Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши
З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ - язични поради з лекторских призначкох – II часц
Дружтво за руски язик, литературу и културу Нови Сад 2013
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Едиция: Образованє (6)
Тоту кнїжочку пошвецуєм братови Юлиянови Папови, хтори ме цали живот нєсебично потримовал зачувац дух язика яки зме вєдно нашлїдзели од баби Ганї, дїда Петра, мацери Натали и оца Йовґена Папгаргайових. Щиро ю даруєм шицким почитовательом руского язика же би тот дух шлїдзели и пестовали, а унукови Максимови же би го нє занягал. Глїбоко сом подзековна рецензентом на хасновитих заувагох, а Яношови Оросови, помоцнїкови покраїнского секретара за образованє, управу и национални заєднїци, Нусрети Бакич, шефици Друкарнї Влади АП Войводини, Ружици Паунович, технїчней редакторки и Дружтву за руски язик, литературу и културу – на нєсебичней потримовки и помоци.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Гелена Медєши З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Видаватель: Дружтво за руски язик, литературу и културу Нови Сад За видавателя: Ирина Папуґа Рецензенти: проф. др Юлиян Рамач мр Ксения Сеґеди проф. др Михайло Фейса Язични консултант: Юлиян Пап Дизайн рамикох: др Михайло Лїкар Биляна Чакан Компютерски обробок и друкованє: Друкарня Влади АП Войводини Нови Сад
ISBN 978-86-85619-27-4
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ И НА ПОЧАТКУ И НА ОСТАТКУ БУЛО СЛОВО “На початку було Слово и Слово було у Бога и Слово було Бог. Воно було на початку у Бога. Шицко по нїм постало и без нього нє постало нїч цо постало. У нїм бул живот и живот бул шветло людзом. И шветло швици у цмоти, и цмота го нє обняла. (...) И Слово постало цело и населєло ше медзи нами.“ (Йо 1,1-5 и 1,14) Кед нам Бог дал Слово, як пише у Євангелиї, вец наша свята длужносц тото Слово чувац, мерковац на ньго и шириц його славу. Нашо Слово то наша руска мацеринска бешеда яку зме научели од наших родичох, бабох и дїдох. Наш язик то наш дом, нашо отечество хторе нам нїхто нїґда нє може вжац, анї нас з нього нє може вигнац. З розвойом науки, технїки и технолоґиї, прейґ средствох масовних комуникацийох и воспитно-образовного процесу, у нєруским окруженю, до нашей бешеди ше уцагли велї цудзи слова, словозлученя и фразеолоґийни вирази хтори вецей анї нє чувствуєме як люцки, а нашо предки би нас вецейраз анї нє розумели цо зме сцели повесц. Сербски и руски язик подобни и по своєй ґраматичней и по лексичней структури, алє праве тота подобносц медзи язиками приводзи до пожичованя, чераня и нєконтролованого пребераня словох з єдного язика до другого. Правда, лєм у єдним напряме – з лексично богатшого, розвитшого до лексично менєй богатого, нєрозвитшого, цо у нашим случаю значи: зоз сербского до руского. У тей кнїжочки описани седемдзешат два приклади словох хтори у нашим и сербским язику маю подобни форми, алє зошицким иншаки значеня. Таки слова нас знаю спреведнуц, зрадзиц: видзи ше нам же зме похасновали добре слово кед зме му дописали нашо законченя або го вигварели з нашу наглашку, алє воно у язику наших предкох значело инше. Кед сцеме зачувац свою прадїдовску бешеду, од таких висловох мушиме странїц, бо драга од пожичованя, чераня и пребераня словох з єдного язика до другого барз кратка и водзи – ґу асимилациї. И на остатку було Слово, написал Поета: “Слово мой грих. Моя молитва и моя покута. Торжество розума, краса чола, тїлесна пиха. Та кед ме препознаш у раншим шпиву когута – То мойо оловне слово зо мну так упарто диха“. Оловне слово, руске, мацеринске. А слово нам и тужитель, и судия, и найщирша порота. Виповедзене або написане вецей нє мож врациц, як камень руцени до велькей води. Видаватель
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПОЙСЦ НА ГОСЦИНУ И БУЦ ГОСЦ Дараз ше на Кирбай госцох нє волало. Нє було анї телефони, анї интернет, анї електронскей пошти, алє ше знало же ше дзень пред тим прага конї, шеда на гайзибан або автобус и идзе на госцину до блїзкей родзини у другим валалє. Нашо сушеди Серби маю обичай тримац Славу, та ше на дзень святителя хторого вибрали за защитнїка обисца идзе на госцину (на Славу) до родзинових, сватових або блїзких приятельох. Другей нєдзелї по свадзби ше донєдавна, а даґдзе и нєшка, идзе на полудзенок до нєвесциного родительского дому. Иду шицки з обисца дзе ше дзивка одала, и то ше вола – исц на госцину. Обичай исц (гоч присц, гоч пойсц) на госцину барз красни, нєт цо. Алє, як то випатра кед до нашей жеми придзе на госцину даяки високи функционер зоз сушедней або далєкей приятельскей держави? Правда, як добри домашнї, нє дошлєбодзиме му же би у нас гладовал: обезпечиме му прикладне змесценє и кост, найскорей же будзе и даяки урядови або шветочни полудзенок чи вечера, алє вон напевно пришол по даякей важней роботи, а нє на госцину. Кед иду давац даяку театралну представу до другого места, або аж и до другей держави, ґлумци, режисер, суфлер и други помоцни особи там нє иду на госцину алє бавиц забаву. Фодбалска екипа тиж нє идзе на госцину кед ше змага на страни з процивнїцким клубом, а на госцину нє иду до других местох анї нашо найлєпши школяре кед ше змагаю у рецитованю, рахункох або у знаню з мацеринского язика. Ми шицко тото знаме, алє у медийох по руски заш лєм гнєтка напишеме: При концу рока на госцини у нашим валалє бул предсидатель странки...; У януару до нашей жеми на госцину придзе високи представитель...; Делеґация нашей жеми одпутовала на госцину до Бечу, дзе єй домашнї будзе...; Члени аматерского театру пойду на госцину до вецей местох у Восточней Словацкей; Фодбалере “Русина“ були на госцини у Кули, дзе з домашню “Искру“ одбавели приятельске змаганє. У шицких тих прикладох препознаваме сербски вирази бити у гостима и ићи у госте, за хтори зме тиж призначели з наших медийох же су преложени (калковани) буквално: Бул у госцох; Ишли до госцох; До госцох нам пришли члени КУД (того и того); Поволали зме до госцох фаховцох за польопривреду же би нас посовитовали; Гевтого тижня нам були у госцох технолоґи за млєко. У нашим язику єст вецей можлївосци обкеровац таки вислови, повесц думку з иншакима словами а значенє нє пременїц, иншак зложиц виреченє, алє уж кед од такей формулациї нє можеме сцекнуц, найлєпше будзе повесц: буц у дакого (як госц), исц до дакого (як госц); нащивиц дакого; госцовац даґдзе (у дакого). Пременєли би спомнути виреченя смисел кед бизме написали так?: При концу рока (як) госц у нашим валалє бул предсидатель странки.../...наш валал нащивел...; У януару до нашей жеми як госц придзе високи представитель.../нашу жем нащиви.../будзе госц у нашей жеми;
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Делеґация нашей жеми одпутовала як госц до Бечу, дзе єй домашнї будзе.../...просто – одпутовала до Бечу...; Члени аматерского театру пойду як госци до вецей местох у Восточней Словацкей/...буду госцовац...; Фодбалере “Русина“ були (як) госци у Кули, дзе з домашню “Искру“ одбавели приятельске змаганє. Твердзим же нє. А як ше вам видзи?
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЧУДОВАЦ И ЧУДОВАЦ ШЕ Чудує ме таке його справованє; Чудовало го же нє пришла на час; Таки реакциї их барз чудовали; Чудовало нас же у нїх так барз жимно; Нє чудую вас телї пригварки на єй одношенє ґу роботи? Напевно ше будзеце чудовац: та яка ту заш хиба? Хиба така же нє у духу нашого язика повесц же дакого дацо чудує, бо синтаґма чудовац дакого сербского походзеня: Чуди ме такво његово понашање, Чудило га је што није дошао на време, Такве реакције су их јако чудиле, алє требало повесц же ше дахто дакому або дачому чудує: Чудуєм ше такому його справованю/Чудуєм ше же ше так справує; Чудовал ше же нє пришла на час; Барз ше чудовали таким реакцийом; Чудовали зме ше же у нїх так барз жимно; Нє чудуєце ше телїм пригварком...?/Нє чудуєце ше же єст тельо пригварки...? Як видзиме, дїєслово чудовац ше повратне. Пригадайме себе нашу народну присловку: Нє чудуй ше, бо чудом прейдзеш!, а маме тиж и вираз Чудом ше чудовац. Чудовац ше будземе и теди кед сербске слово чудо похасноване зоз значеньом чудно, нєобчековано (Чудо ниси дошао авионом): Чудуєм ше же ши нє пришол на авиону, алє и вираз по сербски Бити, наћи се у чуду преложиме на наш язик просто – чудовац ше. Чудуєме ше дакому або дачому тиж там дзе ше по сербски похаснує слово дивити се: Чудовали зме ше велїчезносци старих каштельох; Нащивителє ше чудовали красному пейзажу; Туристи ше чудую прекрашнє омальованим зводом каплїчки. Находзиме и таки приклади: Чудує така хвиля; Таке дуднянє з Бабиного кута чудує; Зна чудовац шнїг у априлу. Таки виреченя тиж преложени зоз сербского: Чуди такво време, ... Тоти приклади бизме нєшка дзечнєйше поведли з прикметнїком чудни: Така хвиля людзом чудна; Таке дуднянє з Бабиного кута нам чудне; Шнїг у априлу людзом чудни. Можебуц випатра барз зложене – раз мож чудовац, раз нє мож. Раз ше мож чудовац, раз нє. Вокраци: дїєслово чудовац ше повратне. Кед є нє повратне, мало би ше го хасновац як безособове, або го зачерац з прикметнїцку форму.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ И НЄШКА ПАМЕТАМ ТОТ ДЗЕНЬ Нєт скоро анї єдна емисия по руски у хторей нє чуєме таки вислови, а можеме их, нажаль, почитац у друкованих медийох: И дзень нєшка зме шведкове такей тираниї; Пошлїдки и дзень нєшка чувствуєме; И дзень нєшка сом здравучки здрави; Як то було страшнє, и дзень нєшка паметаме; Тото швето ше и дзень нєшка означує по цалим швеце; Анї дзень нєшка нє принєшена стратеґия о розвою польопривреди; И дзень нєшка любим послухац шицко цо добре. Зоз словом дзень нам познати велї вислови, та гвариме: Добри дзень!, кажди дзень, дзень по Крачунє, през дзень, дзень пред тим, дзень а ноц, з дня на дзень, кажди божи дзень, хториш дзень. Тиж знаме и за фразеолоґийни вирази буц добри як благи дзень; кед ше круциме по обисцу и нє знаме цо почац, гвариме же глєдаме вчерайши дзень, а гнєтка нам зна буц шицко ясне як дзень. Кед шпоруєме дацо, гвариме же то – на стари днї, а кед, заш, дахто пред кончину, кед чека остатню годзину, зна ше повесц же му днї пораховани, же блїзко суднї дзень. Дараз людзе мали церковни шмати и шмати на кажди дзень, а толває ше штред билого дня знаю умкнуц до люцкого обисца и покраднуц. Ша, и треца Заповид Божа нас опомина: Паметай, же би ши дзень нєдзелї шветковал. Слово нєшка присловнїк, а його значеня нам тиж добре познати: нєшка живот барз драги, дахто жиє од нєшка до ютра и нє дума цо будзе потим, а дацо можеме паметац як нєшка. Нєшка зме ту, ютре нас нєт! Шицко тото ми знаме, алє нє знаме чом злучуєме меновнїк дзень з присловнїком нєшка. Бизовно лєм прето же ше и по сербски гвари дан-данас. Алє, чи мушиме прекладац з єдного язика на други з истима средствами? Дабоме же нє мушиме. Вше кед можеме, висловиме исту думку, з истим значеньом и порученьом даяк зошицким иншак. У Руско-сербским словнїку, поправдзе, анї нєт слово дзень-нєшка, а у Сербскоруским словнїку за сербске слово дан-данас руски еквиваленти нєшка, нєшкайшого дня, у нєшкайшим чаше. Правда, у нашим язику єст слово днєш и днєшка хторе значи нєшка. Записане є у староставних кнїжкох, а тераз би так, найскорей, поведли лєм найстарши ґенерациї. Алє, тото днєш маме и у виразу на днєш тидзень, цо значи – од нєшка на тидзень (о седем днї). По шицким, присловнїк дзень-нєшка би нє требало хасновац, бо то директни преклад сербского присловнїка дан-данас. Досц повесц лєм нєшка, нєшкайшого дня, у нєшкайшим чаше, та би вислови з початку тексту мали глашиц: И нєшка зме шведкове такей тираниї; Пошлїдки и нєшка чувствуєме; И нєшка сом здравучки здрави; Як то було страшнє, и нєшка паметаме; Тото швето ше и у нєшкайшим чаше означує по цалим швеце; Анї по нєшка нє принєшена стратеґия о розвою польопривреди; И нєшка любим послухац шицко цо добре.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ДЗВОНЇЦ, БРЕНКАЦ И ДЗВИНЇЦ Людзе на валалє знаю кеди и як ше дзвонї: зоз шицкима, з єдним, кеди чуц Петра, на схадзку кед хованє, як ше дава на знанє кед умре хлоп, а як кед жена, пол служби, поладнє, пацери. Дараз ше дзвонєло и кед з турнї було видно огень у хотаре – теди ше гуторело же дзвонї на огень. Кед до валалу уходзело нєприятельске войско або кед зберали воякох на фронт, дзвонєло ше на войну. Од Велького пиятку по Пасху ше нє дзвонї, лєм керепка. Док нє бул видумани електрични бренчок, у школи вишел обични бренчок хтори випатрал як мали дзвон. Кед ше уходзело до класох, дежурни бренкал. Бренкало и на концу годзини, гоч нас єдна давна дзецинска писня здогадує же школски дзвон цилинґал: “Дзилин-дзилин, дзилин-дон, зацилинґал школски дзвон“. Цилинґаю и дзвончки на овчих або кравских каркох, и ту би шицко могло буц у шоре. Могло, кед би у сербским язику нє було лєм єдно слово – звоно, за нашо два: дзвон(чок) и бренчок, або аж и три, кед додаме и цинґалов. По сербски ше за глашенє зоз шицких тих звучних справох хаснує слово звонити: Сат је звонио у шест сати; Телефон уопште није звонио; Звонило је – крај часа! Наша пиха у тим же наш язик ма за тото два або три слова: дзвонїц – кед ше роби о дзвону и бренкац – кед ше роби о бренчку, цилинґац або ченґельовац – кед ше роби о цинґалове, та гуториме же: Двонї на поладнє; Дзвонї на ґвалт, добока (на огень або на войну); Дзвонї зоз шицкима; алє: Годзина нє бренкала; Телефон длуго бренкал; Школски бренчок цошка нє бренка; Бренчок на бициґли слабо бренка. Нє добре тото же ше под уплївом сербского язика и по руски часто хаснує лєм дїєслово дзвонїц, гоч наш язик точно розликує цо дзвонї, а цо бренка. Ниа приклади погришного хаснованя з наших медийох яки би требало керовац: 1. сат звони = годзина бренка: Векер того рана нє дзвонєл, бо го забул накруциц (треба: бренкал); Годзинка му дзвонєла, алє ю прициснул и обрацел ше на други бок (треба: бренкала); 2. телефон звони = телефон бренка: У тей хвильки ми у ташки задзвонєл мобилни (треба: забренкал); На централи дзвонї, алє нє дзвигаю слухалку (треба: бренка); Странки чекаю, а телефон лєм дзвонї, та дзвонї (треба: бренка); 3. школско звоно звони = школски бренчок бренка: Ище анї нє задзвонєло за конєц годзини, а вон уж вибег вонка (треба: забренкало); Накадзи задзвонєло, шицки повибеговали на двор (треба: забренкало); 4. звоно на вратима звони = бренчок на дзверох бренка: Дзвонєл на интерфон, алє ше нїхто нє явел (треба: бренкал); Якиш жобраци дзвонєли на дзвери (треба: бренкали); Нє отверай дзвери кед дахто дзвонї (треба: бренка); 5. бицикл звони = бициґла бренка:
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Бренчок на бициґли му барз гласно дзвонї (треба: бренчи/бренка); Нє дзвонєл на улє бо му бренчок на бициґли нє дзвонї (треба: бренкал и бренка). Єст у нашим язику ище єдно, и по форми и по значеню подобне слово: дзвинїц (До хторого ми уха дзвинї?), за хторе ше, у тим контексту, по сербски тиж хаснує дїєслово звонити (Које ми уво звони?). Значи, по руски ше анї у тим прикладзе нє будземе питац: “До хторого ми уха, або у хторим ми уху дзвонї, алє – дзвинї. Та уж кед маме телї слова за єдно сербске, нє мали бизме их занягац, алє анї мишац їх значеня.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ГРАЦ И ЗОГРИВАЦ Знаме же грац мож на гушлї, на клавиру, на пищалки итд. Знаме тиж же дахто зна грац, а дахто нє, же музика грала до билого рана. Кед дахто грає по слуху, самоуко, без нотох, гвари ше же грає по циґански, а кед дахто муши робиц так як други розказую, гвари ше же танцує так як му други грає. Грац мож и з даким, а то значи – буц блїзши з даким як з другима. За мачку гвариме же грає (нє предзе!) кед задовольно дриме або ше нам чмохта попод ноги. Алє, у нашим язику слово грац може значиц и цошка зошицким инше: Слунко зна так грац же чловекови мло од горучави; Воду нє треба грац на вецей як 35 ступнї; До посцелї ше кладло цеплу цеглу и так грало ноги; Скривала руки до кишенкох и так их грала; Сцисла дзецко на перши и так го грала; У квартелю вчера слабо грали; Пец им нє грал добре, та го мушели розваляц; Релна єй подло грала, та ше колач од сподку нє упекол. Як видзиме, у тих прикладох слово грац значи – зогривац. Тото слово може буц и повратне, та гвариме: грац ше на слунку, грац ше при пецу, грац ше под перинку, а паметаме и єден стищок з вчасного дзецинства – сцекай дому та ше грей / шедз при пецу, та ше шмей! Видзиме же слово грац ма два розлични значеня, гоч у инфинитиве ма исту форму: грац на гушлї и грац воду. Медзитим, презент од дїєслова грац (о музики) глаши граєм, граєме итд., а од дїєслова грац (о зогриваню) глаши греєм, греєме итд. Вецейраз ше случи же нам лєм други слова у виреченю поможу розликовац чи ше роби о граню як музикованю, чи о граню як зогриваню або топеню. Наприклад: На ютре озда буду лєпше грац у квартелю; Грали як на уши; Нє буду грац после дзевец годзин; Могли би и лєпше грац кед тельо плациме цали рок; Нє маю потреби грац у шицких хижох. Значи, слово грац (о музики) ма у презенту форму граєм и нїґда є нє повратне. Слово грац (о зогриваню) ма у презенту форму греєм и може буц повратне – грац ше. Алє, кед зме нє бизовни чи после дзевец вечар гудаци нє буду грац чи ше квартелї нє будзе грац, место слова грац у таких случайох похаснуєме дїєслово зогривац або топиц: На ютре озда буду лєпше зогривац (топиц) у квартелю; Топели як на уши; Нє буду зогривац (топиц) после дзевец годзин; Могли би и лєпше зогривац кед тельо плациме цали рок; Нє маю потреби зогривац (топиц) у шицких хижох.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ КВАШНИ, КИСЛИ, КВАШЕНИ И КИСНУТИ Дараз нашо ґаздинї знали же кед млєко кваскаве або квашне – нє треба го преварйовац бо ше звари. Останю з нього лєм грудки цо здабу на нєфурмасти сирово ґомбовци и, дабоме, серватка. Знали тиж же кед таке млєко зохабя на лїтним, воно ше скишнє. Будзе кисле, хторе мож о дзень-два єсц з ложку, мож з нього счерпац шметанку, а мож го и ограц, уляц до груднїци, та кед ше одчече – єсц сира. Шметанка вше була шметанка: гоч позберана з кислого, гоч препущена на машинки зоз лємцо подоєного млєка. Мала кваскави смак, а кед ше ю на даяки фил поцукровало, була сладка. Орехова торта зоз сладку шметанку знала буц барз фина лакотка. Кед ше даєдней кресцанки шушло кус вецей оцту до огуркох або паприґи за жиму, домашнї доганяли же – квашне. Вишнї тиж знали буц даєден рок квашни, алє и нєдозрети кайсочки. Кед до маджуну нє положене досц цукру, бул квашни, а кед у обисцу нє було добрих пиякох, вино знало стануц на есенц и постац квашне. Кед ше до юхи дода лимуну, парадичанки або шметанки, така юха ше вола квашна. Швижу желєну шалату и капусту ше розправя з оцтом и солю же би була квашна по смаку. Алє ґу цеплим шкварком, гурки або печеному барз пасовала квашена капуста, квашени огурки або квашена паприґа. Цесто заправене, замишене або загнєцене з квасом то киснуте цесто: чи на хлєб, чи на кифлочки, чи на бухти, чи на даяку питку – ма кус постац же би викисло. Як видзиме, нашо людзе, анї нє роздумуюци о язику, точно розликовали цо то квашне, цо кисле, цо киснуте, а цо квашене и – нїґда нє гришели. Медзитим, под вельким уплївом сербского язика, наша младша челядз часто хаснує лєм слово квашни и там дзе би мало буц слово кисли, киснути або квашени. Так аж и у медийох по руски находзиме: Куп и два квашни млєка! (треба: два кисли млєка); Подрагшели шицки продукти з млєка, окрем квашного (треба: окрем кислого); Квашней шметанки маме лєм вельке пакованє (досц лєм: шметанки); Место майонезу, мож положиц квашней шметанки (досц лєм: шметанки). Квашна шметанка то уж нове поняце; скорей зме нє мали назву за ню, гуторели зме лєм: шметанка. Нє маю овче квашне, лєм кравске (треба: овче кисле); За пицу треба загнєсц квашне цесто (треба: киснуте цесто);. Варена квашна капуста идзе з баранїну (треба: квашена капуста); До вареней квашней капусти ше улєє лєм кус парадичанки (треба: вареней квашеней капусти); Квашни огурки пошекац на дробно (треба: квашени огурки). Понеже у сербским язику слово кисео облапя и тото цо у нас квашне и цо кисле, и цо киснуте, и цо квашене, ясне нам чом приходзи до таких помилькох. Значи, обична шметанка вше лєм шметанка, гоч є по сербски кисела павлака. Сладка шметанка сладка теди кед є поцукрована, гоч у тей цо ше по сербски вола слатка павлака єст цукру, гоч нєт. Млєко квашне теди кед у нїм почал процес киснуца, та таке млєко нє треба єсц. Кед ше скишнє, вец маме кисле млєко, а нє квашне, гоч ма, поправдзе, кваскави смак. Овоц квашна кед ище нє дозрела або є такей файти, маджун и други єдла квашни кед су нєдосц поцукровани, капустова шалата квашна кед ю вецей як треба пооцтуєме, вино квашне теди кед почало врец, кед ше погубело, цесто заправене або замишене з квасом киснуте (на квасу), нїяким концом нє квашне, а капуста,
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ паприґа и друга желєнява хтору зме одложели за жиму – квашени, або з єдним словом квашуга.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ОСОБА И ЛЇЦО За людску єдинку гвариме же то особа, або, кед сцеме странске слово – персона. За кельо особи ше нєшка вари у ресторану?; Якиш два особи бренкаю на капурки; Присутни були вецей як пейдзешат особи. Знаме же особа може буц воєна (поведзме, даяки официр), а може буц и правна (напр. даяка фирма, институция, подприємство итд.). У театралним фалаце єст главни особи (ґлумци), алє єст и побочни особи, та и статистох. И у литератури маме главну особу (напр. у роману). У ґраматики тиж маме особи, и то шейсц: першу, другу и трецу особу єднини и першу, другу и трецу особу множини. У психолоґийним смислу маме тиж особу, єй прикмети, характер, нукашнї живот, чувства, емоциї, алє вец бешедуєме о особносци: Особносц дзецка треба почитовац и теди кед ше го каре; У гарештох ше особносц чловека муши почитовац; Почитованє особносци то єдно з правох яки заґарантовани з кодексом о справованю... У анатомским смислу, преднї бок глави воламе твар. Так дахто може буц красни на твар, дахто дакому може буц познати на твар, твар мож умиц або напомадовац, твар мож обрациц од дакого, дахто може мац дробну твар, а дахто и вельку (буц тварати), од страху мож меняц фарбу твари, од ганьби мож почервенїц у твари, а у нєзґодних ситуацийох звичайно указуєме свою праву твар. Правда, гоч то нє барз крашнє, дакому мож и плювнуц до твари, а кед зме добронамирни, каждому можеме попатриц до твари. Лїву або праву половку твари воламе лїцо, а понеже нам твар симетрична, маме два лїца. Так дакому од жими можу буц червени лїца, дакому лїца спукаю, дахто люби лїца нафарбиц з червенїдлом, дахто може мац вельки лїца (буц лїцати), дахто може, так, з любови, ущипнуц дакого за лїцо. Предмети звичайно маю свой прави, лєпши бок за хтори тиж повеме же то лїцо (процивне му – спак): Обрац на лїцо тоту маїцу, видзиш же ци є наруби (наспак)!; Лїцо штофу вше нука у круху; Тото плаценко красше наруби як на лїцо. Медаля тиж може мац лїцо и спак, а з Библиї знаме же Бог гварел Адамови кед го вигнал з Едемскей загради: У зною лїца свойого будзеш єсц свой хлєб. Чом зме шицко тото надпомли? Прето же нєраз чуєме же: ... треце лїцо єднини и друге лїцо множини (треба: особа); Лїцо нє треба умивац зоз щипацим миделком (треба: твар); Осипки му нє вибили по лїцу, лєм по бруху (треба: по твари); Червенїдло на лїцу вше знак даякей скритей хороти (треба: на твари). Як видзиме, у першим прикладзе ше роби о особи, а у другим, трецим и штвартим – о твари. Медзитим, понеже ше по сербски и за твар и за особу гвари лице, нашо млади просто тото сербске слово зачерали з нашим по форми подобним словом – лїцо, а нє водза рахунку же ше за нашо слово лїцо по сербски пове образ, а за нашо слово твар – тиж лице. У науки о язику таки слова ше волаю слова зраднїки. Випатра же нашо млади, алє и шицки цо нє меркую на точни вислов, у прикладох лице – лїцо, особа и твар цошка зрадзели або помишали, як нємилу думку хтору нїхто нє сце.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЛЇКИ ЗА, ОД И ПРОЦИВ Дараз по валалох нє було анї апатики анї лїки. Людзе себе у рижних хоротох глєдали лїка як сами могли або знали. Було то народне лїченє, або народна медицина, у хторей ше знало як ше дзвига чопи (загноєни мандулї), цо треба робиц з лїшаями, цеменком при малих дзецох, цо з отвару, пострелом, обишку, жиму на ґамби, ярцом на оку, шулями, куциками, курим оком и отлуком. Знали нашо людзе и як лїчиц поколваров пирщок, швербячки, брадавки, мертву косц, вошки, госцец (регому), рижни опеклїни и болячки, ґирчи, резак. Мали лїк и кед болї глава, кед стрика до уха, кед ше дахто щемери, кед дакому станє до крижох, кед ше зявя уши або блихи. Нєшка и по варошох и по валалох єст и апатики и вшелїяки лїки – од кашлю, од ґрипи, од цуґу. Єст и рижни масци, капки и теї – за вени, за очи, за ухо. Єст и лїки процив стиданя креви, процив каменкох у жовчу, процив чемеру. Лїкаре знаю кеди яки лїки виписац, апатикаре знаю яки нам лїки маю видац, алє чи ми цо ше до медицини нє розумиме знаме чи лїк од дачого (од регоми), чи за дацо (за гарло), чи процив дачого (процив тетанусу)? Зоз применовнїком од (з ґенитивом), хтори у тим случаю означує хороту як причину стану (кашель, боль, горучка) од якого глєдаме ратунок, будземе мац лїки: од кашлю, од больох, од регоми, од цуґу, од преганячки, од аритмиї, од єфтики, од прициску, од ґрипи, од шульох, од горучки итд. Зоз применовнїком за (з акузативом) означуєме лїки хтори наменєни одредзеним часцом цела, та так повеме: масц за вени, таблети за гарло, крема за пети, руки або за нохци, капки за очи, ухо, нос. Правда, нє знаме чи єст дацо за душу (кед дакого за даким або пре дацо болї душа), алє маме звик попиц за преставшу душу. Применовнїк процив хаснуєме з ґенитивом, та повеме: лїки процив стиданя креви, процив каменкох у жовчу, процив уроку або урекнуца (же би дакому нє спадло з оч), процив шуґи, процив чемеру, процив сухотох. Вакцину ше достава процив тетанусу, процив туберкулози, процив ґрипи... У фаховей литератури, медзитим, применовнїки од и процив (кед у питаню хороти) подполни синоними: нашо од, а под уплївом сербского проци(в). Нашо младши гнєтка знаю повесц: нєт анї за лїк, понеже од слова до слова прекладаю сербску фразу ни за лек. Старши людзе би так нїда нє поведли; гварели би анї кус, анї захировац, анї гарапаш, анї як за нохцом чарне. У правней терминолоґиї, заш, єст єден вираз хтори означує пораду як дацо треба зробиц кед зме з принєшеним актом нє задовольни. То правни лїк: жалба висшей инстанци або дацо подобне. Значи, з применовнїком од означиме хороту за хтору себе глєдаме лїка, з применовнїком за означиме часц цела хторей тоти лїки наменєни, а применовнїк процив похаснуєме кед сцеме означиц зоперанє, защицованє, превенцию або одстраньованє причинох хтори би могли привесц до хороти. Поправдзе, тоти три применовнїки ше часто мишаю, та як и шицки правила – и тото може мац свойо винїмки.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЛЮБИЦ ШЕ, ТО НЄ ЛЄМ КРАСНЕ СЛОВО Любиц мож дакого, та так гвариме же леґинь люби дзивку або дзивка леґиня. Любиц мож родичох, свойо дзеци, унучата, пайташох и пайташки и шицких ближнїх. Любиц мож и дацо, та так дахто люби попиц, дахто люби шпивац, дахто робиц, дахто патриц телевизию, а дахто люби науку. Барз добре кед тото слово любиц взаємно повратне – любиц ше: Тоти два шестринїци ше любели од малючка; Вони ше любели, а любов, кашель и худобство анї теди нє мож було скриц; алє тото слово може мац и неґативни конотациї: Вони двоме ше нїґда нє любели. Нашо стари место слова любиц ше хасновали любовац ше кед бешедовали о любови медзи леґиньом и дзивку, тє. медзи полами. Напевно нам познати тот стих зоз шпиванки До шашу, милєнка, до шашу: Кед зме фиялочку шеяли Теди зме ше любовац почали... Медзитим, слово любиц ше мож и безособово хасновац, та теди значи – пачиц ше, буц по дзеки: Тото ше му нє барз любело; Барз ше им любело же их так крашнє дочекали. Ту би шицко було як ше тому швечи, кед би нас нє милєло сербске слово љубити хторе ма у нашим язику два значеня: 1. бочкац, циловац и 2. любиц, любовац: Љубила га је час у чело, час у образе / Бочкала го раз за чоло, раз за лїца; Љубио ју је свим срцем и душом / Любел ю и з цалим шерцом и з душу. Исте ше одноши и на повратне дїєслово љубити се, хторе може значиц и 1. бочкац ше/циловац ше, алє и 2. любиц ше, пачиц ше, буц по дзеки, и 3. любиц ше, любовац ше: 1. Љубили су се док воз није кренуо / Бочкали ше док гайзибан нє рушел; 2. Ово ми се не љуби / Тото ше ми нє люби (нє пачи); 3. Љубили су се као два голуба / Любели ше як два голубки. Знаме за ище єдно подобне дїєслово з истим значеньом, алє у деминутиве. То слово любкац (ше): Та, нє любкай го кед є таки мурцави; Цо ше ви двойко тельо любкаце! Єст, заш лєм, ситуациї кед нам у сербским язику нє зошицким ясне чи дахто дакого люби, чи бочка (Љубим руке / Бочкам руки; Љуби га мајка! / Алє го любим!), та голєм кед пишеме або гуториме по руски, можеме розгранїчиц бочканє и любенє. Любиц (алє и нє любиц) можеме дакого або дацо, можеме ше взаємно любиц або любовац, може ше нам дацо любиц або нє любиц. Дакого або дацо можеме и бочкац/циловац або любкац, а бочкац ше можеме взаємно, та вец видзиме же нє найлєпше повесц: Любел ю по власох, по шиї..., алє треба повесц: Бочкал ю по власох, по шиї... Тиж так кед нам дахто блїзки поведз на телефон Любим це, нє вше будземе бизовни чи нам посила поцилунок, чи нас справди люби. Бо, любиц то нє лєм красне слово. Воно муши у чловекови постац енерґия, нє остац лєм слово записане на води.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПРЕШЛО МЕШАЦ ДНЇ – ПРЕШОЛ МЕШАЦ У сербским язику ше слова тидзень, мешац и рок звичайно помоцнює з меновнїком дзень (дан), та ше гвари: Недељу дана није долазио себи; Добио је годишњи одмор само недељу дана; Месец дана је био у болници; Курс је трајао месец дана; Чекао је годину дана да га позову на суд; По годину дана се нису виђали. По сербски то так, алє чи так треба и по руски? Знаме же Мешац нєбесне цело. Маме и нови або млади мешац, и полни мешац або полню, а робиц мож и при мешацу. Поетове мешац часто волаю мешачок, а ґаздинї режу парадичи на мешачки и випекаю колачи цо ше волаю, поведзме, орехово мешачки. Алє, мешац може буц и часц календарского рока, та маме мена мешацох (януар, фебруар...), плацу або пензию доставаме два раз на мешац, цали мешац може буц жимно, кажди мешац плациме струю и воду, а маме и медови мешац. Слово мешац нам у тих случайох означує час хтори тирва єден мешац, тє. од 28 по 31 дзень, уж хтори мешац кельо ма днї. Зоз сербскима злученями тидзень и рок + дзень (недељу дана, годину дана) у нашим язику нє гришиме, алє з мешацом + дзень барз часто. Нє найважнєйше виволац одкаль таки приклади по руски назберани, важне повесц же словозлученє мешац + днї нє треба хасновац: О мешац днї треба ознова опирскац з истим средством; Уж мешац днї нє става з посцелї; Нє прешло анї мешац днї, а вон знова одпутовал; Диждж нє падал вецей як мешац днї; Дас о мешац днї шаца прикармиме зоз штучним гнойом. Чом таки злученя нє треба хасновац? Прето же то директни преклад сербского месец дана, а по руски досц повесц лєм: мешац, або єден мешац: О мешац треба ознова опирскац з истим средством; Уж мешац нє става з посцелї; Нє прешло анї мешац, а вон знова одпутовал; Диждж нє падал вецей як мешац; Дас о мешац шаца прикармиме зоз штучним гнойом; або: О єден мешац треба ознова опирскац з истим средством; Уж єден (цали) мешац нє става з посцелї; Нє прешло анї єден мешац, а вон знова одпутовал; Диждж нє падал вецей як єден мешац; Дас о єден мешац шаца прикармиме зоз штучним гнойом. Чи вислов пременєл дацо у значеню? Нє. Поправдзе, анї тото єден нам нє нужне, бо мешац вше лєм у єднини. При двох, трох або дзешец мешацох нє маме ґраматични, та анї стилски проблеми и нїґда нє гришиме. Значи, слово дзень коло слова мешац нам нє треба, так исто як цо го нє хаснуєме коло словох тидзень и рок (о тидзень, єден тидзень, вецей як тидзень; вецей як рок,
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ вецей як єден рок). Гоч ше по сербски слово дзень (дан) хаснує зоз словом мешац (месец): месец дана по руски повеме лєм: (єден) мешац.
МОДЛЯ ШЕ ПУТНЇКИ ЖЕ БИ... Велї дїєслова цо маю и нєповратну и повратну форму подобне знача: опатриц – опатриц ше, розсипац – розсипац ше, стресц – стресц ше. Медзитим, слова модлїц и модлїц ше нє знача анї исте, та аж анї подобне. Знаме же дакого можеме модлїц за пребаченє (питац ше му чи нам пребачи, препитац ше), можеме дакого барз модлїц най нам поможе. Можеме повесц: Модлїм це крашнє, або Модлїм цихосц!, можеме ше опитац Модлїм, цо ши гварел? Бога модлїме най нам да сили витримац чежкосци, най нам пребачи нашо грихи, алє знаме дараз и преклїнац дакого: Пребог це модлїм (и пре Матку Божу)! Модлїц ше можеме и у релиґийним и у нєрелиґийним смислу: Шицки ше модля за мир у швеце; Кажди вечар ше модлєл Оченаш и Богородице Дїво; Жени приходзели кажди вечар модлїц ше. Кед чуєме же ґовлї у гнїздзе клепетаю з писками, гвари ше же ше ґовлї модля. Алє, модлїц ше мож и дакому: Вона ше му барз модлєла най нє идзе з дому; Оцец ше барз модлєл финанцом най ище дакус причекаю; Нєпреривно ше модлєла Мацери Божей, а дакому ше мож модлїц аж и з поскладанима руками, або модлїц ше руки ламаюци. Нє згоршого надпомнуц же Оченаш, Богородице Дїво, ружанєц и други молитви мож и модлїц, и модлїц ше: модлїц Оченаш – модлїц ше Оченаш; модлїц ружанєц – модлїц ше ружанєц. Медзитим, єст конструкция дзе нам нє потребне повратне дїєслово модлїц ше: Модля ше посланїки най завежню свойо места; Модля ше пациєнти най нє уходза без поволанки; Модля ше школяре най нє уходза нука док нє забренка; Модля ше власнїки псох же би нє водзели своїх любимцох без ременьчка; Модля ше гражданє же би канти за шмеце видрилєли на драгу до осем годзин рано; Модля ше родичи же би дзеци приведли до оводи найпознєйше до осем годзин. Шицким нам ясне же ше нє модля анї сами посланїки, анї пациєнти, анї школяре, анї власнїки псох, анї гражданє, анї родичи, алє хтошка (предшедуюци на схадзки, здравствена установа, управа школи, Месна заєднїца, руководителє оводи итд.) модлї посланїкох, пациєнтох, гражданох, школярох, родичох итд. же би зробели тото або гевто, та би вец було лєпше повесц або написац: Модлїм посланїкох най завежню свойо места; Модлїме пациєнтох най нє уходза без поволанки; Модлїме школярох най нє уходза нука док нє забренка; Модлїме власнїкох псох же би нє водзели своїх любимцох без ременьчка; Модлїме гражданох же би канти за шмеце видрилєли на драгу до осем годзин рано; Модлїме родичох же би дзеци приведли до оводи найпознєйше до осем годзин;
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ або: Почитовани посланїки, модлїм вас, завежнїце свойо места; Почитовани пациєнти, модлїме вас же бисце нє уходзели без поволанки; Школяре, модлїме вас же бисце нє уходзели нука док нє забренка итд. На концу, модлїме шицких цо им язик креативне занїманє най примеркую кеди дацо або дакого модля (питаю од дакого дацо), а кеди ше модля.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ НАСАДЗИЦ ОВОЦИ И ЗАГЛОБИЦ МОТИКУ Напевно знаме же слово насадзиц ма два значеня. Єдно значенє ше одноши на садзенє овоцових древкох, винїци, желєняви, квеца итд. у векших количествох: Насадзел тельо овоци же нє знам цо будзе док почню родзиц; Людзе по Фрушкей гори насадзели вельо винїци; Сцели мац хладку, та насадзели до двора вельо древа; Насадзела пол загради мархви и петрушки; Цо нашала, цо насадзела полни двор квеца. Друге значенє слова насадзиц одноши ше на кво(ч)ку и вайца: Прешлей яри насадзела штири квоки; Насадзела квоку на пульчи вайца; а знаме и гевту шпиваночку: Ша я себе порадзим, порадзим, Квочку себе насадзим, насадзим... И насадзиц древка (гоч овоцово, гоч украсни), и насадзиц кво(ч)ку хасновити роботи и нєт им цо пригвариц. Медзитим, нашо млади слово насадзиц хасную и зоз цалком иншаким (и то погришним) значеньом: Мотика нє була добре насадзена та фурт випадовала; Купел нову шекеру, та ю муши насадзиц на пориско; Уж трецираз насадзує ашов, вше ше му виглоби; Нє добре насадзела грабелки та ше єй вишлїсли з рук; Направел красни черенка, та сце насадзиц нож. Цо повесц? Знова помилька пре сербске слово насадити хторе, медзи иншим, значи тото цо у нас – заглобиц, а нє насадзиц. По сербски ше пове: насадио је секиру на сапиште, а по руски ше мотику, шекеру, лопату, ашов, видли, грабелки, та и нож – заглоби на пориско або до черенкох. Дараз ше за сербске слово насадити пове и набиц: набиц косу на кошиско, або набиц мотику на пориско. Єст ище єден вираз дзе млади людзе погришно хасную слово насадзиц: Цошка є так криво насадзени; Повадзели ше бо пришол докрива насадзени. Ясне нам же челєднїк нє садзел нїч анї вельо анї длуго та же би, поведзме, зуновал. Нє насадзел анї древка, анї желєняви, анї квеца, а бизовни зме же нє насадзел нїяку квоку. Просто, бул нєрозполжени, нє у дзеки, надудрани, нагнївани, насекирани, надути, хто зна прецо норовни. Ґу основному дїєслову насадзиц мож надодавац рижни префикси та будземе мац: посадзиц, засадзиц, пресадзиц, усадзиц, подсадзиц итд. Можеме, дабоме, и досадзиц – кед зме нєдосц посадзели: Досадзела ище два градки цибульки. Алє, слово досадзиц, як видзиме, нїяким концом нє значи тото цо часто чуєме од младих: Досадзело му читац, та завар кнїжку и пошол до кину; Уж му барз досадзело лєжац тельо у посцелї. Та вец, досадзиц значи садзиц ище дакус кед зме нє посадзели досц. Допиц можеме дацо (погарик винка кед зме нє вихилєли до сподку; як староста на свадзби гвари: Хто нє доєд най доє, хто нє допил, най допиє), алє допиц нам може и дацо (диждж, шнїг, швекра, шеф, робота итд.). Слово допиц, значи, хаснуєме место сербского досадити, а нє прекладаме сербске слово досадити з нашим досадзиц.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ОБРАЦИЦ ШЕ Знаме добре же ше у посцелї мож обрациц на други бок и ище дакус одспац, же ше Жем обраци коло своєй осовини за 24 годзини, же ше и хвиля зна обрациц, же ше здравє зна обрациц на лєпше, же ше кольче на кудзелї обраци накадзи ше го дотхнє. Обрациц ше тиж мож ґу дакому/дачому або од дакого/дачого: Стал ми з правого боку, а вец ше обрацел ґу мнє; Кед ме видзел, обрацел ше одо мнє. Кед нє знали од кого питац помоц, нашо страши мали звик повесц: Нє знац кадзи ше обрациц. Обрациц ше мож и за даким, гоч ше заш лєм частейше за даким огляднєме як обрациме, а слово обрациц ше може дзекеди значиц и – знайсц ше: У цудзини ше нє знал обрациц. Обрациц ше мож и на другу виру, обрациц ше мож и од даякого пороку (од карчми, пиянства итд.). Мож ше потим обрациц на науку, на роботу, на писанє, на путованя, цо значи – унапрямиц свою увагу, интересованє, дїйствованє на дацо, и ту нє маме нїяки дилеми. Медзитим, єст даскельо животни ситуациї дзе нам слово обрациц ше нє пасує як директни преклад сербского слова обратити се. Наприклад, виреченє по сербски: За све информације обратите се нашој секретарици/особи за контакт на телефон (тај и тај). По руски, ми ше анї секретарки, анї особи за контакт нє обрациме, алє ше при нєй розпитаме або ше єй тото цо нас интересує просто – опитаме. Тиж так ше дохторови за помоц нє обрациме, алє пойдземе до дохтора, опитаме ше му цо треба, посовитуєме ше з нїм, гоч на телефон, гоч у самей амбуланти чи його ординациї. Можеме ше аж и обявиц до ньго. Кед ше, поведзме, по сербски професор обрацел ґу студентом зоз словами..., ми повеме же ше озвал ґу нїм. Тиж ше на шалтеру можеме озвец по руски кед пише: Можете се обратити на русинском. Найнєбизовнєйши зме, заш лєм, кед нам треба усно або у писаней форми упутиц дакому слова, молбу, предкладанє, вимаганє, пригварку, жалбу и подобне: За повреду својих грађанских права обратите се Покрајинском омбудсману; Представком се обратио вишем суду; Обратио се судији за прекршаје; Жалбом се обратио синдикалној организацији; Обратио се и Управном одбору Завода итд. У тих прикладох бизме мушели буц флексибилнєйши и нє просто прекладац сербске слово обратити се на нашо обрациц ше (обрациц ше Омбудсманови, обрациц ше синдикату, обрациц ше суду итд.), алє: За потупенє своїх гражданских правох явце ше Покраїнскому омбудсманови (або: обявце ше до Покраїнского омбудсмана); Представку поднєсол висшому суду; Написал судийови за потупеня/Пошол до судиї за потупеня (обявел ше судийови за потупеня); Написал жалбу синдикалней орґанизациї; Писал и Управному одбору Заводу.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Правда, у Руско-сербским словнїку призначене слово обрациц ше з таким значеньом, алє у старих записох знаме за формулацию дац дакого на суд и обрациц ше на дакого, та би предходни приклади могли глашиц и так: За потупенє своїх гражданских правох обрацце ше на Покраїнского омбудсмана; З представку ше обрацел на висши суд; Обрацел ше на судию за потупеня; Обрацел ше зоз жалбу на синдикалну орґанизацию; Обрацел ше и на Управни одбор Заводу итд.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ОДКАЛЬ ВИ У ВЕРБАШЕ? Одкаль ти у Новим Садзе? Одкаль ви у Вербаше? Одкаль вони аж у Словацкей? Одкаль? Нє сцел ше зачудовани новинар питац же одкадз чловек у Новим Садзе, Вербаше або аж у Словацкей, алє ше сцел опитац: Як сце ше достали, як сце ше вжали, як сце ше нашли у Новим Садзе, у Вербаше, та аж и у Словацкей? Знаме же достац мож писмо, роботу, награду. Суд тиж мож достац (висудзиц дацо), а достац (або, як ше дараз гуторело: виграц) мож и на картох, на лутриї итд. Достац мож и дунєц з ормана (долапиц), а достац може и жита до нового хлєба. Достац мож и вирґаси (буц бити), достац мож и кошар або корпу (буц одбити), достац мож, боме, и купак (брус, брилу, шипсле), достац мож и на дереш и по носу (по пальцох, по пазурох). Алє, кед слово достац повратне – достац ше, воно значи: найсц ше даґдзе, та ше наш любопитлїви новинар могол опитац: Як сце ше достали у Новим Садзе? Як ши ше ту достал? Як ше вони достали аж у Словацкей? Познате нам тиж и слово вжац, та можеме вжац кнїжку з полїчки, алє и вжац дзивку себе за жену. Од дакого мож вжац (одняц) шицок пенєж. Дакому мож дацо вжац за зле, дацо мож вжац на себе, а дацо мож себе вжац за вельке. Медзитим, повратне дїєслово – вжац ше значи найсц ше даґдзе, та ше новинар могол опитац и так: Дзе ше ти ту вжал? Дзе ши ше вжал у Новим Садзе? Дзе сце ше вжали аж у Словацкей? У бешеди маме и вирази: Та дзе ши ше вжал таки нєдобри; Дзе ше вжала така мудерица; Дзе ше вжал таки финки итд. Могол ше новинар, поправдзе, опитац и: Як сце ше нашли у Вербаше? Як сце ше нашли у Новим Садзе? Як ши ше ту нашол? Значи, могол ше опитац з трома дїєсловами – достац ше, вжац ше и найсц ше. Могол похасновац и дїєслово дойсц: Як сце дошли до Нового Саду, Вербасу, до Словацкей?, алє го найбаржей спреведло сербске слово одакле (откуд), хторе преложене зоз нашим присловнїком одкаль. Медзитим, наш присловнїк одкаль (одкадз) ма два значеня. Єдно значенє слова одкаль то – зоз хторого места (Одкаль ши припутовал?), а друге – як, як то же (Як то же ши сцигнул скорей одо мнє?), хторе можеме похасновац и зоз: Як ши ше вжал, або: Дзе ши ше вжал, наприклад у Вербаше. Правда, по сербски ше мож опитац: Одакле (откуд) ти у Врбасу, алє Руснак ше вше опита: Як ши ше вжал, як ши ше нашол, як ши ше достал у Вербаше; Як то же сце пришли (приселєли ше) праве до Вербасу.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ОДКАЗАЦ НА ДАКОГО Нєшка мож барз лєгко достац одказ на роботи. Дараз ше то гварело: одказали му службу. Познате нам, тиж, же одказац мож дакому квартель – чи ґазда жедлярови, чи жедляр ґаздови. Професор може одказац преподаванє прето же є хори. Одказац мож и театралну представу, и промоцию кнїжки, и госцованє танєчней ґрупи. Дакому, заш, мож одказац послушносц, а високи держевни функционере або делеґациї можу одказац єдни другим госцопримство. Велїм нєщесним пре рижни животни бриґи знаю одказац нерви, а даєдни транспортни нєщесца ше случую прето же одказали гамовачки на авту. Гоч анї єдна ситуация з одказованьом нє барз приємна, з язичного боку ту шицко як треба. Медзитим, слово одказац ма у нашим язику и иншаке значенє: Одказал на ньго най нє приходзи ютре на мольбу; Одказали на нїх же нє купя таки авто; Одказали на дохтора най душнє придзе; Паноцец одказал на домашнїх же читанє при умартому будзе на шейсц годзин вечар; Одказал на ню най го вецей нє чека. Таки вислов чуєме и кед нас дружба приходзи волац на свадзбу: Приятелю чесни! Мал би я ґу вам слово або два, кед би ше любело Богу небесному и милосци вашей: Одказали на вас з дому Макайового. Дал ше им Бог дочекац радосци... а вислови з таким значеньом находзиме и у церковних текстох: Ище вноци фараон дал одказац на Мойсея и Арона...; Теди Исус одказал на Мойсея...; Павло одказал на єдного стотнїка най того хлапца одведзе ґу заповиднїкови; Теди ше озвал Петро и гварел: Господи, одкаж на мнє же бим пришол ґу це; Теди Ирод покрадзме одказал на мудерцох... Як видзиме, одказац мож и на дакого дацо, а то значи: поручиц, дац знац, дац на знанє дакому дацо; обвисциц, информовац дакого о дачим: Предсидатель странки одказал на тих членох цо маю зраженє интересох най задзекую на посланїцки функциї; Секретар одказал на службенїкох же ше ютре, пре швето, роби скрацено; З аґенциї дали одказац на нас же квартель предати; З апатики одказали на мнє же можем присц по лїки; Нє одказал би вон на це кед би бул знал же ши одпутовала; Знал же ше барз швидко преда тота хижа, та одказал на швекру най душнє винє пенєжи з банки; Посланїки з Банату одказали на секретарку же пре вельки шнїг нє годни присц на схадзку. Ми би тиж могли одказац на лекторох, прекладательох, новинарох и тих цо ше стараю зачувац дух нашого язика най слово одказац (на дакого дацо), зоз значеньом: поручиц дакому дацо, частейше хасную и у сучасней бешеди и у текстох.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПАТРИЦ НА ДАКОГО – ПАТРИЦ ДО ДАЧОГО Патрел до мнє як кед би видзел духа; Цо патриш до мнє; Нє пать до мнє, алє поведз правду; Патрел до нєй аж уста рознїмал; Нє клїпкай з тима очми и нє пать до мнє. Приклади такого хаснованя применовнїка до з дїєсловом патриц (патриц до дакого) части нє лєм у бешеди, алє, нажаль, и у красней литератури. Нє мушиме надпоминац: роби ше о директним уплїве сербского язика: гледати у некога (Немој да гледаш у мене!). Правда, нашо парасти цо стирмя над своїма полями часто знаю патриц до нєба; дзецом ше бранї патриц до студнї же би их “желєзна баба“ нє уцагла; до слунка нє добре патриц бо мож очкодовац вид; коньом ше до зубох патри кед ше их купує; кед ше з даким бешедує, патри ше му до оч; патриц мож до празного бутєлара або до погара, до двора, до загради, до дзири, до пойда; патриц мож дакому до дланї, до кафи, до картох итд. Значи, кед ше роби о рушаню до нукашньосци або до висоти, похаснуєме применовнїк до з ґенитивом. Медзитим, кед у питаню место, похаснуєме применовнїк на з локативом. Значи, ми патриме на ньго, а нє до ньго: З вельку любову патрел на тоти два чилаши; Зошицким иншак патрел на швекру кед дзивки уписала жем; Видзело ше єй же шицки на ню патра; Нє пать ти на його дзивку, алє себе вибер пару як спада; Нє пать ти на сушедство, алє на тото цо пове твойо шерцо. Дїєслово патриц ма вецей значеня: мож патриц на дакого або на дацо: Патрел на ньго боком; Патрел на тоту красну хижу; Патрел на сушедов нови авто. Кед дакому наказуєме най меркує, повеме: Пать як ше там справуєш! (на свойо справованє) З неґацию, слово патриц може указовац на обрацанє уваги: Нє пать ти на його дудранє; Познати нам тиж и вислов патриц за даким (упатрац ше на дакого): Нє пать ти за мну, роб як ци одвитує; Оца до шиталю тиж мож пойсц патриц. Мож ше з тим дїєсловом постарац за дацо або о дачим: Пать му там даяку роботу; а тото дїєслово у императиве, кед дакому дацо розказуєме, може мац функцию викричнїка: Пать, тоти двоме ше на концу побию! Палє ти ше його! Палє ти ше єй! Шицки тоти значеня нам добре познати, хаснуєме их, а анї о нїх нє роздумуєме, так як цо – нє роздумуюци – прилапюєме и сербску формулацию патриц до дакого. Кед бизме лєм кус роздумовали, приклади з початку тексту би, вшелїяк, глашели: Патрел на мнє як кед би видзел духа; Цо патриш на мнє;
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Нє пать на мнє, алє поведз правду; Патрел на ню аж уста рознїмал; Нє клїпкай з тима очми и нє пать на мнє. Лєм так, и нїяк иншак!
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПЕРШИРАЗ И ПО ДРУГИРАЗ Применовнїк по ма вельо значеня у нашим язику, та так мож путуюци сцигнуц по Керерстур; вода може буц дакому по костки; дахто ше може по цали дзень вилєговац; дахто, заш, по цалу ноц нє може спац, та дулує. Ґаздиня може вариц маджун як и по други роки, а баба ма звик штуриц унучатом по сто динари. По дутянох зна буц налоґа накадзи ше по валалє розчує же дацо потуньшело. По полудзенку мож так, по пански, одпочивац и то, кед дакому так вистава, шицко у шоре. Медзитим, часто ше хаснує єден вислов зоз применовнїком по хтори погришни. Ниа приклади: Члени того културно-уметнїцкого дружтва по першираз у нашим студию; У нашей редакциї по першираз уведзене наградзованє спрам роботи; Кед по першираз спаднул шнїг, комунална служба була порихтана; По першираз отримана схадзка у нових просторийох; Екскурзия до иножемства будзе того року по першираз орґанизована. Чом таки вислови погришни? Погришни су прето же у тих ситуацийох применовнїк по ма функцию присловнїка и указує на остатнє по шоре окончованє дїї (роботи). Прировнайме: Познати писатель по другираз у нашей школи; По трецираз пришол питац пожичене; Диждж нєшка уж по штвартираз пада; Кед му по пиятираз гварел най ше змири, вишол вонка. Цо можеме заключиц? Можеме заключиц, лоґично, же ше вше дацо случи першираз. Шицко друге то история. Кажда шлїдуюца робота уж позната и лєгчейша, та так и зоз тим як даваме знац, як сообщуєме або наглашуєме же ше дацо збуло першираз. По аналоґиї з прикладами хтори наведзени пре прировнанє (по другираз, по трецираз), до виразу першираз укладаме применовнїк по, гоч нам ясне же пред ситуацию яку описуєме така або подобна ситуация нє була, анї ше таку роботу нє робело. У виразох по трецираз, по штвартираз видзиме же ше дїя (робота) повторює єдна за другу, а у виразу по першираз – нє. Значи, вислов по першираз би нє требало хасновац: место нього досц повесц лєм першираз або на перши завод: Члени того културно-уметнїцкого дружтва першираз у нашим студию; У нашей редакциї першираз уведзене наградзованє спрам роботи; Кед першираз спаднул шнїг, комунална служба була порихтана; Першираз отримана схадзка у нових просторийох; Екскурзия до иножемства будзе того року першираз орґанизована. О тим чи першираз и по другираз напишеме вєдно чи окреме (перши раз, по други раз), будземе другираз або други раз, на други завод.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПОДЛИ И ПАСКУДНИ Кед нашо людзе гварели за дакого же є подли, то значело же є худи, слаби: Бул то нїзки, подли старик, лєм му уха стирчели; Така є подла же страх, нє може нїч єсц; Нє сцем таку подлу мачку до обисца; Нє любим анї подлу краву, анї подлу мачку, а нє – подлу жену; И конїк му бул подли, сама косц и скора; Житка на польох були тих рокох подли. Слово подли нашо людзе хасновали и кед сцели повесц же дацо нєдобре: Драги теди були подли, сами ваґаши; Платно барз подле, раз-два ше подре; Дали нам якеш подле вино; У тей пекарнї барз подли хлєб, як з пету набити; Статя му була барз подла – и змистово и стилски. Подли, медзитим, найчастейше значи – лєнїви: Така сом нєшка цошка подла, лєм цагам ноги за собу; Мал барз подлу жену – нїч нє сцела робиц; З такей є подлей файти, нє люби робиц, та. З таким значеньом (буц лєнїви) маме и слово подлїна (Подлїно швецка!), а знаме и за вираз буц подли як гной, або ище бридше: буц подли як здохлїна. Шицки тоти значеня слова подли, гоч нє хто зна яки красни – ґраматично исправни. Медзитим, слово подли (подао) єст и у сербским язику, алє воно там значи нєчесни, погубени; нїзки (морално); бридки; паскудни, плюґави; лукави; перфидни итд. Нашо младши авторе знаю же у нашим язику єст слово подли, алє го хасную нє зоз значенями яки зме начишлєли (худи, нєдобри, лєнїви), алє зоз значеньом яке тото слово ма у сербским язику: Вон подли чловек и вше порихтани на спреводзку; Бул подли чловек: пил, картал ше и нє сцел робиц; Бул то подли поступок ґу пайташови; Єден бул бридки, єден нєдобри, а єден подли биткош; Подле справованє нє мож було скриц; Вона то похопела як подле вдеренє. Кед уж маме тельо нашо красни слова за таку нєкрасну чловечу прикмету, нє хаснуйме слово подли там дзе би ше по сербски поведло подао. Ниа яки би у тих прикладох слова пасовали: Вон паскудни чловек и вше порихтани на спреводзку; Бул плюґави чловек: пил, картал ше и нє сцел робиц; Бул то нєчесни поступок ґу пайташови; Єден бул бридки, єден нєдобри, а єден гамишни биткош; Бридке справованє нє мож було скриц; Вона то похопела як нїзке вдеренє. Нашо стари хасновали и слово плани (плано) и тото слово значело нєдобре, бидно, слабо, зло: Дакеди жил плано, а тераз обре жиє. Можебуц би тото слово плано требало и у сучасним язику частейше хасновац.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
ПОДЗЕКОВАЦ И ЗАДЗЕКОВАЦ Знаме же подзековац значи дац, виражиц, виповесц дакому подзековносц; буц подзековни, повесц “дзекуєм“: Родичи подзековали добрей пестунки; Пошол, а учительови анї нє подзековал; Подзековал Господу Богу... Подзековац мож и дакому за дацо: Подзековал предшедуюцому за таки красни слова; За полудзенок подзековала добрей ґаздинї аж кед вишли на двор. Подзековац мож, тиж так, и дакому на дачим: Подзековал єй на такей вилагоди; На дарунку подзековала зоз слизами у очох. Подзековац мож и так же ше припозна як причину дачого, да припознанє за дацо або пре дацо: Лєм своєй упартосци ма подзековац же посцигнул таку испих; Подзековац би мал и гаризми яка го провадзела од младосци. Дараз ше место слова подзековац хасновало слово благодариц. Тото слово нєшка можеме найсц у поетичних текстох, або у текстох релиґийного характеру. Алє, єст у нашим язику ище єдно подобне слово зоз хторим бизме у наведзених прикладох могли зачерац слово подзековац. То слово задзековац, хторе ма два зошицким иншаки значеня. Перше значенє му исте як и слову подзековац (за дацо або на дачим): Кед ше наєдол, з доберанима словами задзековал домашнїм на вечери; Вше зна з красним ошмихом задзековац за дарунок. Друге значенє слова задзековац то – одрекнуц ше дачого, або тото цо ше по сербски гвари поднети (дати) оставку: Писар на концу рока мушел задзековац на служби; Задзековал на професури и глєдал другу роботу; Пре зраженє интересох, задзековал на функцию посланїка; Мушел задзековац на место директора; Редактор задзековал, та розписани конкурс на тото роботне место. Значи, кед сцеме дакому дац, виражиц, указац подзековносц, можеме му и подзековац, и задзековац, алє на длужносц (функцию, роботу, службу итд.) можеме лєм задзековац. Шицко тото нам и до тераз напевно було ясне, алє нє ясне чом нашо новинаре и гуторя и пишу: Патраче ше задзековали виводзачом з вельким аплаузом; Нє сцигли зме ше вам анї задзековац, так сце швидко пошли; Задзековал ше у мено наградзених; Остало нам лєм задзековац ше виводзачом на госцованю у нашим студию; Задзекуєм ше му на телефон.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Як зме видзели, слово подзековац нє повратне. Нє повратне анї слово задзековац – анї зоз значеньом подзековац, анї зоз значеньом одрекнуц ше дачого. Повратне є лєм по сербски – захвалити (се), алє ми би го як повратне нє шмели хасновац, понеже нашо слова и подзековац и задзековац закриваю шицки сербски значеня. Досц повесц лєм подзековац (за дацо, на дачим або пре дацо) и задзековац – гоч за дацо, гоч на служби, функциї, роботи итд.
ПОЗДРАВИЦ, ПОЗДРАВКАЦ И ПРИВИТАЦ Досц часто у електронских медийох по руски чуєме же: Предсидателя Влади на аеродроме поздравел його французки колеґа; Домашнї поздравел високих госцох и пожадал им успишну роботу; Учашнїкох сходу поздравел декан факултета итд. Нашо людзе дараз, гоч за даяки новотни бон-тон, окрем звичайного домашнього воспитаня нє знали, мали красни звик кед дакого випровадзали з обисца, кед ше од дакого на драже розлучовали або посилали дакому поздрав по даким, повесц: Ходзце здрави / збогом и – поздравце дома; Поздрав ми пайташа и поведз му най зайдзе ґу мнє; Поздравела це нина Бруґошова итд. Як видзиме з тих прикладох, слово поздравиц значи послац дакому поздрав, и ту шицко добре и крашнє. Алє, нє добре кед ше сербске слово поздравити, зоз иншаким значеньом, у нашим язику хаснує по форми нєпременєне, а воно значи зошицким инше. Предсидательови Влади на аеродроме нїхто нє гварел же го поздравел його французки колеґа. Напроцив, французки колеґа го особнє пришол причекац, привитац и пожадац му же би ше добре чувствовал у їх жеми. Исто так домашнї привитал високих госцох, найскорей зоз словами: “Витайце у нас / у нашим подприємстве / у наших просторийох“ итд., а тиж би ше и декан факултета озвал зоз: “Витам вас...“. Шицки вони виповедли даскельо куртоазни привитни слова. Даєдни, тоти обсяжнєйши, мали аж и свойо привитни бешеди. Медзитим, кед ше дакому сцеме явиц, кивнуц з главу або приступиц ґу дакому, перше му поздравкаме: У преходзе лєм поздравкал “добри вечар“ и предлужел; Прешла коло нього, а анї нє поздравкала; Вошли нука вєдно и шицким поздравкали. Старшином ше у войску тиж здравка (нє поздравя ше их нї по ким, анї ше их нє привитує). Нє висловює ше нїч, лєм ше праву длань приложи з оштрим рухом ґу катонацкей чи официрскей шапки, салутує ше. Вояцка команда будзе заш лєм – поздрав, на право ше ровнай! Єст, ґу тому, ище єдна ситуация зоз поздравяньом, здравканьом и витаньом/привитованьом кед зме нє зошицким бизовни цо похасновац. Наприклад, кед ше два особи на високих функцийох на концу нащиви розходза: чи ше поздравяю, чи себе здравкаю, чи ше одпитую єдна од другей, чи ше розлучую, чи ше лєм порукую? Єдно сиґурне – тота дїя взаємна, та би и дїєслово мало буц взаємно повратне.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Найскорей же то завиши од ступня интимносци у одношеньох тих особох, алє кед ше роби о стретнуцох високих державних функционерох, найлєпше будзе кед ше вони на розходзе одпитаю єден од другого або ше порукую. Значи, поздравиц дакого мож так же ше му пошлє поздрав (На концу це поздравям и – пиш ми цо скорей, або Поздравели вас мойо родичи), поздравкац дакому мож з даяким явяньом (Вше поздравка “добре рано“ кед придзе на роботу, або Нє зна анї поздравкац як ше спада), а привитац дакого мож з краснима привитнима словами або привитну бешеду у хторей виражени жаданя за успишну роботу, приємне пребуванє итд.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ РАДОВАЦ И РАДОВАЦ ШЕ У Сербско-руским словнїку крашнє пише же ше за сербски слова радовати и радовати се у нашим язику хаснує лєм дїєслово радовац ше. Медзитим, у новшим чаше ше, под уплївом сербского язика, и у нас зявюю таки вислови: Радує ме же ши положел испит; Радовали го синово успихи; Серґея радовало же ше нєодлуга увидза; Тото го анї кус нє радовало. З наведзених прикладох видно же тото слово радовац означує: правиц/твориц приємносц, робиц задовольство дакому, дїю пре хтору дахто весели, добре розположени, щешлїви, алє Руснаци з добрим чувством за язик би заш лєм поведли: Радуєм ше же ши положел испит; Радовал ше пре синово успихи; Серґей ше радовал же ше нєодлуга увидза; Пре тото ше анї кус нє радовал. Значи, слово радовац ше вше повратне и означує же ше особа чувствує приємно, же є задовольна, добре розположена, можебуц же ше аж и вешелї. Правда, слово радовац ше можеме дзекеди зачерац и зоз словом цешиц ше (у дачим або з дачим): Цешела ше у нових ципелох; Вецей ше нї у чим нє цешел; Цеши ше як Бораї у мачецу; Мацери ше цешели з дзивками и приберали их; З тоту хижу ше нє барз цешел. Єст тиж єдна часта гришка хтору младши ґенерациї правя под уплївом сербского язика. То слово праве процивне слову радосц и радовац ше, а одноши ше на бриґу: Бриґа ме чи придзеш чи нє! Нє бриґа ме вецей за ню; Нє було го бриґа за цену; Було их бриґа лєм же би нє питали вецей як цо вони можу дац; Цо ме бриґа! Яка ме бриґа! Словнїк и ґраматика руского язика нас уча же бриґа може буц дакому дацо, а нє дакого дацо, та би спомнути приклади мали глашиц: Бриґа ми чи придзеш чи нє! Нє бриґа ми вецей за ню; Нє було му бриґа за цену; Було им бриґа/мали бриґу лєм же би нє питали вецей як цо вони можу дац; Цо ми бриґа! Яка ми бриґа! Гоч яка нам малючка випатра тота хиба, вона барз важна кед сцеме зопрец нєконтроловане уходзенє елементох сербского язика до нашого. Добри познавателє язичних законїтосцох гваря же нє таке опасне кед ше з єдного язика до другого, подобного, пребера лексику, алє кед ше почнє преберац морфолоґийни и синтаксични прикмети, то вец отворени дзвери за преходзенє єдного язика до другого.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ШМЕЯЦ ШЕ Гвари ше же шмих нє грих. Психолоґове аж твердза же шмих то лїк. И наисце, людзе цо ше знаю часто и щиро шмеяц якош щешлївши, позитивнєйши и приємнєйши як тоти цо вше нахмурени, нєрозположени, цо вше шицкому доганяю и шицким дошпинтую. Шмеяц ше мож на вельо способи: щиро, сладко, поцихи, нарату, до розпуку, на силу. У бешеди ше мож шмеяц – аж умрец од шмиху, зацинац ше, заходзиц ше, аж ше за брух лапац. Присловка гвари же – хто ше остатнї шмеє, найсладше ше шмеє. Шмеяли ше цали вечар; Кед тото гварел, шицки ше шмеяли; Кед тото чул, так ше шмеял аж ше за брух лапал, и шицко у шоре кед людзе весели. Медзитим, слово шмеяц ше може мац и неґативни конотациї: шмеяц ше мож и з дакого, цо значи: вишмейовац дакого або дацо, вишмейовац ше з дакого або дачого, вишмиховац ше; видрижньовац/видрижняц ше дакому; робиц шмих з дакого або дачого: Дзеци ше шмеяли з нього кед го видзели на драже як надибує (як храме, похрамує); У новим штредку ше шмеяли з нєй; Шицки ше шмеяли з його новей фризури. Поступок яки у тих виреченьох наведзени ше бизовно нє швечи пристойним людзом, алє спомнутим висловом з ґраматичного боку нєт цо догнац. Гоч то нє крашнє, шмеяц ше мож з дакого або дачого. Алє, под уплївом сербского язика, нашим младшим новинаром, та и редактором, гнєтка ше зна вишмикнуц таке: Нє дошлєбодзуєме же би ше нам шмеяли горши од нас; Повем, гоч ми ше буду шицки шмеяц; Шмеяли ше им пре стародавне облєчиво; Нє идз таки стрехави, буду ци ше шицки шмеяц; Шмеяли ше вам накадзи сце заварли дзвери. Цо ту нє добре? Нє добре тото же би ше з нас могли шмеяц нашо стари кед би чули як гуториме же ше дахто дакому шмеє. Правда, дакому ше мож мило ошмихнуц, ошмихнуц ше и зашмеяц ше мож и на дакого або на дацо, алє шмеяц ше мож лєм з дакого або дачого, а нїяким концом нє – дакому. Значи, наведзени виреченя з дїєсловом шмеяц ше би мали глашиц: Нє дошлєбодзуєме же би ше з нас шмеяли горши од нас; Повем, гоч ше буду шицки зо мнє шмеяц; Шмеяли ше з нїх пре стародавне облєчиво; Нє идз таки стрехави, буду ше шицки зоз це шмеяц; Шмеяли ше з вас накадзи сце заварли дзвери. Алє, як зме уж звикли, кажде правило ма и свойо винїмки, та так и тото. У виразу: Шмею ше му до оч дїєслово шмеяц ше похасноване праве так як зме потолковали же го нє треба хасновац: з дативом, а нє з ґенитивом. Чи тот окаменєни вираз (смејати се коме у лице, у очи, у брк итд.) превжати зоз сербского чи нє, нє будземе тераз судзиц. Тот вираз жиє у народзе, алє нє значи же го як модел маме хасновац и там дзе знаме же ше шмеяц, кед ше уж муши, мож лєм з дакого або з дачого, а нє – дакому.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ СПОРИ И СПОМАЛШЕНИ И у нашим и у сербким язику єст прикметнїк спор(и). Направени є у сербским язику з меновнїка спор хтори значи спричканє, правоценє, преце, а у правней терминолоґиї то розправа, парнїца итд. У нашим язику слово спор хаснуєме лєм у правних текстох, дзе водзиме спор кед єст даяка спорна ситуация. З прикметнїком спори у сербским язику означуєме того цо помали роби, цо ше помали руша; нєшвидки, спомалшени: Ми смо спори у извршавању задатака / Ми помали (спомалшено) окончуєме задатки. Медзитим, прикметнїк спори у нашим язику означує праве процивне од сербского прикметнїка спор (тє. швидки): Робота єй идзе од рук, така є спора! (= така є швидка); Бул барз спори чловек, робел так швидко же шицко лєтало коло нього (= барз бул швидки у роботи); Нова бициґла ми вельо спорша од старей (= вельо швидша); Тот авто стартнєйши, спорши (= швидши); Машинка була барз добра, спора, раз-два зомлєла орехи (= швидка). Слово спори може у нашим язику значиц и вельки, кус векши: Вон люби таки спори палачинки (= вельки, дакус векши); Напражела таки спори бухти як два песци (= вельки). Можебуц нам будзе яснейше значенє нашого слова спори кед з того прикметнїка направиме дїєслово спориц и спориц ше: Нє кладз ми вецей на коч, бо ми терху спориш; Спориш ми фурик, знєй тоти два древа; Одбер муки з килашох, спориш точну меру; Нє спор бешеди! Нє спор себе роботи! Нє розтресай муку, нє спор ми роботи! У тих прикладох слово спориц значи звекшовац. З дїєсловом спориц ше означиме же робота идзе швидко, же швидко напредує: Робота ше им спори; Так ше им спорело же за два днї шицко окопали; Вишиванє ше єй барз спорело. Дараз слово спориц ше значело и – звекшовац ше по количестве; тиц: Предла, а предза ше єй спорела (звекшовала); Праше ше спори (добре тиє). Присловнїк споро ма у сербским и у руским язику тиж процивне значенє: по сербски споро значи тото цо у нас помали, спомалшено, а нашо споро по сербски значи – швидко, пошвидшано. Ниа як можеме нєдобре претолковац приклад кед нє роздумуєме же сербске спор значи по нашим помали, а руске спори – по сербски швидки: Мешац ше спорше хладзи од Жеми. Вшелїяк знаме же ше Мешац хладзи швидше як Жем, алє нє лєм з ґеоґрафиї, алє и прето же спори у нас – швидки.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ТОПИЦ И РОЗПУЩОВАЦ ШЕ Кед ше топи до пеца, огень ше перше муши розкласц. Гвариме же розкладаме огень або огня, кладземе огня або на огень и так – топиме. Топиц можеме з угльом, з древом, чутками, з вигризками, паздзерчом и шицким цо може згориц, та гвариме же зме купели древо, чутки и друге за або на топенє. Роботнїк цо топи у будинкох дзе нєт централне зогриванє то топяч. Простория дзе ше топи то топярня, а часц пеца дзе ше топи то огнїско. Пред пальом ше дараз пекло лепинї, ланґоши, белюши, цукровнїки або капущанїки, а за брилу мож було вариц млєко, пасулю, печиц кромплї на лупу або у тепшички з месом и колбасу. Того року нє будземе топиц з угльом, алє з древом; До тей хижи нє топя, та там барз жимно; У квецарньох нє мож топиц бо квеце у цеплим швидко спреє; Топиц би, а чутки вше менєй у плєвнїку; Сцел топиц, алє нє мал цо на подпальку. Ґу слову топиц можеме надодавац рижни префикси и суфикси, та так маме: натопиц, затопиц, потопиц, стопиц, утопиц; топяч, топярня итд. Медзитим, слово топиц вельораз хаснуєме у бешеди як повратне – топиц ше, алє зоз иншаким значеньом: Поцерпаю од вилївох док ше шнїг з горох почнє топиц; Зоз стрехох капка бо ше цомплї нагло топя; Вонка велька плюта бо ше шнїг топи; Пада шнїг, алє нє жимно та ше такой топи; Ляд ше уж починал топиц кед пошли на корчолянє; Марґарин ше барз швидко топи на цеплим; Лїж тот сладоляд, видзиш же ци ше топи. Повратне дїєслово топиц ше у наведзених прикладох нєправилно похасноване: знова нас поспреведал сербски язик, дзе по форми подобне дїєслово топити се у нашим язику значи – пущац ше, розпущовац ше: Поцерпаю од вилївох док ше шнїг з горох почнє пущац; Зоз стрехох капка бо ше цомплї нагло пущаю; Вонка велька плюта бо ше шнїг пуща; Пада шнїг, алє нє жимно та ше такой пуща; Ляд ше уж починал пущац кед пошли на корчолянє; Марґарин ше барз швидко пуща на цеплим; Лїж тот сладоляд, видзиш же ци ше пуща. Правда, сербске слово топити може значиц и мочиц, мачац, намакац; залївац, алє ми шмати заш лєм нє будземе топиц алє мочиц, а рика нє потопи поля алє их залєє. Окрем спомнутого значеня, повратне сербске дїєслово топити се у нашим язику значи ище нєставац; розплїньовац ше; трушиц ше, та нєраз чуєме у бешеди: Кифлочки таки добри же ше аж топя у устох; Пусли були хрупкаци, аж ше топели у устох; Док патрел на ню, топел ше од милосци; Топел ше од нїжносци док слухал як шпиваю. Значи, шнїг и ляд ше нє топя алє пущаю або розпущую, колачи ше труша, а од нїжносци або милосци ше розплїнюєме. У старих текстох ше, медзитим, слово топиц ше хасновало зоз значеньом давиц ше у води, а гуторело ше и же ше ладя затопела. Же би нє було помиильки у значеню,
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ нєшка бизме заш лєм поведли же ше дахто, нажаль, у води задавел, а ладя ше зачирела и шедла на дно рики або моря.
УХОДЗИЦ ДАКОГО У наших медийох призначени и таки приклади: Уходзел найлєпшого пайташа кед тот ишол на варош; Мал задаток уходзиц процивнїцку екипу; Давал циґаретли нєприятельом и так их уходзел; Плацела єдного челєднїка же би уходзел єй мужа; Кажди вечар уходзел фаркаша же би видзел дзе ше скрива; Покрадзме уходзел чувара бо сцел видзиц кадзи го дражки водза; У тим колективе кажде каждого уходзи; Нє старай ше, нє уходзел вон ю задармо; було му плацене. Ми добре знаме же уходзиц мож до авта, до автобуса, до хижи або до кухнї. Уходзиц мож през дзвери, а кед нужда – уходзиц мож и през облак. Уходзиц мож и до нового штредку, до нового колективу. Уходзиме тиж и до лєта або до жими, алє и до узретих рокох. Уходзиц ше, заш, мож у даякей роботи, почац добре, поряднє итд. робиц, звладац дацо, та гвариме: Лєдво ше уходзел до тей новей технїки; Уходзели зме ше як тандем. Медзитим, наведзени приклади дїєслова уходзиц з початку тексту нє маю анї єдно зоз спомнутих значеньох. У нїх слово уходзиц значи: провадзиц дакого; мерковац, шлїдзиц, лєшовац за даким; подпатрац дакого або за даким; стрезц за даким; стирмиц (тресц ше) над даким або дачим; шпиюнирац (шпионовац) дакого. Знова зме ше дали поспреведац сербскому слову уходити. Преложели зме го так же зме, просто, на основу слова ход (з префиксом у–) додали нашо инфинитивне законченє –иц (уходити – уходзиц), гоч слово уходзиц у нашим язику одвитує сербскому слову улазити, а нє уходити. Значи, на слова хтори по форми исти або подобни у нашим и сербским язику мушиме барз мерковац. Вони можу дараз мац исте або подобне значенє, алє дараз знаю значиц цошка зошицким инше. Спрам того, наведзени приклади з наших медийох би мали глашиц: Стрегол за найлєпшим пайташом кед тот ишол на варош; Мал задаток шпиюновац процивнїцку екипу; Давал циґаретли нєприятельом и так их шпиюновал; Плацела єдного челєднїка же би лєшовал за єй мужом; Кажди вечар лєшовал за фаркашом же би видзел дзе ше криє; Покрадзме мерковал за чуваром бо сцел видзиц кадзи го дражки водза; У тим колективе кажде за каждим стреже; Нє старай ше, нє подпатрал вон ю задармо; було му плацене. Нє будземе уходзиц до того прецо нашо авторе так лєгко зачерали нашо слова провадзиц дакого, мерковац, шлїдзиц, лєшовац за даким; подпатрац дакого або за даким; стрезц за даким; стирмиц над даким або над дачим, та и странске слово
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ шпиюновац (шпионовац) за єдно сербске – уходити. Най сами стрежу або лєшую за цо лєпшима лексичнима ришенями з нашей скрабнїци и най стирмя над своїма писанима висловами хтори, кед ше их нєдобре похаснує, занавше останю як спомин ганьби за нєдомеркованє слово.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ВАГА, МАЖА И КИЛАШ(И) Дараз нашо людзе знали цо то вага, цо мажа, а цо килаши. Медзитим, нєшкайши ґенерациї нєраз знаю и повесц и написац: Купели зме му як дарунок вагу за купатило; Барз ше нєсподзивала кед станула на вагу и видзела кельо ма кили; Тота вага нє мера вецей як 110 кили; На ваги з купатила нє мож точно вимерац мех паприґи; Нє була им точна вага, та кламали купцох. Лексикоґрафи нам гваря же вага то часц парастского коча на хторей притвердзени друк и орчики. Алє, вага може значиц и чежину, бо нашо людзе маю звик повесц же статок, поведзме кед нє сце єсц, траци на ваги. На ваги мож и достац, наприклад кед статок натиє. У пренєшеним смислу, слово вага може значиц и важносц або значносц, та ше скорей гуторело же дахто нє придава вагу тей ствари. Вираз жива вага (чежина живого статку), а тиж и чиста вага (чежина закланей и очисценей животинї) ше и нєшка хаснує. Дацо чежке мож подзвигнуц на вагу, цо значи – дзвигнуц на полугу. Мажа то справа за меранє вельких терхох. Волало ше ю цвиклова мажа, та гоч ше на нєй мерало и други продукти, нє лєм цвиклу. На цвикловей мажи ше мерало цвиклу у кочох так же ше перше вимерало коч з цвиклу, вец ше цвиклу зруцало и вимерало празни коч. Розлика медзи кочом з цвиклу и празним кочом означовала чежину (количество) цвикли. Так ше мерало и статок, углє и други ствари зоз хторима ше тарґовало на велько. При трешки тиж була мажа хтора звичайно мерала мехи жита до 500 кили. Килаши, або, як Коцурци гваря – килаш, то прецизнєйша справа за меранє, та окрем обичних килашох цо звичайно мераю до дзешец кили (волали ше килаши за пияц або пиячни килаши), єст и барз прецизни. То апатикарски або лабораторийни килаши. Килаши на хторих мераме цукер, муку, орехи и друге цо треба до колачох по точним рецепту воламе кухньово килаши. По сербски ше шицки тоти килаши волаю кантар, алє то, заш, нє ма нїякей вязи з нашим старим словом кантар хторе по Руско-сербским словнїку значи оглавок, алє и вельконоцну писанку. Алє, ми тото слово паметаме по виразох назберац кантара, цо значи – опиц ше и достац кантара – заоблївац дацо (звичайно писанку або погарик винка чи палєночки), та вец и – виваляц ше од телїх “кантарох“ у блаце. Значи, слово вага место сербского ваґа нє мож без роздумованя преберац. У купальнї будземе мац мажу (або мажочку), вельку мажу або, як ше дараз гуторело – цвиклову мажу будземе мац у валалским обисцу за меранє велькей терхи. Вельку мажу буду мац и тарґовински подприємства, а на килашох будземе мерац менши чежини. Вагу маме на кочу, алє вага, як зме видзели, може значиц и чежину и значносц. Кантар то окремна писанка або “погарик“, алє кед ше нє меркує, кантара мож и достац и назберац.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ВЕРИШ, НЄ ВЕРИШ... Слово вериц ма вецей розлични значеня у нашим язику, та можеме вериц до чудох, можеме дакому вериц на слово, а дакому, боме, нє мушиме шицко вериц. У нашим народзе ше гвари кед дахто жиє нєвинчано – же жиє на веру. Значи, вони веря єдно другому, а урядови документ им нє важни. Пайташки дараз мали свойо верни, а пайташе своїх верних и їм зверйовали шицко цо им було на души. Знаме и тото же – сити гладному нє вери и кед нє вериш а ти пать, и волїш вериц як пойсц патриц. Слово вериц ше барз часто хаснує и з неґацию: Нє верел ше напатриц на тоти красни лєси; Так крашнє шпива, нє верим ше го наслухац; Нє верел ше нахвалїц як му добре у Америки; Люби шедзиц у заградки, нє вери ше набуц вонка; Таку мали красну дзивку, нє верели ше напатриц на ню. У тих прикладох слово вериц значи цошка инше: мочи – можем, та би нєшкайши млади скорей поведли: Нє могол ше напатриц на тоти красни лєси; Так крашнє шпива, нє можем ше го наслухац; Нє могол ше нахвалїц як му добре у Америки; Люби шедзиц у заградки, нє може ше набуц вонка; Таку мали красну дзивку, нє могли ше напатриц на ню. Дзекеди тото нє мочи помоцнєте зоз словом лєм: Нє могол ше лєм напатриц на тоти красни лєси; Так крашнє шпива, нє можем ше го лєм наслухац; Нє могол ше лєм нахвалїц як му добре у Америки; Люби шедзиц у заградки, нє може ше лєм набуц вонка; Таку мали красну дзивку, нє могли ше лєм напатриц на ню. Була би велька чкода занягац вислови такого типу (дїєслово вериц з неґацию хторе значи мочи), бо праве таки вислови одражую дух руского язика, його творчу моц и способ виражованя наших предкох хторим зме длужни чувац тото цо нам зохабели до талу. Медзитим, єст єдна ситуация дзе нашо млади гриша кед слово вериц хасную место сербского слова верити (се): Длуго ше сходзели, а вец ю вон нє сцел вериц; Верели ше ище пред роком; Нагварели го вериц тоту дзивку бо є школована; Були верени, а вец вона розтаргла веридбу. Як видзиме, нашо слово вериц и сербске слово верити знача цошка зошицким инше, та нас таке присподобйованє по форми барз поспреведало. Ми вельо раз можеме зоз сербских або интернационалних словох “справиц“ нашо кед им додаме руски законченя (писати – писац, читати – читац, информисати – информовац, економисати – економовац итд.), алє на значенє мушиме мерковац. Сербске слово, гоч по форми исте як и нашо руске, нє муши исте значиц. Наприклад, сербски прикметнїк спор по нашим значи праве процивне – швидки; сербске облак у нас хмара, а нашо облак по сербски – прозор; нашо чарапи по сербски зепе, а сербске чарапе у нас ботоши. Значи, дзивку ше у нас спита або заручи. Млади ше заруча, та ше гвари же були заруки:
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Длуго ше сходзели, а вец ше вон нє сцел з ню заручиц; Заручели ше ище пред роком; Нагварели го заручиц тоту дзивку бо є школована; Були заручени, а вец вона розтаргла заруки (ище старши би поведли: зруцала ше).
ВЕШТАК Док було вецей статку по обисцох, нашо людзе гноєли жем лєм з хлївским гнойом. Потим ше число статку з часом зменшало, та добри ґаздове, кед сцели мац векши урожаї, почали руцац под шаца таргоню. Так волали штучни або фабрични гной у ґранулох, хтори наисце випатрал як цесто натарте на тарлє. Нєшка озда нєт параста цо нє зна хтори штучни гной ше як вола, яки числа ма и кеди ше хтори з нїх под хтору рошлїну руца (мишани, три петнацки, уреа итд.). Кажди з тих гнойох волаю єдноставно – вештак: Того року нє дам тельо вештаку бо є барз драги; Пошол по вештак, та го ище нєт; Держава би мала дац субвенциї и за вештак. Слово вештак нє записане з тим значеньом (штучни гной) анї у єдним сербским словнїку. Алє, язик як и вода – вше найдзе найкратшу драгу. Намага ше буц економични, та сербски парасти скрацели синтаґму вештачко ђубриво на вештак, а нашо людзе тото слово од нїх пожичели. Купую и руцаю до жеми вештак и – нїяк иншак! Медзитим, по сербски слово вештак значи: добри познаватель дачого, алє и фаховец хтори на поволанку суду або власци дава думанє у даяким спору. То такволани судски вештак хторого ми воламе судски експерт. Кед же зме людзох вецей нє годни одбиц од того же би нє руцали до жеми вештак алє штучни гной, могли бизме голєм судского експерта нє виєдначовац зоз вештаком, тє. штучним чи фабричним гнойом: Поволали вештака же би утвердзел причину нєщесца; Вештак дал суду думанє у хторим факти були на боку обвинєтого; Судски вештак поклада окремни испит и потим пришага. У шицких тих прикладох место слова (судски) вештак би требало писац (судски) експерт. Судски експерт окончує експертизу, тє. випитує и вец утвердзує причини, поведзме, транспортного нєщесца, покалїченя та и шмерци, трованя або душевней хороти. Вон у судским поступку виноши свойо замеркованє або думанє о одредзених фактох на основи фахового знаня яке ма, та розликуєме еспертски наход: обачованє важних фактох и звит о тих замеркованьох, и експертске думанє – фахово або науково обгрунтоване думанє на основи утвердзених фактох. Значи, слово вештак здобуло у нашим язику два значеня, з котрих анї єдно нє добре. Вештак у мехох би мал буц штучни або фабрични гной, а судски вештак – судски експерт.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ВИДАЦ И ЗРАДЗИЦ Слово видац хаснуєме зоз вецей розличнима значенями, та так кнїжку мож видац (обявиц), а библиотекарка ю може видац (пожичиц читац) и на реверс; видац нам можу у дутяну дробни динари як кусур; жем мож видац под аренду, а мож видац и квартель жедляром. Старшина у войску видава розказ, алє розказ може видац и влада, шеф або директор, а дакого, заш, може видац (зохабиц, напущиц) моц. Нова файта жита може видац векши урожай, гноєне древо вида вецей пупча, а жеми треба врациц шицко цо вона вида. Знаме за ище єдно значенє слова видац хторе ше нєшка ридше хаснує. Поправдзе, то єдна форма дїєслова видзиц: Дзе ти то видал таке робиц!?; Як сце лєм видали пойсц, а нє замкнуц!?; Дзе вон видал лєм так сцекнуц зоз школи!?; Дзе ти видал дац мачки колбаси!?; Дзе ши видал пойсц без шапки вонка!?. У тих прикладох слово видац значи: то ше так нє роби, так нє шлєбодно поступац, дзе сце видзели же ше так роби и подобне. Слово видац може буц и повратне – видац ше, та ше дакому на руки або на целу може видац (вируциц ше) вред, дакому ше може видац (вибиц) жима на ґамби, а дахто ше може даяк нєздобачки видац, поведзме, же бул вчера покрадзме у даякей чкоди. Медзитим, слово видац часто стретаме у нашим язику и з иншаким значеньом: Прешол до другей странки и так видал свой народ; Нє сцел видац отечество та пошол на фронт; Видал найлєпшого пайташа; Тайну нє сцел видац, гоч тото драго заплацел; Видал принципи за хтори ше так упарто закладал. У тих прикладох би требало похасновац слова зрадзиц, знєвериц або удац дакого; потупиц дацо, виволац на дакого, а нашо стари хасновали и слово запредац з тим значеньом. Значи, наведзени приклади би могли глашиц: Прешол до другей странки и так зрадзел свой народ; Нє сцел зрадзиц отечество та пошол на фронт; Знєверел (удал) найлєпшого пайташа; Тайну нє сцел виволац, гоч тото драго заплацел; Потупел принципи за хтори ше так упарто закладал. Нє мушиме вельо толковац: сербске слово издати у тих прикладох буквално преложене на наш язик – видац, гоч у нашим язику, як зме видзели, за дзепоєдни значеня нє хаснуєме слово видац, алє зрадзиц, знєвериц, удац дакого, потупиц дацо, виволац на дакого або, як би нашо предки поведли – запредац. Значи, знова нас зрадзело (а нє видало) сербске слово!
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ВИСЦ З ДРУКУ Знаме же нє добре бежац (як гаче) опрез друка. Нашо стари знали повесц же ше друк обрацел, цо значело же ше дацо обрацело на горше або на лєпше. З друком мож обрациц и на други бок, а то значи – врациц ше по истей драги, або, фиґуративно, пременїц справованє чи одношенє ґу дакому. Медзитим, у наших медийох часто чуєме або читаме же: Вишли з друку три кнїжки у едициї “Жридла“; Планує ше же словнїк видзе з друку концом рока; Збирка задаткох того року нє годна висц з друку; Пре материялну ситуацию, влонї з друку вишла лєм єдна кнїжка; Часопис вишол з друку з вельким запожнєньом. Ґерманизем висц з друку прияли зме до нашого язика прейґ сербского: изаћи из штампе. Слово штампа прекладаме на наш язик зоз интернационалним словом преса, гоч тото слово може у нас означовац и справу за джаменє або, як ше дараз гуторело – шайт. Так маме конференцию за пресу або прес-конференцию (гоч би, поправдзе, було лєпше. конференция за новинарох), алє маме и друкарню, и друкарох (типоґрафох), и друковани букви, алє и друкарски гришки. Иншак, слово друковац значи прицискац (по нємецки drücken), та нам познате слово дрикер (специялна патента на якни и капуце). Друковало ше дараз и на платну (вибивало, або у бешеди труковало), а вец ше по тим друкованим вишивало або дзирковало. Апарат цо нам повязани з компютером на хторим нам виходзи на паперу тото цо зме написали воламе друковач або принтер. Новини и кнїжки ше друкує, алє кед су видруковани, чи муша – висц з друку? Дабоме же нє муша. Вони можу просто – висц, їх друкованє може буц закончене, можу буц видати, видруковани итд. У наведзених прикладох би ше нїч нє страцело на значеню кед би ше поведло: Видати три кнїжки у едициї “Жридла“; Планує ше же словнїк будзе видруковани концом рока; Збирка задаткох того року нє годна висц; Пре материялну ситуацию, влонї вишла лєм єдна кнїжка; Часопис вишол з вельким запожнєньом, або: Вишли три кнїжки у едициї “Жридла“; Планує ше же словнїк видзе концом рока итд. Дїєслово висц ма вельо значеня; пригадаме себе лєм даєдни: мож висц з хижи, алє и слунко рано вишло. Можеме висц (видрапац ше) на брег, дацо може висц з моди, а добрим ґаздиньом знаю висц (вилягнуц ше) и по дванацецеро качата. Висц (пойсц, виселїц ше) тиж мож од дакаль, висц мож и зоз заєднїцкого обисца, од родичох, висц мож и з даякей превозки (з ладї або з авта), алє и висц (вибиц) и на даяку драгу або гущаву. Кед ше зяви дацо нове за хаснованє, гвари ше же вишло (вишла нова ґенерация компютерох), а висц ше гвари и теди кед ше дацо потроши (вишол з тих лїкох). Менованим и поставеним особом раз видзе мандат, а кед замаржнєме, видзе (вибиє) нам жима на ґамби. Дацо може висц (закончиц ше) на добре, алє дацо, боме, зна висц на нєдобре. Гнєтка чуєме же дацо вишло на шветло дня, цо тиж директни преклад, калк зоз сербского, а значи праве тото – висц, буц видати, видруковани. Шицки жадаме цо вецей хасновити кнїжки, алє вони нє муша висц з друку; лєм най виду, най буду видати або видруковани.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЗАЧЕПИЦ И ЗАТКАЦ Кед ше нашо предки з Горнєй жеми приселєли на Долню жем, напевно нїхто з нїх нє знал бешедовац по сербски, та би им велї слова яки ше нєшка под уплївом сербского язика хаснує у нашей бешеди були цалком нєпознати. Млади одкеди швет шветом ступали до стану малженского. Родичи правели свадзбу и млодей ше по традициї по пол ноци знїмало венєц з глави и вивязовало фитюлу. Фитюли дараз нє були таки розкошни як нєшка; баржей здабали на чепец. После ше шило окремни чепец хтори ше кладло на контю же би ше фитюла цо твардейше тримала на глави. Положиц чепец (фитюлу) млодей на главу вола ше – зачепиц млоду, а млода у фитюли зачепена. У сербским язику, як знаме, єст слово зачепити. Правда же здабе на нашо зачепиц, алє значи цошка зошицким инше: заткац або заврец. Тото слово може буц и повратне – зачепити се и значи заткац ше, заврец ше або забиц ше. Алє, под уплївом сербского язика, медзи нашима младима (и дакус старшима цо нє меркую на свой вислов) часто чуєме таке: Зачепела ше ми судопера; Циви у муре були зачепени; Кадза у купатилу зачепена, та вода нє одходзи; Зачепели ше му кревово судзини; И нос и ухо му зачепени. Главна аорта му ше зачепела. Цо би нашо стари поведли на тото? Чудом би ше чудовали, бо знали же лєм млоду мож зачепиц кед ше єй знєє венєц и вивяже фитюлу на свадзби по пол ноци. Место слова зачепиц у тих прикладох вони би похасновали таке: Забил ше ми помивальнїк; Циви у муре були заткати; Кадза у купатилу забита, та вода нє одходзи; Заткали ше му кревово судзини; И нос и ухо му заткати; Главна аорта му ше заткала. Кед дахто сце дакого учиткац, повеме же му заткал або завар уста. За процивну роботу од сербского зачепити, за хтору ше гвари отчепити, повеме: одоткац, отвориц; виняц затичку або дуґов. Так вец фляшу отвориме так же винєме дуґов з фуровиком, кадзу у купальнї одоткаме кед затичка положена на одвод води, а кед одвод забити, вец го пребиєме зоз сайлу або з дротом. Кед нам нос и ухо заткати, капнєме капки та ше и нос и ухо одоткаю. Кед забита цива на хижи, ми ю очисциме або вичисциме, а циву од шпоргета вимецеме. Кед нам заткати кревово судзини, васкуларни гирурґи применя потребну терапию з лїками або з операцию одстраня заткату часц кревовей судзини. Одоткац, правда, можеме и брилу на пецу, алє и шпалетни, шалукатри або ролетни на облаку, алє тото ше уж нє одноши анї на руске анї на сербске – зачепенє.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ХИЖУ ШЕ БИЛЇ, А ШНЇГ ШЕ БИЛЄЄ Напевно нам шицким добре позната прекрасна шпиванка хтору на стихи керестурскей апатикарки Єлени Солонаровей музику написал Ириней Тимко: Желєнєє жито полне є пипиня, дзивче полюбело єдного леґиня. Гоч себе ю часто пошпивкуєме, бизовно нє роздумуєме чом поетеса похасновала праве вираз желєнєє жито и цо вон, у ствари, значи. Же бизме лєпше потолковали о чим ше ту роби, поволаме ше на сербски язик. У сербским язкику єст два по форми подобни слова: зеленети и зеленити (хтори можу буц и повратни – зеленети се и зеленити се), а у нашим язику лєм єдно – желєнїц (хторе може буц и повратне: желєнїц ше). Алє, у чим розлика? Розлика у тим же сербске слово зеленети (по руски: желєнїц) значи поставац желєни и у презенту по руски ма форму желєнєєм: Трава уж помали желєнєє; Желєнєю луки, желєнєє гай; Желєнєє од зависци; або з повратним дїєсловом: Винїци ше желєнєю; Черяки ше ище нє желєнєли; Желєнєл ше цали двор. Друге сербске слово, зеленити, значи: фарбиц на желєно и у презенту по руски ма форму желєнїм: Нє сце вибильовац платно, та го желєнї зоз жельом; Фарбар желєнї баволну з младу орехову лупу; Мацерина душичка желєнї тею; Лїковите желє желєнї олєй зоз хторим ше масци покалїчене место. Значи, нашо слово желєнїц ма два значеня: 1. фарбиц дацо на желєно и 2. поставац желєни, з тим же перше значенє ма у презенту форму желєнїм (желєнїм платно), а друге – желєнєєм (желєнєєм од єду). Понеже поетеса барз ясно розликовала тоти два значеня, у пришпиве писнї желєнєє жито мала на розуме же житко постава желєне, а нє же житко фарби дацо на желєно. Правда, у поезиї дошлєбодзене шицко, та пре красну слику желєного жита у хторим розквитнуте червене пипинє (алє и пре ритем и риму), мушиме кус заджмуриц на малу нєлоґичносц же жито лєм постава желєне, а пипинє уж розквитнуте. Прозаїсти би поведли же жито желєнєло и у нїм було полно пипиня, алє дзе би вец була поетичносц и мелодичносц? Нам лєм треба на тот завод знац же слово желєнїц (ше) значи и поставац желєни и фарбиц дацо на желєно. Таку законїтосц маме скоро при шицких фарбох: билїц – 1. поставац били (билїц – билєєм и 2. робиц дацо билим, фарбиц на било (билїц – билїм хижу и под.); белавиц – 1. поставац белави и 2. робиц дацо белавим, фарбиц на белаво; червенїц – 1. поставац червени и 2. робиц дацо червеним, фарбиц на червено; лиловиц – 1. поставац лилови и 2. робиц дацо лиловим, фарбиц на лилово итд. Можебуц нам будзе ище яснєйша тота розлика кед ґу тому другому значеню при дїєсловох хтори постали од прикметнїкох цо означую фарби додаме префикс по-, о-, за-, пре- и подобни, з чим вони постаню закончени: желєнїц (желєнїм, нє: желєнєєм) –
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ожелєнїц, пожелєнїц, зажелєнїц; червенїц (червенїм, нє: червенєєм) – очервенїц, почервенїц, зачервенїц итд. Алє, требало би вше мац на розуме же ше хижу билї, а шнїг ше билєє.
ВАРИЦ И ЗАВАРЙОВАЦ Слово вариц шицким барз добре позанте. Дахто вари (готови, приготовює єдло), а дахто шеда за стол на готове, уварене або наварене. Знаме повесц: Три днї варела же би могла вигосциц телїх госцох; Нєшка зме нїч нє варели; Вчера мац варела капусней юшки и з кромлями галушки; Два днї зме нє єдли нїч варене; Було юшки и вареного (меса). Ґаздинї скорей нє гуторели компот, як нєшка, алє: варени яблука, варени вишнї, варени бишалми, а буц варени и печени у дакого ше пове кед дахто барз часто у дачиїм обисцу. Вариц мож полудзенок, а мож вариц и млєко, пасулї, мауни, каши, замешки, мачанки, кромплї. Єста таки добри кухарки цо варя и по свадзбох, алє и таки ґаздинї цо вариц нє любя. Слово вариц може буц и повратне – вариц ше: Варели зме ше на плус штерацец; Купчи галушки ше длужей варя як домашнї; Юшку ше вари на цихим огню. Ту шицко у шоре: юшку мож вариц, алє ше вона може и сама вариц на цихим огню. Зоз дїєслова вариц можеме направиц и зкончени дїєслова: превариц (воду або млєко), завариц (цесто до юшки), увариц (мачанку), навариц (вельо, наприклад, капусти), а млєко ше зна и – звариц (як курастра; згрудкац ше, скулькац ше). Медзитим, у сербским язику єст єдно слово хторе барз подобне нашому слову вариц. То слово варити хторе ма два розлични значеня: претровйовац, тровиц (наприклад поживу) и – швайзовац. Праве тота подобносц по форми нашого слова вариц и сербского варити приводзи до хаснованя нашого слова вариц и там дзе ше по сербски гутори варити зоз значеньом – претровйовац, тровиц єдло або поживу: Уж три днї ме болї жалудок, маце дацо за варенє? (претровйованє); Жалудок му нє варел добре (претровйовал); Нє вари ми жалудок чежки и масни єдла (претровює). Млади у жарґонє тиж знаю повесц: Нє вари го (нє церпи го); Нє може ю звариц (поднєсц). Єст ище єдна ситуация у хторей ше нашо слово вариц нєправилно хаснує: Маме маски за варенє; Маце електроди за варенє? Сушед ми варел цворень, алє подло; Волай майстра най вари тоту капуру; Нє вар без маски! Нє зна крашнє вариц желєзо. Вшелїяк же у тих прикладох требало похасновац слово заварйовац, або странске слово – швайзовац.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Значи, єдло вариме на шпоргеце, у релни або за брилу. Кед ше наєме, єдло ше у нашим жалудку претровює або трови (нє вари!), а желєзо, пластику и други метали ше заварює або швайзує (нє вари!) з електричним або галоґеним апаратом за заварйованє (нє за варенє!), або як майстрове гваря: зоз швайз-апаратом!
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ВЕСЦ И ВЕЗЦ Слова весц и везц по форми барз подобни: у вигваряню их скоро анї нє розликуєме, бо ше з у слове везц виєдначує по дзвонкосци та и ту чуєме с (весц). Медзитим, тоти два слова ше иншак меняю (весц у презенту глаши ведзем, а везц – вежем) и по значеню су зошицким розлични. Ведзем дзецко до амбуланти;; Ведзем пшичка по инекцию; Нє ведзце го, пребог вас модлїм!; Тот дильов ведзе просто на салаш; Длугоки конк ведол до єдней розкошней сали. Слово весц може буц и повратне – весц ше: Як ше вам там ведзе? (як жиєце); Як ше то звичайно медзи людзми ведзе; (збува, случує); Ведзе ше ми, а нє може ми присц на розум (на верх язика ми); Нєдобре ше му ведзе (подло му идзе); Добре ше му ведзе (ма щесца, добре му идзе); Ведзе ше му як нє пред добрим (нагадує зло). Значи, слово весц (у єдним напряме) значи – водзиц, и то пешо! Слово везц, заш, подрозумює даяку превозку (коч, бициґлу, авто, автобус, авион): Дзе вежеш тото шено? Везли их на фронт у ваґонох за статок; Веж тот гной з обисца! Веже швекру на пияц; Нє везол нїкого, бул сам у авту. Знаме и гевту давну жартовлїву приповедку: Дзе идзеш, Лукачу? Вежем ґунара на кочу. Слово везц тиж може буц повратне – везц ше: Веже ше на тей бициґли як даяки пан; Веже ше на авту як министер; Нїґда ше нє везли на истим кочу (нє любели ше); Було то гевтей яри, кед ше гной везло; Везли ше по польох у чейзи. З прикладох зме видзели же слова весц (ведзе) и везц (веже) анї кус нє исте знача. Кед спикере або новинаре у електронских медийох нє похасную правилно даєдно з тих словох, можеме подумац же зме нє зачули добре. Алє, кед писани медиї нє розликую тоти два слова, можу привесц читачох до помильки – чи дахто дакого ведзе, чи дакого або дацо веже: Мал пойсц до Кули привесц нину; Ведзем мацер до Коцура на Кирбай. Нина бизовно нє придзе з Кули пешо; треба ю пойсц привезц, а тиж и мацер треба одвезц до Коцура, та требало повесц: вежем мацер. Ґу слову весц мож додац рижни префикси, та будземе мац: увесц (дакого до просториї або до роботи), привесц (дакого дому), одвесц (дзецко до школи), завесц (запровадзиц дакого до пол драги; запровадзиц мири) итд. Тото исте можеме зробиц и з дїєсловом везц, та будземе мац: увезц (робу з иножемства), привезц (дакого або дацо на превозки), одвезц (дакого або дацо на превозки), завезц (одвезц дакого або дацо єдну часц драги; загарнуц долїну и под.).
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Алє, и ту мушиме мерковац чи дакого або дацо треба увесц чи увезц, чи дакого або дацо треба одвесц чи одвезц, чи привесц, чи привезц!
ОМЕТАЦ ПАВУЧИНУ И ЗАВАДЗАЦ БАБИ Звикли зме голєм раз у тижню ометац павучину по обисцу, бо швидки павуки окомгнуц виплєту красну мрежу по кутох, хторей заш лєм там нє место. Пред тим як ше почнє билїц, повалу и мури перше ометаме. Ометац можеме з обичну циркову метлу, алє за ометанє єст и специялна щетка або метолка. Кед пораїме пойд, перше ометаме роги, лати, розпинку и черепи, а вец заметаме же би павучина нє падала по заметаним. Ометац мож павучину и за буджаком, за радиятором, за образом, за орманом, а поометац мож шпайз, шопу, ґаражу або хлїв. Омесц мож цале обисце, алє омесц мож и споли (бодай було). Присловка гвари же чистота то пол здравя, та вец и ометанє павучини спада ґу тей чистоти, и ту шицко у шоре. Нє у шоре теди кед ше нашо слово ометац хаснує место сербского слова ометати хторе, правда, на око подобне, алє значи цошка зошицким инше: зоперац, онєможлївйовац (дакого у дачим), або завадзац (дакому): Даєдни школяре ометали наставнїка на годзини; Нє ометай ме, видзиш же ше учим! Сон им ометали допити суньоґи; Його єдинка ометала нєприятеля швидше напредовац; Така хвиля омета фотосинтезу лїсца; Тото ометало Фукоов шейталов ровномирнио ше рушац; Диждж омета пчоли висц и опращковац квитки; Кочи вєшенї ометали транспорт моторних превозкох на драги. Як зме гварели, место слова ометац у тих прикладох требало писац: Даєдни школяре завадзали наставнїкови на годзини; Нє завадзай ми, видзиш же ше учим! Сон им онєможлївйовали допити суньоґи; Його єдинка зоперала нєприятеля швидше напредовац; Така хвиля завадза фотосинтези лїсца (або спомалшує, очежує фотосинтезу); Тото онєможлївйовало Фукоов шейталов ровномирнио ше рушац; Диждж зопера пчоли висц на древка и опращковац квитки; Кочи вєшенї онєможлївйовали транспорт моторних превозкох на драги. Вшелїяк треба надпомнуц же завадзац нє мож дакого (як по сербски: ометати некога), алє лєм завадзац дакому: Нє завадзай му, видзиш же є у велькей роботи; Нє будзем вам завадзац, лєм ви робце свойо; Виступел ше, нє сцел им завадзац; Завадзал шицким у класи; Моцне слунко завадза младим лїстком. Нє згоршого повесц и тото же ше закончене слово омесц тиж заменює зоз сербским словом омести, гоч нє так часто як нєзакончене – ометац:
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Сцел присц, алє го тот запор ометол (зопар, застановел); Нєнаявени контролни го цалком ометол у роздумованю (онєможлївел); Вашилєц и мушкатла ометли мухи уходзиц нука (зопарли, застановели; онєможлївели). Значи, лєм павучину и прах можеме ометац (длужей) и омесц (нашвидко), шицко друге будземе зоперац и онєможлївйовац, а дакому будземе и завадзац, та повеме: ометац пойд, онєможлївйовац фотосинтезу, зоперац нєприятеля и завадзац баби док роби або дриме.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЗАПАЛЄНЄ ПЛЮЦА ЧИ ПЛЮЦОХ Єден з орґанох за диханє воламе плюца и тот меновнїк вше у множини. Єднина того меновнїка то плюцо, алє частейше гуториме плюцово кридло. З прикметнїком плюцови маме ище плюцову хусточку, плюцову чуму и плюцово мехирки. Дахто може буц хори на плюца (мац сухоти, єфтику, туберкулозу), дахто може мац запалєнє плюцох, а єст и специялизовани шпиталї або институти за хороти плюцох (ридше плюцово хороти). Хороти плюцох чежки, алє нато служа дохторе специялисти хторих воламе пулмолоґи, а ми ше затримаме на плюцох лєм з язичного боку. Чом? Прето же себе людзе хтори ше нє занїмаю креативно з язиком, вжали обичай гуториц: Барз є хори, випатра же ма запалєнє плюца; Ма запалєнє плюца та прима инекциї; И вон пил тоти лїки кед мал запалєнє плюца; Бегал нєоблєчени по вонку та достал запалєнє плюца; Запалєнє плюца нє обераца хорота. Гварели зме на самим початку же меновнїк плюца вше у множини (як окуляри, панталони або надраґи, ножнїчки, дзвери, граблї, гамови, штверци итд.), та у ґенитиве муши мац форму плюцох (як и панталонох, окулярох, ножнїчкох, дзверох, грабльох, гамовох, штверцох): З плюцох му виняли фалаток и послали на анализу; Кашлє нє з гарла, алє з плюцох; Дзешка ше му аж з плюцох вирвал глас, та спрам того и запалєнє плюцох, а нє запалєнє плюца! Вислов запалєнє плюца то уплїв сербского язика – упала плућа, алє у сербским язику ґенитив множини єднаки з номинатовом множини. У нашим язику ґенитив множини меновнїка плюца глаши плюцох, а нє плюца! Подобну ситуацию маме и з меновнїком перши або перша, та гвариме: Так твердзел аж ше бил по першох; Притулєла дзецочко на перши; Злєкол ше аж му шерцо сцело вискочиц з першох. Медзитим, слово перши (або перша) ма и єднину. То слово перш, та гвариме: Одрезали єй єдну перш; Кед єдна перш стої нїжей, лїкаре совитую мамоґрафски препатрунок; Карцином залапел єдну перш; Зарйовали єй лєм праву перш; На боляцу перш треба прикладац жимни облоги. Меновнїк перши (перша) нє треба мишац з прикметнїком перши: перша помоц, Перши май, перши ґазда у валалє итд. Значи, можеме достац запалєнє плюцох, можеме ше биц по першох або дакого притулїц на перши чи на перша, алє дакому пре хороту можу одрезац єдну перш.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ УЖИВАЦ Уживац – як то крашнє звучи! Кажде з нас у дачим ужива: дахто у єдлу, дахто у напою або догану, дахто ужива кед ше крашнє поприбера, дахто ужива у красней природи, дахто ужива док чита красну кнїжку, пише або патри добри филм. Слово уживац ма, окрем того, ище даскельо значеня. Єдно з нїх то мац дацо: Вон ужива вельки угляд медзи писателями; Як фаховец, ужива вельке почитованє у колективе; Национални меншини уживаю права по найвисших европских стандардох; Пензионере уживаю повласценя у городским транспорту. Друге значенє слова уживац старшого датума и подрозумює слово хасновац: Вон нє ужива анї месо, анї алкогол; Чловек треба же би уживал здрави єдла; З того жридла уживаме добру воду; Вше вецей уживаме увозни машини. Слово уживац у тих прикладох нєшка заменюєме зоз словами єсц, пиц и хасновац, гоч бизме ше могли дараз упатриц на старши ґенерациї и прилапиц їх способ виражованя. Треце значенє слова уживац подрозумює примац, доставац, брац, мац; трошиц; розполагац з дачим; хасновац: Цо родичи даваю, ти уживай (бер); Богати уживали плод цудзей трапези (хасновали); Вон сам сце уживац свою плацу (трошиц); Овоцаре уживаю з овоци вельки хасен (доставаю, маю); Под тоту власцу нє уживали вельку шлєбоду (мали); Хто нєшка нє роби, ютре нє будзе уживац (мац). Тото треце значенє слова уживац ше тераз ридше хаснує. Заменюєме го, як зме гварели, зоз словами примац, доставац, брац, мац, трошиц, хасновац; розполагац з дачим, гоч бизме и нєшка могли слово уживац хасновац так як го хасновали нашо предки. Медзитим, у правней терминолоґиї слово уживац ше барз часто хаснує, та так посланїк ужива посланїцки имунитет, обвинєти може уживац право на адвоката, уживац мож и право на справедлїве судзенє, здруженя гражданох уживаю защиту тайносци податкох, гласаче уживаю тайносц гласаня итд. Кед сцеме буц у правним поглядзе идентични зоз сербским язиком, зоз хторого з найвекшей часци прекладаме правни тексти, можеме хасновац у таких прикладох слово уживац (и по сербски ше ужива шицки тоти права), алє би було вельо природнєйше повесц же посланїк ма (цо значи – може хасновац и поволац ше на) посланїцки имунитет, же обвинєти ма право на адвоката и справедлїве судзенє, же здруженя гражданох маю защиту тайносци податкох, або – здруженьом гражданох тайносц податкох защицена (заґарантована або ручена, як ше дараз гуторело). З тим би вислови нє страцели на автентичносци, а були би природнєйши, “рускейши“. Правда, хаснуєме у нашим язику слова уживатель пензиї, уживатель права (на дзецински додаток, на треце дзецко итд.) або уживатель осиґураня, алє и ту скорей повеме – хаснователь, бо ше нам видзи же уживац найбаржей значи: розкошовац, звольовац себе. Нашо стари заш лєм знали и за значенє слова уживац у правним смислу. Гуторели: Преписал на сина шицку жем, зохабел себе на уживанє лєм два гольти;
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Хижа на дзивки, алє мац ма у нєй уживанє, цо значи же док мац жива, дзивка хижу нє може предац. Нєшка правнїки тото право волаю право плодоуживаня. Же то нє муши буц так, наздавам ше же нас прешвечели приклади з наведзених висловох яки хасновали нашо предки. Вони за уплїв сербского язика нє знали, а нас уж покус спреведа и власне язичне чувство!
РЕНДАНИ, НАТАРТИ И ГОБЛЬОВАНИ У звитох з пияцу нєраз чуєме од наших репортерох же на тезґох єст ренданей бундави по цени од 100 динари, а даґдзе ше предава и рендана капуста – и швижа и квашена. Кед нам понукаю даяки новотни рецепт, знаю повесц же вєдно з цибулю треба динстовац и рендану мархву, а до цеста на питку добре додац рендану скорку з лимуна. Дараз дзеци нє мали нїяки лабди – анї ґумово, анї пластични, а за скоряни фодбали анї нє чули. Меншим рапухом мацери ушили лабду з рендох и наполнєли ю з пиловину, а векши дранґове себе сами згультали до даякей ботоши стари ренди и копали до нєй. Така лабда ше волала рендана лабда. Було и рендани папучи у хторих ше ходзело по хижи (нє по вонку). Вони тиж були шити з остаткох даякого моцного платна або зоз старих рендох. Спрам того, о ренданих бундавох, ренданей капусти, мархви, лимуновей скорки итд. нє може буц анї слова, бо вони нє з рендох! Нашо людзе знали же ше векши количества капусти (до гордова) гоблює на гоблю, а менши (до дунца або на шалату) мож порезац з ножом або потрец (чи натрец) на тарлє. На тарлє потреме (або натреме) и мархву до запраженей юшки и скорку з лимуна до колачох. Значи, до гордова кладземе крижалки на сарму и гобльованей капусти (по сербски то купус рибанац), до юшки або до сладких кулькох (миньонох) натартей мархви з натарту лимунову або помаранчецову скорку, а рейтеши правиме з натарту бундаву або з натартима яблуками. Очиглядно же би нас нашо предки нє розумели кед бизме им приповедали же на пияцу єст рендани бундави и ренданей капусти. Сербске слово рендан (ренде, рендисаљка, рендисати) и нашо слово рендани нє маю нїч заєднїцке, гоч су по форми подобни. Нашо млади, гоч бизовно нє зазнали рендани лабди, чули за нашо слово рендани и похасновали го место сербского рендан. Злашели ше на вонкашнї випатрунок слова, а сущносц зошицким иншака! Окрем натартей бундави и другей желєняви або овоци (наприклад яблукох), натрец мож и таргонї до юшки (натарте цесто) або ю пражиц за фриштик на масци, алє натрец мож и дакому на руки кед го болї жалудок, кед ше щемери, кед ма ґирчи итд. И, шицко тото натарте, а лєм лабда – рендана! Єст ище єдна хиба яку нашо репортере правя кед ше роби о ценох. На початку тексту зме наведли: На тезґох єст ренданей бундави по цени од 100 динари. Правда, по сербски ше пове так, алє себе вше пригадайме чи би нашо предки поведли так. Найскорей же нє. Поведли би: На тезґох єст и натартей бундави и вона кошта 100 динари; або:
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ На тезґох єст и натартей бундави. Питаю за ню 100 динари; На тезґох єст и натартей бундави. Цена єй 100 динари; На тезґох єст и натартей бундави. Предава ше по 100 динари. На тезґох єст и натартей бундави по 100 динари. Ша, тарґовели и нашо людзе по пияцох, та озда знали и цо ше предава (рендани бундави сиґурно нє!) и цо почим (кельо кошта). Мали звик ше питац: по якей цени же ше предава, алє нє одвитовали: по цени од тельо и тельо динари, алє по тельо и тельо динари.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ КУКА И КУКАЦ Кед чуєме зрана приємни глас ку-ку, ку-ку, гвариме же то куковка кука у гаю або у дворе на високим древе дзе ю пажерна мачка нє може долапиц. Єст и годзини на мур хторим куковка тельо раз кука кельо єст годзини: на пейц годзин – пейц раз, на дванац або на пол ноци – дванац раз. Алє, слово кукац значи ище цошка цо з куковку нє ма нїч заєднїцке: Док плєє, раз кука, раз става; На физичним кукали док наставнїк нє начитал до двацец; Кед ше валцер закончи, танєчнїца кус кука у колєнох; Вон або лєгал под авто або кукал ґу ньому; За колєна лєпше клєчац як кукац. Тоти приклади нам зошицким ясно илуструю значенє нашого слова кукац. Алє, у сербским язику єст по випатрунку подобне слово – кукати, хторе, заш, нє ма нїч заєднїцке анї з нашим кучаньом. Тото слово значи: нарикац, плакац; оплаковац; поносовац ше, жаловац ше, скаржиц ше; модлїц ше, видайковац; войовац за дачим, та вец з тима словами сербске слово кукати и прекладаме: Барз нарикала кед з дому пойсц мушела; Вше ше скаржи же нє ма пенєжи; Од сушедох видайковала шицко цо єй требало; Войовал за тим бависком, а вец го швидко погубел; Ходзела до мацери поносовац ше (на поноси); У шицких тих и подобних случайох млади ґенерациї хасную нашо слово кукац, гоч воно, як зме видзели, зоз сербским словом кукати анї кус нє исте: Цо кукаш тельо; Нє кукай, алє ше лапай до роботи! Єст у нашим язику и слово кука (кривайла або палїчка) зоз хтору себе старши чи покалїчени людзе помагаю ходзиц. По сербски то штап або палица, а сербске слово кука прекладаме з вецей словами, у зависносци од того цо тота кука значи. Наприклад, гвозд за обешованє будзе по нашим квачка. На квачку (нє на куку) здзеєме и шунки з росолї же би ше их курело и сушело. Палїца за прицагованє то клюка або ключка, а клюка тиж була и у студнї; “хлопска“ капча на панталонох будзе вайчачок (або конїк: конїк и кобулка, як ше дараз гуторело за хлопско-женски капчи), на плугу – ручка, на драбинкох коча – тартов (тримач), на шороґльох – бляхочка итд. Ниа кельо нашо слова за єдно єдине сербске кука! Проблем нам представяю фрази хтори, заш, нє можеме преложиц од слова до слова, алє повесц даяк зошицким иншак, а же би то у нашим язику значело исте або подобне цо и у сербским язику. Наприклад: Дићи куку и мотику преложиме на наш язик зоз: нападнуц дакого зоз шицкима средствами за борбу; Дигла се кука и мотика – шицки вжали оружиє и ступели до борби; Кука и мотика – шицок народ; Смејала се кука кривом дрвету – котел гарчку доганя, а сам є окурени. Значи, кука у нашим язику то кривайла або палїчка за подперанє при ходзеню. Кукац може куковка, а кукац можеме и ми, тє. спущовац ше ґу жеми зогинаюци колєна. Нїяк нє можеме кукац же нє маме пенєжи або же нє можеме найсц роботу (можеме ше лєм скаржиц), а вишац дацо можеме лєм на квачку, сламу з брадла будземе цагац з
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ключку, панталони закапчаме на вайчачок, на плугу маме ручку, на драбинкох тартов, на шороґльох бляхочку а нє – куку! Правда же за куку маме квачку, ключку и др., алє кука за подперанє вше останє кука.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПАСОВАЦ И ПАСИРАЦ Гвариме часто же: Ґу печеному месу пасує компот з вишньох; Нє пасує ми вино после яблука; Якош му пасовало пиво пред полудзенком; Випатра же сом наисце хори, нє пасує ми анї кафа, анї циґар! У тих прикладох нам ясне же слово пасовац значи – смаковац, буц по дзеки, по смаку. Слово пасовац, медзитим, хаснуєме и у таких случайох: Тот дуґов нє пасує на тоту фляшу; Нова заглавчина нє пасує на заглавок на хторим найволїм спац; Покривка нє пасує на тоту шерпенку; Приключок нє пасує на приколицу; Нови ґуми нє пасую на стару бициґлу. Як видзиме, у тих висловох слово пасовац значи: добре налєговац, одвитовац, приставац. Єст у нашим язику и повратне дїєслово – пасовац ше, алє воно значи зошицким инше: Нє пасуй ше зоз желєзом! Цо ше пасуєш з тим чежким гордовом! Вони двоме ше вше пасовали док були хлапчиска; Дараз ше лєґинє нє били як нєшка, лєм ше пасовали. Слово пасовац ше ту значи – бориц ше; оначиц ше, квачкац ше. Спортисти знаю же ше пасовац мож и спортски, та и у тей дисциплини єст рижни катеґориї пасовачох. Пасовац ше мож, правда, и у пренєшеним смислу, алє тиж значи: бориц ше; моцовац ше, трапиц ше з дачим: Пасовали ше з велькима проблемами док могли; Парасти ше пасую з велькима порциями як знаю; Пасовал ше роками з паприґу, а вец и од того дзвигнул руки. Нашо ґаздинї ше у кухнї тиж пасую з рижнима проблемами, алє заш лєм кромплї, мархву, яблука и другу овоц и желєняву нє пасую, алє – джамя, давя або пасираю. Правда, тераз єст рижни апарати за пасиранє: од стародавних плехових пасирох з древеним кольчецом за парадичи, по блендери, миксери, рижни електрични и ручни машинки, мултиплекси итд., алє на нїх ше нїч нє пасує, алє пасира, цо значи – прецадзує, цадзи през густе шитко: Кромплї увариме у лупи и вец их подавиме з видлїчку; Уварену мархву поджамиме и даме ю на запражку; Дахто вари сирови порезани парадичи и вец их пасира горуци, а дахто перше пасира на машинки за парадичи и вец вари; Кайси чкода пасирац, бо ше вец з нїх одстранї хасновита скорка. Значи, слово пасовац може значиц – смаковац, складац ше з дачим (ґу галушком зоз сиром нє пасує шалата), алє може значиц и – налєговац, одвитовац, приставац (тота клатка або матка нє пасує на тот шруб). Кед слово пасовац повратне – пасовац ше, воно значи: бориц ше, моцовац ше, трапиц ше з дачим (пасую ше з велькима проблемами). У кулинарстве анї слово пасовац, анї пасовац ше нє хаснуєме; у кухнї поживово артикли давиме, джамиме або просто – пасираме.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ОДРОБИЦ Дараз ше людзе медзи собу намиряли без пенєжу: черало ше робу за робу, або ше давало услугу за услугу. Єдна з таких услугох була мольба: сушедово або родзина пришли помогнуц у вельких роботох як цо набиванє або закриванє хижи, косидба, звожованє, тлачидба итд. Кед сушедом або родзини була потребна помоц, мольбу ше врацало исто тельо днї кельо було “пожичене“. Знали ше нашо людзе спомагац и так же дахто дакому поробел дацо з коньми, машинами або з трактором, а тот му ше вец за тоту услугу оддлужел так же му зробел дацо з руками. Таке врацанє услуги волало ше одрабянє, а за роботу хтору требало покончиц ше гварело – одробиц: Гибай ми зорац заграду, пойдзем ци одробиц док будзеш пресадзовац паприґу; Помагали нам оберац вишнї, маме им пойсц одробиц; Зруцовали з нами кукурицу, та одробели тото цо ношели млєко; Нє маш ти цо одробиц, и так су нам длужни; Уж одробел цале длуство. Медзитим, празновирносци и врачанїни вше було медзи людзми, окреме у давних, нєпросвищених часох. Жена мужови знала поробиц, наврачац дацо; швекра нєвесту знала зачаровац, сушеда сушеди пре дробну пакосц знала начаровац. За таку роботу ше гварело же то поробене, поробенїско, наврачанє. Було окремни жени по валалох хтори знїмали врачанїни, и то ше волало – одробиц: Добре єй заплацели же би наврачане одробела; Гварела же тото цо єй поробене нє мож одробиц; Знала одробиц вшелїяки врачанїни. Єст ище єдно значенє слова одробиц, а то – абортовац, одстранїц нєжадани плод (о ґравидней, самодругей, ношацей жени): Нє гуторела му нїч, пошла до дохтора и одробела; Швекра анї нє знала же одробела; Уж трецираз одробела. Цо з тих прикладох добре а цо нє – нє нашо судзиц. Нашо повесц же єст ище єдно “модерне“ значенє слова одробиц (и по сербски и по руски): Одробели зме першу часц емисиї, тераз на шоре музика; Роботу нє одробели як ше спада; Плански документ одробени зошицким коректно; Преподаванє одробене на завидним уровню. Цо ту слово одробиц значи? Значи: зробиц, поробиц, закончиц. Знаме же преширйованє значеня словох добри способ збогацованя лексичного фонду – вшелїяк, кед за тото єст потреби. Медзитим, з тим значеньом слово одробиц мож заменїц зоз словами зробиц, поробиц, закончиц, а слово одробиц би требало зохабиц за гевти три значеня хтори зме напредку илустровали (одробиц длуство; одробиц врачанїну; одробиц нєжадани плод). Так би приклади з модерним “одрабяньом“ хторе зме прияли зоз сербского (одрадити емисију, пројекат итд.) мали глашиц: Закончели зме першу часц емисиї, тераз на шоре музика; Роботу нє зробели як ше спада; Плански документ поробени зошицким коректно; Преподаванє закончене на завидним уровню. Кед ше по сербски гриши, нє муши ше гришиц и по руски!
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ГРИШКА И ХИБА Велїм з нас напевно позната гевта библийна приповедка о блуднїци хтору по Мойсейовим закону требало каменьовац. Кед кнїжнїки и фарисеє приведли ґу Исусови тоту жену, вон гварел: “Хто од вас без гриха, най перши руци до нєй камень“. Конєц приповедки знаме – шицки поодруцали каменя цо мали порихтани у рук и порозходзели ше, бо кажде з нїх мал даяки грих. Приповедка барз поучна, алє нам з тей нагоди нє циль пренайсц дакому даяки грих або гришку. Знаме же хто нє роби – нє може анї погришиц! Сцели бизме указац на значеня словох гришка и хиба. На початку приповедочки похасноване слово грих, з котрого можеме вивесц слова: гришни, гришнїк, гришнїца, гришиц, гришка, гришочка, гришно итд. У метролоґиї (там дзе ше мера) знаме за случайну и систематску гришку, у статистики – статистичну гришку, позната нам и лоґична гришка, а велї з нас направя и животну гришку. У математики єст рахункова гришка, у рахункарстве компютерска гришка, у спорту – гришка у крочайох, у музики – гришка у тоналитету итд. Медзитим, кед опатриме стари тексти, ми у нїх слово гришка нє находзиме. Нашо предки место того слова хасновали, з рижнима значенями, слово хиба: То твоя хиба! Роба з хибу (нєдостаток); Тот конь ма єдну хибу (нєдостаток); То велька хиба же нє провадзице културни подїї (препущенє); Нє на мнє хиба же ти нє сцеш робиц (вина); Хиба була на карбуратору (погубене); Главна хиба нашого нєуспиху у тим же зме нє орґанизовани (причина); Нє можем повесц нїяку хибу на ньго (пригвариц); Нє мам нїяку хибу (нє поносуєм ше); Шицки так робя, а то хиба (нє добре); Лєм цошка було хиба кед ше повадзели (нє було добре); Будзе хиба кед нє пойдзем на схадзку? (проблем) То велька хиба! Зачували зме слово хиба и у фразеолоґийних виразох як наприклад буц под хибу (буц виновати), буц у хиби: видзел и сам же бул у хиби (погришиц); гонїц (здрилїц, зложиц/складац) хибу на дакого; нєт хиби на ньго (нєт му цо пригвариц); нєт хиби (нєт проблеми, шицко у шоре); нє хиба (нє важне). Зоз слова хиба виведли зме прикметнїк хибни, хтори може значиц – з гришку: Хибни шмати пред тим як их купиме, треба добре поопатрац; нєисправни: Хибни польопривредни справи през жиму треба оправиц; очкодовани: Вон хибни плоди нє ноши на пияц; погришни: Думанє людзох о даким або дачим може буц хибне. Тоти значеня нам нєшка можу випатрац далєки бо зме, випатра погришно, звикли хасновац прикметнїк хибни лєм зоз значеньом хибни у розуме (шалєни, нєпевни, блазен): Од народзеня бул хибни у розуме. Ша ши хибни, чи цо ци?
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ У медицини нам познати вирази шерцова хиба и хиба ока, а за тото цо нєшка воламе тїлесни нєдостаток або деформитет гуторело ше – тїлесна хиба. Гоч маме и грих, и гришиц, и гришних, гришку зме почали интензивнєйше хасновац под уплївом сербского слова грешка, а слово хиба, хторе зме звикли хасновац у рижних ситуацийох, занягали зме.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ТРЕБАЛО БИ ЗАПАМЕТАЦ, ГОДНО НАМ ТРЕБАЦ И у нашим и у сербским язику дїєслово требац безособове, цо значи же ше нє меня по особох: я требам, ти требаш, ми требаме итд. У горватским язику, медзитим, слово требати ше меня по особох: Ја требам чисту кошуљу / Требамо свјежа зрака / Ти не требаш крух? У функциї предикату (дакому) слово треба хаснуєме у презенту так: То ци нє треба! Так нє треба робиц! Треба попонагляц кед сцеме сцигнуц на час; Такого роботнїка ми нє треба! У перфекту хаснуєме форму требало: Требало ми пенєжи, та сом мушел пожичиц; Требало ми помоцнїка, та сом го вжал; Требало нам пойсц кед нас волали; Нє требало ци го послухац, бул биш тераз мирни! Будзе требац похаснуєме за будуци час (футур): Будзе нам требац ище єдного роботнїка; Кед ци будзе требац дацо, волай ме! Будзе нам требац цо скорей розписац конкурс. Кед сцеме направиц потенциял, похаснуєме форму требало би: Требало би ци ше оженїц; Требало би ми нови авто; Требало би ми пременїц роботу, мала ми плаца. Значи, кед нам дацо нужне, потребне, повеме безособово треба: Хто купує цо нє треба, будзе предавац и тото цо му треба. Кед сцеме повесц же ше дацо швечи або нє швечи робиц, повеме нє треба: Так нє треба гуториц чловекови. Кед нам потребни лоґични субєкт у дативе (тє. мац потребу за дачим), повеме треба ми: Треба ми три днї за тоту роботу; Мнє то нє треба знац. Медзитим, досц часто, алє нєправилно, дїєслово требац хаснуєме у гоч хторей особи, а тот цо му дацо треба постава субєкт у номинативе: Требал биш же женїц; Требал биш ютре пойсц до нїх; Требали зме остац дома; Требал ши ше сам здогаднуц же то нє у шоре; Требала сом пристац кед ми понукали. Таки приклади часто чуєме медзи людзми, а находзиме их и у писаним слове. Понеже их ґраматика нє прилапює як правилни, лєпше их нє хаснуйме. Значи, нє: требам, требаш, требаме итд., алє: треба, требало би, будзе требац, треба ми итд. Тото треба запаметац. Голєм, требало би запаметац, бо нам кеди-теди будзе требац.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ НЄ РАДА БИМ Знаме же дац дакому раду значи дац дакому совит, посовитовац, порадзиц дакого. Раду (тє. совит) мож пойсц и питац од дакого: Сушед, дайце ми раду цо мам робиц. За наставнїцку раду, вивершну раду, судску раду итд. як даяке високе цело у школи, администрациї або судстве тиж знаме, а напевно нам нє нєпознати анї таки фразеолоґийни вирази: Нє знал себе у тих бриґох дац ради (помогнуц себе); Нє мог себе ради дац од гнїву (звладац ше); Родичи себе нє знали ради дац дзе школовац дзеци (знайсц ше); Нє могла себе з тоту бриґу ради дац (вибориц ше); Нє може єй дац ради у тей бриґи (нє може єй помогнуц); Удян, дай себе ради! (помир ше з проблемом, помож себе иншак), а знаме и гевту шпиваночку Качур на долїнє: Нє бой ти ше зради / Ша я качур млади / Дам ци добрей ради. Тоти приклади хаснованя меновнїка рада стари: находзиме их уж лєм у давних текстох, алє би нам праве вони могли з часу на час ошвижиц литературни вислов и врациц “рускосц“ текстом хтори сербски язик нєзатримуюцо штрамбе. Нє твердзиме же би вираз дац ради швечел у новинских, радийских або телевизийних вистох з политичну тематику (напевно нїхто вецей нє пове же себе нашо або европски политичаре нє можу ради дац), алє емисиї и написи з польопривреди або култури би сиґурно достали на автентичносци: Парасти себе нє можу ради дац чи руцац тот драги гной чи нє; Зворушени статкаре себе нє можу ради дац пре ситуацию з млєком; Кед достал награду, нє мог себе ради дац од щесца; Старши нє знали дац ради младим кед починали твориц. Медзитим, єст у нашим язику єден прикметнїк рад –а –е и рада, нєпременлїви за шицки три роди и за множину. Ниа о чим ше роби; шпиванку сце бизовно чули: Рада би я жену мац лєм бим шумну нє сцел вжац... Шпиванка ма даскельо строфи (жартовлїва є, та додава хто кельо сце), а кажда строфа почина исто: Рада би я жену мац, лєм бим бридку/худу, тлусту, ґдову итд. нє сцел вжац. Стари шпивачки нам гуторели же ше у їх чаше нє шпивало нє сцел вжац, алє: лєм бим шумну/бридку/худу/тлусту... нє рад вжац. Цо значи тото рад бим, рада бим? То значи: любел бим, сцел бим, дзечнє бим: Рада бим пойсц до купелї на єшень; Вон бул рада купиц їх хижу, алє го подбегли; Вони були рада виселїц ше, алє нє достали визу. Тиж так и з неґацию, кед: нє рада бим, нє рад бим значи – нє любел бим, нє сцел бим, нє дзечнє бим: Нє рада бим да ше и ти похориш; Нє бул рад одпутовац такой рано; Нє була рада пойсц за ньго; Нє рада бим остац без роботи.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Єст ище єден стари вираз место хторого нєшка гуториме: барз дзечнє. То вираз з радей души хтори бизме могли частейше хасновац место сербского калку барз дзечнє (врло радо): З радей души пристала помогнуц му; З радей души ю кажди дзень приходзела опатриц; Причувала єй хлапчика з радей души. Нє рада бим нїкого увредзиц, анї надрильовац способ на яки ше виражовали нашо предки, алє бим була рада заш лєм зачувац пах старини нашого язика, голєм там дзе мож.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ШВЕЧИЦ И ШВЕЧИЦ ШЕ Мац дзивки або добра пайташка пайташки щиро пове: Тота сукня ци нє швечи; Барз ци швечи така фризура; Швечи ци тота фарба власох. Значи, кед дакому дацо крашнє пристава (стої), повеме же му то швечи. Швечиц, медзитим, може и дацо ґу дачому: Вжиме шапка швечи ґу бунди, а нє швечи ґу рекельчецу; Ґу тим стваром нє швечи тот тепих; Ґу тей слики би швечел ище єден акварел. Барз є висока и моцна, нє швечи ґу ньому такому дробному. Же дацо швечи або нє швечи дакому повеме и теди кед тримаме же дакому дацо нє спада, нє припада: Така бешеда нє швечи крашнє воспитаному хлапцови; Нє справує ше так як би швечело доброму школярови; Наставнїком нє швечи бридко гуториц пред школярами. Знаме тиж и за гевтот иронични вираз же дакому дацо швечи як псови дзвончок (або пията нога, або як курчецу вимнє), тє. же му абсолутно нє швечи. Слово швечиц дараз значело ище дацо цо зоз напредку спомнутим швеченьом нє ма нїч заєднїцке, а то – буц шведок: Швечел гевтого тижня на суду; И сушеда швечела же когош у загради видзела пред змерком; У провкатора швечел же Петро приял пенєжи пред нїм. Нєшка бизме место народного слова швечиц похасновали слово шведочиц, буц шведок або пошведочиц: Бул шведок же Петро приял пенєжи пред нїм; Пошведочела и сушеда же когош видзела пред змерком у загради. Слово швечиц нашо предки хасновали и зоз значеньом потвердзовац, доказовац: Живот швечи о тим же праве щесце там дзе любов; Високого росту, швечел же є найстарши од шесцерих дзецох; Його достоїнствене зявенє швечело же ше роби о школованому чловекови. Слово швечиц може буц у нашим язику и повратне – швечиц ше дакому дацо, и то безособово: Зробел так як ше швечи културному чловекови; Швечело би ше же би його труд бул наградзени; Дочекали го як ше швечи домашнїм; Розишли ше як ше швечи мудрим людзом; Тебе, як наймаєтнєйшому, швечело би ше дац найвецей; По старим обичаю, нє швечело ше так робиц; Швечело би ше им мац дутян на таким месце. Алє, цо бизовне – бизовне, та би ше нам швечело повториц: дакому дацо може швечиц або нє швечиц (приставац, стац) – наприклад, дакому нє швечи кратки шос, а дакому кратки власи швеча. Швечиц може и дацо ґу дачому, наприклад лустер ґу тепиху, а нє швечиц може дакому даяке нєприкладне справованє – таки словнїк нє швечи интелектуалцови! Швечиц ше або ше нє швечиц ше може и дакому дацо: швечело би ше им мац хижу на таким месце, алє и: анї кус ше му нє швечело ходзиц таки напити по драже.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Дарз ше знало цо кому швечи, цо ґу чому швечи, а цо ше кому нє швечи!
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЗАДУБИЦ ШЕ Нє рушай ме, видзиш озда же сом ше задубел до читаня! Так ше задубела до филма же аж уста розняла; Задубела ше до молитви и нє обачела кеди клєкнул коло нєй. Тоти виреченя записани з литератури, алє подобни – же ше дахто до дачого задубел – мож чуц и медзи звичайним шветом. Алє, розпатьме перше цо значи слово задубени и задубиц (ше). У Руско-сербским словнїку слово задубени потолковане так: а) забити з брудом, масносцу – о шматох (задубени шмати), цо значи барз брудни або нєдобре вирайбани шмати; и б) задубени власи (масни, нєдобре змити власи), а могло би ше додац и – залоєни. Слово задубиц застарене и значи: здревнїц, заслупнуц, заслуциц, зацерпнуц; постац нєрухоми: Задубел сом у барз жимней води; Од цуґу му задубел лїви бок; Од того гласу задубела. Нєшка таки приклади хаснованя слова задубиц ридки и за нїх би знали уж лєм барз стари жителє. Медзитим, повратне дїєслово задубиц ше часто хаснуєме, окреме кед ше роби о шматох, платну або власох: Тот роботни мантил ши нє попарела з врацу воду, та ше задубел; Барз брудни шмати треба добре намидлїц, бо ше задубя; Нє положела досц пращку до машини, та ше єй били шмати задубели; Били пирнаґи ше нє задубя кед ше до води дода сода бикарбони; Власи ше нє задубя кед ше до води за виплокованє дода кус оцту; Вода нє була досц цепла кед ше змивал, та ше му власи задубели. Занчи, по руски ше нє мож задубиц анї до кнїжки, анї до читаня, анї до филма, анї до молитви. Правда, у сербским язику єст подобне слово – задубити се, хторе значи: заглїбиц ше, углїбиц ше, унєсц ше, алє воно з нашим словом задубиц ше нє ма нїч заєднїцке. Знєверела нас лєм подобна форма словох задубиц ше и задубити се, бо значенє словох у нашим и у сербским язику, як зме видзели, зошицким иншаке. Тото ше одноши и на нєповратне слово задубиц (гоч застарене) и сербске слово задубити, хторе ше у нас преклада зоз: войсц глїбше; углїбиц, заглїбиц, урезац, а кед ше роби о очох або попатрунку, вец – упрец. Чи нашо слово задубиц ма у основи дуб, рошлїну хтору пре глїбоки корень и барз тварде древо писателє часто описую (наприклад, Я дуб червоточни), на основи чого би задубиц могло значиц: стварднуц, затварднуц, буц тварди як дуб – зохабиме етимолоґом. Нашо було лєм указац же руске слово задубиц (ше) и сербске слово задубити (се) нє знача исте. Задубиц ше до проблематики пребераня подобних словох з розличним значеньом зоз єдного язика до другого мож по сербски, а по руски ше до тих проблемох будземе мушиц заглїбиц, углїбиц, унєсц ше, або ше над нїма голєм – задумац.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЗАЗБЕРОВАЦ (ШЕ) Нєраз зме пречитали у друкованих медийох на нашим язику, алє и чули на радию, телевизиї и медзи обичнима людзми таки вислови: Тота орґанизация зазберує младих з цалей Европи; Клуб зазберує найлєпших шахистох реґиону; Секция зазберує шпивачох и танєчнїкох зоз шицких руских местох; Здруженє паприґарох зазберує продуковательох и прерабячох паприґи з цалей Войводини; Новосадски саям кажди рок зазберує продуковательох польопривредней механїзациї з велїх жемох швета. Шицки цо нє звикли думац по руски поведза же, гат, то значи тото цо по сербски – окупљати. Алє, розпатьме кеди ше у нашим язику хаснує слово зазберовац: Мезґельоше ишли за комбайном и зазберовали чутки кукурици; Дараз людзе и класки жита зазберовали по полю; Нє зазберуй ми гоч яке шмеце! Зазберовал паперик по паперик зоз жеми; Зазберовал єй шицки хиби и вируцовал на очи таке цо нїч по нїм; Зазберовал сламку по слмку и уношел до хлїва; Зазберовал людзох на мольбу (ишол по валалє и зволовал людзох); Його робота була зазберовац вайца по гнїздох у слами. Значи, зазберовац то – зберац дацо з вецей местох, алє зме тото слово нє звикли хасновац у пренєшеним значеню (Орґанизация зазберує младих; Клуб зазберує шахистох; Секция зазберує шпивачох; Здружене зазберує продуковательох; Саям зазберує продуковательох...). Ище нєприроднєйше звучи повратне дїєслово – зазберовац ше: Браца ше зазберую у храме по строгей иницияциї; У Матки ше зазберую нє лєм Руснаци, алє и млади других националносцох; Пред будинком ше вше зазберую койдзеяки нєформални ґрупи старших школярох; Почали ше помали зазберовац на схадзку Скупштини; У тих просторийох ше звичайно зазберую пензионере. Поправдзе, повратне дїєслово зазберовац ше у Руско-сербским словнїку нє записане; то директни преклад сербского слова окупљати се, хторе бизме могли на наш язик прекладац так: Людзе ше зберали коло церкви; Посланїки ше помали сходзели, алє кворуму нє було; До Матки нє ходза лєм Рускинї и Руснаци, алє и млади других националносцох; Пред будинком ше вше сходза койдзеяки нєформални ґрупи старших школярох; Почали ше помали сходзиц на схадзку Скупштини; У тих просторийох ше звичайно сходза пензионере; Почали ше сходзиц на свадзбу (на хованє итд.). Значи, кед прекладаме текст зоз сербского на руски язик (а тото важи и за прекладанє гоч зоз хторого и гоч на хтори язик), преклад нє шме буц сербски з рускима словами. Вон ма звучац так як кед би бул написани праве на нашим язику. Звичайно ше гвари же преклад нє шме буц “превидни“: ми нє шмеме роздумовац як тото виреченє глашело по сербски же бизме могли одгаднуц цо би то могло значиц по руски. Кед бизме нє знали за сербске слово окупљати: Новосадски сајам окупља
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ произвођаче пољопривредне механизације, нє бизовне же бизме знали цо значи вислов Новосадски саям зазберує продуковательох... Та вец, нє зазберуйме шицко цо нам паднє под рук зоз сербского язика, алє ше цо частейше сходзме же бизме наш язик цо длужей зачували. Бо, як го будземе чувац, так нам будзе длуго и тирвац.
ХОРОТНЇК И ХОРИ Гоч основна прикмета прикметнїкох, як детерминативних словох, указац на даяку прикмету меновнїка, нашому язику нє цудзи анї одредзени флуктуациї єдней ґраматичней катеґориї слова до другей. Линґвистичне условиє за тото то пременка функциї слова, поведзме, кед прикметнїк з детеминативней функциї прейдзе до меновнїцкей. Тот процес витворлїви у случайох кед зоз злученя прикметнїка (як одредбового елементу) и меновнїка мож вихабиц меновнїк, а же би ше з тим значенє нє пременєло. Наприклад, синтаґму Словацка република мож лєгко звесц лєм на прикметнїк Словацка, бо ше меновнїк (република, держава итд.) подрозумює. За таки случаї гвариме же прикметнїк превжал функцию и значенє меновнїка. Тото зявенє иншак стандардне у язику и стретаме го у велїх прикладох: стари (оцец), мила, милєнка (фраєрка), а самостойну меновнїцку функцию прикметнїка маме и у велїх менох локалитетох як цо Бачка, Рашка, Бешка и у менох державох: Ческа, Турска, Горватска итд. На прикметнїцке походзенє таких меновнїкох указує и їх пременка по припадкох, та прикметнїки хтори прияли меновнїцку функцию часто, и попри тим, затримую свою, прикметнїцку пременку: Бачка – у Бачкей, мила – о милей, гоч даєдни приму и меновнїцку пременку, та чуєме и Бачка – у Бачки, Ечка – у Ечки итд., цо стандардолоґийни проблем верификациї, а у язичней пракси причина за нєпорозуменя. З тей нагоди нє будземе шириц тему на морфолоґийно-семантични прикмети того процесу. Повеме лєм же прикметнїцки форми типу обтужени, обвинєни/обвинєти, осудзени, вирни, хори, учени, винчани, пияни итд. маю, у ствари, меновнїцку функцию (знача меновнїки), тє. семантично су идентични з меновнїцкима формами обтуженїк, обвинєнїк, осудзенїк, вирнїк, хоротнїк, ученяк/науковец, муж/супружнїк, пиянїца итд. Чи похаснуєме єдну чи другу форму – язично шицкоєдно. Питанє би могло буц: цо звичайнєйше? Прикметнїк ма меновнїцку функцию (хори), гоч ше анї у случаю кед ше роби о меновнїку (хоротнїк) прави меновнїк нє спомина, алє ше го подрозумює (хори = хори чловек; винчани = винчани муж, вирни = вирни чловек, пияни = пияни чловек). Кед зме гварели же похаснуєме форму хтора звичайнєйша у нашим язику, вец опредзелєнє будзе на прикметнїцкей, а нє на меновнїцкей форми, та повеме: Вон чежко хори (нє: чежки хоротнїк); Нащивели зме хорого (нє: хоротнїка); У церкви було полно вирних (нє: вирнїкох); Вирни у найвекшим чишлє приходза до служби на Вельку ноц (нє: вирнїки); З того пияного ше шицки вишмейовали (нє: з тей пиянїци); Обвинєтого затримали у милицийскей станїци (нє: обвинєнїка); Обтужених за тоту крадзу затримали у гарешту (нє: обтуженїкох); Осудзених за спричиньованє того транспортного нєщесца одвезли у милицийским авту. Учених ше вше почитовало и уважовало їх думанє (нє: ученякох);
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ До совитовалїща нє приходза лєм самодруги або ґравидни (нє: трудници або даяки други меновнїк). Ище горши принцип за хтори ше велї лапаю кед прекладаю зоз сербского на руски язик: же ше меновнїк муши прекладац з меновнїком, прикметнїк з прикметнїком, дїєслово з дїєсловом итд., цо зошицким погришне. Найважнєйше пренєсц думку з єдного язика до другого, а зоз якима средствами тото зроби – остава на доброму прекладательови хтори нє преклада слова, алє порученє.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ СТРЕС, СТРЕСНИ И СТРЕСОВАЦ (ШЕ) Чи слово стрес, хторе нєшка, нажаль, барз часте у живоце, ма даякей вязи зоз нашима дїєсловами стресц (ше) и потресц (ше), або зоз сербскима словами стрес, стрести (се) и потрести се, чи ше роби лєм о случайней подобносци медзи анґлицизмом и нашима або сербскима словами? У Словнїку сербского язика Матици сербскей єст одреднїца стрес з медицинску дефиницию: Чкодлїве дїйствованє хторе после длугшого часу спричинює у нападнутим орґанизме общи синдром прилагодзованя (на реому, на високи прицисок итд.), алє и нємедицинску: Швидка и моцна реакция зоз хтору ше психофизични орґанизем намага превладац даяку окремну, барз чкодлїву або опасну ситуацию. Слово стрес ше почало частейше хасновац пред трицец-штерацец роками и у новинох на сербским язику ше о тим досц писало. Остало запаметане же тото слово перши похасновал Янош Шеє, лїкар з Америки. Було барз интересантне же ше робело о Мадярови хтори народзени у сербским Потисю (коло Бечею). Мож лєм предпоставиц же вон, у нєдостатку одвитуюцого анґлийского або латинского слова за стан зоз хторим ше занїмал, похасновал слово хторе му у живоце було познате: сербске слово стрес. Анґлийске слово stress, з основним значеньом – наглашка, чежко же може означиц тото цо др Шеє жадал дефиновац. Чловек хтори до науки уведол поняце стресу у шицких приручнїкох ше пише як Hans Selye, цо Анґлийци и Американци звичайно вигваряю Сили, анї нє нагадуюци же ше то по мадярски вигваря – Шеє. У Википедиї пише же му полне мено Hans Hugo Bruno Selye, же є народзени 1907. року у Бечу як Selye Hans, од оца Мадяра и мацери Австриянки, умар у Монтреалу 1982. року, а дефиновани є як “канадски ендокринолоґ австроугорского походзеня“. Др Шеє поставел теорию спрам хторей приходзи до хороти пре поремеценя ровноваги у орґанизме под дїйством рижних вонкашнїх и нукашнїх факторох (стресорох) хтори виражую аґресивне дїйство на орґанизем (стресорне дїйство), а одвит орґанизма ше вола стрес-реакция. Кед тота теория вошла до медийох, стрес достал колоквиялне значенє и часто ше го лаїчно толкує. Зошицким можлїве же Шеєов оцец бул з околїска Бечею и же мали Янош, потим понємчени до Ганса, знал и по сербски. Гоч Википедия нє вше найбизовнєйше жридло, мож пречитац на єй бокох же Шеє при концу живота виявел же док писал свойо перши роботи, ище нє знал добре по анґлийски и же прето похасновал слово stress, а тераз видзи же би лєпше слово було strain (усиловносц, вистатосц, моцованє). За пременку заш лєм уж було позно, бо у медзичаше и Анґлосаксонци и цали други швет прилапел термин стрес. Слово stress значи насампредз прицисок, обтерхованє, одкаль и значенє наглашка (ударениє, цо би поведли Руси: кед наглашиме єден склад, ми го прицишнєме, “вдериме“ з гласом по нїм). То, вшелїяк, лєм случайни звучни подобносци у анґлийским, сербским и нашим язику. Стрес як медицински термин – анґлицизем, нє значи анї стрес (стресц яблуко з конара, стресц полну миску кайси итд.), алє реакцию орґанизма и психи на потрес, алє и на покалїченя, усиловносци, позбуваня або утрати, нєщешлїви случаї итд. Од интернационализма стрес направели зме прикметнїк стресни (стресна ситуация) и, голєм у бешеди, дїєслово стресовац ше. Могли зме иншак? Пре шицко тото зме и виприповедали приповедочку о стресу (гоч то нє праве язичне питанє), же
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ бизме даяким концом нє правели з того меновнїка дїєслово стрес(а)ц ше хторе значи цошка зошицким инше: Анї ше нє стресол кед сом му гварел за сушеда; Кед уходзел нука, стресал прах з калапа; Вше стресал мелки цукер з верху колалча, а вец вжал тот под нїм; Стреш отрушинки з партка! Стресол ше кед випил палєнку.
ОДЛУЧОВАЦ НА ОДБОРЕ И У ОДБОРЕ На Влади одлучене же ше дошлєбодзени уровень афлатоксину у млєку звекша на 0,5%; На управним одборе прилапени звит о роботи и закончуюци рахунок; На Редакциї ше кажди пондзелок анализує остатнє число новинох; Таке заключенє принєшене прешлого вовторку на Комисиї; На роботней ґрупи догварени дальши напрямки дїйствованя; На форуме ше становиска нє могло усоглашиц. На таки приклади вецей анї нє обрацаме увагу, анї нє роздумуєме о їх нєлоґичносци: ша, нє мож нїч одлучиц на Влади, на Управним одборе, на Редакциї, на Комисиї, на роботней ґрупи, на форуме. Одлучиц дацо (або о дачим), прилапиц, принєсц, догвариц, усоглашиц и анализовац мож дацо лєм на схадзки (зашеданю и под.) влади, управного одбору, редакциї, комисиї, роботней ґрупи, форуму итд., або у влади, у управним одборе, у редакциї, у комисиї, у роботней ґрупи, у форуме итд. Як видзиме, язик ше намага буц економични и процив таких бирократских висловох ше боря и фаховци за сербски язик, зоз хторого зме, донайпосле, тоти конструкциї и превжали. Бирократски язик нам и так задава вельки правописни бриґи, бо тото цо правнїком барз важне – язичаром нє найважнєйше и процивнє. Наприклад, вериме же вибориц ше за статус городу велька ствар хтора за собу поцагує рижни, насампредз материялни датосци з буджету Републики. Алє, чом бизме город як административну єдинку мали писац з вельку букву? Правопис ше намага буц цо простейши, нє терховац тексти з велькима буквами дзе ше нє муши, та вец би анї срез, округ, општину, хотар, потес итд. як общи меновнїки нє писац з вельку букву. Главни форми тих назвох меновнїцко-меновнїцки (общи меновнїк + ґеоґрафске мено: жупа Брсково, епархия Бачка, општина Врачар, општина Кула, општина Бачка Тополя) и прикметнїцко-меновнїцки (прикметнїк з ґеоґрафского мена + общи меновнїк: Катунска нахия, Дунайска бановина, Нишски реґион, Крижевске владичество, Варшавске войводство). Городоначалнїка, гоч вон орґан городу и окончує вивершну функцию, нє треба писац з вельку букву, а окреме нє – його заменїка. Писанє з вельку букву Городоначалнїк то писанє з куртоазиї и воно правописно “утаргнуте“ (окрем, поведзме, Святи отец папа, Єй височество кралїца Британиї). З вельку букву бизме вец мали писац и предсидатель Месней заєднїци (або староста, як ше на Горнїци гвари), и предсидатель општини, и предсидатель Влади итд., а то би було вельо. Медзитим, Городску раду (поведзме, задлужену за комунални дїялносци), Статут городу, Скупштину городу – напишеме з вельку букву.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Алє, чи новинаре буду поволани до Скупштини Городу, чи до Скупштини городу (кед Скупштина представительни орґан Городу) на даяку подїю – правнїки и язичаре ше нє зложа. Та, кед консензус на даяким целу хторе о тим одлучує (тє. на даякей схадзки того цела) нє мож посцигнуц, соломонске ришенє вше постої: напишеме Городска скупштина – як и Городска библиотека, Городски шпиталь, Городски музей, Городски водовод итд. Перше, прето же духу нашого язика баржей одвитує прикметнїк як меновнїк у ґенитиве, а друге – нєт причини будинок нє волац Городска скупштина (Покраїнска скупштина, дараз валалска хижа итд.), гоч ше у нєй находзи нє лєм скупштина, алє и други орґани городу. Цо маме писац з вельку а цо з малу букву кед зволуєме або посиламе звит: з рочней скупштини дружтва малих акционерох; з позарядовей скупштини Дружтва за руски язик, литературу и културу; з позарядовей конференциї подунайских жемох; зоз пиятей скупштини здруженя гражданох (трошительох, голубарох, любительох квеца); з позарядовей (рядовей) схадзки Скупштини АП Войводини? Понеже у начишлєних прикладох Скупштина (чи Конференция) орґан, будземе ю писац з вельку букву, а одреднїци як цо рочна, позарядова, порядна, рядова итд. напишеме з малу букву. Винїмок нам буду, заш лєм, историйни назви як цо Велька народна скупштина у Новим Садзе, Зашеданє у Столицох, у Яйцу итд. Медзитим, мушиме знац же нє приходзиме на Скупштину (як ше нєформално гутори), алє на схадзку Скупштини малих акционерох, на позарядову схадзку Скупштини Дружтва за руски язик або на Штернасту порядну (або рядову) схадзку Скупштини АПВ. По Словнїку сербскогорватского литературного язика (Матица сербска, Нови Сад 1973), слово скупштина ма три значеня: єдно значенє ше одноши на сход, схадзку вибраних народних представительох, представительне цело хторе ше вибера пре ришованє рижних питаньох з обласци законодавства, администрациї, привреди, просвити и култури, здравя итд., та маме Народну скупштину Републики Сербиї, Скупштину АП Войводини, Скупштину општини Шид итд. Друге значенє ше одноши на рочни або позарядови сход представительох даякей орґанизациї чи здруженя (Рочна скупштина Дружтва за руски язик), а треце значенє то – схадзка векшого або меншого числа людзох пре догварку, ришованє даяких питаньох або пре бешеду и розвагу (скупштина бивательох у будинку). Основне тото же нє добре повесц на скупштини (гоч з вельку, гоч з малу букву). Треба повесц: на схадзки (на зашеданю, на сходзе) Скупштини (тей и тей), окрем кед ше дума на скупштину праве як на – схадзку. Звит о роботи, Финансийни план, План активносцох, Стратеґию, Статут (кед ше дума на акти конкретней фирми, институциї або асоцияциї) тиж напишеме з вельку початну букву (Финансийни звит Одбору за науку Националного совиту, План активносцох Дружтва за руски язик итд.). Вираз з позициї городу (општини, Месней заєднїци, валалу итд.) часто чуєме од наших репортерох кед вирно преноша слова, поведзме, главного општинского фаховца за канализацию же з позициї городу приоритет ше у наступним периодзе да вибудови колектора за пречисцованє одпадних водох, а нє одводзеню атмосферских водох. З позициї городу ище єден типично бирократски вираз, хтори указує же чолни людзе у городзе, општини або валалє себе виєдначую з городом, општину або валалом, як кед би други жителє городу, општини або валалу нє були исто так – город, општина або валал.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПЕЦ, ЖОВЧ И ДЛАНЬ Єст у нашим язику даскельо меновнїки хтори маю исту або подобну форму як и у сербским язику. Слово пец нам, наприклад, шицким барз добре познате, та гвариме: топиц до пеца, шедзиц под пецом, уж нє маме цо до пеца, горуцо як у пецу. У обисцох зме дараз мали руски пец, потим було желєзни або шпижово пеци, вец набивани або паздзерово пеци, та цегелково або цегелковани, а тераз велї маю пец на централне зогриванє. У франти знаме повесц же дахто подпера пец кед вжиме шедзи при цеплим пецу, а кед дахто подло пороби роботу, гвариме – як з пеца на главу. Медзитим, кед нє роздумую док бешедую по руски, млади часто гваря: Пец им стала при самим облаку; Високу пец вецей анї нє подпалюю у фабрики; Майстор им правел нову пец. Тота пец барз добра. Нашо слово пец и сербске слово пећ подобни по форми, алє розлика у тим же нашо слово пец хлопского, а сербске пећ – женского роду. По сербски ше пове: Високу пећ више и не потпаљују у фабрици, алє по руски то будзе: високи пец. Подобна ситуация и зоз словом жовч (або, як ше у Коцуре гвари – жольч), хторе у нашим язику хлопского роду (тот жовч), а у сербским – женского (та жуч). Под уплївом сербского язика тот меновнїк ше и у нашим язику хаснує у женским роду: Муши пойсц на операцию, ма запалєнє жовчи; У жовчи му нашли вльо дробни камменки; Зоз жовчи му виняли сами муль; Тоту тею добре пиц процив запалєня жовчи. У шицких тих прикладох мало писац жовчу: запалєнє жовчу, каменки або муль у жовчу итд. Слово длань у нашим язику тиж процивного роду од сербского меновнїка длан: по руски то тота длань (женски род), а по сербски тај длан (хлопски род). Так дакому мож патриц до дланї, дакому дацо може буц ясне як на дланї, а кед ше дахто наздава же дацо достанє, гвари ше же го шверби длань. Нєбарз добри познавателє руского язика часто нашо слово длань хасную у хлопским роду: Кед ше поєднали, вдерели з дланьом о длань (треба: з дланю); Трима ю як капку води на дланю (треба: на дланї); На дланю ше находзи линия живота и линия успиху (треба: на дланї). Правда, таки слова хторим у нашим и сербским язику род нє исти єст ище. Поведзме: комбайн (або як ше дараз гуторело – комбай) и по коцурски комбайна по сербски лєм хлопского роду; слово систем ше у нашим язику препоручує хасновац у женским роду – система, а у сербским язику є хлопского роду; у нашим язику маме лєм слово основа, а у сербским и основ и основа; дараз зме популарни авто, националну класу, волали фича. Дахто гуторел тота фича (женски род), бо то була, у ствари, “Застава 750“, а дахто тот фича (хлопски род), як – тот авто. Ту и слово боль, хторе у нашим язику хлопского роду (тот боль), а у сербским може буц и женского и хлопского (тај бол и та бол), як и слово ґрипа, хторе у нас женского роду, а по сербски може буц и хлопского и женского (тај грип и та грипа). Слово цинь, хторе хлопского роду, тиж ше часто хаснує у женским роду (тота цинь), понеже слово сенка або як поетове гуторя – сен по сербски ма женски род.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Єдно слово нас заш лєм милї: чом ше локатив єднини меновнїка обисце хаснує у обисце, кед треба: у обисцу? (У обисце нє було хлєба; Нє чувствовал ше як у своїм обисце.) Випатра же локатив зоз законченьом на –е пристава до нашого язика и там дзе за таке законченє нєт основи. Наприклад, нє повеме у шмеце алє у шмецу, анї у квеце алє у квецу, анї у шаце алє у шацу, та вец и у обисцу, а нє – у обисце.
ПРОБЛЕМ ХТОРИ ТРЕБА РИШИЦ же:
Нєраз нам “дирґнє“ кед дахто у бешеди, алє и прейґ средствох информованя, пове
Зогриванє будзе вельки проблем хторого будземе мушиц цо скорей ришиц; То роман хторого нє мам намиру читац; Реферат хторого читал бул наисце инспиративни; То бул його живот хторого дзеведзешатих рокох напущел; Комби хторого достали як донацию ище вше служи; Компютер хторого сом туньо купел зошицким добри; Бул то задаток з математики хторого нїхто у класи нє знал ришиц. Чом подацгнути заменовнїк хтори? Тот заменовнїк ма двояку функцию – опитну и/або односну. Опитну функцию того заменовнїка видзиме у вислове – Хтори роман нє маш намиру читац?, а односну – Роман хтори ши читал добри. У прикладох зоз хтори/хторого ше роби о правилу по хторим важне чи ше з акузативом (єднини хлопского роду) одредзує предмет чи живе єство. Кед одредзує предмет (реални або абстрактни), акузатив ма форму хтора єднака форми першого припадку (номинативу), а кед одредзує живе єство, акузатив єднаки другому припадку (ґенитиву). Сходно тому, пове ше: Любим роман (акузатив роман исти як и номинатив), алє Любим пшичка (акузатив пшичка исти як и ґенитив). По тим началє, дистрибуую ше нє лєм меновнїцки, алє и заменовнїцки слова (хтори маю прикметнїцку деклинацию): Видзел сом пшичка хторого ловаре подштрелєли; Школяра хторого окрадли на драже нєшка нєт у школи; Пайташа хторого сом найволєл вецей нєт; Стретнул сом професора хторого сом давно нє видзел; То папаґай хторого ми шестра купела за родзени дзень. Понеже меновнїки з прикладох на початку тексту (проблем, роман, комби, компютер, задаток) означую предмет (гоч реални, гоч абстрактни) а нє живе єство, акузатив мал мац форму хтора єднака номинативу, а нє ґенитиву: Зогриванє будзе вельки проблем хтори будземе мушиц цо скорей ришиц; То роман хтори нє мам намиру читац; Комби хтори достали як донацию ище вше служи; Компютер хтори сом туньо купел зошицким добри; Бул то задаток з математики хтори нїхто у класи нє знал ришиц. Таку хибу и у писаних и у електронских медийох правя и бешедни представителє сербского язика, зоз хторого вона пренєшена и до нашого. Алє, гоч зме вельораз пре нєдостаток власного слова або виразу примушени вжац дацо зоз сербского, нє мушиме преберац и шицки хиби зоз хторима ше мордую и язичаре и чуваре красного вислову
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ вельо векшого наукового формату. Кед сцеме же би нам язик служел, мушиме служиц и ми йому. Значи, кед ше роби о предмету, акузатив нам будзе єднаки номинативу, а кед у питаню живе єство, акузатив будзе єднаки ґенитиву, та нє повеме же то случай хторого маме ришиц цо скорей, алє случай хтори маме ришиц цо скорей, алє: То спортиста хторого будземе длуго паметац.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ПРЕДСТАВЯНЄ КНЇЖКОХ Уж давно познати обичай же ше о нових писаних творох, окреме о гевтих цо представяю значнє доприношенє нашому културному животу, явно випове красне слово, слово хторе пред публику винєшу фаховци або добри познавателє датей особи, дїялносци тей особи и, конєчно, самей кнїжки хтора предмет уваги. Тиж познате же ше явне виступанє у вязи з обявеним твором звичайно вола – промоция (кнїжки). Алє, под словом промоция, хторе нє нєпознате у нашим язику, стандардни лексикоґрафски жридла подрозумюю (рушаюци од латинского слова promovere) – шветочносц на факултету универзитета на хторей ше дакого, по успишнє одбранєней дисертациї, преглашує за “доктора наукох“. У складзе з тим значеньом маме и меновнїк промотор (то декан факултету универзитета хтори на шветочни способ унапредзує дакого до званя “доктора“), и дїєслово промововац, цо значи унапредзиц дакого до висшого чину. У дакус шлєбоднєйшим хаснованю, зоз словом промоция мож означиц кажде значнєйше унапредзованє до висшого ранґу, менованє на висше положенє и подобне. У шаховскей терминолоґиї промоция означує поступок зоз хторим ше пешака “претворює“ до фиґури (звичайно до “кралїци“). У шицких тих случайох, значи, основне значенє подрозумює – унапредзенє, подзвигованє на висши уровень, на висши гиєрархийни ступень. Медзитим, за явни трибини на хторих ше бешедує о нових кнїжкох познатих творительох, часто ше хаснує и термин презентация (спрам французкого, анґлийского або нємецкого слова presentation), значи слово хторе у основи означує – представянє, приказованє або указованє дачого, упознаванє дакого з дачим. Нє чежко з того заключиц хторе слово за таки подїї прикладнєйше, аж точнєйше: промоция чи презентация. Най нє будзе дилеми, прикладнєйше и точнєйше повесц – презентация. Медзитим, гевти цо першенство даваю домашньому слову, вшелїяк ше дзечнєйше опредзеля за нашо слово – представянє (кнїжки, автора и под.). Гоч домашнє ришенє вшелїяк добре, треба надпомнуц же представянє, за розлику од презентациї, ма ширше семантичне польо; представянє, поправдзе, виведзене слово од дїєслова представяц (ше), представиц (ше) и може значиц: 1. задумац дацо у свидомосци, предпоставиц (напр. Нє могол сом себе представиц таки розвой ситуациї); 2. упознац дакого з даким (напр. Представел ме своїм приятельом); и 3. приказац, винєсц, навесц прикмети дачого або дачого (напр. Представел скупштини свою програму на прешвечлїви способ; Пробовал ше представиц як демократа). Тота прикмета же даєдно слово ма розлични значеня може буц предносц, алє нє вше. Окреме нє теди кед з контексту евентуално нє мож зоз сиґурносцу одредзиц о хторим ше спомедзи можлївих значеньох роби. Странске слово, напроцив, звичайно нє ма розширенше семантичне польо и з векшей часци ше вяже лєм за даяке специфичне значенє або хаснованє. Прето ше нєшка обидва слова, и презентация и промоция, хаснує (гоч нє и оправдано) же би означели исте: явне упознаванє публики з новим (лєм цо обявеним) твором автора. Кед бизме ше, медзитим, мали опредзелїц за єдну зоз солуцийох, поведли бизме же – за значенє о хторим слово – прикладнєйше похасновац термин презентация, менєй оправдане промоция, а найлєпше заш лєм – представянє.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ШАЦ И САДЗИЦ Нашо людзе дараз барз добре знали цо ше шеє, а цо ше садзи. Принцип бул же шицко тото цо ше коши тото ше шеє, а цо ше окопує тото ше садзи. Тот принцип остал менєй-вецей и по нєшка, гоч ше вецей скоро нїч ше окопує алє пирска процив коровча. Шеє ше жито, ярец, овес, раж. Тоти рошлїни ше углавним шеє вєшенї, та ше гвари же то єшеньска шатва. Садзи ше кукурицу, слунечнїк, кромплї, бундави, бундавки, ґереґи, динї. Тоти рошлїни ше садзи лєм на яр, та маме ярню шатву. Винїмок була цвикла, котру ше шало на густо, а вец ю требало прерубовац з мотику и ручно претарговац. Нєшка ше хаснує такволане пилиране нашенє цвикли, а єст и прецизни машини котри укладаю до жеми лєм тельо заренка кельо треба, та мож повесц же ше цвиклу садзи. Сою и гращок ше шеє. Шеє ше и мак, о чим шведочи шпиванка: Ой то так, ой то так, так шею мак. И друге дробне нашенє ше шеє: бетелїну (требиконїну), цирок, просо, мархву, петрушку, шпинат. Конопу ше тиж шеє, ниа: Андрию, Андрию, шеєм ци конопу на твою Вилїю. Рада би сом знац, з ким ю будзем жац. або: Зашал я желєне, таке ми и зишло. Яке то я спитал, таке за мнє пришло.
Пасулю ше дакеди садзело вєдно з кукурицу, на машини цо ше волала сецер. Як росла, цагала ше по стеблу кукурици, а влєце ше ю зберало до золнїцох и виношело з поля. Прето ше и нєшка пасулю садзи. Алє кед ше ю пестує на полю на велько, вец ше ю шеє. Цибулю ше и шеє и садзи. Шеє ше єй нашенє («шеменєц» або «барут»), зoз хторого вирошнє арпаджия, а вец ше арпаджию садзи. Подобне з паприґу – шеє ше нашенє до цеплих градкох або посцельох, а вец ше пресаду садзи на стаємне место. И квеце ше перше шеє на густо, а вец ше го пресадзує. Цеснок ше лєм садзи, кладзе ше струча до жеми. Овоцово древка и лозу ше садзи. Маме єшеньске и ярнє садзенє, а знаме и гевту шпиваночку: Посадзел я черешенку, нє зишла. Одказал сом на милєнку, нє пришла. Заграду ше звичайно садзи, а польо шеє або садзи. Нашо стари дакеди садзели и квоки, алє то уж друга тема. Дзецом ше садзело поки, алє анї то ше уж нєшка нє роби. Як видзиме, технолоґия шаца и садзеня ше пременєла, алє традиция у бешеди остала. Як парасти гваря – яке шаце таке жаце, або яка шатва така жатва, а ми тото пренєшеме и на язик, та зрозумиме и фиґуративно.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ДАХТО КОПЕ, А ДАХТО КОПА Єст у нашим язику два дїєслова хтори зошицким исто випатраю, алє знача цалком инше. Таки два дїєслова, поведзме, и копац. Яка розлика медзи нїма? Чом то у Рускосербским словнїку два одреднїци кед им инфинитивна форма подполно иста? Знаме же копац мож студню, фундаменти, ярки, септичну долїну. Копац мож и заграду, кукурицу, сою, слунечнїк, алє и кромплї. Копац мож и руду або злато – значи, шицко за цо потребни ашов, будак або мотика. Слово копац з тим значеньом ма у презенту форму копем, та гвариме: Перше копем кукурицу, а вец аж сою; Ти вше перша копеш заграду; Янко нїґда нє копе; опирска польо и готове; Вше перше копеме на Билей; Нє копеце ище? През поладнє нє копу бо барз горуцо. Друге дїєслово копац значи: 1. биц дакого з ногу; 2. биц з ногу до лабди; и 3. вирґац, та повеме: Нїґда нє копам нї до кого; Чом копаш до ньго? Дзеци вноци звичайно копаю до перинки; Кед преходза, вше копаю з ногами до нашей капурки; Хлапци копаю до лабди, а дзивчата прескакую штранджок; До лабди копаю лєм на физичним. Цо можеме обачиц? Можеме обачиц же презент єдного дїєслова копац глаши копем, копеш, копе итд., а презент другого дїєслова копац глаши копам, копаш, копа итд. Медзитим, нашо младши ґенерациї на тото нє обрацаю вельку увагу, та ше им гнєтка зна вишмикнуц таке: Будуци фодбалере на тренинґох нє лєм копу до лабди, алє маю и други вежби; Накадзи забренка, копу до лабди; Барз нємирно шпи – ровно копе до паплану; Одгеверовани, а оброковани конї часто копу кед медзи нїх войдзе дахто нєпознати; Крава дараз копе кед под ню шеднє нєпозната кресцанка; Поведз му най нє копе до ньго! На основи виложеного, ясне же тоти приклади мали глашиц: Будуци фодбалере на тренинґох нє лєм копаю до лабди, алє маю и други вежби; Накадзи забренка, копаю до лабди; Барз нємирно шпи – ровно копа до паплану; Одгеверовани, а оброковани конї часто копаю кед медзи нїх войдзе дахто нєпознати; Крава дараз копа кед под ню шеднє нєпозната кресцанка; Поведз му най нє копа до ньго! Ґу тим двом дїєловом бизме могли додац и три исти меновнїки хтори знача зошицким инше. То меновнїки копачка, зоз хторих єден з обласци спорту и означує патику за фодбал, други – час копаня кукурици, а треци – жену цо копе. Прировнайме: Копачка ше му розвязала, та лєм цо нє спаднул; Того року копачка будзе пожнїц пре части дижджи; Вона барз добра копачка, шицки ю сцу на наднїцу.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Значи, кукурицу ше копе, а до лабди ше копа; людзе у загради копу, а конї або крави у хлїве копаю; ми ридко кеди копеме, а до домашнїх животиньох нїґда нє копаме. Копачки маю фодбалере, копачка дараз була велька робота, а тоту младу копачку з Лейох вредзи волац копац на наднїцу.
ДВА РАЗ ИСТЕ Часто чуєме у каждодньовей бешеди синтаґми як цо заєднїцка догварка, заєднїцке сотруднїцтво, заєднїцке спорозуменє итд. Чом тото споминаме? Прето же догварка, сотруднїцтво або спорозуменє нє можу буц єднобочни – за їх реализованє потребни два боки. Напевно нє роздумуєме вельо кед гвариме склєняна витрина. Ту атрибут склєняна звишни, бо витрина (од латинского vitrum – скло) уж значи: орман зоз склом, тє. орман або дацо подобне цо спредку заварте зоз склом так же би ше видзели предмети хтори ше у нїм находза. Таки слова хтори означую зявенє кед ше даєдному слову додава друге, хторе звишне, бо ше його значенє уж находзи у предходним, воламе плеоназми (од греческого pleonasmós – звишок, вецей як треба, а тото, заш, од дїєсловней форми pleonázō – мам вецей як треба). Таки слова єст надосц; поведзме урбани город (цо би у буквалним прекладзе значело: городски город); тижньови викенд (як кед би викенд, цо виходзи з анґлийского week end, дословно: конєц тижня, могол буц мешачни або рочни); емпирийне искуство (буквално: искуствове искуство); наведзени цитат (дословно: наведзени навод/наведзене наводзенє, место: дати цитат, наш цитат або нашо наводзенє и под.); експлоративни виглєдованя (значи: виглєдовацки виглєдованя, место лєм: виглєдованя або експлорациї); нукашнї ентериєр (нукашня нукашньосц); инвестицийни укладаня (укладацки укладаня); виложени експонати (виложени викладацки/викладбени материял); гемендекс зоз шунку (гоч шунка уж у гемендексу, у префиксу гем-, анґлийске ham), потенциялна можлївосц (можлїва можлївосц, гоч тото мож похопиц и як скрита можлївосц або латентна можлївосц, та би у тим случаю вираз нє бул плеонастични), колор телевизор у фарбох итд. Медзи драстичнєйшима прикладами находзиме и: реализация витвореня плану (витворенє витвореня), валоризация вредносцох (вреднованє вредносцох), дїйство ефекту (дїйство дїйства), вершина кулминациї (вершина вершини), партиципация у учасци (учасц у учасци), солуциї ришеньох (ришеня ришеньох), мемория паметаня (паметанє паметаня), та вец и зиходзиц долу, пендрац ше горе (место лєм зиходзиц и пендрац ше/виходзиц, бо ше тото долу и горе подрозумює). Часто ше коло скраценого слова додава слово хторе ше уж находзи у скраценю. Наприклад: члени ВИС составу “Силуети“ (а тото ВИС уж значи вокалноинструментални состав); УКТ габи (ултракратки габи – по сербски ултракратки
таласи); СДП партия (СДП то Социял-демократска партия, та нє треба тото окреме наглашовац з додаваньом меновнїка партия); ЖТП подприємство (у скраценю ЖТП ше
уж находзи слово подприємство). У посмертних оглашкох, заш, дзекеди читаме же тот або гевтот граждан умар у своїм седемдзешат осмим року (як кед би ше тото нє подрозумйовало и як кед би ше могло умрец у наполнєтих тих и тих рокох даєдного другого чловека). Єст ище єдно язичне зявенє хторе бридзи красни вислов. Подобне є плеоназму, а вола ше тавтолоґия. Гоч и єдно и друге у сущносци знача нєпотребне нагромадзованє
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ словох и виразох, одредзеней розлики заш лєм єст: тавтолоґия ма вецей слова зоз хторих кажде виражує исте поняце. Значи, при тавтолоґиї (истословю) источашнє похасновани по значеню исти слова, вирази або аж и виреченя, а при плеоназме ше значенє одредбового слова уж находзи у основним слове. Значи, звишне истословє маме у виразу Нє можеме толеровац стан статус кво, бо статус кво уж значи: стан як скорей/пред тим, та ше тото повторює перше як нашо, а вец як странске слово. Таки вирази ище: ґенеза и розвой; морал и етика; патриотизем и родолюбивосц; пах и арома; принципи и начала; церпезлївосц и толеранция; креативни и творчи способносци; стаємне и перманентне образованє; польопривреда и аґрар; як и на яки способ; цирка коло; на индиректни и поштредни способ итд. У найвекшим чишлє датих прикладох єден зоз звишних синонимох – странске слово. То указує же тоти цо хасную таки и подобни тавтолоґийни вирази нє познаю досц значеня тих словох, та би требало частейше закуковац до словнїкох странских словох, а нє хасновац странски слова без преверйованя, поготов кед меме за нїх добри домашнї слова. На ти месце бизме спомли ище велї странски слова хтори нєшка, у ери такволаного ґлобализма и у условийох моцного розвою комуникацийох прейґ друкованих и електронских медийох, а окреме интернету, зоз швета направели “ґлобални валал“. Дружтвена, политична, економска, технолоґийна, културна, медийна и кажда друга надмоц Заходу условела вельке число странских словох з того боку, насампредз зоз анґлосаксонского бешедного подруча, з Велькей Британиї и Зєдинєних Америцких Державох. Прейґ спорту, филмох, забавней музики, информатики, науки, технїки итд. вошли до нашого язика велї анґли(ци)зми, хтори нательо превладали у звичайней бешеди же уж почали поцисковац и заменьовац зошицким добри и прикладни домашнї слова. Поведзме, слово транспарентносц (як кед бизме нїґда нє робели нїч явно), кооперативносц (як кед бизме нїґда нє сотрудзовали), хижи нам девастовани (як кед бизме нїґда нїч нє знїщовали и валяли), людзе ше деложую (як кед би ше нїґда нє висельовали). Место образованя и фахового усовершованя нєшка маме едукацию, место дипломох – сертификати, место же бизме ше приявйовали на конкурси, ми апликуєме, место на розгварку, кандидатох ше поволує на интервю. О рижних мониторинґох, рейтинґох, кастинґох, тайминґох и под. би анї нє бешедовац. Маме аж и голдинґи у препаднутей привреди, а дзеци цо сурфую по интернету добре знаю цо то веб-сайт, и-мейл, атачмент, дисплей, софтвер и гардвер, ЦД-РОМ, принтер, апдейт, бекап, билборд, билдер, бизнисмен, фронтмен, блокер, чек(ир)овац, четовац... Шицко нам кул и ин, окрем – язика! Лєм вон – аут! Як видзиме, часи ше меняю, та ше з нїма меняю и слова. Велї слова з тима пременками ше позабува. А тото цо ше забудзе, чежко знова врациц до живого язика.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ НАРУЧИЦ, ПОРУЧИЦ И ЗАРУЧИЦ На початку каждого школского року школяре, їх родичи, та и школи, набавяю учебнїки, приручнїки, теки и други потребни материял за школу. Пред кнїжкарнями налоґа, а нє ридко же ше дахто враци дому и голоруч. “Нє маме – поручели зме, алє роба ище нє сцигла“ – гваря у кнїжкарнї. Школяре и наставнїки ше буня: “Лєпше було наручиц голєм учебнїки; нарученє прейґ школи би напевно сцигло швидше!“ У тей бешеди коло набавяня учебнїкох лєдво мож обачиц єдно язичне питанє: роботнїки у кнїжкарнї на єдним боку, и школяре або наставнїки на другим боку, похасновали два розлични дїєслова: поручиц и наручиц. Цо правилнєйше? Чи учебнїки и приручнїки хтори нам треба поручиме, чи наручиме? Кед поволаме до помоци словнїк, дознаме же поручиц значи 1. придац порученє, явиц дакому дацо прейґ порученя, дац знац дакому дацо; 2. поволац дакого з порученьом, прейґ порученя; одказац на дакого; 3. дац налог; розказац же би ше дацо направело, зробело, набавело, принєсло, та гвариме: Поручели му з роботи най такой ютре принєше кнїжочку; Уж єй два раз поручел най вецей нє приходзи; Сушеда поручела же бисце єй зохабели два литри млєка. З другого боку, слово наручиц значи: 1. питац, розказац, замодлїц же би ше дацо дало на розполаганє, видало, направело, предало; 2. вимагац, замодлїц же би ше дацо винєсло як послуженє, та повеме: Наручел робу ище прешлого тижня, а вона нє сцигує; Материял перше наручели, а вец одказали; Шмати до винчаня наручел у найлєпшого майстра; За полудзенок у ресторанє наручели юшку, печене и шалату; Наручели кафу и сок, а принєсли им вино. Спрам тей лексично-поняцовей дистинкциї, ясне же ше у кнїжкарнї кнїжки, теки и други школски прибор наручує а нє поручує. Наручує ше тиж и кафу або палєночку, алє кед будземе мац заувагу на цену або квалитет услуги, поручиме шефови сали тото цо ше у таких нагодох звичайно поручує: же ше зрадує док нас ознова увидзи! З другима словами, лєпше чувац два слова як означеня за два розлични поняца, цо оможлївює ясне розликованє, як єдно з нїх поцисковац, а другому надрильовац його значенє. Тото, и попри можлївосцох семантичней дистинкциї з помоцу контексту и других “вредносцох бешедного язика“, може приводзиц до помилькох, а у каждим случаю до лексичного худобнєня язика. Такому процесу ше треба свидомо одупрец: наставнїки, новинаре, редакторе, лекторе и шицки тоти цо дзбаю за културу и богатство нашого язика можу у тим намаганю найвецей допринєсц: єден арґумент уж маю – винєшени є ту. Кед же ше до такого становиска сцу баржей прешвечиц, поручуєме им най себе наруча Руско-сербски словнїк. Знаю нашо людзе за ище єдно слово подобного значеня. То слово заручиц, хторе значи 1. похасновац, наполнїц, завжац простор, залапиц; и нам найбаржей познате значенє 2. спитац, обецац дакому дзивку (за жену); перцсеньовац – дац персцень дзивки як знак же є заручена, спитана. Медзитим, нашо родичи пред тим як випровадза дзеци до стану малженского, иду заручиц салу до карчми або до ресторану, а заручую и гудацох хтори на тим вешелю буду грац. Салу ше, значи, анї нє наручує, анї нє поручує, алє заручує, а гудацом ше тиж нїч нє поручує нї по ким нїч, анї ше на нїх нїч нє одказує, алє ше их заручи – замодлї и поєдна ше з нїма же кеди, дзе и за яки пенєжи буду грац.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Нашо стари дараз местo слова наручиц хасновали слово бештеловац: Я тото бештеловал, и нє енґедуєм му! (Я тото наручел и нє пребачим/одпущим му!); Пришол як бештеловани (як наручени). Правда, хасновали и слово безецовац, хторе значело обезпечиц; наручиц: Безецовал квартель ище пред мешацом; Безецовал тот капут и замодлєл най му зохабя до пиятку; Безецовал праше и бистатовал же придзе по ньго о тидзень. Випатра же би нас нашо предки вельораз нє зрозумели у бешеди.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ БУЦ ПРИСУТНИ Читаюци новини, слухаюци радио и телевизию, прешвечуєме ше же у нєшкайшим язику шицко може буц присутне. Тот прикметнїк, випатра, мож аж и поровнац и достац присловнїк за количество: вше присутнєйши, гоч зме донєдавна думали же дахто або присутни або нє, же треце нєт! Можеме чуц аж и же присутне одсуство нових идейох або же: вше присутнєйши нєдостаток роби. Заш лєм, нє могли зме анї задумац же можлїве и одсуство присуства! Напевно шицки знаме за вирази: Присутна тенденция зменшованя криминалитету; Присутне похопенє же знанє нє найважнєйше; Присутне коровче на польох; Присутни бакшиш у ресторанох; Присутне напредованє у звладованю материї; Присутне опадованє уровня знаня; Присутни нєдостаток сировинох; Присутне виоставанє з роботи; Присутни диждж на стадионє; Присутне одсуство мотива за єдну таку акцию. Найинтересантнєйше заш лєм тото виреченє: Без огляду на пробованя прилагодзиц историю Палестини ґу чечуцим политичним потребом єврейскей держави, стої историйни факт о скоро дватисячирочним одсустве ширшого єврейского присуства у Палестини. Тото одсуство присуства ше, випатра, уклопює до общого розвою нашого модерного бирократско-публицистичного язика! Тому язику велї пригваряю же є безживотни, бо ше у нїм дїєслова заменює з меновнїками (место: напредуєме – присутне напредованє), безособови (место: погосцителє дзвигаю цени – присутне звекшанє ценох у погосцительстве), же ше велї вирази як цо єст, постої, панує, наступа, обачує ше, пада до оч итд. напущує пре вше исте: присутне. Можебуц нам допило слухац же нєт роботи, нєт нови роботни места, нєт олєю, нєт кафи, нєт млєка. Випатра же тому пришол конєц, бо тераз слухаме: Присутни нєдостаток роботи/нових роботних местох; Присутне одсуство южней овоци, И далєй нєдостаточне присуство рентґен-филмох; Одсутне присуство лентонитратох; Одсуство бутану вше присутнєйше; Упадлїво присутни нєдостаток одвичательносци. Було би красше и простейше повесц: Нєт роботи/нови роботни места; Нєт южней овоци, И далєй нєт досц рентґен-филми; Нєт лентонитрати; Вше частейше нєт бутану; Нєт досц одвичательносци, и то барз обачлїве. Чи, кед ше так крашнє и достоїнствено пове, вец тото чого нєт лєгчейше поднєшеме? Правда, давац то божески, а примац – людски.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ АКОНТО ТО НЄ НА КОНТО Вираз аконто ше дараз писало окреме: а конто (од италиянского a conto). У тарґовинскей терминолоґиї тото слово значи: на мено, на рахунок; виплацованє напредок; пожичка. Тот вираз ше часто хаснує и у иншаким, а нє лєм у тарґовинским контексту. Наприклад: Винєшени велї процивни думаня аконто того ришеня; Аконто плана розвою було вельо зауваги; Ясно висловел свойо становиско аконто мирох рационализациї. У бешеди, алє и у електронских медийох на нашим язику часто чуєме же ше тот вираз так хаснує: Винєшени велї процивни думаня на конто того ришеня; На конто плана розвою було вельо зауваги; Ясно висловел свойо становиско на конто мирох рационализациї. Ми знаме же на дачий конто (рахунок) мож уплациц даяку суму пенєжу. На дачий конто, як ше звичайно гвари, “лєгли“ даяки средства, а на конту мож и нє мац нїч. Знаме тиж и за дїєслово аконтовац, цо значи: напредок вжац або дац/уплациц аконтацию (як часц заробку або плаци итд.). Медзитим, правопис нам нє дава можлївосц писац вираз аконто окреме. Поготов нам нє дава можлївосц хасновац наш применовнїк на зоз словом странского походзеня конто з таким значеньом: На конто єй запожнєня мал нєприкладни коментар; Сцел бим повесц дацо на конто вименкох у систематизациї; Дал свойо видзенє на конто програми роботи. Место погришного виразу на конто лєпше було похасновац вирази: у вязи з тим (и инструменталну конструкцию) або коло того (з ґенитивом): У вязи з єй запожнєньом мал нєприкладни коментар / Коло єй запожнєня мал нєприкладни коментар; Сцел бим повесц дацо у вязи з вименками у систематизациї / Сцел бим повесц дацо коло вименкох у систематизациї); Дал свойо видзенє у вязи з програму роботи / Дал свойо видзенє коло прграми роботи. Кед сцеме “ученше“ повесц дацо, место виразу аконто зоз спомнутим значеньом, можеме похасновац вираз апропо (од французкого a propos), хтори значи: зґоднє, у зґодним чаше, праве кед треба, як наручени, алє и: з тей нагоди, у вязи з тим: Апропо єй запожнєня мал нєприкладни коментар; Сцел бим повесц дацо апропо вименкох у систематизациї; Дал свойо видзенє апропо програми роботи. Значи, странски вислови аконто и апропо будземе писац вєдно; аконто у спомнутим контексту зоз значеньом: “на мено“, апропо – “у вязи з тим“, “коло того“, а на (дачий) конто лєм уплациме пенєж. Тельо аконто (нє: а конто), апропо погришного хаснованя на конто (дачого).
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЦЕПЛОТА И ЦЕПЛОСЦ Слово цеплота зме звикли хасновац зоз двома значенями: як температуру и як сердечносц, нїжносц, благосц: Цеплота цела здравого чловека виноши 36 Целзиюсово ступнї; У його гласу ше чувствовала приємна цеплота. Слово цеплота звичайно означує вонкашню, физичну катеґорию и мож го кед треба зачерац зоз странским словом температура: Ранши температури буду нїзши як прешлого тижня; Од ютра ше обчекую висши температури. Поправдзе, природнєйше би було по руски повесц кед ше бешедує о хвилї же: Рана буду жимнєйши як прешлого тижня; Обчекує ше же од ютра будзе цеплєйше. Слово цеплосц зме у новшим чаше дакус занягали. Тото слово значи: нїжносц, сердечносц, благосц, чувствительносц. Место цеплосци, часто ше хаснує слово цеплота: Цеплота його словох ю рознїжела (треба: цеплосц); У його бешеди вше єст якейшик цеплоти (треба: цеплосци); Тота писня полна нукашнєй цеплоти (треба: цеплосци); Єй шпиванє нєдосц чувствительне, без цеплоти (треба: цеплосци). Подобни случай и зоз словами чистота и чистосц. Слово чистота ма материялни смисел, та гвариме: Чистота то пол здравя; Чистота єдного варошу нє завиши лєм од комуналней служби, алє и од гражданох; Нє отримує чистоту анї свойого цела, анї квартелю. Слово чистосц ма духовни смисел: На першим месце єй чистосц души; Чистосц вигваряня буквох дь и ть важна у нашим язику; Крашнє шпива, алє чистосц єй гласу нє на найвисшим уровню. Кед место двох словох хаснуєме єдно, гоч му и даме значенє другого слова, охудобнюєме лексични фонд нашого язика. Спомли зме лєм два приклади: цеплота/цеплосц и чистота/чистосц, алє єст их надосц. Наприклад: доброта/добросц, цмота/цмосц, хорота/хоросц, красота/краса, красносц, страхота/страшносц, висота/високосц итд. Ниянси у їх значеньох обачлїви. Повеме лєм єдну: Мацерину цеплосц ше нє мера з термометром.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ДУШЕВНИ И ДУХОВНИ Слово душевни нам добре познате – воно ше одноши на нукашнї, психични чловеков стан. Наведзени приклади нам тото лєпше илуструю: У його гласу ше чувствовал смуток и душевни боль; Мал у себе одлучносци и душевней моци пановац над ню; Бул у барз нємирним душевним розположеню; Модлєл ше же би му Бог дал душевней сили витримац тоту терху. Окрем того, слово душевни значи и: добри (у моралним поглядзе), чувствительни, хтори вше порихтани помогнуц другому, хтори ше вше дзечнє и швидко одозве на цудзи потреби, молби и под., племенїти: Даєдни душевни жени приношели до широтинцу млєка и вайца; Були то добри, мирни и душевни людзе; Гоч випатрало же є душевни чловек, на хованю бешедовал якош жимно; Шестра єй така умилна, душевна, а вона ше руцела баржей на оцову фамелию. Єст и душевни хороти, хтори у медицинскей терминолоґиї воламе ище и психични: Душевни хороти спадаю медзи найчежши чловеково хороти; Клаустрофобия то єдна файта душевней хороти; На тим оддзелєню ше лїча душевно хори особи; Жена му уж два роки душевно хора. З другого боку, слово духовни ше одноши на дух и процивне є слову тїлесни: Писателє часто духовни вождове звичайних людзох; Бул то прости чловек, алє полни духовного богатства; Часто нє знаме чувац наш духовни скарб; Традицийне руске богатство ше дзелї на духовне и материялне. Духовни, медзитим, значи и: вирски, церковни; побожни и тото слово процине слову шветов(н)и: Духовна литература на нашим язику нєдосц заступена; Духовни вежби би требало частейше отримовац; Вон занєдзбал свой духовни живот; Накадзи пришол до їх парохиї, духовни живот постал обачлїво богатши и змистовнєйши. Тиж маме и вирази духовни отец, духовни пастир, духовни ряд (духовенство), духовни суд, духовни стол (владичество), духовни меч (набедренїк) итд. Значи, слово душевни ше одноши на нукашнї живот, на психу (душу), а слово духовни на дух и тоти два слова нє треба мишац. Нє шмели бизме повесц, наприклад, же священїки вше були душевни вождове нашого народу. Гоч були душевни (племенїти), вони були духовни вождове, предняки, иницияторе нашей култури и просвити. Тиж бизме нє мали повесц же душевна поезия мало заступена у уметнїцкей литератури. Гоч є, поправдзе, наисце душевна, вона заш лєм, за розлику од шветов(н)ей поезиї – духовна. Мало нам заступена духовна поезия, та нам вец и духовни живот худобнєйши. Душевно (психично) хорих людзох треба барз добре розумиц, бо вони тиж знаю буц глїбоко духовни (побожни).
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ СУМНЯЦ Дїєслово сумняц зме прияли зоз сербского язика; воно ше так одомашнєло же го вецей анї нє чувствуєме як люцке. Место того слова дараз хаснуєме слова нє вериц, нє мац довирия, буц нєдовирлїви итп. Медзитим, тото слово сумняц ма два процивни значеня: перше – мац сумню до правдивосци дачого; нє мац довирия до дакого або до дачого, буц нєдовирлїви ґу дакму або ґу дачому, а друге – думац на дакого як на виноватого. Можебуц випатра компликоване, алє ниа приклад хтори нам тото поможе похопиц: Сушеди сумняю же шунки з коморки покраднул НН. Нє ясне у тим прикладзе чи сушеди веря (або голєм подумую), чи нє веря (анї нє подумую) же НН покраднул шунки. Понеже дїєслово сумняц ма два значеня, можлїве и єдно и друге. Як ше маме ошлєбодзиц од тей дилеми? Найлєпше ришенє – зачерац лексеми або преформуловац виреченє. Кед ше роби о думаню або вереню же НН покраднул шунки, вец мож повесц праве так: Сушеди думаю же НН покраднул шунки з коморки, або з векшу дозу сиґурносци: Сушеди веря же НН покраднул шунки з коморки; або: Сушеди прешвечени (сиґурни, бизовни) же НН покраднул шунки з коморки. Мож затримац и дїєслово сумняц, алє вец треба додац применовнїк на и источашнє преформуловац виреченє: Сушеди сумняю на НН же покраднул шунки. Кед ше заш лєм роби о процивним значеню (же сушеди нє думаю на таке, або же нє веря до того же НН покраднул шунки), вец мож повесц и написац: Сушеди нє прешвечени (нє веря) же НН покраднул шунки. Кед сцеме затримац дїєслово сумняц (хторе ма заш лєм иншаку ниянсу значеня як дїєслово вериц и под.), вец можеме похасновац кондиционал: Сушеди сумняю же би шунки могол покраднуц НН, або, же би шицко було до конца ясне, преформуловац и прешириц виреченє: НН маєтни и чесни чловек, та сушеди сумняю же вон покраднул шунки (нє веря). Вше кед єдно слово ма два розлични, медзи собу процивни значеня, треба их зачерац и преформуловац виреченє так же би порученє яке посиламе собешеднїкови було зошицким ясне. Язични механїзми нам за тото даваю вецей можлївосци: Сумням же було баш так як вон приповеда = нє верим же було праве так як вон приповеда; Вше сом сумнял до його творчих способносцох = нїґда сом нє мал довирия до його творчих способносцох; Сумням же яр будзе жимна (нє будзе жимна); Сумням же зме годни пошац на час (нє годни зме); Перше сумняли на Петра, а вец сумняли и на його жену; Учитель сумнял на Иринку же подбунєла шицки дзивчата; Дохтор сумнял на запалєнє плюцох, алє заш лєм була ґрипа. Таки слова єст надосц у нашим язику. Наприклад слово санкционовац значи: одобриц, алє и – покарац, забранїц (хторе нам у ствари єдино познате); обисц дакого значи и заобисц, обкеровац, алє и – нащивиц дакого итд. Як гварел писатель Максим Горки, и сам вельки стилиста, треба писац так же би словом було цесно, а думком пространо. Нє сумняме же Максим Горки ма право,
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ напроцив, глїбоко зме до того прешвечени, вериме же то наисце так. Сумняц на Максима Горкого же заобишол правду – була би велька нєправда.
ҐУ КОМУ ШЕ ЯК ОЗВЕМЕ Нє нєзвичайне же ше у язику скоро кажди дзень зявюю новосци хтори пошлїдок розвою материялней и духовней култури. Нєзвичайне, медзитим, тото же ше дзекеди зявя и таки новосци хтори нє маю нїч заєднїцке анї з материялну, анї зоз духовну културу, а знаю освоїц язичну сцену и нашвидко постац модерни манир. Така єдна “мода“ и тото же телевизийни и радийски водителє и спикере своїх сотруднїкох уводза до емисиї, наявюю их зоз мой/наш колеґа або колеґиня: З нами у студию колеґа Владо Барна; На вязи колеґиня Мария Чаканова, хтора ше явя з Дюрдьова; Шлїдзи прилог колеґи Рамача; На самим месце наша колеґиня Наталия Гардийова; Опатриме прилог хтори направел наш колеґа Янко Чапко; Най ше пачи, колеґа; З вами остава моя колеґиня Серафина Бучкова; На телефонскей линиї наша колеґиня Ирина Макайова. Цо ше зоз тим достало? У информативним поглядзе нїч, бо каждому ясне и познате же сотруднїки на истей роботи – колеґове. Нєзвичайносц такого представяня, медзитим, у тим же ше ословйовац зоз колеґа и колеґиня нє швечи у явней комуникациї, алє лєм у особним, приватним або интимнєйшим одношеню, у розгварки тих цо тримаю за себе же су пайташе, приятелє, блїзки сотруднїки. З оглядом на тото, ословйованє з колеґа и колеґиня у явних емисийох чежко же мож розумиц як оправдане, поготов и прето же процивслови потерашньому доброму и стандардному способу ословйованя сотруднїкох, яке було призвичаєне у явних медийох и глашнїкох, дзе менованє сотруднїкох з колеґа нє функционує як прилаплїве. Ище менєй прилаплїве же би ше сотруднїкох ословйовало зоз синтаґматску конструкцию – мой колеґа/моя колеґиня, цо у датей констелациї дїйствує нє лєм нєприкладнєйше, алє, мож повесц, и нєпристойнєйше. Окрем того, тото новотне интимизоване ословйованє як кед би уведло ище єдну новосц: у представяню або подпису сотруднїкох ше вецей анї нє спомина їх функциї и званя як цо: новинар, репортер, подношитель звиту, дописователь, редактор и друге. Виходзи же важнєйша субєктивизована информация о колеґиялним одношеню, як обєктивно змистовнєйша информация о сотруднїцким статусу, званю або функциї сотруднїка у емисиї. З тим ше патрачом нєоправдано нє дава подполнєйше сознанє о роботнїкох на телевизиї, а нє дава ше им (нєколеґиялно) анї нагоду представиц ше патрачом у своїм професионалним ранґу або фаховим званю. Обчековало би ше же новосци принєшу и квалитетне злєпшанє. Чи ту о злєпшаню слово, можебуц знаю тоти цо таку новосц уведли. Очиглядне єдно: тота новосц ше барз швидко розширела у шицких (нє лєм у нашим) телевизийних студийох. Чи за тото єст причини – нє мож зоз сиґурносцу твредзиц. Нєшкайшим пензионером, а дакедишнїм студентом, остало паметлїве же ше ґу нїм професоре на факултету оздзивали зоз колеґа и колеґиньо. Теди то бул красни манир,
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ґест уважованя и почитованя, доказ же ше на младих рахує и же уложени труд до преношеня знаня за будучносц нє бул даремни. Як наш народ гвари, чловек ше по бешеди позна.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ КОГО ЯК ОСЛОВИМЕ Вибор язичних средствох у медзисобним вербалним оздзиваню и ословйованю у єдней бешедней заєднїци дружтвено и културолоґийно условени и нє завиши од язичних, алє од нєязичних (дружтвених факторох) и од призвичаєних нормох красного справованя, добрих манирох, ябо, як ше звичайно гвари, од бонтону. Перше цо мож замерковац у вязи з вербалну комуникацию наших людзох то хаснованє особних заменовнїкох за другу особу єднини (ти) и другу особу множини (ви), у обидвох случайох кед ше оздзиваю ґу єдней особи. Питаме ше чом ше ґу дакому оздзиваме зоз ти, а ґу дакому зоз ви и чи у тим єст даякого шора и правилносци. Треба повесц же ше людзе нє вше оздзивали ґу даєдним особом зоз ви, або аж зоз вони. Дараз ше и ґу Богови и ґу царови оздзивало зоз ти, так як ше медзи собу оздзивали єдни ґу другим шицки людзе, без огляду на їх дружтвене положенє, роки и медзисобну блїзкосц або оддалєносц. Оздзиванє зоз ви настало у штвартим вику новей ери у Римским царстве. Теди то було резервоване лєм за царох, а у штреднїм вику ше тот обичай преширел и утвердзел у Заходней Европи (одкаль пришол и до нас), при чим ше зоз ви нє оздзивало лєм ґу владаром, алє и ґу другим людзом як знак почитованя. Медзисобне статусне одношенє двох комуникаторох, хторе означене з особнима заменовнїками ти и ви, виражує ше зоз шлїдуюцима можлївима релациями: ти – ти; ви – ви; ти – ви (и процивнє: ви – ти). Медзисобне ословйованє комуникаторох зоз ти суґерує їх блїзкосц и ровноправносц. Так ше школяре и студенти истих або блїзких ґенерацийох, або вояци у касарнї, або колеґове на роботи истого ранґу, або идеолоґийни истодумаюци, або любовни пари и други чийо одношенє характеризує блїзкосц и/або ровноправносц, медзи собу ословюю зоз ти. Оздзиванє зоз ти виражує блїзкосц и у одношеню дзецох и родичох, як и блїзшей родзини, гоч скорей нє було так (жена мужови дараз двоєла, тиж и дзеци родичом, як и младим малженским паром накадзи ше побрали). Ословйованє зоз ви упутює на дружтвену и емоционалну дистанцу комуникаторох, на службене одношенє, без блїзкосци и интимносци, аж и на одредзену резервованосц єдних ґу другим. Розличне ословйованє комуникаторох указує на їх нєровноправносц и нєєднакосц – ґенерацийну (одношенє старши – младши) або дружтвену (одношенє надредзени – подредзени). Так ше вец старши оздзиваю ґу дзецом и вельо младшим од себе зоз ти, а вони ґу нїм зоз ви, як и старшинове ґу вояком зоз ти, а вояци ґу нїм процивнє – зоз ви. Кажде потупйованє тих правилох, преходзенє зоз ви на ти або процивнє, виражує пременку одношеня бешедних особох у комуникациї, а оздзиванє зоз ти место зоз ви ґу нєпознатим особом, поготов у службених одношеньох (службенїк – странка, дохтор – пациєнт, тарґовец – купец, контролор у автобусу або кондуктер у гайзибанє – путнїк и под.) то знак нєпочитованя и подценьованя того з ким ше комуникує, цо указує на нєпристойносц и одсуство нє лєм културней вербалней комуникациї, алє и културней комуникациї вообще. Одношеня хтори ше виражує з особнима заменовнїками ти и ви у медзисобним комуникованю провадзи и одвитуюци вибор других язичних средствох. Тот вибор, вшелїяк, дружтвено условени: людзох зоз хторима зме блїзки (и зоз хторима зме на ти) ословюєме лєм з власним меном, часто и зоз гипокористиком (з меном од милосци) або з назвиском. Родзину ословюєме з окремнима назвами за родзинство. Ґу нєпознатим одроснутим особом ше оздзиваме лєм зоз панє або панї, односно паночко. У службеней
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ комуникациї предпоставених ословюєме зоз: пан предсидатель, пан министер, пан директор, пан декан, пан професор, пан капитан итд. (ридше: панє професор, панє директор, гибаль: панє судийо). Вони ше, заш, ґу подредзеним, зоз хторима су на ви, оздзиваю так же ґу презвиску додаваю панє, панї, односно паночко: панє Виславски, панї Дудашова, паночко Надлукач(ова) (ридко з власним меном: панї Меланко), цо знак дакус меншей дружтвеней дистанци. Интересантне же ше у даєдних язикох (поведзме у италиянским) коло титулох (директор, професор, доктор) нє хаснує слова пан або панї, бо ше трима ше ше їх “паньство“ подрозумює. Вибор одвитуюцих етикетох (словох и виразох) зоз хторима ше ословює державних поглаварох, високих державних функционерох и вирских достоїнственїкох – окремне питанє. У нас правило же ше странских державнїкох и амбасадорох ословює зоз словами ваша екселенцийо (у директним оздзиваню), або ше их вола його екселенция з титулу и полним меном и презвиском (кед ше о нїх бешедує). Ґу корунованим главом (ґу кральови и царови и їх супругом з титулу кралїца або царица) оздзива ше з вашо велїчество (у писаню з велькима початнима буквами: Вашо Велїчество, дзекеди и Вашо кральовске або Вашо царске велїчество), а ґу членом владарскей фамелиї (хтори маю титулу принц, односно принцеза, войвода, войводкиня и под.) з вашо височество. Кед ше их спомина, вец ше опрез кральовскей або царскей титули и їх мена и презвиска кладзе: Його (або Єй) кральовске (або царске) велїчество, а ґу титулом и меном членох владарских фамелийох идзе вираз Його (або Єй) височество. Тоту дистинкцию ше у пракси часто (пре нєзнанє) нє почитує, та у средствох информованя можеме чуц або пречитац: Його велїчество принц (тот и тот), або наспак: Його височество шведски краль, цо зошицким погришне (принц идзе зоз: Його височество, а краль зоз: Його велїчество). Интересантне же ше кральову або царову супругу вола кралїца або царица и ословює ше их зоз Вашо велїчество, а кралїцов супруг, кед вона коруновани владар, ма лєм титулу войвода, ґроф (уж цо нашлїдзел; значи, нє здобува по супруги титулу краль або цар) и ословює ше го зоз вашо височество (у писаню: Вашо височество, Його височество). Їх дзеци поставаю принцези и принцове и ословює ше их тиж зоз: Вашо височество, Його височество. Ґу вирским поглаваром и високим вирским достоїнственїком ше иншак оздзиваю и иншак их ословюю припаднїки тей вирскей заєднїци, а иншак други, хтори припадю другим релиґийом або су атеїсти. Католїки верховного поглавара своєй церкви волаю Святи Отец або Його Святосц, та ше так ґу ньому и оздзиваю: Святи Оче або Ваша Святосци, а други го звичайно волаю лєм Папа, або з полним насловом: поглавар Католїцкей церкви папа (тот и тот). Бискупох (владикох) ше у католїцкей заєднїци ословює зоз Ваша превозвисшеносц, а звонка тей заєднїци зоз екселенцийо. У нашей Грекокатолїцкей церкви почесно ословйовац (гонорификовац) будземе так: диякона зоз: чесни; протодиякона, протонамиснїка, єрея/пресвитера зоз: пречесни, всечесни; протоєрея и протоєрея ставрофора зоз: високопречесни, високовсечесни; єродиякона, архидиякона и єромонаха зоз: преподобни; игумена, протосинкела и архимандрита зоз: високопреподобни и тото будземе писац з малу букву. Нашого благопочившого владику зме ословйовали зоз: преосвящени владико кир Славомир Микловш або: преосвящени кир С.М., владико крижевски, а терашнього еґзарха ословиме зоз: преосвящени др (або: кир) Георгий Джуджар, еґзарх за грекокатолїкох у Сербиї и Чарней Гори и титулу еґзарх будземе хасновац у номинативе, а нє у вокативе.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Ґу священїком за хторих нє знаме яке званє маю озвеме ше зоз: оче (кед нє знаме мено), оче парох, оче викар, оче декан итд. або лєм зоз: оче Саламун (або даяке иншаке презвиско). Православни ше ґу патриярхови своєй церкви оздзиваю зоз словами: ваша святосц, ґу митрополитом: вашо високе преосвященство, ґу владиком: вашо преосвященство. Припаднїки других вирских заєднїцох углавним вихабяю тото його святосц и други вирази опрез вирскей титули и мена, та поведза лєм патриярх сербски кир (тот и тот), або поглавар Сербскей православней церкви патриярх (тот и тот). У директним оздзиваню (поведзме, представительох новинох) ґу високим церковним достоїнственїком хаснує ше вираз: ваша екселенцийо. Найменши розлики єст у ословйованю исламских вирских поглаварох и велькодостойнїкох. Так шицки гуторя (и исламски вирни и припаднїки других вирох): поглавар Исламскей заєднїци реисул-улема Мустафа ефендия Церич. У директним оздзиваню (новинарох або припаднїкох других конфесийох), високих исламских достоїнственїкох ше ословює зоз ваша екселенцийо, а имамох зоз ефендия (пан, кир). Шицки тоти вирази треба знац и хасновац их так як то призвичаєне у каждей вирскей заєднїци окреме и звонка нєй, бо и тото спада до сфери бешедного справованя хторе указує на досцигнути ступень култури вербалней комуникациї, алє и медзилюдскей комуникациї вообще.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ДОНАТОР, ДОНОР И ДОНОРОВАЦ Здравствени орґанизациї нас вше частейше поволую же бизме були доноре орґанох и же бизме вжали донорску кнїжочку. Дзеля нам рижни рекламни лїстки з гуманима насловами як цо Постаньце донор – виратуйце живот, Доноруйце свойо орґани – виратуйце дачий живот, а у чекальньох амбулантох и шпитальох виложени вельки слики хтори нас на тот гумани ґест опоминаю. Нам на тот завод нє циль прешвечовац до оправданосци дарованя своїх орґанох хтори по нашим тужемским пребуваню можу дакому значиц живот, алє лєм указац на слова донатор, донор и доноровац. Слова добродзечни даватель креви и даватель косцового шпику нам давно познати, як и меновнїки дарователь, дародаватель, дарункодаватель, даровач и дародавец. Кед ше ґу тим словом придружело латинске слово донатор, то нє було вельо, бо слово донатор ишло з меновнїком донация, за хторе нє маме праву домашню замену. Донатор (з латинского donator) то даватель, дародаватель, дарователь, тот цо дацо дарує або завитує (церкви, установи итд.), а донация (з латинского donatio) то дарованє, окреме на судски способ; акт о даваню дарунку. У сербским язику ше, як зме видзели, у новшим чаше зявює и слово донор, хторе, у ствари, лєм анґлийска форма латинского донатора. Добри познавателє сербского язика твердзели єден час же ше донатор якош одноши на физичну або правну особу хтора дава добродзечни прилог у пенєжу (або даяку другу вредносц), а донор на особу хтора дарує орґани (плюца, шерцо, печинку, панкреас, покрутки, скору, ценке черево), тканї або косцов шпик. Медзитим, после велїх розправох пришли до заключеня же тота розлика у значеню заш лєм нє оправдана, а словом з класичних язикох, значи з латинского и греческого, треба дац першенство пред анґлицизмами або ґерманизмами. Нашо руске слово зоз хторим бизме могли заменїц слова донатор и донор то даватель (або дарователь), та бизме вец мали: место донор або донатор – даватель (дарователь) покрутки место донор або донатор креви – даватель (дарователь) креви. На подобни способ би требало поступиц и зоз виведзенима словами з тих меновнїкох: донорска карточка / донаторска карточка – давательна карточка донорска мрежа / донаторска мрежа – давательна мрежа итд. Кед ше коло меновнїка находзи и даяке дополнєнє, мож похасновац и ґенитивну конструкцию, як наприклад карточка давателя креви, мрежа даровательох (або давательох) косцового шпику итд., а цо ше дотика дїєслова доноровац – найлєпше будзе заменїц го з нашим давац або даровац. Поука нам Руснацом би була: нє преберац нєконтроловано зоз сербского язика шицко и цо добре и цо нє добре. Причекайме най нам у дачим розчисца драгу, так як тераз зоз донорованьом, донорами и донорскима кнїжочками. Кед бизме були знали же донор и донатор подполно исте, лєм єдно превжате з анґлийского, а друге з латинского язика хторому даваме предносц у хаснованю, напевно бизме рекламни лїсток и други материяли цо провадза тоту гуману акцию иншак преложели. Поведзме: Подаруйце орґан – виратуйце живот (нє: доноруйце); Завитуйце свой орґан – виратуйце дачий живот (нє: доноруйце); Будзце дарователь орґанох (нє: донор); Постаньце дарователь орґанох (нє: донор) итд.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Вериме же ше анї єден интелектуалєц нєшка нє заклада за виганянє странских словох з язика там дзе за їх хаснованє єст подполне оправданє. Алє, вше кед можеме похасновац домашнє слово, заобидзме странске. Воно ше и так и так кеди-теди ухпа, а кед домашнє занягаме, нїґда го вецей нє врациме.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ НЄЕВРОПЯНЄ И НЄАМЕРИКАНЦИ Правописни правила хтори реґулую писанє словох вєдно, зоз смужку и окреме анї кус нє прости и вимагаю нєпреривне дополньованє або аж и менянє. У остатнїм чаше неґативни етнїки постали барз “модерни“, а правопис нє сцигнул провадзиц драгу їх наставаня. Проблем зоз присвойнима прикметнїками хтори направени зоз неґативних етнїкумох нє маме – напишеме их, вшелїяк, вєдно и – з малу букву: Мадярске, румунске и друге нєславянске жительство у Войводини ма исти права як и славянске; Скоро шицки нєруски жителє Керестура ше научели по руски; Нємадярского жительства у тим валалє нє було; Стари континент вше одушевює нєеврпских туристох; Од Голандянох ше научели пестовац квеце и други нєголандски народи. Проблем ше нам зявює кед сцеме написац етнїк, алє неґировани, тє. кед сцеме повесц же дахто нє Серб, нє Руснак, нє Европян, нє Американєц (алє дацо друге), кед дахто нє Новосадян, нє Керестурец, нє Коцурец, нє Дюрдьовчань (алє цошка инше). Як то напишеме? Чи як єдно слово (вєдно: Нєамериканєц, Нєдюрдьовчань), чи зоз смужку (нє-Американєц, нє-Дюрдьовчань), чи окреме (нє Американєц, нє Дюрдьовчань). З яку букву тото напишеме (нєАмериканєц, нєДюрдьовчань)? Дзе велька, а дзе мала буква? Понеже у нашим руским правопису тото нє прецизоване, мушиме ше поволац на парвопис сербского язика у хторим детально розробени важнєйши правила писаня словох вєдно, окреме и зоз смужку. Так ше у поглавю о злученьох меновнїкох з нєсамостойним або преширеним другим формантом гвари же ше поряднє пише вєдно зложени слова у хторих закончуюце самостойне слово нє окремне слово (богословия, библиотека, астрономия). Вєдно ше пише и синтаґми або полузложени слова хторим ше у поступку твореня додава суфикс (Даниловґрадян, од Даниловґраду, Новосадян, од Нового Саду, Которварошан, од Котор Варошу), алє лєм привидне одступанє єст у полузложеним слове Анґло-Американци – кед ше дума на Анґлийцох и Американцох (поведзме, виходзенє на французке побрежє), же би ше розликовало од Анґлоамериканцох (Американцох анґлийского походзеня: Латиноамериканци и Анґлоамериканци) або Анґлосаксонцох. Злученя нєсамостойного форманта и меновнїка ше, по правилу, пише вєдно (полубрат, електропривреда, гидроцентрала), алє ше од того правила виокремює злученя у хторих друге состойне слово – власне мено, а перше слово даяки елемент общого значеня. Таки слова ше пише як полузложени, и друге слово затримує вельку букву (псевдо-Аристотел, анти-Диринґ, екс-Чехословацка, екс-Югославия, полуФранцуз) и у тим правописним поступку видно намаганє же би ше нє “замолгавело“ значенє другого состойного слова. Медзитим, вєдно ше пише (без вельких буквох) злученя типу антианґлиєц, проанґлиєц, антиамериканєц, або нам нєшка барз фреквентни – проевропян и антиевропян, проамериканєц и антиамериканєц, проруснак и антируснак. Подобне значенє маю и слова типу анґлофоб, анґлофил, анґломан, русофил, русофоб, українофил, українофоб итд., хторим и друге состойне слово нєсамостойни формант, та ше их пише вєдно як уж спомнути богословия, библиотека, астрономия итд. Вєдно ше пишу, гвари правопис, и неґировани етнїки: нєславян, нєамериканєц, нєновосадян, нєдюрдьовчань, нєкерестурец, нєевропян, нєсерб, нєалбанєц, нєруснак, нєфранцуз. Так будземе писац и суперанґлиєц, нїбисерб итд.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Значи, нєславян, нєевропян, нєамериканєц, нєполяк, нєєврей, нєскандинавец, нєруснак, нєсерб, нємадяр, а нє: Нєславян, Нєевропян, Нєамериканєц, Нєполяк, Нєєврей, Нєскандинавец, Нєруснак, Нєсерб, Нємадяр, Суперанґлиєц, Нїбисерб итд., а ище менєй – нєСлавян, нєЕвропян, нєАмериканєц итд.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ОД МУДРОГО И ОД МУДРИЯ Єст у нашим язику надосц презвиска хтори ше закончую на –и. Медзитим, тоти законченя можу буц штвераки: на –ски, на –цки, на –чки (гоч велї з нїх нє лєм руски) и на –и. На –ски ше нам закончую презвиска: Виславски, Ґаднянски, Венчельовски, Будински, Загорянски, Русковски, Кашовски, Страценски, Копчански, Салонски и велї други. Презвиска з тим законченьом маю и други славянски народи – Серби (Црнянски), Словаци (Склабински), Українци (Стружински), Поляци (Ярузелски), Руси (Стравински) итд. На –цки ше нам закончую презвиска як цо Кренїцки, Каменїцки, Пастовнїцки, Суботнїцки, Дороцки, а при Сербох – Мушицки, Марицки, Троицки итд. При Сербох, заш, єст вельо презвиска цо ше закончую на –чки: Шиячки, Пастрначки, Радуловачки, Паланачки, Добановачки, Ґосподїначки, Козловачки итд., а при Руснацох презвиска того типу нєт. Медзитим, єст при Руснацох цошка друге – презвиска хтори настали од даяких чловекових прикметох: Груби, Мудри, Курти, Шути, Боси, Красни, Лиси, Мали, Неваляни. На Горнїци єст презвиска як цо Сухи, Тихи, Небесни итд., при Русох – Ґрозни, Горки, Южни, при Чехох – Дробни и Покорни, при Горватох Ярни. Презвиско, як и мено, нїкого анї нє прикраши, анї нє очудаци. Ридко хто ше свойого презвиска одрека, гоч дзепоєдни з нїх анї нє звуча, анї нє знача дацо красне. З презвиском ше народзиме, зожиєме ше з нїм; воно вираз нашого идентитету и доказ нашого фамелийного нашлїдства – и у живоце и на каменю поконцу валала. Та, кед нам презвиско таке важне, мало би нам буц важне и як тото презвиско будземе меняц по припадкох – чи як прикметнїк, чи як меновнїк. Рушиме перше з “люцкого“ двора: сербски спортски коментаторе презвиско русийского тенисера Южни у ґенитиве вигваряю Южного. По тим би вец италиянски вожач “формули єден“ Трули мал у ґенитиве глашиц Трулого(!), а бувши фодбалер сплитского “Гайдука“ Роберт Ярни би бул у припадку – Роберта Ярного, гоч спортски новинаре гуторели “ґол Ярния“ (а нє: Ярного), “Додайце лабду Ярнийови“ (а нє: Ярному) итд. Медзитим, нє так! Нашо презвиска хтори означую даяку чловекову прикмету (Красни, Мудри, Груби, Боси, Шути итд.) тиж будеме меняц як прави прикметнїки: Красни – Красного, Мудри – Мудрого, Груби – Грубого, Боси – Босого, Шути – Шутого, а так поступиме зоз шицкима славянскима презвисками на –и: Максим Горки – Максима Горкого, Иван Ґрозни – Ивана Ґрозного, Франтишек Тихи – Франтишека Тихого, Борис Небесни – Бориса Небесного, Покорни – Покорного итд., як и зоз презвисками хтори ше закончую на –ски, –цки и –чки (Будински – Будинского, Каменїцки – Каменїцкого, Радуловачки – Радуовачкого итд.). Медзитим, презвиска странского, нєславянского походзеня хтори ше закончую на – и як цо уж спомнути италиянски спортски вожач Трули, та Мадєли, Саркози, Берлускони, Петефи, Ади, Боляи, Жолнаи, Макартни, Кири итд. нє будземе меняц як прикметнїки, алє як меновнїки: Трули – Трулия, Саркози – Саркозия, Берлускони – Берлускония, Ади – Адия, Боляи – Боляия, Макартни – Макартния итд. Ту ше нам як винїмок указує нашо презвиско Мали хторе меняме лєм по меновнїцкей пременки: Мали – Малия (нє: Малого), бо ше предпоставя же тоту фамелию волали Малийово, а писали ше Мали(й). До тей ґрупи спадали би и нашо презвиска хтори ше закончую на – и: Емейди, Кашаї, Ерделї, Медєши, Гаргаї, Раґаї итд. хтори тиж меняме лєм як меновнїки: Кашаї – Кашая, Ерделї – Ерделя, Медєши – Медєша, Гаргаї – Гаргая итд.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ Шицко тото би могло буц у шоре – славянски презвиска на –и меняме як прикметнїки, а нєславянски як меновнїки, кед би ше нам нє надрильовал ище єден наш спецификум: нашо презвиска на –и заш лєм мож меняц и як меновнїки: Мудри – Мудрия, Лиси – Лисия, Будински – Будинския итд. У чим розлика кед повеме од Янка Мудрого и од Мудрия? Єст розлики! По прикметнїцкей пременки опрез презвиска звичайно стої мено: Купел авто од Янка Мудрого; Путовал з Миколом Лисого; Давно нє видзел Петра Шутого; Здогаднул ше Йовґена Грубого. Кед повеме: купел авто од Мудрия, путовал з Лисийом, нє видзел Шутия, здогаднул ше Грубия, наш собешеднїк муши од скорей знац точно хто тот Мудри, Лиси, Шути и Груби, цо значи же є обидвом учашнїком у розгварки добре познати. Поровнайме приклади: Читал ши кнїжку Юлина Каменїцкого? / Читал ши Каменїцкийову кнїжку? Патрел ши на телевизиї Боґдана Виславского? / Видзел ши Виславския на телевизиї? Владу Будинского вибрали за секретара / Будинския вибрали за секретара; Михала Венчельовского вчера оглашовали / Венчельовския вчера оглашовали; Дюру Кашовского нїхто нє препознал / Кашовския нїхто нє препознал. Значи: Бодваньски – од даякого Андрия Бодваньского, алє од Бодваньския (хтори нам шицким добре познати). Мудри, Лиси, Боси, Красни – од Михала Мудрого (Лисого, Босого, Красного) хторого нє познаме шицки лєм дахто, а од Мудрия (Лисия, Босия, Красния) хторих шицки пре дацо познаме, та им аж анї мено висловйовац нє мушиме. Нє згоршого дац ище єдно надпомнуце: прикметнїцке презвиско по припадкох нє будземе меняц кед коло нього стої мено: Михал Кашовски, од Михала Кашовского, Михалови Кашовского, Михала Кашовского, з Михалом Кашовского, о Михалови Кашовского. Меняме лєм мено и так знаме о хторим ше припадку роби. Медзитим, кед презвиско меняме по припадкох як меновнїк, будземе мац: Мудри, од Мудрия, Мудрийови, Мудрия, з Мудрийом, о Мудрийови. Може коло нього стац и мено, та у тим случаю меняме и мено и презвиско: Иван Мудри, од Ивана Мудрия, Иванови Мудрийови, Ивана Мудрия, з Иваном Мудрийом, о Иванови Мудрийови. Компликоване, алє лєм на перши попатрунок. У пракси ше заш лєм якош знаходзиме.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ КЕД ШЕ ҐЕОҐРАФСКИ НАЗВИ ЗАКОНЧУЮ НА -Ґ Вельо раз медзи собу повеме же идземе на Футошки пияц, же купуєме прашку шунку, же сиришке млєко барз добре, же пойдземе на Иришки венєц або до китайского ресторану єсц пекиншку качку. Повесц можеме, та – хто як зачул. Алє, як напишеме? Знаме з ґраматики сербского язика же при основох хтори ше закончую на –ґ (Йоганесбурґ, Гайделберґ, Салцбурґ, Санкт Петербурґ итд.) опрез законченя –ски приходзи до палатализациї, та ґ преходзи до ж. То перша палатализация: к, ґ, х опрез е, и и мегкого полугласа преходза до ч, ж, ш, дзе мож предпоставиц же пред законченьом –ски бул дараз мегки полуглас. По тим фонетским правилу би вец и ми могли писац Фрибуржски Алпи, Бранденбуржска капура, Бач-Бодрожска жупания, Габзбуржска монархия итд., а заш лєм нє пишеме так. Руска ґраматика предписує же у менєй познатих словох и у случайох кед би ше з пременку у писаню слова барз вименєли, на гранїци основи и суфиксу ше пише нєпременєни консонант: гаґски (од Гаґ), чикаґски (од Чикаґо), пекинґски (од Пекинґ), паґски (од острова Паґ), буґски (од рики Буґ), лїґски (од Лїґ), умагски (од Умаґ) итд. Тото исте ше одноши и на топоними и етноними хтори ше закончую на –рґ, а зоз хторих сцеме направиц присвойни прикметнїк, та напишеме: санкт-петербурґски каштелї, Бранденбурґска капура, Бач-бодроґска жупания, Фрубурґски Алпи, гамбурґска сланїна, та гайделберґски, салцбурґски, йоганесбурґски, единбурґски, луксембурґски, габзбурґски итд. Правописни правила, заш, вимагаю же би прилагодзене писанє менох и ґеоґрафских назвох остало у ясним одношеню ґу жридловому и же би ше од нього нє оддальовало баржей як ше муши. То значи же єдноставносц и дошлїдносц даякого правила важнєйша як намаганє посцигнуц максималну вирносц жридловому вигваряню и гласовей системи. Знаме же ше язик вше намага ґу економичносци и же таке вельке нагромадзованє консонантох (-рґски-) чежке за вигварянє и анї кус нє мелодичне, та у бешеди приходзи до упросцованя тих консонантских ґрупох. Звичайни швет будзе и далєй гуториц гамбурски, единбурски, луксембурски, йоганесбурски, гайделберски итд. Друга можлївосц хтору наш язик годзен прилапиц то – аналоґия зоз сербским язиком, тє. пребераньом формох з того язика, голєм у топонимох з нам блїзшого околїска, та ше и далєй, подобнє сербскому, будзе гуториц и писац футожска капуста, Футожска улїца, Ирижски венєц, сирижске млєко, чурожски шкварки, Сврлїжски гори, “Пекинжка качка“ итд. Написац правописне правило без винїмкох, гваря преверени нормователє язика, а нє почитовац бешедну норму хтора здобула “право гражданства“, то насилство над язиком. Значи, зоз нам сушедних топонимох присвойни прикметнїки правиме по углядзе на сербски язик, та повеме (и напишеме): ирижски, сирижски, чурожски, футожски, а зоз тих топонимох цо нам дальши, на основу хтора ше закончує на –ґ лєм додаме законченє -ски: паґски, гаґски, умаґски, гамбурґски, габзбурґски итд.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ КЕД ШЕ ҐЕОҐРАФСКИ НАЗВИ ЗАКОНЧУЮ НА –К У нашей ґраматики пише же ше з меновнїкох хторим ше основи закончую на –к прикметнїки прави з додаваньом суфиксу –ски хтори ше вец пише –цки: вояк – вояцки, юнак – юнацки, гудак – гудацки итд. Алє, чи по истим принципе направиме присвойни прикметнїк з топонимох хторим ше основи закончую на –к? У населєньох дзе єст наших людзох або хтори нашим людзом познати, тото правило лєгко применїме. Керестурци, поведзме, роками садза осецку паприґу, а ходзели и на осецки пияц. У сисацкей желєзарнї робели велї роботнїки. Оджацки автобус вше ставал на керестурскей станїци, на буджацким мосце нїґда нє було полициї, алє ше буджацки леґинє гнєтка знали пооначиц з Велькошорцами. Когиляцки дильови ше вецей нє отримує, ердевицки вина ше барз чествує на шицких вешельох, шавницки драги вше вжиме завяти, трстеницки винїцаре вшадзи познати по добрих каламкох и ожилкованей виновей лози, до жедницкей дохторки ходзели велї Рускинї, сусецки рибаре знаю увариц смачни паприґаш з риби, илоцка дереґля вецей нє превожи, а найчастейше увожиме ирацку нафту... Так повеме, алє так и напишеме: од Осек – осецки, од Оджак – оджацки, од Буджак – буджацки, од Когиляк – когиляцки, од Ердевик – ердевицки, од Шавник – шавницки, Трстеник – трстеницки, Сусек – сусецки, Илок – илоцки, Ирак – ирацки итд. Питаме ше далєй: цо будземе з варошами хтори нам нє так барз познати як цо Дамаск, Ґданьск, Минск, Омск, Новосибирск, та Дрвеник, Земуник, Храстник, Камник, Железник, Ярак, Латярак, Ресник, а аж Ню Йорк (чи Нюйорк), Банкок итд. хтори ше тиж закончую на –к? У менєй познатих словох и у случайох кед би ше з пременку у писаню основа барз вименєла (як и при основох хтори ше закончую на –ґ: Гамбурґ – гамбурґски а нє гамбуржски), на гранїци основи и суфиксу –ски консонант нє будземе меняц алє напишеме: Нюйоркска полиция (Ню Йорк / Нюйорк), инсбрукски жителє (Инсбурк), кркски плажи (Крк), папукски гори (Папук) итд. Ище єдну дилему зме годни мац кед зосцеме направиц присвойни прикметнїк з назвох варошох як цо Омск, Минск, Новосибирск, Ґданьск, Курск и под. У тих прикладох консонантска ґрупа –ск ше страци пред законченьом –ски, та будземе писац: омски (нє: омскски), мински (нє минскски), новосибирски (нє новосибирскски), курски (нє курскски) итд. Алє, кед нам нє нєобходна прикметнїцка конструкция, а окреме кед зме нє бизовни як з топонима направиме присвойни прикметнїк, можеме просто написац: полиция Нюйорку /Ню Йорку, муриска Дубровнику, шейталїще Шибенику, плажи на Крку, универзитет у Ґданьску, ситуация у Дамаску, улїци Банкоку итд. Так гришку сиґурно нє направиме!
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ КЕД ШЕ ЖЕНСКИ МЕНА ЗАКОНЧУЮ НА КОНСОНАНТ Нашо людзе скорей давали дзивчатом таки мена: Юла (Юлияна), Ганя (Ана), Маря (Мария), Софрона, Феброна, Павлина, Натала, Ирина, Гелена, Анґела итд. Док були мали, а и кед ше ґу нїм з любосци оздзивали, гуторели: Юлка, Ганча, Марча, Софронка, Фебронка, Павлинка, Наталка итд. Познєйше були модерни Ясмина, Соня, Славка, Александра, Анита, Татяна, Мелита, Тамара итд. Шицки тоти мена красни; як наш народ гвари – мено нє може нїкого анї украшиц, анї очудациц. Як видзиме, шицки тоти нашо мена ше закончую на –а и з нїма у меняню по припакох нє маме нїяки проблеми: Достали зме писмо од Ирини; Дали зме кнїжку Натали; Уж давно сом нє видзела Павлину; Яй, Марйо, нє роб таке!; З Феброну зме путовали до варошу; О Юли писал у каждей приповедки. Медзитим, цо маме зробиц зоз странскима менами, углавним нєславянскима, хтори ше нє закончую на –а алє на консонант, як цо: Елизабет, Кетрин, Лив, Меґ, Ержебет, Каталин, Медлин, Естер, Инґрид, Карин, Перл, Фелон, Сузан, Марґарет, Кармен, Симон итд.? Мушиме знац же Елизабет и Елизабета нє исте мено (за матичарох, СУП и администрацию вообще то два особи), же Сузан и Сузана нє исте мено, як и Симон и Симона, Естер и Естера, Марґарет и Марґарета итд. З даєдних женских менох цо ше закончую на консонант аж анї нє можеме справиц мено хторе би ше закончовало на –а. Нїяким концом Меґ нє може буц Меґа, Медлин – Медлина або Лив – Лива, а вельораз, кед нє знаме же ше о женскей особи роби, по мену тото анї нє одгаднєме. Як бизме, наприклад, могли знац же Медлин Олбрайт, Кетрин Ештон, Меґ Раян або Лив Улман женского полу, кед бизме их нє видзели у кину, на ТВ або на сликох у новинох? Кед уж знаме же су жени, як их будземе меняц по припадкох? Нє можеме повесц од Марґарети Тачер, з Елизабету Тейлор або о Симони Синьоре бо вони, як зме гварели, нє Марґарета, Елизабета и Симона. Понеже им и мена и презвиска за нас цудзи, найлєпше будзе нє меняц их: Пречитал сом шицки кнїжки од Перл Бак; Анґлийска кралїца дала найвисше припознанє Елизабет Тейлор; Патрел сом Лив Улман у єй остатнїм филму; Естер, Естер, красни ци бул “Бал на води“; Звонко Боґдан часто шпивал зоз Каталин Ладик; Велї новини писали о дакедишнєй ґлумици Сузан Гейворт. Гоч вельораз ламеме главу зоз странскима словами, женски мена цо ше закончую на консонант нас позбули дилемох. Просто, нє меняме их анї у єдним припадку! Припадок, як и у анґлийским язику, одредзую применовнїки хтори стоя опрез тих менох.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ЦУДЗЕ СЛОВО – ЛЄМ КЕД НЄ МАМЕ СВОЙО! На таки поступок як пише у наслове обовязал нас основоположнїк нашого литературного язика о. др Ґабор Костелник. Медзитим, у новшим чаше по конкурсох часто читаме же кандидати можу апликовац у одредзеним чаше, же буду поволани на интервю, же ше апликациї подноши служби за людски (або кадрово) ресурси. То новосци и у сербским язику, та вец их и ми, нє роздумуюци, пребераме од слова до слова. По тераз зме ше приявйовали на конкурси, а вец зме були волани на розгварки до кадровей (або кадровскей) служби. Цо знача слова апликация и апликовац? Спрам Словнїка сербскогорватского язика Матици сербскей, апликация значи: 1. применку, применьованє; 2. намесцанє, кладзенє украсу з даякого иншакого материялу на платно, кладзенє вишивкох на шмату; 3. (фиґуративно) вредноту, вредносц; уважносц. Словнїки странских словох тиж наводза же слово апликация (з латинского applicatio) значи подобне цо и Матицов Словнїк, а апликовац (з латинского applicare) то намесциц, положиц; применїц, похасновац; з увагу виучовац; старац ше итд. У анґлийским язику application значи прикладанє, применьованє; молбу; уважносц, пошвецованє, а apply = приложиц, применїц, похасновац, модлїц, питац, глєдац, вимагац, припадац, приставац (ґу дачому). У административним язику апликация у анґлийским язику значи, просто: формулар, питальнїк, або, як дзепоєдни кед сцу буц “ученши“ гваря – квестионер, нє роздумуюци же нєпознате пояшнюю з ище нєпознатшим. Як видзиме, у словох апликация и апликованє нєт анї шлїду од прияви и приявйованя. Тоти слова, значи, вообще нє знача тото цо би требало, тє. тото цо ми думаме же би мали значиц. Вони лєм видрилюю одвитуюци и ясни домашнї слова и, гоч знача украс и украшованє, анї кус нє “краша“ наш язик. Напроцив. Прето би було лєпше нє хасновац апликациї и нє апликовац кед ше роби о приявох и приявйованю на оглашки и конкурси. По тераз ше озбильнєйших кандидатох поволовало на розгварку, а тераз ше з нїма окончує интервю. Розгварка то, як шицки знаме, усне черанє думаньох, розправянє. Конкретно, конкурсна комисия у розгварки з кандидатами преверює їх способносц и “подобносц“ за даяку роботу. А цо то интервю? Знова отвориме словнїки: интервю (по анґлийски: interview) то розгварка новинара або репортера з даяку познату особу (з политичним, дружтвеним або другим явним роботнїком) же би ше достало податки за новинску статю (або радийске чи телевизийне емитованє) од общого интересу, хтори вец новинар чи репортер обяви и да до явносци. Интервю з кандидатами хтори ше приявели на конкурс, очиглядно нє тото. Спрам того, интервю у тим случаю звишне слово, з погришним значеньом. Воно видрилює домашнє слово розгварка хторе, окрем розправи, ма и елемент людскосци, чловечносци. Ище бридше слово од апликациї и интервюа (кед ше роби о конкурсох) то синтаґма людски ресурси. Потераз зме под ресурсами подрозумйовали природни богатства, сировини (лєси, руди, води). Словнїки гваря же ресурс (з французкого ressource) то помоцне средство, жридло помоци; жридло привреди зоз хторого ше достава сировини, а тераз нам и людзе постали – сировини! Єст, медзитим, ище два побочни значеня слова ресурс у французким язику, а то: место за розвагу и узше дружтво. Людски ресурси сиґурно нє место за розвагу, а узше дружтво най би було, гоч нє видно потребу за тим. За людски ресурси зме знали гуториц и – кадри. Кадер французке слово (cadre и латинске quadrum), хторе означує шицких роботнїкох даякого подприємства або установи, членох политичней орґанизациї и под., окреме
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ фаховцох. Ґу тому, кадер и воєни и филмски термин. Треба знац же меновнїк кадер ма лєм єднину и з нїм означуєме множество єдинкох, фаховцох за поєдини обласци: наставни кадер, судски кадер, наукови кадер, политични кадер. Медзитим, тото слово ше часто погришно хаснує у множини, та чуєме же ше водзи старосц о кадрох, же маме способни кадри, a меновнїк кадер ма множину лєм кед означує филмски знїмок даякей сцени: зняти перши кадри филма. Гварели зме же кадер означує вецей фаховцох, та тото слово нє мож похасновац за єдного чловека, гоч вон и вершински фаховец. Прето нє треба повесц за даякого валушного челєднїка або свойого успишного “любимца“ (ґлумца, шпивача, политичара итд.) же вон ваш кадер. Здогаднїме ше словох о. др Ґабра Костелника и вше кед можеме, место цудзого, похаснуйме свойо слово.
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ НЄ ПИШ ТАК ЯК БЕШЕДУЄШ Нїяким концом нє сцеме з тим написом знєважиц Вукову максиму Пиш так як бешедуєш, а читай так як написане. Циль того напису опомнуц наших язичних редакторох, лекторох, новинарох, прекладательох, водительох и других хторим важни власни вислов же уж кед нє меркую як бешедую дома, на драже и у приватних ситуацийох, голєм най так нє пишу! Насампредз маме на розуме бирократски, административни або як ше звичайно гвари – конференцияшски язик хтори нєконтроловано хаснуєме у каждодньовей бешеди и преношиме до писаних текстох. Як дружтвене зявенє, язик одражує шицки дружтвени пременки, та ше так єден дружтвени феномен (моц и уплїв пануюцих кругох у сфери политики, державней администрациї и економиї, з єдним словом – уплїв бирократиї) одражел, медзи иншим, и на творенє окремного типу язика хтори ше по своїх основних ношительох вола бирократски. Вон видрилює звичайни, у народзе познати слова, а место нїх шири нєпотребно зложени, штучни и нєкрасни вирази. Зоз тим ше, коло длугоких и заплєцених виреченьох, ище баржей доприноши преобширносци и компликованосци такого стилу виражованя. Вежнїме як приклад лєм нашо конкурси за пополньованє “упражнєтих местох“ у рижних установох и подприємствох (правда, нєшка их скоро анї нєт). У нїх ше нє глєда, поведзме, туристичного водзача, алє окончователя услугох водзеня туристох, або окончователя роботох и задаткох наставнїка физики, окончователя роботох и задаткох примарней дзецинскей защити и под. место просто – наставнїкох физики, педиятрох и под. Шицки одразу постали окончователє або вивершителє даяких роботох и задаткох, а нє просто – наставнїки, професоре, инженєре, педиятри, гирурґи итд. Дїєслово окончовац (з меновнїком у акузативе) ше барз преширело; вошло до нашого язика прейґ сербского, а до сербского з анґлийского (do = робиц, окончовац), та ше нє лєм гутори, алє и пише: окончовац оправку, окончовац препатрунок, окончовац надпатрунок, окончиц вибор руководствва, окончиц врацанє квартельох бувшим ношительом квартельошского права (место оправиц, препатриц, надпатрац, вибрац, врациц) итд. Як кед би тото перше, зложенше, було и урядовше, службенше, строгше. Так и зоз применовнїцко-припадковима конструкциямии як цо пре причину (место лєм: пре), з цильом (место: пре). Бешедує ше и пише: у одношеню на або у поровнаню зоз (место: як): Индекс пороснуца продукциї векши у одношеню на предходни период; або: У поровнаню з предходним периодом (место же би було просто поведзене: Продукция векша як у предходним периодзе). Барз ше часто гриши з хаснованьом применовнїка по: По тим питаню ше водзела барз обсяжна розправа (место: о тим питаню); и з конструкцию з боку: Виповедзени барз красни слова з боку актерох (лєпше: актере виповедли барз красни слова); З боку основней школи була уключена секция... (лєпше: секция основней школи була уключена); З боку спортистох було одредзени акциї (лєпше: спортисти мали одредзени акциї); З боку Завода за тополї одредзени дзепоєдни файти древкох (лєпше: Завод за тополї одредзел дзепоєдни файти древкох);
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ З боку ловарского дружтва то бул красни ґест (лєпше: ловарске дружтво направело красни ґест). Така конструкция тиж прикмета анґлийского язика, дзе ше барз часто хаснує пасив. У писаних медийох вше частейше стретаме рижни “канцеларизми“ – єден з нїх и заменовнїк исти: Комисия направи план, а исти ма буц готови до конца тижня; Даваме знац предплатнїком кнїжки же иста дата до друку; Модлїм Комисию же би ми дошлєбодзела покладанє испиту за судского прекладателя, понеже сом за исти здобул условия итд. Место заменовнїка исти, у тих прикладох мал стац одвитуюци указуюци, односни або особни заменовнїк, або виреченє требало преформуловац (з помоцу указуюцого заменовнїка): Комисия направи план хтори ма буц готови до конца тижня; Даваме знац предплатнїком же ше кнїжка друкує; Модлїм комисию же би ми дошлєбодзела покладац испит за судского прекладателя, понеже сом за тот испит (за ньго, за хтори) здобул условия итд. Части приклад и з його дискусию, гоч знаме же за дискуию (як и за зваду) потребни найменєй двойо: У дискусиї предшедуюцого обачена єдна нєточносц; Вон потримал його дискусию; Його дискусия була зошицким на месце; Вон у своєй дискусиї тото анї нє спомнул. У тих прикладох, место слова дискусия требало писац: викладанє, бешеда, розправа, уводне слово итд. Ґу таким бирократским висловом можеме додац и синтаґму на тему: У Центре “Сава“ отримане совитованє на тему отримуюцих жридлох енерґиї; Одбранєл дипломску роботу на тему билинґвизма и интерференциї; Мал викладанє на тему власнїццкей трансформациї. Место на тему, було би вельо природнєйше повесц (и написац): о теми або: зоз тему. Якаш мимикрийна функция язика, виражена з намаганьом же би ше дацо поведло а при тим нє поведло нїч, бо ясне и конкретне вияшньованє у тоталитарних режимох може буц опасне (кед нє инше, вец голєм виложене критики “висших инстанцох“), приведла до твореня фразерского стилу, з нєодредзеносцу як основну прикмету. Ту насампредз вирази: даєдни проблеми, одредзени колеґове або панове, субєктивни моци, обєктивни чежкосци, одредзени круги, поєдинци – шицко имперсоналне, без конкретного мена и презвиска. Так и з безособовима и пасивнима дїєсловнима формами: трима ше, глєдане, вимагане, присутни (проблеми и почежкосци), та вец єст зявеня и под. Ту спада и конструкция присц до (з меновнїком у ґенитиве), найчастейше у прешлим чаше: пришло до застою у продукциї, пришло до нєставаня струї (место: станула продукция, нєстало струї), алє и у других формох, як наприклад у метеоролоґийних звитох: у наступних дньох придзе до пременки хвилї, або: придзе до схадзки на верху (место: идуцих дньох хвиля ше пременї, будзе отримана схадзка на верху) и под. Винєшени приклади лєм мала часц язичних средствох хтори характеризую бирократски язик и илуструю його преобширносц, компликованосц, нєодредзеносц и стереотипносц, а таки прикмети бирократского язика у директней процивносци з
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ прикметами красного вислову як цо: правилносц, ясносц, ядровитосц, чечносц и доцильносц. Прето у розвиваню култури бешеди треба окремну увагу пошвециц одстраньованю елементох такого язика и зопераню їх дальшого преношеня з административного и политичного стилу до других стилох стандардного язика. Кед ше уж у бешеди упатраме на бирократски стил, у писаню бизовно нє мушиме. Значи, нє пишме так як бешедуєме!
Гелена Медєши - З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ ДРУЖТВО ЗА РУСКИ ЯЗИК, ЛИТЕРАТУРУ И КУЛТУРУ Нови Сад (1970-2013)
Видаванє кнїжки Гелена Медєши: З ЧЕРВЕНИМ ПРЕЦАГНУТЕ помогли:
Покраїнски секретарият за образованє, управу и национални заєднїци Управа за заєднїцки роботи покраїнских орґанох Друкарня Влади АП Войводини