.4. Résultats pour la décision lexicale et la catégorisation sémantique L’analyse des résultats est effectuée sur les temps des réponses correctes. Les temps de réponse inférieurs à 300ms ou supérieurs à 1500ms ont été ignorés : ces temps de réponse représentaient 1% des résultats globaux pour la décision lexicale et 0.6% pour la catégorisation sémantique. Le tableau 1 présente la moyenne des temps de réponse et les pourcentages des erreurs pour chacune des 4 conditions expérimentales de la décision lexicale (DL) et de la catégorisation sémantique (CS). Les temps de réponse sont ceux de la réponse au deuxième membre du couple, c’est-à-dire avec ou sans changement de code. DL Switch de grec en 660

(Erreur)

(4.6)

787

(1.354)

(5)

764

(0.937)

(1.3)

720

(0.104)

français (GF) Non switch français – 636 français (FF) Switch de français en 626 grec (FG)

304

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Non switch grec – grec 612

(1.3)

716

(0.104)

(GG) Effet (GF) – (FF)

Effet (FG) – (GG)

Tableau 1 : Temps de réaction (TR, en millisecondes), erreurs (en parenthèse, pourcentages) et différences entre conditions expérimentales (en millisecondes), en fonction des facteurs changement de code (switch et non switch) et langue (grec et français), aux items expérimentaux (mots), pour les tâches de décision lexicale (DL) et catégorisation sémantique (CS).

Les erreurs pour la tâche de décision lexicale représentent 6.6% de l’ensemble des réponses, mots et nonmots confondus, items-mots expérimentaux et non expérimentaux confondus. Le pourcentage d’erreurs donné pour la tâche de décision lexicale et pour chaque condition expérimentale dans le tableau 1 correspond aux réponses aux itemsmots-expérimentaux. Les erreurs dans la tâche de catégorisation sémantique étaient de deux types : le premier type porte sur les items cuisine, lorsqu’ils sont catégorisés comme items non cuisine. Ce type d’erreur est l’erreur principale dans une tâche de catégorisation sémantique et représente 13.2% des réponses portant sur les items cuisine (il ne figure pas sur le tableau 1). Le deuxième type d’erreur concerne les items non cuisine, c’est-à-dire les items expérimentaux, qui ont été catégorisés comme items cuisine: ce type d’erreur concerne 2.86% de l’ensemble des réponses, les deux membres du couple d’items confondus. Le tableau 1 donne les pourcentages de ce dernier type d’erreur sur l’ensemble des items expérimentaux (le deuxième membre du couple de mots), en fonction de la condition expérimentale. Ainsi, il est tout à fait normal que le pourcentage d’erreurs figurant dans le tableau 1 soit beaucoup plus élevé pour la tâche de décision lexicale que pour la tâche de catégorisation sémantique, puisque l’erreur la plus fréquente en catégorisation sémantique ne peut pas apparaître sur le tableau. 3.4.1. Analyse combinée pour les deux tâches (expériences 1A et 1B) Une analyse de variance (ANOVA), combinée pour les deux tâches, a été menée sur les données obtenues. Le plan est S<T2>*S2*L2, avec les variables suivantes : T ‘tâche’ (décision lexicale et catégorisation sémantique); L ‘langue’ (grec et français) et, enfin, S ‘changement de code’ (changement et pas de changement) comme variables indépendantes. La variable ‘liste’ n’a pas été incluse dans cette ANOVA.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

305

Les résultats de cette analyse combinée ont révélé que l’effet principal du facteur ‘changement de code’ est significatif par sujet, mais n’a pas atteint le seuil de significativité par item [F1(1, 34) = 6.87, p<.05, F2(1, 56) = 3.25]. L’effet principal du facteur ‘langue’ est significatif [F1(1, 34) = 26.22, p<.001, F2(1, 56) = 26.88, p<.001]. L’effet du facteur ‘tâche’ est significatif aussi [F1(1, 34) = 6.07, p<.05, F2(1, 56) = 267.97, p<.001]. Des comparaisons planifiées montrent que l’effet du changement de code vers la deuxième langue des sujets, c’est-à-dire la différence entre les conditions grec-français et français-français est significative par sujet uniquement [F1(1, 34) = 6.77, p<.05, F2(1, 28) = 3.52]. Cette différence est de 24ms dans la tâche de décision lexicale et de 23ms dans la tâche de catégorisation sémantique. En revanche, le changement de code vers la direction opposée, c’est-à-dire vers la première langue des sujets (différence entre les conditions français-grec et grec-grec, qui est de 14ms pour la décision lexicale et de 4ms pour la catégorisation sémantique), n’est pas significatif [F1(1, 34) = 1.86, F2<1]. Enfin, les conditions entre-langue (grec-grec versus français-français) diffèrent significativement entre elles [F1(1, 34) = 14.83, p<.001, F2(1, 28) = 7.93, p<.01] de 24ms pour la décision lexicale et de 48ms pour la catégorisation sémantique. Enfin, signalons simplement que l’analyse en fonction du niveau de compétence des sujets (2 niveaux de compétence) n’a pas mis en évidence d’effet principal ni de comparaison planifiée différents de l’analyse combinée. 3.4.2. Analyse des résultats pour la décision lexicale (expérience 1A) Pour la décision lexicale, l’effet principal du facteur ‘changement de code’ (switch – non switch) est significatif par sujet et non significatif par item [F1(1, 18) = 5.16, p<.05, F2(1, 56) = 3.34]. L’effet du facteur ‘langue’ est significatif [F1(1, 18) = 10.36, p<.01, F2(1, 56) = 7.96, p<.01]. L’interaction entre les facteurs ‘changement de code’ et ‘langue’ n’est pas significative (les deux F<1). Des comparaisons planifiées ont été effectuées pour voir si le changement de code affectait les temps de réponse: la différence de 24ms entre les conditions switch grecfrançais et non-switch français-français est significative uniquement par sujet [F1(1, 18) = 4.75, p<.05, F2(1, 28) = 2.71]. La différence de 14ms entre les conditions switch françaisgrec et non-switch grec-grec n’est pas significative [F1(1, 18) = 1.67, F2<1]. Ainsi, nous observons le même résultat que dans l’analyse combinée : seul le changement de code vers la deuxième langue du bilingue (français) engendre un coût qui est significatif uniquement par sujet.

306

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

L’analyse des erreurs aux items expérimentaux (présentées au tableau 1) a montré que l’effet du facteur changement de code est non significatif (les deux F<1), mais l’effet principal du facteur langue est significatif [F1(1, 19) = 8.92, p<.01, F2(1, 56) = 11.18, p<.001 ]. Des comparaisons planifiées montrent que les sujets ont fait plus d’erreurs aux conditions où il y avait un changement de code vers le français que vers le grec [F1(1, 19) = 5.00, p<.05, F2(1, 28) = 9.84, p<.01]. Ils ont aussi fait plus d’erreurs aux conditions sans changement de code en français qu’aux conditions sans changement de code en grec, mais cette dernière différence est significative uniquement par sujet [F1(1, 19) = 6.78, p<.05, F2(1, 28) = 3.90]. 3.4.3. Analyse des résultats pour la catégorisation sémantique (expérience 1B) Pour la catégorisation sémantique, l’effet principal du facteur ‘changement de code’ (switch – non switch) n’est pas significatif [F1(1, 14) = 1.98, F2(1, 56) = 1.07]. L’effet du facteur ‘langue’ est significatif [F1(1, 14) = 14.86, p<.01, F2(1, 56 ) = 28.04, p<.001]. L’interaction entre les facteurs ‘changement de code’ et ‘langue’ n’est pas significative [F1(1, 14) = 1.91, F2(1, 56) = 1.32]. Les comparaisons planifiées pour les temps de réponse de la tâche de catégorisation sémantique montrent que la différence de 23ms entre les conditions switch grec-français et non-switch français-français n’est pas significative [F1(1, 14) = 2.30, F2(1, 28) = 1.87]; la différence (4ms) entre les conditions switch français-grec et non switch grec-grec n’est pas significative (les deux F<1). L’analyse des erreurs menée sur les erreurs présentées au tableau 1 montre que l’effet du facteur changement de code est non significatif (les deux F<1), et que l’effet principal du facteur langue est significatif [F1(1, 15) = 12.09, p<.01, F2(1, 56) = 8.56, p<.01]. Des comparaisons planifiées montrent que les sujets ont fait plus d’erreurs aux conditions où il y a un changement de code vers le français que vers le grec [F1(1, 15) = 7.94, p<.05, F2(1, 28) = 5.04, p<.05]. 3.5. Discussion Le but principal de cette étude est de voir si, en présence de l’indice orthographique lié à la différence d’alphabet entre le grec et le français, les séquences de changement de code engendrent un coût de traitement. Nos résultats de l’analyse combinée montrent que ce coût apparaît uniquement dans la direction vers la L2 du sujet, et qu’il est statistiquement significatif uniquement par sujet. Dans l’analyse tâche par tâche, des coûts de changement de code apparaissent uniquement dans la décision lexicale, toujours dans la direction vers la L2.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

307

Même si les temps de réponse sont globalement plus longs pour la tâche de catégorisation sémantique que pour la décision lexicale (respectivement de moyenne 746.5ms et 633.5ms), le pattern des résultats reste globalement le même : aucun coût de switching vers la L1, et des coûts pas très robustes statistiquement vers la L2. Au niveau de la relation fonctionnelle entre la tâche de catégorisation sémantique qui requiert l’accès à l’information sémantique, et celle de décision lexicale (Balota & Chubley 1984) qui peut être menée, selon certains auteurs, avec succès en contrôlant simplement l’activité dans les représentations orthographiques lexicales, nos résultats montrent que les effets critiques ne varient pas sensiblement. L’analyse des erreurs montre que leur locus est plutôt à rechercher dans le facteur ‘langue d’arrivée’ que dans le facteur ‘changement de code’. Les résultats de notre analyse statistique et les résultats de l’analyse des erreurs pris conjointement suggèrent que les coûts de changement de code seraient liés davantage au passage à la L2 qu’au changement de code per se, étant donné que ces derniers sont complètement absents (statistiquement) lors du passage à la L1. 4. Discussion générale Nos résultats sont convergents avec ceux de Grainger & Beauvillain (1987) : quand les mots sur lesquels le sujet doit opérer sa décision lexicale ou sa catégorisation sémantique sont orthographiquement marqués, l’effet négatif de changement de code diminue fortement. L’orthographe spécifique conduit à des coûts de switching inexistants ou très diminués, dans une perspective où le coût vient de l’intérieur du lexique, parce qu’elle rend l’accès lexical ‘spécifique à la langue’. Ceci signifie que seuls les candidats d’une langue seront activés, ceux qui sont compatibles avec l’orthographe spécifique. Nous devons cependant encore répondre à une éventuelle critique. Nous avons obtenu de petits effets de coût de changement de code, de l’ordre de 24ms, dans la direction L1 vers L2. Ainsi, nous ne pouvons pas prétendre que nous avons totalement évacué le coût de changement de code grâce à l’indice orthographique, ce qui s’intégrerait très bien dans une approche comme celle de Thomas & Allport (2000), Meuter & Allport (1999), Green (1998), ou encore Von Studniz & Green (1997). Dans une telle logique, que nous pouvons appeler approche hors lexique, les coûts de changements de code n’ont rien de spécifique au langage, ni aux langues prises en considération, puisqu’ils résulteraient de l’existence de schémas de tâche : chaque langue possèderait un schéma de tâche, dont le rôle consisterait à coordonner les réponses générées par le lexique, pour cette langue. Green (1998) propose que les schémas de tâche pour chaque langue soient en compétition

308

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

entre eux. Le coût de changement de code prendrait donc plus de temps parce qu’il impliquerait un changement dans le schéma de tâche. Comme le montre l’étude de Meuter & Allport (1999), en dénomination, le coût de changement de code devrait être asymétrique, c’est-à-dire plus grand vers la L1 que vers la L2. Cette asymétrie paradoxale, comme le reconnaissent Meuter et Allport, s’expliquerait par la différence dans la force relative des deux langues du bilingue et par la persistance, non volontaire naturellement, du schéma de langue précédent sur les items de la nouvelle langue. Ainsi, la dénomination dans la langue plus faible (L2) requiert l’inhibition active de la langue antagoniste L1. Cette inhibition persiste jusqu’au prochain essai switch, sous la forme d’un ‘amorçage négatif’ du lexique de la L1. Or, ce n’est pas du tout ce que nous avons observé. Si nous cherchions une "asymétrie" dans nos résultats, nous la trouverions plutôt dans le sens inverse à celui de Meuter et Allport 1999: le switch vers la L1 ne donne aucun effet statistiquement significatif, alors que le switch vers la L2 engendre un effet significatif uniquement pour la décision lexicale. Nous remarquons donc que les coûts que nous avons mis en évidence vont dans le sens inverse de celui que prévoit l’approche hors lexique. La piste que nous allons privilégier pour interpréter nos résultats et pour saisir leurs implications sur l’architecture et le fonctionnement du lexique mental bilingue, serait plus compatible avec un modèle d’activation interactive bilingue, comme le BIA (Bilingual Interactive activation model, Dijkstra & Van Heuven 1998, Van Heuven, Dijkstra & Grainger 1998). Les effets négatifs de changement de langue sur la performance des bilingues pourraient être expliqués, dans une perspective d’activation interactive, en termes d’état d’inhibition du lexique de la langue ciblée, suite au traitement d’un mot de la langue non ciblée. Lors d’un changement de code, les représentations de la nouvelle langue sont quelque peu désavantagées comparativement à celles de la langue précédente. La diminution du coût de changement de langue mise en évidence par notre étude, lorsque les stimuli avaient des caractéristiques orthographiques spécifiques, et ainsi n’avaient pas de voisin orthographique dans la langue non ciblée, peut être expliquée par le rétablissement rapide du lexique de la langue cible. Sur les 24 lettres (minuscules) de l’alphabet grec, seulement 6 (α, ι, κ, ν, ο, χ et à la rigueur ζ, qui peut aussi s’écrire z en grec) sont visuellement identiques ou ressemblent fortement à des lettres de l’alphabet latin. Ceci signifie que, dans le BIA, les lettres grecques vont activer, par l’excitation bottom-up, uniquement les mots grecs, qui vont à leur tour activer le nœud de langage correspondant au grec. Ce nœud de langage, par l’inhibition top-down va inhiber les mots de l’autre langue, ici le français. En fait, à partir

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

309

du niveau des lettres, l’accès devient spécifique à la langue, puisque le niveau de lettres, le niveau de mots et le nœud de langage du français seront hors jeu. La même chose se produira avec les stimuli français: à partir du niveau des lettres, les mots grecs et le nœud de langue correspondant seront hors jeu. Dans le BIA, le nombre relatif de voisins orthographiques dans la langue-cible et la langue-non cible détermine la vitesse avec laquelle l’activation dans le nœud de la languecible dominera l’activation dans le nœud de la langue-non cible. Dans une séquence switch intra-alphabet, par exemple français-hollandais, en l’absence d’élément orthographique spécifique, il s’effectuera des allers-retours répétés (excitateurs ou inhibiteurs) entre le niveau des mots et le niveau des lettres, ainsi qu’entre le niveau des mots et le niveau des deux nœuds de langue, jusqu’à ce que le mot cible soit enfin contrôlé pour tous ses voisins orthographiques possibles. En revanche, dans une situation interalphabet, les voisins orthographiques de la langue non ciblée seront automatiquement mis hors jeu, ce qui diminuera fortement le temps mis par le système pour que l’activation du nœud de langage approprié (correspondant à la langue ciblée, celle du stimulus) domine sur l’activation du nœud de langage non approprié (correspondant à la langue non ciblée). Ce type de fonctionnement, dicté par les principes d’activation interactive, nous orienterait, au moins pour le bilinguisme inter-alphabet, vers l’option théorique combinant accès non sélectif avec un lexique intégré et indépendant de la langue, dans lequel les mots qui sont partiellement compatibles avec le stimulus vont s’activer en même temps, en fonction de certains critères, par exemple leur fréquence. Une telle architecture et un tel fonctionnement paraissent corroborés par les résultats expérimentaux présentés ici. Néanmoins, si nous avons ici choisi le terrain de l’étude des coûts de changement de code, particulièrement propice pour la mise en évidence du rôle de l’indice orthographique, la présence de ce dernier dans toutes les situations inter-alphabet et dans tous les protocoles expérimentaux faisant intervenir des stimuli écrits ne devrait pas nous échapper. L’indice orthographique est présent aussi bien dans les protocoles qui incluent un traitement conscient des stimuli, comme c’était le cas dans la présente étude, mais aussi dans ceux où le traitement d’une partie des stimuli est inconscient : à titre d’exemple nous pouvons citer des travaux qui utilisent la technique de l’amorçage masqué, très usité durant les 20 dernières années pour l’étude des représentations et des processus cognitifs impliqués dans l’accès lexical monolingue et bilingue. Ainsi, plusieurs études avec des bilingues inter-alphabet ont mis en évidence des effets que l’on n’obtient pas en général sous des conditions intra-alphabet (ex. anglais-hollandais). A titre

310

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

d’exemple, nous pouvons citer Jiang & Forster (2001), en chinois-anglais, l’étude sur l’effet cognate de Gollan, Forster & Frost (1997), avec des bilingues hébreu-anglais et pour le grec-français, les études de Voga & Grainger (2007), ainsi que Voga & AnastassiadisSymeonidis (2012). Ces deux dernières tirent profit de la présence de nombreux mots empruntés du français dans le lexique grec (voir Anastassiadis-Symeonidis 1994) afin de mettre en évidence des effets d’ordre morphologique dans l’accès lexical bilingue. Il devient ainsi clair que l’indice orthographique, présent d’office dans les situations bilingues où le grec est impliqué, rend possible un regard privilégiée sur l’architecture et le fonctionnement du lexique bilingue, grâce à la mise à l’épreuve expérimentale des hypothèses difficiles à tester autrement. La présence de l’indice orthographique permet au chercheur d’étudier l’accès lexical bilingue à travers une fenêtre qui ouvre directement sur des processus du traitement de l’écrit qui, dans une situation classique intra-alphabet, c’est-à-dire dans la très grande majorité d’études publiées, ne sont pas facilement observables, étant donné que le système de reconnaissance visuelle, en l’absence d’indice orthographique, sera obligé d’opérer des allers-retours incessants jusqu’à repérer le lexique dans lequel les représentations des stimuli doivent être recherchées. Il nous semble que la recherche future aurait tout intérêt à approfondir sur le rôle et les implications de l’indice orthographique.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

311

Références bibliographiques En anglais Altenberg, Evelyn & Helen Cairns. 1984. The effects of phonotactic constraints on lexical processing in bilingual and monolingual subjects. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior 22: 174-188. Balota, David. 1984. Are lexical decisions a good measure of lexical access? The role of word frequency in the neglected decision stage. Journal of Experimental Psychology: Human Perception & Performance 10: 340-357. Beauvillain, Cécile & Jonathan Grainger. 1987. Accessing interlexical homographs: Some limitations of a language selective access. Journal of Memory and Language 26: 658-672. De Groot, Annette & Gerard Nas. 1991. Lexical representation of cognates and noncognates in compound bilinguals. Journal of Memory and Language 30: 90-123. Dijkstra, Ton & Walter van Heuven. 1998. The BIA-model and bilingual word recognition. In Localist Connectionist approaches to human cognition, ed. by Jonathan Grainger & Arthur Jacobs, 189-225. Mahwah, NJ: Erlbaum. Dijkstra, Ton, Jonathan Grainger & Walter van Heuven. 1999. Recognition of cognates and interlingual homographs: The neglected role of phonology. Journal of Memory and Language 41: 496-518. Forster, Kenneth & Jonathan Forster. 2003. DMDX: A Windows display program with millisecond accuracy. Behavioral Research Methods: Instruments & Computers 35: 116-124. Jared, Debra & Judith Kroll. 2001. Do bilinguals activate phonological representations in one or both of their languages when naming words? Journal of Memory and Language 44: 2-31. Jiang, Nan & Kenneth Forster. 2001. Cross-language priming asymmetries in lexical decision and episodic recognition. Journal of Memory and Language 44: 32-51. Gollan, Tamara, Kenneth Forster & Ram Frost. 1997. Translation priming with different scripts: Masked priming with cognates and noncognates in Hebrew-English bilinguals. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition 23: 1122-1139. Green, David. 1998. Mental Control of the Bilingual lexico-semantic system. Bilingualism: Language and Cognition 1: 67-81. McClelland, Jay & David Rumelhart. 1981. An interactive activation model of context effects in letter perception: Part 1. An account of basic findings. Psychological Review 88: 375-407. Meuter, Renata & Alan Allport. 1999. Bilingual language switching in naming: Asymmetrical costs of language selection. Journal of Memory and Language 40: 25-40. Scarborough, Don, Linda Gerard & Charles Cortese. 1984. Independence of lexical access in bilingual word recognition. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior 23: 84-99. Thomas, Michael & Alan Allport. 2000. Language switching costs in bilingual word recognition. Journal of Memory and Language 43: 44-66.

312

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Van Hell, Janet & Annette De Groot. 1998. Conceptual representation in bilingual memory: Effects of cognateness and cognate status in word association. Bilingualism: Language and cognition 1: 193-211. Van Heuven, Walter, Ton Dijkstra & Jonathan Grainger. 1998. Orthographic neighbourhood effects in bilingual word recognition. Journal of Memory and Language 39: 458-483. Voga, Madeleine. 2005. Amorçage masqué cognate inter-alphabet: Rôle des facteurs morphologique et phonologique. Revue d’Intelligence Artificielle 19: 407-426. Voga, Madeleine & Jonathan Grainger. 2007. Cognate status and cross-script translation priming. Memory and Cognition 35: 938-952. Voga, Madeleine & Anna Anastassiadis-Symeonidis. 2012. Competition and morphological family size: Evidence from monolinguals (Greek) and bilinguals (Greek-French). Paper presented at the workshop Exo-lexical Variables in Monolingual and Bilingual Morphological Processing, IMM15 (International Morphology Meeting), 9-12 February, Vienna. Von Studnitz, Roswitha & David Green. 1997. Lexical decision and language switching. International Journal of Bilingualism 1: 3-24. En grec Anastassiadis-Syméonidis, Anna. 1994. Νεολογικός δανεισμός της νεοελληνικής. Άμεσα δάνεια από τη γαλλική και αγγλοαμερικανική. Μορφοφωνολογική ανάλυση. Θεσσαλονίκη.

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

313

314

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Μελέτες αφιερωμένες στην Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη

315

Η ιδέα για τις Εκδόσεις Σαΐτα ξεπήδησε τον Ιούλιο του 2012 με πρωταρχικό σκοπό τη δημιουργία ενός χώρου όπου τα έργα συγγραφέων θα συνομιλούν άμεσα, δωρεάν και ελεύθερα με το αναγνωστικό κοινό. Μακριά από το κέρδος, την εκμετάλλευση και την εμπορευματοποίηση της πνευματικής ιδιοκτησίας, οι Εκδόσεις Σαΐτα επιδιώκουν να επαναπροσδιορίσουν τις σχέσεις Εκδότη-Συγγραφέα-Αναγνώστη, καλλιεργώντας τον πραγματικό διάλογο, την αλληλεπίδραση και την ουσιαστική επικοινωνία του έργου με τον αναγνώστη δίχως προϋποθέσεις και περιορισμούς. Ο ισχυρός άνεμος της αγάπης για το βιβλίο, το γλυκό αεράκι της δημιουργικότητας, ο ζέφυρος της καινοτομίας, ο σιρόκος της φαντασίας, ο λεβάντες της επιμονής, ο γραίγος του οράματος, καθοδηγούν τη σαΐτα των Εκδόσεών μας. Σας καλούμε λοιπόν να αφήσετε τα βιβλία να πετάξουν ελεύθερα!

316

Γαβριηλίδου & Ρεβυθιάδου (επιμ.)

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________

Ο παρών τιμητικός τόμος περιλαμβάνει άρθρα αφιερωμένα στην Καθηγήτρια Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη από τους μαθητές/-τριες και τους συνεργάτες της με αφορμή τη συνταξιοδότηση και ομοτιμοποίησή της από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο τόμος παρουσιάστηκε σε τιμητική εκδήλωση που διοργανώθηκε προς τιμήν της στο Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης στις 2 Φεβρουαρίου 2013. Τα άρθρα που συμπεριλαμβάνονται στον τόμο καλύπτουν τις ακόλουθες θεματικές: Μορφολογία και τα διεπίπεδα, Λεξιλόγιο, Πληροφορική Γλωσσολογία, Διδασκαλία της Ελληνικής και Ζητήματα ορθογραφίας. Les articles du present volume sont dediés au Professeur Anna Anastassiades-Syméonides par ses étudiants et collaborateurs à l’occasion de sa retraite de l’Université Aristote de Salonique. Le volume a été presenté à une cérémonie qui a été organisée a l’Instirut Francais de Thessalonique le 2 Fevrier 2013. Le livre aborde quatre domains de la linguistique : la morphologie et ses intarfaces, la lexicologie, la linguistique-infromatique et la didactique du grec. Ces themes correspondent, plus ou moins, aux centres d’intérêt d’Anna AnastassiadesSyméonides.

ISBN: 978-618-5040-57-4