Руснаци у Новим Орахове- друге обновене виданє by Zelimir Pap

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ RUSZINOK ZENTAGUNARASON

РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ

Нови Сад – Ново Орахово, 2014 1

ПОВОДОМ ОБЕЛЕЖАВАЊА НАЦИОНАЛНОГ ПРАЗНИКА РУСИНА У РЕПУБЛИЦИ СРБИЈИ ШЕЗДЕСЕТОСАМ ГОДИНА ОД ДОСЕЉАВАЊА РУСИНА У НОВО ОРАХОВО (1946-2014) ____________________________________________________

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ RUSZINOK ZENTAGUNARASON · РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ Издавачи Ирина Папуга Михајло Еделински Золтан Фаркаш Редакција Мр Сенка Бенчик Мр Сергеј Тамаш Татјана Дудаш Владимир Магоч Хајналка Шипош Љубо Рац Крењицки Рецензенти Сенка Кажић Рожа Ковач Др Јаков Кишјухас Лекторисање Др Јулијан Рамач Мр Хелена Међеши Наталија Рамач Резиме Јанош Орос - мађарски Марица Николић - енглески Припрема за штампу Logic line, Нови Сад Штампање FB Print, Нови Сад ИЗДАВАЧИ Друштво за русински језик, књижевност и културу Секција Друштва у Новом Орахову КУД „Петро Кузмјак”, Ново Орахово Месна заједница, Ново Орахово Нови Сад-Ново Орахово 2014 ISBN 978-86-85619-32-8

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ RUSZINOK ZENTAGUNARASON РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ Друго обновљено издање

Eдиция: Одняте од забуца 17

=========================================================

Едиција: Отето од заборава 17

=========================================================

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ Уводна реч Књига о Русинима у Новом Орахову обухвата теме везане за културни и просветни живот и демографске прилике у Новом Орахову, које су биле презентоване на четири округла стола одржана у оквиру обележавања 60-годишњице насељавања Русина из Руског Крстура у Ново Орахово (1946-2006). Први округли сто одржан је 12. децембра 2003. године у Новом Орахову, где су своја саопштења представили: Меланија Римар – рад под називом „Насељавање Новог Орахова после Другог светског рата”, Владимир Магоч је говорио о културном животу Русина у Новом Орахову, а представљен је и истраживачки рад Иштвана Ковача из 1985. године (на мађарском), који се односи на демографску ситуацију у Новом Орахову. Сенка Бенчик представила је русинске учитеље у Новом Орахову. Други округли сто одржан је 16. децембра 2005. године у Новом Орахову, на ком су учествовали: Милица и Јанко Рац из Руског Крстура са темом о њиховом учитељском раду у Новом Орахову, Мирон Жирош је представио рад под називом „Привредна и социјална ситуација у Руском Крстуру после ослобођења, аграрна реформа и колонизација Русина у Сенћански Гунарош“ (из серије емисија Радио Новог Сада „Давно, давно је то било”), који је илустрован сећањима становника Новог Орахова на она времена. Љубо Рац Крењицки прочитао је анегдоте о Русинима у Новом Орахову. Трећи округли сто о теми „Басна у књижевности и настави русинског језика” одржан је 25. марта 2006. године као семинар за наставнике и васпитаче русинског језика. Учешће су узели др Јаков Кишјухас из Новог Сада, који је говорио о басни у настави и васпитно-образовном раду на русинском језику, Сенка Кажић из Бачке Тополе представила је рад под називом „Басна и наравоученија Доситеја Обрадовића”, а Штефан Худак из Новог Сада говорио је о Штефану Чакану (19221987), русинском баснописцу. Четврти округли сто одржан је 8. децембра 2006. године и на њему је прочитан рад Јосафате Јововић (рођене Биндас) из Београда под називом „Била сам учитељица у Новом Орахову”, напис Леоне Малацко под називом „Мој учитељски и педагошки рад у Новом Орахову”, док је Љубомир Рац-Крењицки говорио о спорту и спортским достигнућима у Новом Орахову. Био је најављен и рад о. Владислава Раца о црквеном животу Русина у Новом Орахову. У књизи су објављени прилози о ликовном стваралаштву сликара аматера из Новог Орахова: Славка Колошњаја и Еуфемије Козар, попис Русина у Новом Орахову (2006), као и резултати књижевног и ликовног конкурса на тему русинске басне, а такође и већи број фотографија и илустрација из живота и рада Русина у Новом Орахову. Редакција

RUSZINOK ZENTAGUNARASON Előszó A zentagunarasi ruszinokról szóló könyv Zentagunaras kulturális és közművelődési életével, valamint demográfiai jellemzőivel kapcsolatos témákat ölel föl, melyekről szó volt a bácskeresztúri ruszinok Zentagunarasrа történő betelepítésének 60. évfordulója (1946-2006) alkalmából szervezett négy kerekasztali összejövetelen. Az első kerekasztalt 2003. december 12-én szervezték Zentagunarason, melyen Melanija Rimar bemutatta Zentagunaras betelepítése a második világháború után című közleményét, Vladimir Magocs a zentagunarasi ruszinok kulturális életéről beszélt, és bemutatták Kovács István 1985. évi, Zentagunaras demográfiai jellegzetességeit taglaló (magyar nyelvű) kutatómunkáját. Szenka Bencsik a zentagunarasi ruszin tanítókról szólt. A második kerekasztalt 2005. december 16-án szervezték Zentagunarason, melyen részt vettek Milica és Janko Rac Bácskeresztúrról, zentagunarasi tanítói éveikről szóló témával, Miron Zsíros bemutatta (az újvidéki rádió Rég volt, rég volt elnevezésű műsorsorozatából tallózott) A gazdasági és szociális helyzet Bácskeresztúron a felszabadulás után, az agrárreform és a ruszinok betelepítése Zentagunarasra című munkáját, melyet Zentagunaras lakosainak a korhoz fűződő emlékeivel illusztrált. Lyubo Rac Krenyicki zentagunarasi ruszinokról szóló anekdótákat olvasott föl. A harmadik, az Állatmesék a ruszin irodalomban és nyelvtanításban témának szentelt kerekasztalt 2006. március 25-én szervezték a ruszin nyelvű tanárok és nevelők részére. Résztvevői az újvidéki dr. Jakov Kisjuhász, aki az állatmesékről beszélt a ruszin nyelven folyó tanításban és nevelési-oktatási munkában, a topolyai Senka Kažić Az állatmese és a tanulság Dositej Obradovićnál című munkáját mutatta be, az újvidéki Stefán Hudák pedig Stefán Csakan ruszin állatmeseírót méltatta. A negyedik kerekasztalt 2006. december 8-án szervezték, és ez alkalommal felolvasták a belgrádi Joszafata Jovović (szül. Bindász) Tanítónő voltam Zentagunarason c. munkáját, Leona Malacko Tanítói- és pedagógiai tevékenységem Zentagunarason c. írását, Lyubomir Rac-Krenyicki pedig a zentagunarasi sportról és sporteredményekről beszélt. Bejelentették Vladiszlav Rác atyának a zentagunarasi ruszinok egyházi életéről szóló munkáját is. A könyv a zentagunarasi Szlavko Kolosnyai és Eufémia Kozar amatőr festők képzőművézeti alkotásairól szóló írást, a zentagunarasi ruszinok (2006-os) népszámlálási adatait, a ruszin állatmesék témájára kiírt irodalmi- és képzőművészeti pályazat eredményeit, valamint számos, a zentagunarasi ruszinok életével és munkájával kapcsolatos fényképet és illusztrációt is tartalmaz. A szerkesztőség

РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ Уводне слово Кнїжка о Руснацох у Новим Орахове облапя теми вязани за културни и просвитни живот и дeмоґрафски обставини у Новим Ораховe хтори презентовани на штирох округлих столох, отриманих у рамикох означованя 60-рочнїци насельованя Руснацох зоз Руского Керестура до Нового Орахова (1946-2006). Перши округли стол отримани 12. дeцeмбра 2003. року у Новим Ораховe, на хторим свойо сообщeня прeзeнтовали: Мeлания Римар, роботу под назву „Насeльованє Нового Орахова по Другeй швeтовeй войни”, Владимир Маґоч, бешедовал о културним живоце Руснацох у Новим Ораховe, а представена и виглєдовацка робота Иштвана Ковача, зоз 1985. року (по мадярски) хтора ше одноши на дeмоґрафски обставини у Новим Ораховe. Сенка Бенчик представела руских учительох у Новим Орахове. Други округли стол отримани 16. децембра 2005. року у Новим Орахове на хторим участвовали: Милица и Янко Рац зоз Руского Кeрeстура зоз тему о їх учительскей роботи у Новим Орахове, Мирон Жирош, представел роботу, под назву „Привредни и социялни обставини у Руским Керестуре по ошлєбодзеню, аґрарна реформа и колонизация Руснацох до Сентянского Ґунарошу (зоз сериї емисийох Радио Нового Саду „Давно, давно то було” хтора илустрована зоз здогадованьом жительох Нового Орахова на тедишнї часи. Любо Рац Кренїцки пречитал Анеґдоти о Руснацох у Новим Орахове. Треци округли стол, о теми „Басна у литератури и настави руского язика”, отримани 25. марца 2006. року як семинар за наставнїкох и виховательки руского язика. Учасц вжали др Яков Кишюгас зоз Нового Саду, хтори бешедовал о басни у настави и воспитно-образовней роботи на руским язику, Сенка Кажич зоз Бачкей Тополї представела роботу, под назву „Басна и наравоучения Доситея Обрадовича”, а Штефан Гудак зоз Нового Саду бешедовал о Штефанови Чаканови (1922-1987), рускому баснописательови. Штварти округли стол отримани 8. децембра 2006. року и на нїм пречитана робота Йосафати Йовович, нар. Биндас зоз Беоґраду, под назву „Була сом учителька у Новим Орахове”, напис Леони Малацко, под назву „Моя учительска и педаґоґийна робота у Новим Орахове”, а Любо Рац Кренїцки бешедовал о спорту и спортских досягох у Новим Орахове. Наявена була и робота о. Владислава Раца о церковним живоце Руснацох у Новим Орахове. У кнїжки обявени прилоги о подобовей творчосци малярох аматерох зоз Нового Орахова: Славкови Колошняйови и Еуфемиї Козар, попис Руснацох у Новим Орахове (2006), як и резултати литературного и подобово конкурсу на тему рускей басни, а тиж и векше число фотоґрафийох и илустрацийох зоз живота и роботи Руснацох у Новим Орахове. Редакция

Стеван Ковач

НОВО ОРАХОВО1 Географски аспекти Изводи из стручног истраживачког рада, 1985. године Аутор: проф. Стеван Ковач Ново Орахово је основано на почетку XX века. Као подручје разбацаних салаша од 1702. године припадало је Сенти. После Другог светског рата припојено је Бачкој Тополи. Име – назив места Ново Орахово се користи од 1948. године. Ново Орахово се простире на централном делу заравни Телечка. Оно је у просеку на 110 м надморске висине. Насеље заузима површину од 59,34 км². Забележени број становника је 2307. Ово значи да на 1 км² има 28 становника. Источно од Новог Орахова протиче речица звана Чик. Њен извор је у Мађарској, недалеко од границе. Ток Чика завршава се код Бачког Петровог Села – где се улива у Тису. Целoкупна дужина речице је 100 км. Од тога у Мађарској 10 км, што значи да његовом току у нашој земљи припада 90 км. Дубина је 3-5 мeтара, а ширина неколико метара. Бунари у двориштима домаћинстава су дубине од 10 до 12 метара. Недавно је Месна заједница обезбедила бушотине до дубине 70-100 м. Ти бунари, као јавне чесме служе за све грађане по улици. Подаци од мерених просечних температура Новог Орахова су: годишња просечна температура износи 10,7 ºС; у јануару је најхладније, просек је – 1,4 ºС; у јулу је најтоплије и износи 21 ºС. Падавине у Новом Орахову: 1969. године су износиле 734,8 мм; 1971. године тај мерени податак бележи 452,9 мм. 1

Презентовано на Првом округлом столу о културном, просветном животу и демографским приликама Новог Орахова у оквиру припрема за обележавање 60-годишњице досељења Русина у Ново Орахово (1946-2006) који су 12. децембра 2003. године организовали Друштво за русински језик, књижевност и културу, Нови Сад и Подружница Друштва у Новом Орахову, у оквиру манифестације „Дани Миколе М. Кочиша и Ференца Фехера” у Основној школи „18. октобар” у Новом Орахову.

У оквиру аграра производња у Новом Орахову се базира на: пшеници, кукурузу и сунцокрету. Од животиња које предњаче у приплоду су: овце, свиње и говеда. Становништво Новог Орахова Становништво се према броју такорећи стално смањује. Ово показују цифре: 1948 – 3119 1953 – 2859 1961 – 2970 1971 – 2676 1981 – 2307 Ново Орахово напуштају углавном млади. Одлазе претежно у ближе градове, као што су Бачка Топола, Сента, Суботица.

Број становника Број породица Просек чланова у породици

1948.

1953.

1961.

1971.

1981.

3119 779 4,00

2859 819 3,49

2970 905 3,28

2676 846 3,16

2307 830 2,78

Насељавање овог подручја у XVII и XIX веку оформили су своје салаше Мађари из Сенте. После 1918. године пристигли су досељеници из Лике и Херцеговине. 13. маја 1946. године колонизирано је 360 породица русинске националности. Од њих данас живи само 96 породица, јер су се остали вратили у свој ранији завичај – Руски Крстур или су се одселили у Кулу, Врбас итд. Статистички подаци становништва

Мађари Русини Хрвати Срби Остали

1953. 2236 491 14 107 8

1971. 2204 306 19 132 15

1981. 1842 264 56 61 84

% 79,84 11,44 2,44 2,64 3,64

У купно:

2859

2676

2307

100,00

Школска спрема становника Новог Орахова Основ је целокупно становништво: аналфабета ................................................................. 5,8 четири разреда основне школе ............................... 62,0 завршена потпуна основна школа ......................... 26,0 са вишом и високом школском спремом ................. 6,2

% % % %

Економска питања Становници Новог Орахова су углавном земљорадници. Пољопривредом се самостално бави 681 породица. У месној задрузи и у месним и бачкотополским предузећима и индустрији су запослени чланови из 249 породица. 1981. године у Новом Орахову је 151 домаћинство поседовало трактор, а било је и 13 комбајна. Пољопривреда Становници Новог Орахова баве се овчарством, говедарством и свињарством, односно производњом житарица, шећерне репе, сунцокрета и кукуруза. Саобраћај Ново Орахово нема железницу. Путнички саобраћај се одвија аутобусима. Путници могу свакодневно путовати из Новог Орахова до Бачке Тополе, Новог Сада, Куле, Сомбора, Сенте, Кикинде, Чантавира, Суботице, Хоргоша са могућностима одласка у Сегедин (Мађарска), Темишвар (Румунију), Осијек (Хрватска). Дневно на рад ван Новог Орахова путује 300 лица (особа), пре свега у Бачку Тополу, Суботицу итд. Разна друштвена питања 1977. године је уведен месни самодопринос и од тада су путеви асфалтирани и тротоари избетонирани; 1946. године је отворена пошта; тада је Ново Орахово добило две телефонске линије са 30 прикључака (претплатника); 1981. године у Новом Орахову има 450 ТВ пријемника и 170 радио-апарата. Трговина и угоститељство 1970. године је отворена самопослуга. Осим тога, постоје још три продавнице. У трговини ради једанаест особа.

Од 1970. године у центру места била је једна тршчара „Чарда”, једини угоститељски објекат. Тада је на том месту изграђен модеран мотел „Рона”. Сада постоје још три угоститељска објекта – крчме. Туризам Привредна грана – ловачки туризам сваке године јача и стаса. За ово има истакнуте заслуге Ловачко друштво „Ново Орахово” са својих 35 чланова. Најуспешија сезона лова је када долазе ловци из Италије, годишње 120. *** Предели – делови Новог Орахова имају посебна имена: Црна школа, Кадвањ шор, Гунарош, Угао, Руско (русинско) село, Мали шор, Бели крст итд. .......................................... Скраћени превод са мађарског приредио: Карољ Касаш Друштво за мађарски језик Војводине, Нови Сад

Kovács Sztevan

ZENTAGUNARAS1 Földrajzi szempontok Kivonatok egy 1985. évi szakmai kutatómunkából Szerző: Kovács Sztevan, professzor Zentagunarast a XX. század elején alapították. A szétszórt szállások határa 1702-ig Zentához tartozott. A második világháború után Topolyához csatolták. A település Novo Orahovo elnevezését 1948. óta használják. Zentagunaras a telecskai löszfennsík központi részén terül el. Átlagos tengerszínt feletti magassága 110 m. Területe 59,43 km2. Bejegyzett lakosainak száma 2307. Népsűrűsége tehát 28 fő/km2 . Zentagunarastól keletre folyik a Csík elnevezésű ér. Forrása Magyarországon van, a határ közelében. A Csík folyása Péterrévénél ér véget, ahol a Tiszába torkoll. A Csík ér teljes hossza 100 km. Ebből 10 km Magyarország területén van, tehát folyásának 90 km-e országunkhoz tartozik. Mélysége 3-5 méter, szélessége néhány méter. A háztartások udvaraiban fúrt kutak mélysége 10-12 méter. Nemrégen a helyi közösség 70-100 m mélységű furatokat biztosított. Ezeket az utcai kutakat, mint közkutakat, minden polgár igénybe veheti. Zentagunarason mért átlagos hőmérsékleti adatok: - az évi középhőmérséklet 10,7 °C - a január a leghidegebb, az átlag -1,4 °C - a július a legmelegebb, az átlag 21 °C. Csapadék Zentagunarason: - 1969-ben 734,8 mm - az 1971-ben mért mennyiség 452,9 mm. 1

Elhangzott a Zentagunaras kulturális és közművelődési életéről és demográfiai jellemzőiről szóló Első kerekasztali összejövetelen, a ruszinok zentagunarasi betelepülésének 60. évfordulójára (1946-2006.) való megemelékezés előkészítése keretében, melyet 2003. december 12-én az újvidéki Ruszin Nyelvművelő, Irodalmi és Művelődési Egyesület és az egyesület zentagunarasi szervezete szervezett Zentagunarason, a Mikola M. Kocsis és Fehér Ferenc Napjai elnevezésű rendezvény keretében a zentagunarasi Október 18. Általános Iskolában.

A mezőgazdasági termelés Zentagunarason a gabonaféléken, kukoricán és napraforgón alapszik. Az állattenyésztésben a juh-, sertés- és szarvasmarhatenyésztésnek van vezető szerepe. Zentagunaras lakossága A lakosság létszáma szinte folyamatosan csökken. Ezt az alábbi számadatok is bizonyítják: 1948 – 3119 1953 – 2859 1961 – 2970 1971 – 2676 1981 – 2307 Zentagunarast túlnyomórészt a fiatalok hagyják el. Többnyire a közeli városokba, Topolyára, Zentára, Szabadkára távoznak.

Lakosságszám Családok száma Családtagok száma - átlag

1948.

1953.

1961.

1971.

1981.

3119 779 4,00

2859 819 3,49

2970 905 3,28

2676 846 3,16

2307 830 2,78

A térség betelepítése A XVII. és XIX. században létrejönnek a zentai magyar szállások. 1918. után megérkeztek a likai és hercegovinai telepesek. 1946. május 13-án 360 ruszin nemzetiségű család telepedett le. Közülük ma már csupán 96 család él itt, mivel a többiek visszatértek szülőfalujukba, Bácskeresztúrra, vagy Kúlára, Verbászra költöztek. A lakosság statisztikai adatai Magyarok Ruszinok Horvátok Szerbek Egyebek

1953. 2236 491 14 107 8

1971. 2204 306 19 132 15

1981. 1842 264 56 61 84

% 79,84 11,44 2,44 2,64 3,64

Összesen

2859

2676

2307

100,00

A zentagunarasi lakosság iskolai végzettsége Alapul az összlakosság szolgált: - írástudatlan....................................................... 5,8% - az általános iskola négy osztálya ................... 62,0% - befejezett általános iskola .............................. 26,0% - főiskolai és egyetemi végzettség ..................... 6,2% Közgazdasági vonatkozások Zentagunaras lakossága főként mezőgazdasággal foglalkozik. 681 családi mezőgazdasági magángazdaság működik. A helyi szövetkezetben, a helyi és a topolyai vállalatokban valamint ipari létesítményekben 249 család tagja dolgozik. 1981-ben 151 zentagunarasi háztartás rendelkezett traktorral, az arató-cséplők száma 13. Mezőgazdaság Zentagunaras lakossága juh-, szarvasmarha- és sertéstenyésztéssel, illetve gabona-, cukorrépa-, napraforgó- és kukoricatermesztéssel foglalkozik. Közlekedés Zentagunarasnak nincs vasútvonala. Az utasközlekedés buszokkal történik. Az utasok Zentagunarasról minden nap utazhatnak Topolyára, Újvidékre, Kúlára, Zomborba, Zentára, Nagykikindára, Csantavérre, Szabadkára, Horgosra, és lehetőségük van elutazni Szegedre (Magyarország), Temesvárra (Románia), Eszékre (Horvátország). Munkahelye miatt Zentagunarasról naponta 300 személy ingázik, mindenekelőtt Topolyára, Szabadkára stb. Egyéb társadalmi kérdések 1977-ben helyi járulékot vezettek be, azóta az utak aszfalt-, a járdák pedig betonburkolatot kaptak 1946-ban megnyitották a postát, és ekkor Zentagunaras két telefonvonalhoz jutott, 30 csatlakozással (előfizetővel) 1981-ben Zentagunaras 450 televízió-, és 170 rádiókészülékkel rendelkezik Kereskedelem és vendéglátóipar 1970-ben megnyitották az önkiszolgálót. Emellett még három üzlet létezik. A kereskedelem tizenegy embert foglalkoztat. A település központjában 1970-ig állt egy nádházcsárda, az egyetlen

*** Zentagunaras külön elnevezéssel rendelkező részei: - Fekete Iskola - Kadvány-sor - Gunaras - Sarok - Oroszfalu - Kis-sor - Fehér Kereszt stb. …………………….. Na mađarski jezik preveo: Janoš Oros

Стеван Ковач

НОВЕ ОРАХОВО1 Ґеоґрафски аспекти Виводи зоз фаховей виглєдовацкей роботи 1985. року Автор: проф. Стеван Ковач Нове Орахово основане на початку XX вику. Як подруче розруцаних салашох од 1702. року припадало Сенти. После Другей шветовей войни приєдинєне є ґу Бачкей Тополї. Мено – назву места Нове Орахово ше хаснує од 1948. року. Нове Орахово ше пресцера на централней часци високоровнїни Телечка. Воно штреднє на 110 метери надморскей висини. Населєнє забера поверхносц 59,34 квадратни километри. Зазначене число жительох 2307. То значи же на 1 квадратни километер єст 28 жительох. Восточно од Нового Орахова чече рика Чик. Єй жридло у Мадярскей нєдалєко од гранїци. Цек Чика закончує ше при Бачким Петровим Селу, дзе ше улїва до Тиси. Вкупна длужина рички 100 километри. Од того у Мадярскей 10 км, а у нашей жеми його цеку припада 90 км. Глїбина 3-5 метери, а ширина даскельо метери. Студнї у дворох обисцох глїбоки 10-12 метери. Нєдавно Месна заєднїца обезпечела вартанє глїбоко од 70-100 метери. Тоти студнї, як явни студнї зоз чопом, служа за шицких гражданох у улїци. Податки од мераних штреднїх температурох Нового Орахова то: - рочна штредня температура виноши 10,7 ступнї Целзиюса; - у януаре найжимнєйше, штредня температура виноши – 1,4 ступнї Ц; - у юлию найцеплєйше и температура виноши штреднє 21 ступень Ц; Паданя у Новим Орахове: - 1969. року виношели 734,8 мм; - 1971. року тот мерани податок виноши 452,9 мм;

Презентоване на Першим округлим столє о културним и просвитним живоце и демоґрафийних обставинох у Новим Орахове хтори 12. децембра 2003. року орґанизовали Дружтво за руски язик, литературу и културу и Подружнїца Дружтва у Новим Орахове, у рамикох манифестациї „Днї Миколи М. Кочиша и Ференца Фегера” у Основней школи „18 октобер” у Новим Орахове.

У рамикох аґрара продукция у Новим Орахове базує ше на: житу, кукурици и слунечнїку. Од животиньох, котри предняча у приплоду то: овци, швинї и рогати статок. Жительство Нового Орахова Жительство ше спрам числа, такповесц, нєпреривно зменшує. Тото указую и числа: 1948 – 3119 1953 – 2859 1961 – 2970 1971 – 2676 1981 – 2307 Нове Орахово напущую углавним млади. Одходза з векшей часци до городох котри ту нєдалєко, до Бачкей Тополї, Сенти, Суботици.

Число жительох Число фамелийох Штреднє членох у фамелиї

1948.

1953.

1961.

1971.

1981.

3119 779 4,00

2859 819 3,49

2970 905 3,28

2676 846 3,16

2307 830 2,78

Насельованє того подруча У XVII и XIX вику свойо салаши направели Мадяре зоз Сенти. После 1918. року сцигли и приселєнци зоз Лики и Герцеґовини. 13. мая 1946. року колонизовани 360 фамелиї рускей националносци. Од нїх нєшка жию лєм 96 фамелиї, бо ше други врацели одкадз и пришли: до руского Керестура, лєбо ше одселєли до Кули, Вербасу итд. Статистични податки жительства Мадяре Руснаци Горвати Серби Други

1953. 2236 491 14 107 8

1971. 2204 306 19 132 15

1981. 1842 264 56 61 84

% 79,84 11,44 2,44 2,64 3,64

Вєдно:

2859

2676

2307

100,00

Школска приготовка жительох Нового Орахова Основка вкупне жительство: аналфабети .................................................................. 5,8 % штири класи oсновней школи ................................. 62,0 % подполно закончена основна школа ....................... 26,0 % зоз висшу и високу школску приготовку ................. 6,2 % Економски питаня Жителє Нового Орахова углавним землєдїлци. Зоз польопривреду ше самостойно занїма 681 фамелия. У месней задруґи и у месних и бачкотопольских фирмох и индустриї заняти члени зоз 249 фамелийох. 1981. року у Новим Орахове 151 ґаздовство мало трактор, а було и 13 комбайни. Польопривреда Жителє Нового Орахова занїмаю ше зоз овчарством, говедарством и швинярством, односно зоз продукцию житаркох, цукровей цвикли, слунечнїку и кукурици. Транспорт Нове Орахово нє ма желєзнїцу. Путнїцки транспорт ше одвива на автобусох. Путнїки можу каждодньово путовац зоз Нового Орахова до Бачкей Тополї, Нового Саду, Кули, Зомбора, Сенти, Кикинди, Чантавиру, Суботици, Горґошу, зоз можлївосцу одходу до Сеґедину (Мадярска), Темишвару (Румуния), Осеку (Горватска). Дньово на роботу, звонка Нового Орахова, путую 300 особи, скорей шицкого до Бачкей Тополї, Суботици итд. Рижни дружтвени питаня 1977. року вигласани месни самодопринос и од теди драги асфалтовани и тротоари вибетоновани. 1946. року отворена пошта: теди Нове Орахово достало 2 телефонски линиї зоз 30 приключками (предплатнїками); 1981. року у Новим Орахове єст 450 ТВ апарати и 170 радиоапарати.

Тарґовина и погосцительство 1970. року отворена самопослуга. Окрем того, єст ище три предавальнї. У тарґовини робя 11 особи. Од 1970. року у штред валала була єдна з надом закрита хижа „Чарда”, єдини погосцительни обєкт. Теди на тим месце вибудовани модерни мотел „Рона”. Тераз єст ище три погосцительни обєкти – карчми. Туризем Привредни конар – ловни туризем каждого року вше моцнєйши. За тото заслужне Ловарске дружтво „Нове Орахово”, котре ма 35 членох. Найуспишнєйша сезона лову кед приду ловаре зоз Италиї, рочнє коло 120. *** Предїли – часци Нового Орахова маю окремни мена: - Чарна школа - Кадвань-шор - Ґунарош - Угел - Руски (русински) валал - Мали шор - Били криж итд. ........................................ На руски язик преложела: Наталия Рамач

Любо Рац Крeнїцки

НАШO НOВE OРAХOВO Штерацец шестого року, мая тринастого, рушел Руснак за хлєбом до краю нового, дзешатки парасти, кочи, фамелиї худобни, а на каждим кочу и колїска, бо вельо дзеци дробни. Оцец конї порива, бо драга ище далєка, мац од дзецох слизи криє и дзелї им тото кус млєка. Кочи ше застановели, велї ше назад врацели, алє велї и остали, Нове Орахово будовали. Руснак бул щешлїви, ту власни дом и заграда, а у загради вишнї, черешнї, кельо лєм дзецко пожада. Скоро шейдзешат роки прешли, Руснак болї чувствує, нєшка ше у Новим Орахове вше менєй по руски бешедує. А рушел Руснак зоз Керестура нови валал будовац, зоз надїю же вично у нїм будзе шицко цо руске пестовац. Нове Орахово, 2003. року

Мелания Римар

НАСЕЛЬОВАНЄ НОВОГО ОРАХОВА ПОСЛЕ ДРУГЕЙ ШВЕТОВЕЙ ВОЙНИ1

Нове Орахово валалске населєнє у централней часци Бачкей, медзи Бачку Тополю на югозаходзе, Чантавиром на сиверу, Боґарошом, Светичевом и Нєґошевом на югу и ричку Чик на востоку. Находзи ше на 106 метери надморскей висини. Валал ма вигодне ґеоґрафске положенє, бо ше находзи нєдалєко од важних транспортних драгох. Историйна прешлосц Понеже Бачка мала барз добри условия за насельованє, даєдни часци були населєни ище у каменим чаше. Зоз неолиту єст шлїди и нєдалєко од Нового Орахова, на Криваї при Пачире, коло Байши, Старей Моравици и Малого Идьошу, а зоз бронзового часу на Чику при Чантавире. На тим подручу 1975. року окончовани археолоґийни випитованя, та установене же ту у штвартим вику було населєнє Сармата. Писани историйни документи твердза же ту у XIII вику було пустарске населєнє хторе ше волало Лакашедьгаза. После Мохацкей битки 1526. року тоти краї остали цалком пусти. После турского руйнованя траца ше шлїди и населєня и його жительства. Маюци на розуме точносц турских порцийних лїстинох, сиґурне же у другей половки XVI вику на тих просторох нє було реґистровани ґаздовства обовязни плациц порцию. У периодзе од XVI по XVIII вик ту була пустара на хтору з часу на час приходзели лєм статкаре номади, алє ше нє затримовали длуго. После Сентянскей битки 1697. року, зоз поцагованьом турского войска и ошлєбодзованьом територийох нєшкайшей Войводини, почина розвой околних населєньох и починаю нови селїдби народох. У XIX вику у пустари на териториї Нового Орахова настало валалске населєнє чийо ше жителє занїмали зоз землєдїлством, алє статкарство и далєй остало главне занїманє, дзекуюци добрим пасовиском. У другей половки XIX вику ше предлужує усельованє. Орачей жеми єст вше вецей, та на початку XX вику рошню вельки маєтки чийо ґаздове их тримаю аж по конєц Другей шветовей войни. Аґрарна реформа валалу меня твар.

Пречитане на 1. округлим столє о културним и просвитним живоце и демоґрафских обставинох у Новим Орахове, хтори отримани 12. децембра 2003. року у рамикох „Дньох Миколи М. Кочиша и Ференца Фегера” у Новим Орахове.

Жительство Нового Орахова Число жительох Нового Орахова, од присельованя Руснацох 1946. року ше нєпреривно меня. На основи податкох попису, 31. марца 1981. року у валалє було 2307 жительох, а 1948. року их було 3119. Од теди их єст вше менєй. Пошлїдки зменшованя числа жительох у перших рокох после присельованя були повратни миґрациї до матичней обласци, а познєйше ше число жительох зменшує пре мали природни прирост, одход зоз валалу до векших городох, младих на школованє, а старших за лєгчейшим хлєбом. У валалє пред 24 роками жили припаднїки 7 нацийох. Мадярох було 83,74%, Руснацох 11,53%, Сербох 2,99, а менєй як єден процент Горватох, Влахох, Чарногорцох, Югославянох и тих цо ше на попису нїяк нє вияшнєли. Насельованє Нового Орахова после Другей шветовей войни Союзни закон о аґрарней реформи и колонизациї, принєшени 23. авґуста 1945. року, пременєл животни цек и велїм Руснацом зоз Руского Керестура. У тим валалє и пред войну даскельо стотки фамелиї нє мали анї кус, або лєм барз мало власней жеми за обрабянє. Робели як слугове або наднїчаре у Торжи (нєшка Савино Село), Филїпове (Бачки Ґрачац), Гедєшу (Мали Идьош), Кишкиру (Бачке Добре Польо), Сивцу и других местох, найвецей у Нємцох велькомаєтнїкох. Коло 600 фамелиї нє мали анї бразду жеми, а у валалє лєм 82 фамелиї мали вецей як Закон дошлєбодзовал. Реформа нє могла у керестурским хотаре обезпечиц жем шицким, та одлучене же фамелиї без жеми достаню статус нукашнїх колонистох. Людзе сцели основац нове руске место, або ше виселїц до околних напущених местох дзе пред войну жили Нємци. Отримани даскельо схадзки зоз коло 440 фамелиями – аґрарнима интересентами. За колонизацию Керестурцох одобрене шесте место у сентянским срезу, такволани Сентянски Ґунарош. Гоч за худобних селянох вельо значело достац 8 гольти жеми, у валалє було и процивнїкох колонизациї, та ше лїстина колонистох меняла. Конєчно на списку було коло 320 фамелиї, а кед шицки пририхтованя були закончени, за селїдбу ше одлучели 120 фамелиї. Перша ґрупа колонистох зоз Руского Керестура рушела 13. мая 1946. року. У нєй було 49 фамелиї хтори ше наздавали же на другим месце почню лєгчейше жиц. Мали лєм три кочи, та валалски орґани власци розказали най тоти цо оставаю у валалє, а маю свойо кочи, задармо одселя колонистох до Ґунарошу. Коло 70 кочи сцигли пред будинок Срезкого одбору у Ґунарошу, алє колонистох нїхто нє причекал, гоч було догварене же ше им пририхта шветочни дочек и такой их розмесци по обисцох. Тото нєпорозуменє погубело перши упечаток и даєдни ше такой сцели врациц. Формована комисия розмесцела людзох по салашох: єдни на чантавирски бок, други спрам чантавирскей драги. Тамтейши жителє нє дзечнє примали нєволаних госцох, алє велї Керестурци знали по мадярски, та якош розумели єдни других. На даєдних салашох було и по три-штири фамелиї у єдней хижи. Ґунарош бул населєнє розруцане по салашох, та колонисти були оддалєни єдни од других и по 10 километри. Було им чежко бивац у люцких обисцох, а нє мали нїяки папери же жем хтору обрабяю їх.

У медзичаше зоз Руского Керестура приходзели нови фамелиї. Друга ґрупа сцигла 20. мая и у нєй було коло 40 фамелиї, а вец у юлию ище єдна и так у менших ґрупох по октобер, так же колонизация 140 фамелийох закончена по конєц 1946. року. Даєдни ше пошвидко врацели назад до Руского Керестура, а даєдни одходзели до Бачкей Тополї, Суботици, до Кули и Сримскей Каменїци. Жем була слабо обрабяна, а нє було анї средства за роботу, та живот у новим штредку бул чежки. Такой после тлачидби на польох означени перши улїци, место за хижи и загради. На сцернянкох вдерени фундаменти за перши нови обисца. На тим вельким будовалїщу одразу росли 50 хижи зоз цеглох. Концом 1946. року и на початку 1947. уселєни до своїх обисцох перши колонисти, алє векшина першу жиму жимовала на люцких, мадярских салашох зоз домашнїма. У Ґунарошу вєшенї 1946. року було коло 60 дзеци за школу, а валал нє мал анї школу анї учителя. За школски будинок предвидзени стари Каштель, а зоз Руского Керестура принєшени лавки и нєобходни инвентар. За першого учителя меновани Владимир Рогаль. Кед колонисти пришли на тото место, по салашох, коло драгох було вельо орехи, та так Ґунарошу дали мено Орахово. Людзе ше догваряли же по цалим валалє насадза орехи, най маю желєнїдла и хасну. Нєшка валал шицок у прекрасним желєнїдлу, а як Нове Орахово росло, шведоча його жителє.

Потомки руских фамелийох населєли ше 1946. року зоз Руского Керестура до Нового Орахова

Мирон Жирош

КОЛОНИЗОВАНЄ РУСНАЦОX ДО НОВОГО ОРАXОВА Права xудоба, мой Руснаку, тота безжемна, наднїчарска, рисарска и бирешска аж 1946. року скапала! Кажди селян, по души – гольт аґрарней жеми достал, а котри нє, тот з Керестура з дзвонами, з надїю под цудзе нєбо, на поля сентянски, на плодну достату жем випровадзени! Ту: за себе, за свойо дзеци, нови дом, Школу, Церкву, нови руски валал, Нове Ораxово – Руснак керестурски збудовал! Аґрарна реформа и колонизация була єдна з перших мирох Титовей Югославиї у оживотвореню прокламованого начала же жем припада тим котри ю обрабяю. Була вона нєобходни крочай и лоґична мира югославянскей револуциї. Селянє ше вєдно з роботнїками борели у НОБ нє лєм процив окупатора и домашнїх зраднїкох, алє и процив свойого нєприятеля – процив експлоататора вельокомаєтнїка-фабриканта и ґазду жемового маєтнїка. Закон о аґрарней реформи и колонизациї прилапела ДФЮ уж 23. авґуста 1945. року. Зоз применьованьом того закона створени Жемов фонд од коло 1.600.000 гектарох, од того Жемов фонд у Войводини виноши 668.412 гектари. Жемов фонд аґрарней реформи и колонизациї у Войводини подзелєни так же жем на обрабянє достали:

– 41.508 фамелиї аґрарних интересентох котрим дате надополнєнє ґу їх жеми, – 48.325 фамелиї аґрарних интересентох без жеми, – 7.031 фамелия колонистох и – 41.087 фамелиї союзних колонистох. Вєдно у Войводини жем достала 137.951 фамелия – їм вєдно додзелєни 427.641 гектар. Жемов фонд аґрарней реформи у Войводини дефинитивно роздзелєни шлїдуюцим катеґорийом аґрарних субєктох: I. Подзелєне аґрарним интересентом 1. Сербом 2. Мадяром 3. Горватом 4. Словацом 5. Румуном 6. Руснацом 7. Другим Вєдно:

Число фамелийох 49.599 18.578 10.579 4.470 4.230 2.402 31 89.862

Подзелєна поверхносц 109.431 га – 2,21 41.460 га – 2,23 22.460 га – 2,12 9.120 га – 2,04 8.817 га – 2,08 6.449 га – 2,68 72 га – 2,32 197.457 га – 2,20

II. Подзелєне нукашнїм колонистом 1. Сербом 2. Мадяром 3. Горватом 4. Словацом 5. Румуном 6. Руснацом 7. Другим Вєдно:

Число фамелийох 4.905 271 732 195 47 302 3 6.455

Подзелєна поверхносц 12.593 га – 2,56 776 га – 2,86 1.863 га – 2,54 494 га – 2,53 148 га – 3,15 793 га – 2,62 11 га – 3,36 16.658 га – 2,58

III. Подзелєне вонкашнїм колонистом Число фамелийох и подзелєна поверхносц .................. 213.526 га IV Дате на управянє СРЗ-ом..............................................11.734 га V Державним польопривредним маєтком ...................130. 170 га VI Фабричним економийом ................................................9. 564 га VII Городским економийом .................................................3. 653 га VIII Локалним державним маєтком ...................................76. 368 га IX За явни цилї ....................................................................9. 282 га ВЄДНО ПОДЗЕЛЄНИ ФОНД:....................................... 668.412 га Два тижнї по прилапйованю Закона о аґрарней реформи и колонизациї до Войводини, на єй плодни и ровни поля, котри вше очекую вредни руки, попонагляли людзе, жени, дзеци и старши зоз шицких крайох жеми же би ту поглєдали свой нови дом, сиґурнєйши хлєб и лєпши живот. Сцигли колонисти з Лики, Кордуну, Баниї, Далмациї, Босни, Герцеговини, Чарней Гори, Санджаку, Македониї, Сербиї и Словениї. За кратки час до нових домох „на гайзибанох без розпорядку воженя” сцигли коло 250.000 людзе. Сцигли до Войводини – Сербиянци, Чарногорци, Македонци, Словенци, Личанє, Кордунаше, Босанци, Герцеґовци, Далматинци… Населєли колонисти 114 войводянски места. Велїм з нїх дали нови мена котри их здогадовали на родими край и геройох котри их штири войново роки предводзели у борбох за шлєбоду. Так Чиб постал Челарево, Филїпов – Бачки Грачац, Букин – Младеново, Булькес – Бачки Маґлич, Торжа – Савино Село, Вепровач – Крущич, Парабуть – Ратково, Шупляя – Країшник. РУСКИМ 2.704 ФАМЕЛИЙОМ – 7.242 ГА ЖЕМИ При припаднїкох рускей народносци у Бачкей и Сриме и медзи двома войнами и такой по ошлєбодзеню було вельке число польопривредних ґаздовствох без жеми и з малима поверхносцами жеми. Окреме у Бачкей вони, попри роботох у своїм хотаре, робели як биреше, наднїчаре и у околних хотарох – кулянским, червинским, сентомашским, вербаским, торжанским, гедєшским, жабельским, мошоринским… Жем обрабяли у Дальским, Бодянским, Панчевским риту. Спрам Закона о аґрарней реформи и колонизациї – руски фамелиї без жеми и з мало жеми – у Руским Керестуре, Коцуре, Дюрдьове, Вербаше, Кули, Шидзе, Бачинцох, Беркасове, Бикичу, Сримскей Митровици и других местох вєдно – аґрарни интересенти и нукашнї колонисти у Войводини жем достали: – 2.704 фамелиї з аґрарного Жемного фонду, а то – 7.242 гектари жеми. Штреднє по єдней фамелиї 2.68 гектари – цо найвекше количество жеми по єдним ґаздовстве од шицких аґрарних интересентох у Войводини. Достате количество аґрарней жеми насампредз шведочи же при припаднїкох рускей народносци було найвецей аґрарних интересентоx.

СПОЛНЄНИ НАДЇЇ РУСКОКЕРЕСТУРСКИХ АҐРАРНИХ ИНТЕРЕСЕНТОX

Надїї рускокерестурскей аґрарней xудоби – бирешох, рисарох и наднїчарох же дойду до своєй жеми – були у подполносци сполнєни зоз применьованьом Закона о аґрарней реформи и нукашнєй колонизациї. Медзитим, з аґрарну реформу нє могло буц подмирене у самим валалє и xотаре шицке валалске жительство без жеми. Валал мал такой по войни коло 7.000 жительох, а шицкей жеми у хотаре було 11.000 катастерски гольти. У валалє нє було велькиx маєтнїкоx xтори би мали вецей стотки гольти жеми, алє лєм штреднїx и малиx, так же Жемов фонд аґрарней реформи у валалє виношел лєм дацо вецей як 1.500 гольти жеми. У Керестуре по Законє о аґрарней реформи и нукашнєй колонизациї жем вжата попри Церковней општини и Манастира ище 72-ом валалским ґаздом (З аґрарну реформу утвердзени землєдїлски максимум виношел 20 гектари, односно 35 катастерски гольти).

Випровадзанє колонистоx зоз Руского Керестура до Сентянского Ґунарошу 1946. року

Прето з подмирйованьом зоз жему фамелийом предвойнових активистохгарештанцох одведзених до лаґроx под час войни, котри достали статус вонкашнїх колонистох, дзепоєдним колонистом по Першей шветовей войни, котри були вигнати зоз своїх домох у Дальским риту (Лабуднячи), Вайскей и индзей з боку окупатора, фамелийом погинутиx борцоx и воєним широтом – надополнєня ґу жеми по єдним ґаздовстве, а таки ґаздовста було 500, цо достали коло 1.500 гольти – у валалє остало ище понад 300 фамелиї котри нє могли достац жеми у керестурским и околних хотарох. 28

Прето Месни народноошлєбодительни одбор у Руским Керестуре превжал одвитуюци мири же би ше у согласносци зоз Законом вибрало одвитуюцу колонию за насельованє Керестурцох – од 14 предвидзених колонийох котри ше мали формовац, односно населїц з нукашнїма колонистами. Вибрана колония Сентянски Ґунарош, до котрей предвидзене населїц 225 фамелиї. У Керестуре аґрарних интересентох було ище вецей – так же зоз Керестура колонизовани 300 фамелиї. Тринастого мая 1946. року зоз Керестура – на сто кочох – пошли перши 50 фамелиї. По додзельованю жеми, їх перши задаток бул вибудовац себе хижу за биванє, односно валал. Перши днї (а и роки) биваня и обрабяня жеми були барз чежки. Швидко вибудовани и перши 50 хижи, уж на яр 1947. року людзе у нїх бивали, алє було и таких цо ше предумали и нє прилапели колонизацию. Спрам стану на дзень 31. децембра 1949. року у Новим Орахове були колонизовани 168 фамелиї зоз 635 членами, котри достали 1.351 катастерски гольт жеми (300 фамелиї зоз 1232 членами, 8 гольти по фамелиї, 2,12 гольти по особи), були и 84 салащанє, од того 9 салаши з числами у керестурским xотаре.

Колонисти зоз Руского Керестура сцигли до Нового Орахова

СПИСОК ФАМЕЛИЙОХ ХТОРИ КОЛОНИЗОВАНИ ДО СЕНТЯНСКОГО ҐУНАРОШУ ЗОЗ РУСКОГО КЕРЕСТУРА п. ч. презвиско и мено

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.

Микловш Миронь Дїтко Владо Торжич Симун Сивч Яким Пап Яким Еделински Яким Сопка Янко Джуня Владо Джуня Єфрем Шайтош Дюра Провчи Владо Гудак Митро Киш Миронь Надьмитьо Яким Бесерминї Яким Ґовля Андри Провчи Дюра Бесерминї Дюра Фейди Янко Костелник Микола Планчак Юлин Дудаш Михал Югик Мойсей Новосад Михал Гарди Дюра Бучко Осиф Паланчаї Дюра Будински Янко Чакан Яким Сопка Владо Дудаш Миронь Барна Михал Горняк Єфрем Кашаї Яким Чордаш Яким Бесерминї Янко Малацко Владо Дудаш Янко Емейди Штефан Надьмитьо Янко

улїчка и число

число членох

Салаш Радничка 3 Салаш Коче Поповича 21 Ґроблянска 21 Сталїнова 112 Иваненкова 61 Иваненкова 5 Иваненкова 65 Партизанска 28 Салаш Сталїнова 103 Беоґрадска 25 Милана Ракича 6 Каналска 22 Кожелникова 46 Салаш Каналска 28 Иваненкова 85 Ленїнова 59 Партизанска 13 Тимошенкова 20 В. Назора 85 Салаш Салаш Салаш Иваненкова 59 Кожелникова Салаш Кожелникова 16 Салаш Салаш Салаш Иваненкова Салаш Салаш Иваненкова Салаш Салаш Сталїнова

4 2 3 4 5 2 3 5 5 5 6 3 4 3 4 3 2 5 4 4 3 5 2 4 6 4 5 4 4 1 4 5 2 5 7 3 4 3 4 4

народносц

занїманє

Русин ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

польодїлец ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86.

Тур Штефан Фиґецки Дюра Ґовля Йовґен Колбас Андри Надь Ґабор Новта Янко Будински Владо Шпрох Андри Рац Мефтод Сопка Владо Саблич Петро Надлукач Йовґен Преґун Яким Шпрох Йовґен Орос Михал Надлукач Яким Фекете Дюра Фекете Йовґен Фекете Михайло Киш Йовґен Маґоч Михал Микита Михал Гарди Яким Боднар Йовґен Еделински Янко Сивч Яким Ходак Любо Шанта Янко Годак Емил Медєши Яким Варґа Йовґен Чордаш Михал Чордаш Владо Чордаш Ґабор Орос Дюра Лазор Ґабор Катрина Миронь Джуджар Яким Горняк Владо Майхер Яким Голик Янко Венчельовски Яким Гайдук Янко Бодянец Дюра Горняк Петро Чапко Єфрем

Салаш Салаш 58 Тимошенкова 19 Салаш 9 Вл. Назора 71 Ленїнова 170 К. Поповича 97 Ср. Жуєвича 41 К. Поповича 113 Беоґрадска Салаш Сталїнова 100 Ср. Жуєвича 41 Пушкина Ґроблянска Салаш Пушкина 23 Пушкина 23 Салаш Титова 26 Ср. Жуєвича 50 Вашарска 2 Кожелникова 12 Кожелникова 34 Тимошенкова 136 Кожелникова 80 Каналска 26 Вл. Назора 95 Каналска 26 Ленїнова 7 К. Поповича 38 П. Дапчевича Партизанска Партизанска 21 Партизанска 21 К. Поповича 149 Вл. Назора Кожелникова Тимошенкова 46 Тимошенкова 42 Ср. Жуєвича 1 М. Ґоркого 37 М. Ґоркого 39 П. Дапчевича 37 Пушкинова 7 Вл. Назора 111 31

4 2 4 5 4 4 6 6 5 3 4 7 5 6 4 4 2 2 4 3 3 6 1 4 4 3 2 4 3 4 7 4 3 5 5 5 3 5 4 2 4 3 4 3 5 5

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132.

Ковач Йовґен Кишюгас Сима Провчи Дюра Чижмар Йовґен Папуґа Михал Ковач Янко Регак Владо Югас Кирил Югас Миронь Рац Йовґен Микита Нестор Гарвильчак Янко Микловш Ирина Медєши Миронь Сакач Янко Папуґа Янко Виславски Йовґен Шанта Елемир Колбас Ґабор Такач Яким Пашо Миронь Пашо Владо Еделински Силво Латяк Дюра Чакан Владо Торжич Йовґен Гайдук Мойсей Такач Михал Гайдук Ґабор Орос Яким Ковач Янко Бодянец Максим Арваї Юлин Ґовля Янко Тот Андри Блазибат Мелана Арваї Михал Гарди Владо Грицо Михал Мудри Владо Варґа Янко Будински Микола Рамач Йовґен Надлукач Янко Малацко Янко Дорокази Петро

М. Ракича 16 Каналска 9 Салаш 173 Тимошенкова 18 Кратка 11 Салаш Ленїнова 135 М. Ґоркого 35 Партизанска 25 Партизанска 17 Партизанска 20 Кожелникова 28 Салаш Салаш К. Поповича 43 Ленїнова 145 Вл. Назора 95 К. Поповича 82 Иваненкова 79 Вл. Назора 93 Партизанска 25 Кожелникова 22 Вл. Назора Ленїнова Салаш 132 Каналска 4 К. Поповича 28 Ср. Жуєвича 47 Сталїнова 168 Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Каналска 10 Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш 32

5 6 5 2 5 5 5 4 2 2 3 4 2 4 2 5 3 2 4 6 5 5 7 7 4 5 5 6 4 3 6 4 3 5 3 2 3 5 5 4 5 3 5 3 3 3

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” тарґовец польодїлец ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178.

Грубеня Михал Гудак Йозефина Янкань Йовґен Колошняї Янко Регак Петро Чордаш Петро Сивч Михал Будински Янко Колошняї Дюра Гарди Деньчи Рац Владо Били Митро Скубан Петро Балїнт Иля Тот Ферко Фейди Владо Бесерминї Петро Рускаї Янко Надь Владо Новта Янко Колошняї Силво Емейди Веруна Горняк Владо Папандриш Дюра Гарди Янко Няради Миронь Папбиркаш Владо Фекете Янко Варґа Елемир Орос Яким Колошняї Любо Рац Дюра Варґа Яким Рацпети Митро Стричко Юлин Накич Михал Монар Мелана Стричко Владо Колошняї Янко Сабадош Михал Сабадош Михал Надь Данил Ґота Миронь Гайдук Єфрем Чапко Янко Стричко Миронь

Беоґрадска Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Салаш Кожелникова 60 Салаш Салаш К. Поповича 2 Ср. Жуєвича Ср. Жуєвича Каналска 8 Партизанска Каналска Ср. Жуєвича 27 Иваненкова 20 Беоґрадска 14 Иваненкова 25 Кратка 9 М. Ґоркого 21 Иваненкова 69 Кратка 1 Радничка 13 Иваненкова 10 Беоґрадска 36 Салаш Салаш 65 Салаш 80 Ленїнова 2 Тимошенкова 59 Салаш Салаш К. Поповича 33

3 4 8 3 4 3 3 3 3 4 4 5 6 3 3 3 5 3 5 8 5 3 4 6 4 4 2 7 3 2 3 7 4 3 4 8 4 4 4 3 3 4 4 4 3 3

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222. 223. 224.

Няради Маря Лазор Данил Козар Дюра Чакан Владо Шепински Яким Маґоч Янко Сабадош Ганя Сивч Ирина Дюрко Митро Арваї Емил Янкань Янко Колошняї Йовґен Ганцар Митро Сивч Микола Варґа Владо Горняк Владо Фекете Любо Папдюрдес Йовґен Буїла Юлин Силадї Яким Шпрох Штефан Чапко Владо Лазор Владо Еделински Янко Чапко Михал Гайдук Владо Хованєц Владо Медєши Яким Катона Яким Тодорович Йовґен Кашаї Михал Будински Йовґен Ходак Данил Виславски Владо Чапко Владо Варґа Дюро Ковач Янко Джуджар Яким Пастернак Йовґен Бодянец Михал Виславски Владо Сеґеди Владо Маґоч Владо Новта Владо Сеґеди Янко Чернюш Йовґен

Титова Партизанска Кожелникова 29 П. Дапчевича 29 Кожелникова 14 Иваненкова Ленїнова 48 Кожелникова 7 Иваненкова Салаш Ср. Жуєвича 26 М. Ґоркого 10 Салаш Салаш Радничка Каналска Ср. Жуєвича Каналска Тимошенкова 136 М. Горкого Кожелникова 18 Салаш Иваненкова Иваненкова Партизанска Титова 4 М. Ґоркого 18 К. Поповича 49 Салаш Беоґрадска 13 Кожелникова 11 Салаш Каналска Кожелникова 34 Гарценкова Иваненкова 30 Салаш 140 К. Поповича В. Назора Гарценкова Кожелникова Ср. Жуєвича Салаш М. Ґоркого 7 34

4 2 4 3 3 5 3 2 3 3 3 7 5 7 2 2 2 4 3 3 7 2 6 5 4 4 3 6 4 4 1 2 2 7 3 3 3 2 2 7 3 3 2 5 3 11

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

” ” ” ”

225. 226. 227. 228. 229. 230 231. 232. 233 234. 235. 236. 237. 238. 239. 240. 241. 242 243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. 251. 252. 253. 254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264. 265 266. 267. 268. 269. 270.

Надь Петро Белак Михал Паплацко Ирина Ганцар Андри Малацко Емил Малацко Яким Гарди Владо Барна Йовґен Малацко Яким Фекете Владо Джуджар Данил Варґа Осиф Гарди Штефан Преґун Дюра Фейди Янко Сеґеди Янко Джуня Йовґен Шовш Йовґен Винаї Йовґен Будински Микола Папуґа Мелана Козар Микола Виславски Янко Фейди Леона Бодваньски Маря Сопка Михал Мельнїк Иван Ковач Михал Йованович Василь Бабинчак Штефан Чапко Янко Павлович Яким Мученски Єфрем Сабадош Йовґен Джуня Михал Чапко Яким Грубеня Янко Лазор Мелана Варґа Дю. Дюра Сопка М. Дюра Виславски Андри Сабадош Йовґен Сабадош Любо Пашо Йовґен Фейди А. Дюра Шпрох А. Дюра

Салаш Ленїнова 4 М. Ґоркого Салаш Ленїнова 173 Ленїнова 173 Тимошенкова Иваненкова 95 Партизанска М. Ґоркого Ср. Жуєвича Ср. Жуєвича Ср. Жуєвича П. Дапчевича 22 Кожелникова 32 Кожелникова 36 Жукова 6 Салаш Иваненкова Ленїнова Ґроблянска Салаш Иваненкова Жукова 3 Салаш Титова 40 К. Поповича 123 Кожелникова 12 Ср. Жуєвича 6 К. Поповича 26 Ср. Жуєвича 26 М. Ґоркого 20 Ч. Армиї 4 Ґ. Жукова 4 Салаш К. Поповича 149 Иваненкова 5 Жукова 1 Кожелникова 34 Салаш 65 Салаш 65 Партизанска 25 Иваненкова 5 Ґроблянска 39 35

5 6 2 4 4 3 4 3 4 3 3 3 3 9 3 3 2 7 3 3 3 4 4 3 3 4 1 4 8 6 4 3 4 2 5 6 4 1 2 1 3 2 1 1 2 5

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280. 281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 288. 289. 290. 291. 292. 293. 294. 295. 296. 297. 298. 299. 300.

Будински Янко Рац Дю. Владо Медєши Янка Яким Виславски Данил Бодвански Данил Чапко М. Владо Маґоч Мария Папданчо Михал Сабадош Михал Винаї Михал Фейди Емил Новта Михал Сабадош Йовґен Рацпети П. Янко Рацпети Й. Владо Планчак Йовґен Планчак Мирон Гарди Михал Дюрко Яким Канюх Яким Маршич Янко Барабаш Тома Монар Владо Беґович Дюра Голик Михал Папуґа М. Михал Венчеловски Янко Буїла Михал Кочиш Йовґен Чапко Єфрем

Салаш Била 45 Кратка 9 Беоґрадска 21 Ґроблянска 41 Тимошенкова 45 Ср. Жуєвича 11 Тимошенкова 43 Пушкина 17 Ленїнова 48 Салаш 58 К. Поповича 86 Ч. Армиї 7 Салаш Кожелникова 55 Кожелникова 55 Партизанска 13 Партизанска 13 Беоґрадска 9 Ленїнова 83 Вл. Назора 62 Салаш Салаш Иваненкова 10 Ср. Жуєвича 44 Ленїнова 6 Кратка 11 Тимошенкова 46 Ср. Жуєвича Иваненкова 12 Партизанска 60

3 1 1 1 3 6 4 1 1 6 3 1 2 8 1 5 1 4 3 6 4 1 1 2 1 1 2 8 6 5

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” Горват Рус Русин ” ” ” ” ” ” ”

” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ”

Месни народноошлєбодительни одбор у Руским Керестуре урядово потвердзує список аґрарних интересентох котри ше колонизую на место числа 6 Сентянски Ґунарош зоз порядним числом 300. Шмерц фашизму – Шлєбода народу! 7. юния 1946. року Руски Керестур Секретар:

Предсидатель м. п.

Планчак Михайло, в. р.

Голик Михайло, в. р.

Месни народноошлєбодительни одбор Руски Керестур

ТРИ ЗАДРУҐИ У НОВИМ ОРАХОВЕ 1946. року у Новим Орахове формовани два задруґи – Землєдїлска задруґа СОЙ и Селянска роботна задруґа „Злога”. Землєдїлскей задруґи у тот час главна дїялносц тарґовина, односно подмирйованє своїх членох и других селянох з найважнєйшима поживовима артиклами. Обробок жеми своїх членох и дружтвеней жеми була задача СРЗ „Злога”. Задруґа „Злога” формована ище под час колонизованя Руснацох до Сентянского Ґунарошу. Такой по приманю жеми по основи колонизациї, правени попис членох котри уходзели до задруґи. Шицким колонистом-задруґаром жем була у єдней парцели. Задруґу „Злога” формовали 59 члени – колонистични фамелиї. Вони до задруґи унєсли 230 гектари жеми, а Задруґа, попри тим, достала зоз фонду за обрабянє и хаснованє ище 345 гектари дружтвеней жеми. 1949. року у Новим Орахове ше снує ище и СРЗ „Паритизан” од домашнього жительства (23 членох) зоз 115 гектарами жеми задруґарох и 285 гектарами дружтвеней жеми. Єден час у валалє єст три задруґи котри економски слаби. Прето же нє могли квалитетно обрабяц жем, пре нєдостаток механїзациї и продукцийного искуства, селянски задруґи дружтвену жем уступаю Польопривредному маєтку „Побида”. Дальше трансформованє задруґох у Новим Орахове шлїдуюце: 1955. року СРЗ поставаю Землєдїлско-продуковательни задруґи, а Землєдїлска задруґа напущує тарґовину, погостительство и биоскоп и розвива сотруднїцтво з индивидуалнима польопривреднима продукователями. Року 1958. ЗПЗ „Партизан” ше интеґрує и дїлує под назву ЗПЗ „Злога”. До обєдиньованя ЗПЗ „Злога” и Землєдїлскей задруґи приходзи 1964. року, и од того часу у Новим Орахове роби єдна задруґа под назву Землєдїлска задруґа „Нове Орахово” у Новим Ораxове.

Же би зме велї податки нє повторйовали пояшнююци економске напредованє Задруґи „Злога” и Землєдїлскей задруґи, повеме же ше обидва задруґи успишнє механїзовали, успишнє овладовали зоз технолоґию у обрабяню жеми и у статкарскей продукциї, цо ше манифестовало у обезпечованю вше модернєйшей механїзациї, опреми и економских обєктох (хлївох и кармикох, маґазинох и шопох за механїзацию), матичного расного статку, купованю жеми од польопривреднїкох итд. Вельки продукцийни успихи Задруґа почина посциговац даскельо роки по формованю єдинственей роботней орґанизациї у польопривреди у валалє. Успишнє обновює з векшима и модернєйшима машинами свою механїзацию, купує ше моцни трактори (понад 200 коньски моци), приключни машини широкого залапеня, хаснує ше на польох найновши гибриди кукурици, продукує ше нашенє цукровей цвикли, жита и кукурици. Року 1975. приходзи до нукашнєй реорґанизациї задруґи и пременки єй назви. Назва задруґи Польопривредна роботна орґанизация „Орахово”, и ма два ООЗР – „Економию” и „Кооперацию” и Роботну заєднїцу заєднїцких службох. У новоораховскей Задруґи, рахуюци од першей задруґи „Злоги” та по конєц 1980. року, нєпреривно заступена статкарска продукция. У статкарстве приходзи до специялизациї на швинярство, а престава ше зоз продукцию млєка и карменьом буячкох. Ниа яки резултати посцигнути у продукованю прашатох у 1979. и 1980. року. Рок Штреднє число прашачкох Дньове трошенє покарми при прашачкох Опрашени прашата Опрашени по ляглу Одлучени по ляглу Процент угинуца Дньови прирост Штредня чежина одбитих прашатох

1979 236 2,950 4801 4215 10,02 8,80 11 0,320 19,23

1980 218 кг 3,217 фалат 3990 фалати 3173 фалати 9,95 фалати 7,91 % 12 кг 0,207 кг 19,18

фалати кг фалати фалати фалати фалат % кг кг

Уж концом осемдзешатиx рокоx ПРО „Ораxово” ма маймодернєйшу польопривредну меxанїзацию. Место 32 штреднїx трактороx ма 15 сучасни, вельки и моцни трактори з комплетнима линиями. З уводзеньом сучасней теxнолоґиї и фаxову роботу занятиx витворює ше 55 метери жита по гектаре, 80 метери кукурици, 500 метери цуктовей цвикли по гектаре. Источашнє обачлїво звекшани урожаї и у кооперациї – 43 метери жита, 80 метери кукурици и 400 метери цукровей цвикли по гектаре. Ораховска польопривредна орґанизация осемдзешатиx рокоx опредзелєла ше лєм на продукцию швиньского меса. Карменє буячкох престало 1975. року. Значне повесц же шицку покарму за швинї пририхтую у власней мишальнї за статкову покарму. Року 1980. мишальня випродуковала 390 ваґони статковей покарми. Виєдначеносц и квалитет покарми, цо ше витворює у власней мишальнї,

допомага и оможлївює успишне продукованє меса. Року 1979. дньови прирост по єдней швинї виношел 0,494 кг, а за єдну килу приросту утрошени 4,183 кг. Приселєни Руснаци до Нового Ораxова жили од роботи у польопривредней дїялносци. Приселєнци такой основали свою задруґу, були єй члени и робели шицки роботи у польопривреди и статкарстве. Перше робели на „трудо днї” и на концу рока доставали витворени заробки. Познєйше, кед задруґи здобули статус роботниx орґанизацийоx, заняти у задруґи доставали особни доxодки и здобули шицки права як и други заняти у привредниx орґанизацийоx. Медзитим, нє шицки колонисти вошли до задруґи. Тоти звонка задруґи тиж зоз своїм статком и роботу обрабяли жем. Найвекше число з нїx, а окреме тоти цо нє могли подмириц „обавезу”, врацели ше назад до Керестура лєбо ше преселєли до другиx местоx – Бачкей Тополї, Вербасу, Кули, Суботици и индзей. Попри роботоx у польопривреди, нашо людзе у Новим Ораxове робели и як ремесельнїки, тарґовци, погосцителє у дружтвеним лєбо приватним секторе. Майстрове у дружтвеним лєбо приватним секторе: Кишюгас Владо, цимерман; Еделински Янко, цимерман; Гарди Янко, цимерман; Джуня Владо, муляр; Винаї Йовґен, муляр; Чапко Дюра, машински шлосер; Тодорович Данил, водоинсталатер; Пашо Владо, пекар; Шпроx Штефан, байбер; Лалицки Йовґен, байбер; Бодянец Славо, байбер; Папуґа Яким, вожач; Емеди Владо, вожач; Папуґа Любо, тракториста; Будински Владо, тракториста-вожач; Будински Миxал, тракториста-вожач; Еделински Яким, тракториста-вожач; Виславски Владо, тракториста-вожач; Шпроx Владо, тракториста-вожач; Бодянец Яким, тракториста-вожач. Тарґовци у дружтвеним лєбо у приватним секторе: Планчак Миxал Пап Миxал, нар. 1931. року; Емейди Дюра, нар. 1941. року; Емейди Славица, нар. Фейди 1946. року; Колбас Янко, нар. 1946. року; Бодвански Юлин (1946–1998), умар у Беоґрадзе. 39

У дружтвеним погосцительстве, ЗЗ „Нове Ораxово” и Погосцительним туристичним подприємстве (УТП) „Бачка Тополя” були заняти: Колбас Андри, нар. 1925. року; Малацко Владимир, нар. 1920. року; Малацко Ана, нар. Кашаї 1921. року; Малацко Томислав, нар. 1945. року; Провчи Владимир, нар. 1960. року. Гудаци – грали у КУД „Петро Кузмяк” и по потреби на свадзбоx и другиx пригодниx преславоx. То були тоти особи: Папуґа Яким, вожач; Папуґа Любо, тракториста; Емеди Дюра, тарґовец; Бучко Осиф, месар; Саблич Петро, вожач, машински шлосер; Бучко Дюра, тракториста; Еделински Владо, тракториста; Емеди Владо, вожач; Сопка Дюра Маґоч Миxал, вожач-тракториста. Уж после 15–20 рокоx, кед приселєни дзеци закончели школу, повирастали и здобули рижни квалификациї, а польопривреда ше меxанїзовала и створел ше звишок роботней моци, почало пресельованє младиx Ораxовчаньоx до векшиx местоx „за xлєбом”. Одxодзели насампредз до городоx до индустриї, робели як квалификовани роботнїки – вожаче, машински шлосере, вилїваче итд. ВИСЕЛЬОВАНЄ ОРАXОВЧАНЬОX ДО ГОРОДОX До Бачкей Тополї ше Руснаци з Нового Ораxова у векшим чишлє преселюю седемдзешатиx рокоx XX стороча. Дзеци колонистоx зоз Нового Ораxова у Бачкей Тополї виучую ремесла и у городзе оставаю робиц. Робя у вецей подприємствоx як ремесельнїки, тарґовци и погосцителє. Новоораxовчанє и виселєнци з Нового Ораxова 1979, 1980. и 1981. року орґанизовали Спортски турнир „Братство” 1. мая у Бачкей Тополї и 7. юлия у Новим Ораxове. Змагали ше женски и xлопски екипи зоз Нового Ораxова, Бачкей Тополї, Вербасу и Кули у фодбалу, шаxу, столним тенису, пикаду и ґуґланю. На турнири „Братство” приxодзели цали фамелиї, було од 150 до 200 особи. Турнир закончени зоз дружтвеним вечаром и з танцом.

У Бачкей Тополї у рижниx дружтвениx подприємствоx и самостойниx ремесельнїцкиx роботньоx робели або робя шлїдуюци ремесельнїки, тарґовци и погосцителє: Орос Славко, вожач автобуса; Джуня Мирон, меxанїчар; Колбас Йовґен, меxанїчар; Рапаїч Саня, нар. Колбас, малярка; Колбас Андри, машински токар; Чордаш Владимир, машински шлосер; Гайдук Владо, вожач; Вранєш Любица, нар. Козар, тарґовец, защита на роботи; Колбас Янко, тарґовец; Паланчаї Владо, коминяр; Малацко Томислав, погосцитель; Малацко Мирко, тарґовец; Дудаш Янко, пекар; Пап Юлин, автоелектричар; Новта Владо, машински шлосер; Колошняї Славко, водоинсталатер; Рац Яким, скравец, ма СРР. Найвекше число Руснацоx робело у Лївальнї челїку, дзе швидко здобули квалификациї и постали припознати роботнїки. „Уж при концу фебруарa 1977. року витворели вилїваче у Бачкей Тополї ище єден значни успиx у рамикоx „Єлшинґраду”, oдляли 10.000. шаржу у змени ВКВ розпущовачa Неделька Милошевича, зоз чим за нєполни осем роки под меном „Єлшинґрад”, зоз тоту 10.000 шаржу виляли вєдно 21.000 тони челїку. Тот значни успиx у вилїваню, вєдно з Недельком Милошевичом, витворели Дюра Шайтош, други и Ференц Биро, треци розпущовач, та Йожеф Ретек, пририxтовач укладкох и Йожеф Дєри, огньостойни муляр” (Aleksandar Ravlić „ЈЕLSIGRAD 50”, Banja Luka, 1987. str. 328). У Лївальнї челїку Бачка Тополя од 1963. року по 2001. рок робели тоти квалификовани и висококвалификовани роботнїки: Джуня Любо (Андичов), наволани „Любче”, ВК фурмар, роботоводитель; Джуня Дюра (Андичов), наволани „Дьоко”, ВК фурмар, роботоводитель; Бесерминї Янко (Олексов), наволани „Минї”, машински течнїчар, роботоводитель, технолоґ, комерциялиста, шеф продукциї; Джуня Владо (Андичов), наволани „Бошко”, машински фурмар; Бодваньски Дюра, наволани „Цоро”, ВК машински фурмар, моделар; Гайдук Юлин (Загорски), наволани „Манди”, ВК машински фурмар; Шайтош Дюра (Шайтошов), наволани „Сват”, ВК розпущовач ядра, ядрар; Барна Владо (Шутого), ВК машински фурмар; 41

Кишюгас Миронь (Ондер), пририxтовач писку; Бодвански Юлин, наволани „Юлка”, ВК ядрар; Чордаш Владо, наволани „Пеле”, ВК електрични заварйовач; Чордаш Янко, вожач видлїчкара; Джуджар Славко, автоґени заварйовач I, дїловодитель; Чордаш Владо, пририxтовач писку, рамар; Провчи Владо, ВК брушач, роботоводитель; Провчи Ярослав, ВК машински фурмар; Варґа Дюра (Шокиньов), машински фурмар; Гарди Владо (Олексов), брушач; Гарди Любо (Олексов, ВК ручни фурмар, роботоводитель; Джуня Дьордє (син Дюри Джунї, пор. число 2), машински шлосер; Джуня Желько (син Любомира Джунї, пор. число 1), машински фурмар; Гайдук Дияна (дзивка Юлина Гайдука, пор. число 6), оператер на компютеру; Колошняї Сузана, гиґиєничарка. *** До Суботици ше Руснаци приселюю зоз Нового Ораxова и Руского Керестура. У Новим Ораxове робели у задруґи як трактористи. Положели одвитуюци вожацки испити и у Суботици робели як вожаче камионоx у роботниx орґанизацийоx. Даєдни робели як самостойни ремесельнїки. Руснаци у Суботици орґанизовани у културним дружтве. Успишнє роби xлопска жридлова ґрупа. Дзеци виучую мацерински язик и пририxтую театрални и други явни представи. Дружтво орґанизує вжиме дружтвени вечар - бал, а влєце стретнуце - пикник на Паличу. По остатнїм попису жительства 2002. року у општини Суботица жию 157 Руснаци и 44 Українци. Од ремесельнїкоx призначуєме шлїдуюци особи: Бобинац Микола, маляр у Суботици од 1963. року; Ґовля Любо, нар. 1928. року, ципелар, вожач камиона; Шимко Петро, нар. 1935. року, скравец; Ковач Яким-Цмар, нар. 1935. року, вожач камиона; Еделински Владо, вожач; Папданчо Кирил, тарґовец; Папданчо Весела, нар. 1935. року, шивачка; Будински Владимир, нар. 1935. року, коваль, вожач камиона; Саблич Петро, нар. 1938. року, вожач камиона; Чижмар Яким, вожач.

– – – – –

Литература, жридла, информаторе: За писанє тей статї хасновани шлїдуюци жридла: Aleksandar Ravlić: „ЈЕLSIGRAD 50”, Banja Luka, 1987. str. 328 Архив Войводини, Сримски Карловци, Фонди аґрарна реформа и колонизация Музей социялистичней револуциї Нови Сад, документация о аґрарней реформи и колонизациї у Войводини Др Никола Ґачеша: Аґрарна реформа и колонизация у Югославиї, Нови Сад, Матица сербска 1984. року. Рочни звити о дїлованю ПРО „Ораxово” за 1979 и 1980. рок 42

– – – – –

Информаторе: Малацко Томислав, нар. 1945. року, Малацко Леона, нар. Надлукач 1947, учителька, Маґоч Владимир, польопривредни теxнїчар, Емейди Дюра, тарґовец, нар. 1941. року, и Кишюгас Владо, цимерман.

БРАЦА, КАЖДА ВАМ ЧЕСЦ! (Обявена репортажа у Руским слове 18. януара 1963. року) Нащивели зме Нове Ораxово, наш найновши и наймладши валал. Нащивели зме го кед шнїг прикрил чарну жем и xижни закрица. Нащивели зме нашиx людзоx, остатнїx колонистоx – виселєнцоx. Сцигли зме зоз вельким запожнєньом пре курняву. Мучел нас єден вопрос: як жию Ораxовчанє, дакедишнї Керестурци, без желєняви, кукурици, праxу... Яки су активни, дзе препровадзую жимски вечари, як ше забавяю, итд. Перше зме нащивели школу и дочекали нас весели розчервенєти дзеци. Оруцовали ше зоз шнїгом, бегали. Места мали надосц, бо їx валал то поля, то воздуx, то їx радосц! Роздумовали зме же як окончиме свою задачу. Вечар приxодзи, а ми иx нє зволали, нє побешедовали зме з нїма, нє чули зме їx думаня. – То лєгко – надпомнул нам учитель Микола Сеґеди. Учитель поволал єдного школяра. Тот пошол по другого. Прейґ нїx зволани сxод за седем годзин вечар. На заказани час сала була полна. З нєдовирийом сом патрел и думал себе: „Можлїве то? Стари Керестурци, а таки елан!” У Керестуре ше одкладаю сxоди, а ту, у новим стредку, цалком су други людзе, активнєйши. Зишли ше, чекаю. 43

– Єст зоз каждого обисца, штварцина валала у сали – пречитал мой попатрунок учитель. Розбешедовали ше читаче. Чули зме красни совити, поради, умесни пригварки. Алє єдна пригварка младим останє длуго запаметана. Дїдо Козар пригварел младим же як да забуваю же xто су, же забуваю свою бешеду, свою новинку... По розгваркоx зоxабели зме домашнїx при телевизоре и пошли зме за вистками, новосцами. Пущели зме ше до ноци, вочи шнїгу, а ишли зме до шветла. Дознали зме: – же ше у ЗПЗ „Слоґа” пошвидко утаргнє примушуюца управа, – же стари паноцец преширел церкву на раxунок нового, – же „Славия” роздумує о прешлиx успишниx рокоx и здиxує о истим точнє як и керестурски „Русин”. Розположенши су же голєм победзели „Русина”, – же єст найвецей дзеци у Улїци 13. мая, – же ше одлуки, обвисценя и розкази друкую на сербским и мадярским язику. То зме видзели и припнуте по муроx, – же внєдзелю на „Шароку” нє приxодзи преса на сербским язику. Можебуц же нє лєм внєдзелю – то нє знаме, – же дзепоєдни ловаре „швайзую” пушки. ЗАГРАЙЦЕ, ГУДАЦИ, НАЙ СТРУНИ ПУКАЮ Кед зме вошли до карчми, чуло ше циxе гранє. Старши чловек, зоз „окусану” жимску шапку и фляшу у лївей кишенки (млєко у нєй нє було, то знам сиґурно) дзвигал лїву руку и вєдно з гудацми у циxосци пошпивовал. Слова були смутни. Шпивало ше о витре, о згинаню конароx, xованю... А на врx планине застава се виє црвена од крви пролетера... Застановела нас шпиванка, гоч зме знали же Ораxово место пролетероx, дакедишнїx найxудобнєйшиx жительоx Керестура. Руски гудаци грали мадярови и шпивали сербску партизанску шпиванка о пролетероx. – Но, браца, кажда вам чесц! – повторел сом того вечара нє першираз. Ша ви пролетере! Бо тоти цо мали на цо, тоти ше врацели – так зме чули у розгваркоx. А ви, цо сце остали, робели сце и робице, стваряце свойо лєпше. У терашнєй жимскей активносци, закончованю билансоx – вистатосци, приповедаю ше рижни дожица. Єдно з нїx тото: Єден вистати службенїк, червениx очоx од диму, куреня, по дванацгодзиновим роботним чаше сцигол дому одпочивац, а жена му зоз дзвероx гвари: – Заш ши ше ожар?! Попатрел на свою жену... И вишол. „Е, опиєм ше, най видзим цо ми вец пове”, роздумовал себе чловек и пил погар за погаром. Кед ше прешвечел же є уж нє за карчму, пошол дому. Станул на дзвери и озвал ше. – Як тераз випатрам? – Гей, кед ши ше вилуфтирал – спомла жена. Грали двоме гудаци, а дакеди иx бул цали оркестер. Чули зме їx гранє и прейґ радия. А тераз? Граю по двоме – за дзепоєдниx госцоx вежню ґитари и други до 44

рук, вешеля ше и роздумую о гармоники, о дакедишнєй злоги, о танцоx на xториx пестовали руску писню и українску музику. Роздумую себе кеди заш заграю вєдно, розвешеля младиx. Напущели зме валал – валалчик xтори у остатнїм дню децембра прешлого року мал 441. жителя, валал у xторим половку валала творя млади до 25 рокоx, у котрим улїчки ширши од шороx, валал xтори ма єдну карчму (руска часц), чийо мено „Русин”, валал xтори ма двоx рускиx учительоx, шейсц класи основней школи и 61 школяра (раxуюци и сербски дзеци цо иx уча нашо учителє), а лєм єдну учальню, валал xтори ма єдну продуковательну задруґу дзе робя Руснаци, Мадяре и Серби у злоги, та прето и задруґа ноши мено „Злога”. То валал роботнїкоx – селяноx, то виселєни Керестурци xтори, гоч далєко од Керестура, блїзки є по души людзоx, жиє з нїма вєдно, цеши ше, радує. Алє, источашнє – то валал xтори зложнєйши, веселши и госцолюбивши од Керестура. М. Жирош У КОЦУРЕ – 169 КОЛОНИСТИЧНИ ФАМЕЛИЇ ЗОЗ 935 ЧЛЕНАМИ Приход колонистох до Войводини з войну опустошених крайох нашей жеми ушлїдзел такой по приношеню Закона о аґрарней реформи и колонизациї. На тисячи людзох, жени и дзеци и сами жени зоз дзецми – чийо мужове и оцове погинули у НОБ – сердечно дочекани у богатей и вше дарежлївей Войводини. Союзни колонисти, попри жеми, достали и хижи за биванє котри остали после конфискованя маєткох нємецкого жительства котре ше компромитовало под час окупациї. Так 25. мая 1946. року до Коцура приходза колонисти з валалох коло Босанскей Крупи. Сцигли коло 150 країшски фамелиї, з найвекшей часци фамелиї погинутих борцох и фамелиї жертви фашистичного терору. Були то 52 войново ґдовици зоз 146 войновима широтами, чийо мужове и оцове погинули як борци НОВ и 97 борецки фамелиї медзи котрима було и 7 першоборцох, ношительох Партизанскей памятнїци 1941. року. Дацо познєйше, до Коцура приходза вецей фамелиї зоз Чарней Гори и зоз Космету. Спрам стану на дзень 5. фебруара 1947. року, у Коцуре було колонизовани 169 фамелиї зоз 935 членами и то: 144 фамелиї зоз Босни и Герцеговини 2 фамелиї зоз Чарней Гори 21 фамелия зоз Космету. Запровадзенє аґрарней реформи и колонизациї у Войводини почало 1945. року, и тирвало до 1948. року, односно з дзепоєднима винїмками аж до 1950. року. За тот час з аґрарного фонду од 427.641 гектара жеми подзелєней 137.951-ней фамелиї аґрарних субєктох (аґрарним интересентом, союзним и нукашнїм колонистом). Руским аґрарним интересентом додзелєни 7.242 гектари жеми. Вонкашнї колонисти населєли ше до Войводини до 114 валалох, а основани (вибудовани) и 14 валали за нукашнїх колонистох.

ПОПИС РУСНАЦОХ У НОВИМ ОРАХОВЕ 2006. РОКУ п. ч. мено, оцово мено и презвиско (дзивоцке презвиски)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

Любомир Михайлo Микита Ясмина Любомир Микита Мирослав Любомир Микита Любица Владо Чакан Славица Владо Фейди Емейди Дюра Штефан Емейди Саша Дюра Емейди Юлин Штефан Емейди Любо Яким Ґовля Деян Любо Ґовля Срдян Любо Ґовля Владо Йовґен Ковач Дюра Владо Надь Иренка Дюра Кечкеш Бодваньски Татяна Янко Дудаш Папуґа Реймонд Роберт Дудаш Рамона Роберт Дудаш Владо Михал Гайдук Ґабор Янко Чордаш Дьордє Дьордє Джуня Андрей Дьордє Джуня Андрея Дьордє Джуня Ґабор Ґабор Лазор Михайло Йовґен Еделински Зорана Михайло Еделински Ґоран Михайло Еделински Йовґен Янко Еделински Амалия Йовґен Еделински Фекете Владо Йовґен Шпрох Душан Владо Шпрох Иґор Душан Шпрох Срдян Душан Шпрох Мая Владислав Митич Шпрох Наталия Йовґен Барна Емейди Мелания Яким Бесерминї Джуджар Владо Йовґен Бесерминї

датум народзеня

фахова приготовка (закончена школа)

15. 10. 1946. 21. 08. 1984. 21. 12. 1985. 23. 02. 1938. 11. 04. 1946. 09. 10. 1941. 08. 02. 1966. 27. 11. 1947. 11. 01. 1965 11. 11. 1990. 27. 09. 1996. 1953.

основна штредня штредня основна штредня штредня основна штредня штредня II штреднєй IV основней штредня

1969. 16. 06. 1968. 13. 08. 1989. 14. 05. 1992. 1950. 18. 09. 1955. 22. 04. 1970. 08. 02. 1994. 22. 07. 1996. 14. 02. 1934. 04. 05. 1959. 27. 09. 1984. 18. 07. 1986. 18. 06. 1931. 05. 03. 1934 13. 01. 1936. 19. 01. 1963. 13. о6. 1887. 28. 11. 1995. 14. 02. 1975. 05. 03. 1928. 01. 04. 1943. 30. 01. 1937.

штредня висока школяр школярка основна штредня в.к.штредня VI основней IV основней основна штредня штредня штредня основна основна штредня штредня штредня V основней основна основна основна основна

занїманє

роботнїк ґaздиня нєзаняти пензионер пензионер пензионер нєзаняти роботнїк роботнїк школяр школяр металотокар пензионер тарґовец инж. менан. роботнїк роботнїк роботнїк школяр школярка пензионер ремесельнїк студент нєзаняти пензионер ґаздиня пензионер музичар нєзаняти школяр ґаздиня пензионер ґаздиня пензионер

малженски стан

ґдовец дзивка леґинь одата одата оженєти леґинь оженєти оженєти леґинь леґинь леґинь леґинь одата одата

оженєти оженєти оженєти нєоженєти оженєти нєодата леґинь роботнїк одата оженєти розведзени леґинь одата ґдовица одата оженєти

37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77.

Дюра Янко Бодваньски Ґабор Михал Чордаш Яким Мирон Кишюгас Вено Яким Кишюгас Миня Яким Кишюгас Дюра Владимир Провчи Даринка Владо Джуджар Церна Ервин Руди Церна Мелита Руди Церна Мелинда Руди Церна Ирина Йовґен Еделински Ковач Яким Янко Еделински Амалия Ґабор Козар Надь Мелана Владо Папуґа Джуня Амалия Ферко Колошняї Малацко Юлиян Силвестер Колошняї Наталия Юлиян Колошняї Заґорац Дарко Миодраґ Заґорац Мелана Силво Колошняї Мучи Елемир Янош Мучи Мелана Яким Пап Олаї Злата Кирил Югас Ходак Владо Емил Ходак Славко Дюра Колошняї Мирко Славко Колошняї Ярослав Владо Провчи Иван Ярослав Провчи Катарина Ярослав Провчи Наташа Дюра Емейди Олаї Орши Роланд Олаї Миряна Яким Фейди др Йован Йовґен Фейди Борис Йован Фейди Елеонора Йован Фейди Еуфемия Мирон Киш Фейди Веруна Дюра Шайтош Шереш Ендре Шереш Анамария Ендре Шереш Томислав Владимир Джуня Давид Томислав Джуня Едвин Томислав Джуня

1944. 19. 12. 1916. 19. 09. 1959. 17. 10. 1985. 06. 01. 1997. 19. 09. 1942. 29. 04. 1963. 01. 02. 1986. 17. 12. 1988. 03. 02. 1997. 19. 05. 1935. 17. 03. 1933. 12. 04. 1930. 30. 08. 1934. 24. 02. 1941. 14. 10. 1938. 04. 11. 1963. 24. 01. 1996. 02. 12. 1934. 09. 09. 1972. 28. 04. 1935. 05. 05. 1932. 30. 06. 1931. 28. 11. 1957. 12. 12. 1993. 31. 07. 1969. 24. 07. 1999. 17. 07. 2003. 17. 03. 1981. 16. 05. 2002. 24. 03. 1964. 12. 03. 1961. 15. 05. 1995. 01. 08. 1996. 20. 10. 1936. 07. 01. 1941. 23. 05. 1977. 12. 02. 2003. 16. 08. 1969. 02. 04. 1992. 07. 12. 1995.

основна школа висока висока основна висока штредня штредня штредня основна основна основна основна основна основна основна штредня основна основна основна основна основна штредня основна VI основней штредня I основней III ст.поз. шк. штредня висока V основней IV основней основна основна штредня основна основна основна

пензионер пензионер ветеринар студент школяр пензионер ґаздиня месар квецар школярка ґаздиня пензионер ґаздиня пензионер пензионер пензионер ґаздиня школяр пензионер ремесельнїк ґаздиня ґаздиня пензионер роботнїк школяр нєзаняти школяр дзецко ґаздиня дзецко службенїк дохтор, лїкар школяр школярка пензионер пензионер без роботи дзецко шофер школяр школяр

мишан. мал. сам оженєти леґинь оженєти одата леґинь дзвка одата оженєти ґдовица ґдовица одата оженєти одата леґинь ґдовица оженєти одата одата оженєти оженєти леґинь оженєти одата одата оженєти ґдовица одата оженєти оженєти -

78. Иринка Йосиф Бучко Колошняї 79. Дюра Дюра Колошняї 80. Иґор Дюра Колошняї 81. Мелинда Дюра Колошняї 82. Кристиян Мелинда Колошняї 83. Аранка Янко Шолти Мучи 84. Моника Йошка Шолти 85. Деян Янко Чордаш 86. Саша Янко Чордаш 87. Янко Янко Папуґа 88. Гелена Владимир Фейди Папуґа 89. Мелана Владо Новта Надьпалоц 90. Владо Владо Провчи 91. Неманя Владо Провчи 92. Милица Владо Провчи 93. Михал Михал Кашаї 94. Веруна Янко Билня 95. Владо Михал Барна 96. Славко Стеван Шпрох 97. Наталия Владо Шпрох 98. Любомир Владо Джуня 99. Мелания Владо Джуня 100. Желько Любомир Джуня 101. Лїляна Любомир Джуня Бицок 102. Ґабриєла Владо Барна

29. 06. 1948. 1932. 1948. 1950 1959. 1948. 1954 1980 1975 1986.

основна основна основна основна основна штредня VI oсновнeй штредня штредня штредня основна основна основна основна основна ССС основна ВСС ССС ССС

ґаздиня пензионер ґаздиня ґаздиня ґаздиня студент школяр пензионер пензионер роботнїк дзецко дзецко роботнїк пензионер пензионер роботнїк ґаздиня пензионер ґаздиня шлосер ґаздиня роботнїк

103. Владо Яким Катона

1943.

основна

роботнїк

104. Юлин Янко Нота 105. Ана Мефтод Нота 106. Янко Мефтод Рац 107. Мария Юлин Рац 108. Дюра Дюра Шайтош 109. Янко Дюра Шайтош 110. Наталия Йовґен Шайтош 111. Татяна Янко Шайтош 112. Инес Татяна Шайтош 113. Владо Силво Чордаш 114. Мирослав Владимир Джуня 115. Андрей Мирослав Джуня 116. Анита Мирослав Джуня

1933. 1938. 1935. 1937. 1944. 1946. 1947. 1973. 1998. 1965. 20. 04. 1962. 25. 02. 1985. 23. 11. 1992.

основна основна основна основна основна основна основна основна основна школа штредня студент школярка

пензионер ґаздиня пензионер ґаздиня пензионер пензионер пензионер ґаздиня школярка роботнїк алатнїчар студент школярка

15. 05. 1947. 13. 06. 1943. 17. 09. 1975. 15. 07. 1968. 31. 01. 2006. 27. 08. 1956. 21. 07. 1974. 16. 12. 1985. 06. 10. 2001. 28. 06. 1941. 19. 09. 1948.

одата оженєти леґинь нєодата розведзена дзивка леґинь леґинь оженєти одата одата оженєти леґинь ґдовица миш. малж. оженєти одата оженєти одата нєоженєти миш. малж. двой. нар. нєодата миш. малж. оженєти оженєти одата оженєти одата нєоженєти оженєти одата нєодата нєоженєти миш. мал. -

117. Славка Любомир Маґоч 118. Владимир Йоаким Маґоч 119. Борис Владимир Маґоч 120. Иґор Владимир Маґоч 121. Леона Михайло Надлукач Малацко 122. Томислав Владимир Малацко 123. Мария Яким Еделински Кечкеш 124. Рони Тибор Кечкеш 125. Ина Тибор Кечкеш 126. Яким Владо Гайдук

01. 09. 1953. 29. 12. 1050. 12. 08. 1979. 10. 02. 1977. 05. 09. 1947. 07. 03. 1945. 22. 08. 1964. 13. 12. 1984. 30. 01. 1990. 27. 10. 1945.

127. Яким Яким Гайдук

28. 08. 1972.

128. Светлана Яким Гайдук 129. Мая Дюра Емеди Янушко 130. Анита Антал Янушко 131. Андреа Антал Янушко 132. Сабина Антал Янушко 133. Славка Джуня Шоти 134. Любо Мефтод Рац Кренїцки 135. Сенка Янко Папуґа Бенчик 136 Урош Саша Славчев 137. Данил Михал Сабадош 138. Фемка Славко Киш Бесерминї 139. Владимир Владо Бесерминї 140. Александар Владимир Бесерминї 141. Иґор Владимир Бесерминї 142. Борис Владимир Бесерминї 143. Иван Владимир Бесерминї 144. Натала Владо Хорват 145. Сузана Любомир Микита Хорват 146. Звездан Пишта Хорват 147. Гелена Владо Новта Барна 148. Яким Йовґен Барна 149. Ариана Яким Барна Ротшинґ 150. Клаудия Норберт Ротшинґ 151. Николета Норберт Ротшинґ 152. Фема Мефтод Рац Барна 153. Михал Йовґен Барна 154. Деян Михал Барна 155. Мирослав Михал Барна

14. 03. 2005. 27. 04. 1973. 14. 04. 1992. 14. 09. 1995. 23. 01. 2003. 28. 02. 1965. 1950. 28. 12. 1973. 19. 03. 2000. 28. 03. 1959. 06. 02. 1962. 15. 07. 1960. 16. 09. 1983. 27. 02. 1988. 24. 01. 1997. 16. 05. 1998. 10. 09. 1954. 01. 01. 1982. 19. 10. 1977. 15. 09. 1954. 11. 07. 1955. 05. 03. 1979. 19. 08. 1998. 15. 12. 2004. 08. 03. 1954. 19. 12. 1951, 06. 02. 1979. 01. 10. 1986.

штредня поль. роботнїца одата штредня поль. роб. послов. оженєти висша дїловна комерциялиста висша електрот. тв. механїчар учительска школа пензионер одата штредня тарґовецка. конобар оженєти миш. мал. дзешец класи ґаздиня основна роботнїк штредня школяр вкв шофер пензионер оженєти миш. мал. штредня тарґовец оженєти миш. мал. дзецко основна прив. под. миш. мал. школяр школяр дзецко штредня роботнїк миш. мал. шк. ш. у привр. роботнїк миш. мал. учительски фак. директорка ОШ одата школяр штредня метал. домар ОШ миш. мал. штредня-технїчар ґаздиня одата штредня ветерин. вет. технїчар оженєти студент ветерини штредня школа школяр школяр III oснов. школяр школяр II oснов. школяр основна роботнїца миш. мал. штредня поживова роботнїца миш. мал. штредня металска роботнїк миш. мал. штредня ґимназия службенїца одата штредня машинска маш. бравар оженєти штредня ґаздиня миш. мал II класа основна шк. школярка дзецко штредня польопр. роботнїца одата штредня за квал. роб. робот. муляр оженєти штред. електро. роботнїк у фаху студент -

156. Любомир Йoвґен Гарди 157. Гелена Янко Чапко 158. Натала Янко Киш 159. Ирина Янко Будински 160. Славко Славо Шпрох 161. Желько Славко Шпрох 162. Жарко Славко Шпрох 163. Мелана Емил Будински 164. Михал Влада Будински 165. Владо Михал Будински 166. Владо Янко Новта 167. Мелана Янко Новта 168. Мария Михал Кишюгас 169. Миронь Симун Кишюгас 170. Миронь Миронь Кишюгас 171. Снежана Янко Хомоля 172. Даниел Роналд Хомоля 173. Марк Роналд Хомоля 174. Йовґен Йовґен Провчи 175. Деян Йовґен Провчи 176. Дамир Йовґен Провчи 177. Дьордє Владо Джуня 178. Веруна Владо Джуня 179. Владимир Владимир Джуня 180. Веруна Янко Джуня 181. Славко Дюра Варґа 182. Любомир Янко Нота 183. Славица Михал Нота 184. Владо Єфрем Джуня 185. Мелана Ґабор Джуня 186. Любица Петро Варґа 187. Дюра Дюра Варґа 188. Славко В. Джуджар 189. Ирена Славко Джуджар 190. Мирослав Славко Джуджар 191. Павлина Джуджар 192. Йовґен Дюра Гарди 193. Мелана Янко Гарди

штредня школа основна школа основна школа основна школа ШУП штредня школа штредня школа основна школа штредня школа штредня школа основна школа основна школа основна школа основна школа пензионер основна школа школяр штредня школа по живова основна ВКВ основна основна основна штредня основна основна штредня основна основна основна штредня школяр основна основна основна

роботнїк нєоженєти пензионерка розведзена пензионерка ґдовица пензионерка ґдовица муляр мишан. мал. шлосер мишан. мал. шлосер нєоженєти ґаздиня одата пензионер оженєти роботнїк нєоженєти пензионер оженєти ґаздиня одата пензионерка одата пензионер оженєти нєоженєти нєоженєти ґаздиня одата 50% дзецко 50% метало. фрез. розведзени пекар нєоженєти роботнїк нєоженєти пензионер оженєти ґаздиня одата вилїв. пенз. оженєти ґаздиня одата пензионер оженєти пензионер оженєти ґаздиня одата пензионер оженєти ґаздиня одата пензионер ґдовица роботнїк нєоженєти роботнїк оженєти школяр пензионер ґдовица пензионер оженєти ґаздиня одата Анкету орґанизовали: Сенка Бенчик, Михайло Еделински и Любо Рац Кренїцки (2006)

1972. 1939. 1939. 1919. 1954. 1984. 1986. 1943. 1936. 1964. 1932. 1930. 1934. 1934. 1953. 1975. 1998. 2001. 1959. 1984. 1998. 1947. 1946. 1945. 1946. 1960. 1938. 1939. 1938. 1939. 1933. 1966. 1959. 1985. 1990. 1933. 1940. 1949.

Оркестер КУД „Петро Кузмяк” на госцованю у Мадярскей (2006)

Орaховчанє у Шидзе (2012)

Любо Рац Кренїцки

КЕД ЗМЕ БУЛИ У ЧИКУ* Кед зме були у Чику, вше зме лєм єдну грали, а за Крачун по обисцох, писнї зме шпивали. Од Гопцупа, до Чакана од Чакана, до Гопцупа, од Гопцупа до Катрини, там зме спадли до долїни. Кед зме були у Чику, вше зме лєм єдну грали, до рана його кишенки, цалком празни остали. Цалу ноц ми Гопцуповим, исту писню вше шпивали, а рано зме там исто були, дзе зме вечар започали. Кед зме були у Чику, вше зме лєм єдну грали, нашо стари перши роки, по салашох бивали. Од Ґерґаля до Каштелю, од Каштелю до Рудича, вец салаши штреднї треци, вшадзи вельо руски дзеци. Кед зме були у Чику, вше зме лєм єдну грали, Орахово нашо людзе, красне збудовали. А вец пошли до Вербасу, Суботици, та до Кули, а нєшка ше посходзели дзе росли кед дзеци були.

Текст вишпивали новоораховски Руснаци: перши два стихи написали Папуґово гудаци 1949. року, а дописал и записал Любо Рац Кренїцки (2003)

Владимир Маґоч

КУЛТУРНИ ЖИВОТ РУСНАЦОХ У НОВИМ ОРАХОВЕ* Зачаток културного живота у Новим Орахове настал такой по присельованю, точнєйше, вєшенї 1946. року. Зоз початком школского рока, учителє мали задачу нє лєм дзеци научиц читац, алє и рихтац програми и старац ше о култури у месце. На єден одредзени способ то була и директива, односно розказ тедишнєй новей держави. Програми ше пририхтовало за державни швета и Нови рок. Людзе були розмесцени по салашох у ширини од 8 км и було досц чежко орґанизовац их на даєним месце, та ше вец ходзело и сходзело по салашох. Так исто и младеж себе закупела єдну просторию на салашу, та ше там сходзели през жиму до ґаздинї як цо робели и у Керестуре. Правели пратки, брацковали ше, препредали, на таких сходох ше шпивало, хто знал тот грал, та ше вец кратки скечи (єднодїйки) рихтало и давало за наших людзох. После каждей такей програми або забави було народне вешелє – танєц. Перши роки по приселєню насправди були удернїцки и чежки. Будовало ше валал, сновало ше селянски задруґи, школу ше вибудовало, Дом култури ше розпочало будовац. Алє попри тих роботох и роботох на своїх парцелох и польох, людзе заш лєм мали потребу за друженьом, за забаву, за розвагу, та концом 1947. року реґистроване Културно-просвитне дружтво „Петро Кузмяк”. Интересантне тото же реґистрация започата у єдней општини, а закончена у другей, теди ище анї мено валала нє було у цалосци вибране и потвердзене. Кед зме ше приселєли, тот хотар припадал Зенти (Сенти). Шорик од уходу зоз Тополї волал ше Ґунарош, од Шароку на сивер ґу Чантавиру шор ше волал Мак хетеш (Макова седмичка), зоз Шароку на восток ґу Зенти волал ше Киш шор (Мали шор) на юг од Шароку край ше волал Алвие (Alvölgy – Дольнї шор), дольня жем. Коло 3 км од валалу по Сентянскей драги кед ше идзе зоз лївого боку бул Домян шор, а на право бул шорик хтори ше волал Барань шор. А тот край ше водзел як Зектаї (Векши яраш), у шлєбодним прекладзе Зентов вонкашнї яраш. Нашо людзе ше зоз будованьом валала намагали же би ше волал Руске Титово, медзитим, тутейши людзе Мадяре були за тото же би ше волал Ґунарош, а нова општина Тополя и нови власци на концу преглашели же ше валал будзе волац Нове Орахово. У тих перших рокох учителє ше часто зменьовали. Перши учитель бул Владимир Владо Рогаль, после нього Владимир Владо Бесерминї, та його шестра Олґа Бесерминї, потим Янко Медєши и Йовґен Планчак. Кажди зоз нїх по дацо зохабел и у култури. Перши гудак бул Бачи Тома, гармоникаш. На сновательней Задружней скупштини провадзел братох Лалицкових. Приповеда ше же барз крашнє шпивали. *

Пречитане на Першим округлим столє о културним и просвитним живоце и демоґрафских обставинох у Новим Орахове, хтори отримани 12. децембра 2003. року у рамикох „Дньох Миколи М. Кочиша и Ференца Фегера” у Новим Орахове.

Перши оркестер у култури бул у составе: Дюра Сопка, Осиф Бучко, Владо Сопка и Яким Еделински. Нє було нєдзелї же ше нє направело даяке вешелє. Зоз того часу маме и єдну шпиванку од нїх. Зоз приходом учительки Аранки Канюховей (познєйше Планчаковей) и єй шестри Милици и учителя Янка Раца, а потим и валал уж бул вибудовани, остало кус вецей часу за дружтвени живот и саме културне дружтво збогацовало свой репертоар. Рихтало ше драми, нє лєм єднодїйки. Младеж активно участвовала у шицких секцийох. Давало ше театрални представи „На синокосу”, „Пан Тома”, „Зла жена”, „Єрофейска чаривна травка” и други. Госцовало ше и по наших валалох. У тей роботи найвецей заслуги мали Янко Будински, Олґа и Владо Бесерминьово, Дюра Паланчаї, Штефан Шпрох, Любо Папуґа и велї други. Оркестер ше пополньовал зоз младшима; починали грац Любо Папуґа и Янко Бучко, Дюра и Владо Еделински и други. Учителє основали и фолклорну секцию. Зоз приходом до Нового Орахова учителя Витомира Бодянца и познєйше Миколи Сеґедия, а потим и паноца Владимира Тимка зоз супругу-наставнїцу Марию, културни живот у месце здобул тоту праву форму. Основало ше тамбурови оркестер зоз младежу и зоз школярами, робела драмска секция, основало ше хорску секцию зоз соло-шпивачами, а фолклорна секция робела при школи. Нє мож нє спомнуц нашо соло-шпивачки цо перши крочаї у шпиваню направели у нашим дружтве, а то Натала Арваї, нєшка Барна и Гелена Будински, тераз Сабадош зоз Кули, односно Вербасу. Културни живот у месце насправди бул богати по 1963. рок. Дзешка 1961. року у валалє почали „иншаки витри дуц”. У Задруґи нє було за шицких роботи и тоти цо робели почали доставац одкази. Людзе ше почали висельовац зоз валалу до Суботици, Вербасу, Кули, Руского Керестура, Бачкей Тополї, Дюрдьова, а боме пошли и до иножемства.

Владо Провчи, Янко Паланчаї, Дюра Бодянєц, Любка Варґа и Фемка Фейди у Забави „Байбер”

Дует Гелена Сабадош и Наталия Барна

Єден приклад, у улїчки „13. май” до 1961. року було 50 руски хижи, концом 1966. року остали 22, нєшка єст 13, а у каждим обисцу єдно або двойо стари людзе. Исти таки обставини и по других улїцох. Таки стан у валалє барз ше одражел и у културним дружтве и у школи. Живот у култури скоро цалком замар. Як росли младши цо ше народзели 50-рокох и познєйше, почали так исто як и 1946-47. року зоз скечами, забавнима вечарами, зоз музику и шпиваньом. Почали зме рихтац драмски фалати „Лажа и паралажа”, „Женїдба и одаванка”, одходзиц на Фестивал „Червена ружа” дзе наш дует Славица Емейди и Любица Папуґа и наградзени. Начишлїм вецей значни активносци: - 1970. року зоз одслуханим семинаром фолклористики снуєме фолклорну секцию у нашим Дружтве; - 1971. року ознова реґиструєме Дружтво як КУД „Петро Кузмяк”, алє хторе роби троязично и на репертоаре заступени руски, сербски и мадярски танци и шпиванки; - 1972. року зоз дзецинску фолклорну секцию зоз Покраїни приношиме бронзову плакету; - 1973. року на нашу радосц до Бачкей Тополї приходзи наш познати фаховец фолклору Силвестер Ґача и з його помоцу у Новим Орахове створена оаза рускей култури. За тоти роки прейдзена тедишня цала Югославия: одходзиме до иножемства, злато зоз Руми, злато зоз Покраїни, злато зоз Фестивалу подунайских жемох, участвованє на Балканским фестивалє у Охридзе итд. Думам же то период кед Орахово було од шицких руских дружтвох наймоцнєйше.

КУД „Петро Кузмяк”, 2009. року, Владимир Маґоч кучи перши з правого боку

Янко Рац

ПАМЯТКИ З НАШОГО НАЙМИЛШОГО ВАЛАЛУ НОВОГО ОРАХОВА* Перша моя нащива нашому наймладшому валалу у историї Руснацох – Новому Орахову, ушлїдзела якош уж позней єшенї 1950. року, лєм штири роки познєйше як були вдерени перши фундаменти тому нашому новому валалу, у ствари, слово о колонизациї наших економски найзагроженших жительох Руского Керестура, котри по ошлєбодзеню, 1945. року мушели „пойсц за хлєбиком” поглєдац вигоднєйши условия за живот себе и своїм дзецом. И так, дакедишнї „безжемаше” достали од тедишнїх власцох нови условия за живот: жем, плодну орачу жем у тедишнїм Сентянским Ґунарошу. Орґанизатор колонизациї бул Єфрем Джуня, а роботу при Комисиї за aґрарну реформу основаней при главним Вивершним одборе превжали на себе инженєр арґономиї Штефан Чакан и тедишнї народни посланїк Михайло Ковач. Од теди почало масовне уписованє за колонизацию и конєчне число було заокружене на 300 фамелиї. По окончених роботох з власцами у Сенти, була формована Комисия до хторей вошли: Єфрем Джуня, Йовґен Надлукач, Янко Будински, Мирон Микловш, Владимир Дюрков, Янко Дудаш, Йовґен Торжич, Андри Колбас, Штефан Шпрох и Янко Сопка. Тей Комисиї була зверена робота коло запровадзованя колонизациї. И так, дзекуюци месним власцом у Руским Керестуре и Комисиї за колонизацию, иста була правилно и на час запровадзена. Рано на 7 годзин, 13. мая 1946. року рушел з Руского Керестура перши транспорт колонистох: 50 фамелиї, котри уж истого дня пред вечаром були на териториї Нового Орахова, дзе их домашнї жителє дочекали и порозмесцовали по околних будинкох, салашох. Уж 23. мая приселєли ище 62 фамелиї, док ше други присельовали з часу на час. Єфрем Джуня мушел у Новим Садзе при одвитуюцих власцох ґарантовац, морално и материялно, же жем за 300 фамелиї будзе обробена, а то значи осем гольти по фамелиї, цо вєдно виношело 2.400 гольти, кельо тедишня Народна власц дала нашим людзом, перше на 20, а потим зменшали на 15 роки по Закону о аґрарней реформи и колонизациї. У медзичаше Нове Орахово припадло Бачкотопольскому срезу и теди од септембра по децембер 1946. року були вибудовани перши 50 типски хижи на портох по 700 кв. до котрих були дочасно змесцени по два фемелиї. А вец, пре оправдани причини, аж 1949. року почала вибудов нових 50 хижох, а познєйше и других. Источасно з вибудову перших хижох, з добродзечну роботу вибудована и перша дружтвена простория до хторей дочасно була преселєна зоз Каштелю перша 4-рочна основна школа у котрей робел перши наш учитель Владимир Рогаль, родом зоз Соту при Шидзе. У тих 4-рох класох було шицкого 35 *

Пречитане на Другим округлим столє о културним и просвитним живоце и демоґрафских обставинох у Новим Орахове, хтори у рамикох „Дньох Миколи М. Кочиша” и 60-рочнїци приселєня, отримани 16. децембра 2005. року у просторийох КУД „Петро Кузмяк” у Новим Орахове.

школярох. Настава була комбинована. Жителє були з векшей часци нєписмени або полуписмени, цо тиж представяло окремни проблем. Вибудов Задружного дому почала 1948. року и у тим Доме були змесцени: велька биоскопска сала зоз коло 500 шедзисками, канцелария Землєдїлскей задруґи, задружни предавальнї, школа з двома просториями, дзецинска заградка и квартель за просвитного роботнїка. Ту важне надпомнуц же ше до шицких тих просторийох директно уходзело звонка и же теди нє було нїяки конки. Нє шмеме вихабиц анї найважнєйшу подїю зоз хторей ше жиє, а то у гевтим чаше було снованє Селянскей роботней задруґи „Слоґа”. До нєй 15. септембра 1946. року вошли 50 ґаздовства. Тота новооснована задруґа мала лєм єдного коня и єден коч. Нєодлуга им и того єдного коня украдли, алє уж 1947. року Задруґа мала 10 конї и инши прибор за обрабянє жеми. И праве тей єшенї, 1950. року, до Нового Орахова сом пришол по задатку одвичательного редактора Дюри Сопки як новинар и спикер Рускей редакциї Радио Нового Саду и уж теди сом упознал чолних людзох того, ище вше у вибудови, нашого наймилшого валалу. Перше мойо видзенє типских хижох на нєпреглядним широким просторе нє одушевело ме! Инфраструктури теди ище вообще нє було вельо, под час дижджовних дньох блата було „аж по уха”, та ше нє могло ходзиц по улїцох од єшенї до яри без ґумових чижмох. У хижох була гола жем, струї вообще нє було и о нєй ше теди могло лєм шнїц! Вечарами обисца ошвицовали лєм витрийоново лампи, швички, а даґдзе боме и каганци! Тото цо ме теди як младого 20-рочного новинара одушевело то були людзе, жителє того валала, їх полєт, елан, ентузиязем, котри з надчловеческима усиловносцами будовали тот наш валал дзень и ноц, радовали ше каждому свойому успиху, були щешлїви и радосни, же конєчно цо зробя, то будзе власне їх єдного дня и же им вецей нїхто нє годзен тото вжац! Була то трапезлїва робота, велї ноци нєпреспани, вельо одреканя, дзе найвецей церпели дзеци и стари особи, бо у валалє нє було анї амбуланти, анї медицинскей шестри, а дзе же ище лїкара? Лїкар аж познєйших рокох, кед уж була вибудовала амбуланта, раз у тижню приходзел до валалу; перше то бул др Бикар, а познєйше др Надь. Того єшеньского дня 1950. року упознал сом велїх Ораховчаньох, а насампредз бачика Янка Будинского, Владимира Малацка, Дюру Козара, Владимира Маґоча у хторого сом и преспал, бо теди нє мож було истого дня пойсц з Нового Саду до Орахова, окончиц роботу и врациц ше назад, а упознал сом и уж спомнутих чолних людзох того валалу. Понеже сом окончел свой задаток, други дзень сом ше врацел дому, до Нового Саду, дзе сом мал задачу на РНС у своєй Емисиї за валал о шицким тим информовац наших слухачох. Од Нового Орахова, по Нови Сад драга була длугока, та було надосц часу за роздумованє и злєгованє упечаткох зоз спомнутей нащиви. А и було о чим роздумовац: валал бул у вибудови, нука у хижох було лєм найнужнєйше тото цо потребне за биванє, єдна або два посцелї, даяки стари орман, долу гола жем, даґдзе и без керпарох або гасурох, швички, каганци и витрийоново лампи, а у кухнї муровани шпоргети, даяки орманчик за найнужнєйшу судзину... Роздумуюци о шицким тим, подумал сом у себе: „Боже, як ше тоти людзе трапя!” И кед гайзибан уходзел до розкошно ошвиценого городу Нового Саду, теди сом одлучно принєсол конєчну одлуку: „Я би у тим валалє нїґда нє пристал жиц и робиц!!!” 57

Єден визначни писатель, кед ше нє спреведам бул то Ернест Геминґвей, гварел: „Нїґда нє поведз НЄ!!!” Судьба тота цо одредзує цеки чловекового живота, гваря же ю чловек уж з родзеньом здобува. Та так и моя „одлука” спадла до води! Лєм о штири роки я ше знова нашол у Орахове, лєм тераз нє як новинар, анї нє на єден дзень, алє як житель Нового Орахова. Оженєл сом ше зоз учительку хтора достала роботу праве у Новим Орахове, а я мал пред собу ище єден рок по диплому биолоґа. През тидзень сом бул у Новим Садзе, а соботами сом приходзел до Нового Орахова и то уж у ноцних годзинох, пешо з Бачкей Тополї, бо автобус цо ишол до Сенти, нє чекал приход гайзибану з Нового Саду! И так през цали рок, вєшенї, вжиме и на яр 1954/55. року, зоз длугоку палїцу як даяки мисионер, препешачел коло 200 раз тоту коло 10 км драгу з Бачкей Тополї по Нове Орахово. А вец, же би було векше зло, достал сом поволанку до войска. Алє, шицко ма свой початок и конєц, та ше так и мойо вояченє у Мариборе закончело. Бул сом аж и поцешени, бо сом шицки испити у санитетней школи положел з одличним успихом и зоз таку диплому могол сом достац роботу гоч у котрим шпиталю. Я таки вигодносци нє прилапел, алє сом ше врацел дому дзе ме дочекала супруга Милица и моя єднорочна дзивочка Агнетка. Бул мешац септембер и нови школски рок уж почал, та ше и я уж од першого дня уключел до настави. У медзичаше, мой дакедишнї учитель, а тераз колеґа Йовґен Планчак, остарал ше при срезких просвитних власцох у Бачкей Тополї же бизме у Орахове отворели и седму класу осемрочней основней школи. Начальнїк Срезкого просвитного одбору Имре Девич одобрел тоту вимогу и ми з учительом Планчаком, першираз у историї Орахова, отворели седму класу основней школи. Мали зме уписаних 18 школярох. Шицки предмети зме подзелєли так же би учитель Планчак викладал дружтвени предмети, як цо то сербскогорватски язик, история, ґеоґрафия и руски язик, а я викладал природни науки: биолоґию, хемию, физику, математику. Учителька Мелания Планчакова викладала шпиванє, а Милица Рацова рисованє и физичну културу. Таки розпорядок ше одношел и на пияту и шесту класу основней школи, у нїзших класох учителька Планчакова учела школярох у комбинованих оддзелєньох I и III класу, Милица Рацова II и IV класу, а вихователька нам була Фемка Паланчайова. Вона робела з вецей як двацецерима дзецми. Треба знац же уж теди, 1955/56. року, ми у Орахове мали 118 школярох. Условия за роботу були спод нормалного уровня: у школи були лєм два учальнї до хторих ше уходзело просто з драги; нїяки очиглядни средства нє було, окрем табли и пол крейди за кажди дзень; часто анї огриви нє було, та школяре з дому приношели чутки. Робело ше по плану и програми яки предписало Министерство за просвиту и образованє и нї за яки гонорари зме теди нє знали! Плаци нам були одредзени по ткв. платних класох, спрам школских приготовкох и кажди три роки ше могло напредовац до висшей класи. Паметам же зме єден час доставали и тринасту плацу. Попри годзинох у оддзелєньох на руским язику, достал сом годзини и у оддзелєньох на мадярским язику, дзе сом викладал сербскогорватски язик и физичну културу. Спочатку нє було лєгко анї мнє, а анї школяром док зме нє нашли заєднїцки язик за спорозумйованє – бул то сербско-мадярски! Проблем бул лєм у тим же требало исц два чи три километри до їх школи, цо вжиме нє було барз приємно.

Кажде з нас робел спрам своїх можлївосцох и способносцох у дружтвених и културних орґанизацийох: учительки пририхтовали програми з нагоди рижних школских и валалских преславох, були уключени и у роботи КПД „Петро Кузмяк”, дзе вєдно з учительом и другима аматерами робели на пририхтованю театралних фалатох, а участвовали и у роботи других секцийох. Моя улога ше состояла у триманю преподаваньох за старших з обласци общей гиґиєни, оберацих хоротох, рижних паразитох... Так преподаваня були отримани у рамикох Народного универзитету у Бачкей Тополї, а вец пришла и директива же шицки тоти цо робя на даяких руководзацих местох, або як службенїки у задруґох, чи на инших одвичательних роботох, муша мац закончену голєм осемрочну школу. Понеже Ораховчанє нє мали можлївосци у своїм дзецинстве закончиц анї шейсц класи, а теди осем анї нє було, Народни универзитет з Бачкей Тополї за таки особи орґанизовал вечаршу школу у котрей за єден рок по скраценей програми коло 12 особи з успихом закончели осем класи. Преподаваня ше отримовали кажди вечар, а тримали их наст. Римар з Бачкей Тополї и Янко Рац. Нє шмеме забуц анї тото же зме на достоїнствени способ означели першу 10-рочнїцу приселєня, 13. мая 1956. року, зоз завиднима успихами: новима хижами, електричним ошвиценьом, дражками по валалє и економским просперитетом у обидвох задруґох. На преслави було вельо госцох з Беоґраду, Нового Саду, Бачкей Тополї, Руского Керестура и околних местох. Вельки публицитет тей подїї дали и средства информованя, як цо то новини „Политика”, „Борба”, „Дневник”, „Руске слово”, вец Радио Беоґрад, Радио Нови Сад и ище велї други. У пририхтованю преслави участвовали на даяки способ шицки Ораховчанє, та аж и паноцец Кирил Планчак, хтори вельо зробел на поставяню вистави о приселєню; сам направел рами и зарамел коло 20 фотоґрафиї, а и иншак бул активни, правел сценоґрафиї за театрални фалати, робел зо мну на препарираню птицох – трофейних прикладнїкох ораховских ловарох, та и на других роботох бо барз любел майстровац. И праве теди, на яр, думам же то було 1956. року, кед валал бул у найвеким розкошу, шицок ожелєнєни, кед овоцово древа були як пуканки, як млоди у шлаєрох, шицки у билих або целових квиткох, случела ше велька напасц! Шерсцова буба (Tropinata hirta), або як єй Серби дали мено „рутава буба”, у ройох нападала желєне лїсце на древох як гадвабна буба або ґубар, огольовала тоти розкошни древа. Теди сом одпутовал до Сримских Карловцох и поглєдал свойого приятеля и сотруднїка Радио Нового Саду зоз часох док сом робел на Емисиї за валал у Радию др Кирила Сидора, познатого ентомолоґа и специялисту за защиту рошлїнох, а вон теди робел у Институту за овоцарство и винїцарство. Др Кирил Сидор идентификовал того напаснїка и гварел же ше тота буба приселєла зоз сушедней Мадярскей. Препоручел ми ефикасни препарат „фосфорно-50”, паметам ище и нєшка, дал ми упутства за знїщованє тей напасци и вец зме з даскелїма вреднима Ораховчанями зоз пирсканьом шицких древох у валалє до тижня знїщели того велького напаснїка, тоту вельку пошесц. Од того часу ше вецей тота „буба” нє зявйовала, а кельо ми познате, вона у нашей жеми цалком викоренєна! О Орахове зоз гевтого часу би ше могло вельо приповедац, та и о добродушних, чесних, госцолюбивих и вредних людзох котри нам вельо помагали и окреме нас почитовали, а ми им за тото и з тей нагоди щиро и од шерца дзекуєме! 59

Роки преходзели, та ше и часи меняли. Сон ше нам нє виполнєл; осму класу ше нам нє удало отвориц, а и седма ше загашела пре нєдостаток школярох, бо ше велї фамелиї пре рижни причини одселєли до Бачкей Тополї, Суботици, Кули, Вербасу и индзей. Пошол и учитель Йовґен Планчак, перше на оглядни маєток „Победу”, вец до Суботици, та и вихователька Фемка Паланчайова, а 1959. року и я и моя супруга Милица пошли на роботу до Руского Керестура. Остала лєм учителька Мелания Планчакова, алє уж истого року нашлїдзели нас учителє Витомир Бодянєц з Руского Керестура и Микола Сеґеди з Дюрдьова, котри тиж з вельким ентузиязмом предлужели нашу започату роботу. Нашо службованє у тим красним валалє останє нам занавше у красней памятки. Теди сом ше твардо и на дїлу прешвечел же наисце нїґда нє треба повесц „НЄ!”

Янко Рац зоз школярами V класи у Новим Орахове

Милица Рац

ПАМЯТКИ З НАШОГО НАЙМИЛШОГО ВАЛАЛУ НОВОГО ОРАХОВА* На поволанку нашого познатого учителя и визначного писателя Йовґена Планчака, була сом 1954. року поволана до Нового Орахова за учительку на место учителя Янка Медєша котри пошол до войска. И так на початку школского 1954/55. року превжала сом комбиноване оддзелєнє пиятей и шестей класи Основней школи „18. октобер” у Новим Орахове, вєдно зоз коло 30 школярами. Учитель Йовґен Планчак мал комбиновани оддзелєня другей и штвартей класи, а учителька Мелания Планчакова учела першу и трецу класу. Теди у Орахове шицких вєдно руских школярох у шейсцох класох було коло 100. Настава ше отримовала у двох просторийох Задружного дому и у двох зменох: до поладня и пополадню. Питаце ше яки зме мали условия за роботу? Пред 50 роками зме анї нє знали цо то!? До учальньох зме уходзели просто з драги, а у класи зме мали якиш стари престари столки за школярох и стол и карсцель за учителя. Од наставних средствох зме мали таблу и пол крейди; анї циркель зме нє мали, та зме круги рисовали зоз порващком и крейду!!! Вжиме огриви часто нє було, та школяре з дому ношели чутки и так зме ше грали при шпижовому пецу зоз котрого ше курело на шицки боки, бо хто зна кеди комин бул виметани! Школа була така худобна же зме до єдней класи анї нє мали зач купиц Титову слику, та место нєй на муре вишела Ленїнова, док нас єдного дня нє нащивел предсидатель Општини Бачка Тополя и уж други дзень слики були заменєни. Були зме млади, та нам нїч нє було чежко робиц. На културно-просвитним полю зме посциговали завидни резултати. Учитель Планчак, як найстарши, робел зоз драмску секцию, учителька Планчакова зоз хорску, а я – як наймладша, у шицких: у драмскей, хорскей, рецитаторскей, а найвецей сом робела у секциї женох, або у АФЖ як ше то теди волало. Кед слово о ученю и дисциплини школярох, вец мож повесц же им с початку було чежко робиц домашнї задатки; ридко кеди хто виробел, бо школяре мали вецей обовязки дома – чувац младших братох и шестрички, або напасац швинї и окончовац други роботи у обисцу, понеже им родичи були на роботи у Задруґи. То анї нє було таке чудне, бо ше вони уж после законченей штвартей класи чувствовали як дзивки и леґинє, та так єдна школярка пиятей класи ми ше и одала. Здобуте знанє школярох нє було на барз високим уровню, бо нє мали звикнуце робиц домашнї задатки, а анї родичи их нє наганяли. Я им тото нє брала за зле, бо знам же през дзень помагали родичом, а вечар при швички або витрийоновей лампи нє барз ше им учело. Алє зато дисциплина при школярох була на завидним уровню. *

И гоч нам школа була худобна, нашо школяре мали и звонканаставни активносци як и школяре у векших и обезпечених школох. Одходзели зме з нїма на вилєти до природи, на екскурзиї, а були зме и у школи у природи на Фрушкей гори. Пред каждим одходом на екскурзию зме отримовали воспитни годзини о тим же як ше треба справовац на городских улїцох и на шицких местох котри зме нащивйовали, як цо музей, зоолоґийна заграда на Паличу и други историйни и културни памятнїки. За кухню зме нє мали просториї, та зме мушели вариц у нашей кухнї же би дзеци кажди дзень достали цепле єдзенє.

Милица Рац зоз школярами у Новим Орахове (1955)

Йосафата Йовович Биндас

БУЛА СОМ УЧИТЕЛЬКА У НОВИМ ОРАХОВЕ Народзена сом 11. децембра 1923. року у Коцуре, дзе мой оцец там бул парох. У тим чаше др Дионизиє Няради бул владика у нас и обиходзел нашо парохиї у Бачкей. Мой оцец о. Дюра Биндас мал вельки обовязки цо ше дотика нашей култури, та мало бул з нами - ушорйовал Руски календар и нашо Руски новини. Вше шедзел у своєй канцелариї и писал. Понеже владика бул у Коцуре кед ше я, як 13. дзецко народзела, та ме вон и кресцел. Истого року була рочнїца св. Йосафати, та ми дал єй мено. Теди ище у нас нє було таки мена, та моя мац модлєла же би ми дали ище єдно мено – Емилия. Шицки зме ходзели до основней школи, до висших школох - хто дзе. Бивали зме по интернатох. Кед сом, як наймладша, закончела „малу матуру”, тато ме уписал до учительскей школи у Зомборе, дзе сом и закончела. Такой по ошлєбодзеню Команда места поставела ме у Вербаше за учительку, вец по потреби служби до Руского Керестура, а потим до Крущичу (Вепровачу). Нємци ше отамаль виселєли, та наша худоба там пошла и населєла ше до тих празних хижох. Но, кед я там пошла, наших уж було мало. Вец сом заш по потреби служби достала премесценє до Нового Орахова, бо ше нашо преселєли на вельки маєток єдного мадярского ґрофа у Ґунарошу. Я анї нє знала же дзе тото Нове Орахово. Єдна наша жена ми гварела же то у Ґунарошу, дзе ше нашо населєли и направели себе нови хижи. Школа була у тим ґрофовским каштелю (вили), дзе и облаки були лєм зоз дещичками поприбивани. У Новим Орахове пред тим бул учитель Владимир Рогаль. Учительски квартель нє було, та як конк замуровали, настала мала хижочка. Там бул муровани шпоргет, посцель, мали столїк и єден карсцель. Но, нєодлуга людзе „набили” зоз глїни и валькох нову школу, хтора була од мойого пребуваня дас єден километер. Нову школу обилєли и звонка и знука зоз вапном, та така красна була била и мнє мила, гоч анї нє було патос. Такой сом почала робиц и тоти активносци хтори нє спадали до школи. През жиму, гоч нє було лєгко, орґанизовала сом пратки. Вше у других. Я им там читала, шпивали зме нашо стари писнї, а даєдни сом и сама учела бо сом барз любела нашо шпиванки. Зоз шицкима сом була добра, а людзе приязни и приємни, мили и шорови. Барз им мило було, гоч теди було и вельке худобство. Красни слова, веселе и щире справованє шицким дало же бизме на хвильку призабули на чежки живот и часи, а було то 1945-1946. року. У тей новей школи сом такой зоз дзецми за швета пририхтала вше даяку програму дзе и родичи були як публика. За Нови рок сом тиж дзеци пририхтала за даяку представу. Наша учальня була цала оквицена. На билих набиваних мурох випукли желєни лїсточка зоз зарнох жита цо остали у мурованю. Ище и нєшка видзим яке то було красне, а мнє миле. Теди зме нє мали анї нашо школски кнїжки, алє я зато дзецом писала на табли и учела их нашо букви, нашо писнї шпивац. Бул то 1945/1946. школски рок. Теди ище анї струї нє було там. У тот час сом уж 63

була одата за Р. Йововича зоз Крущичу. Вон бул Чарногорец и мал памятнїцу як першоборец. Я ше нє сцела за ньго одац, алє вон кед ме питал, мой оцец му гварел же ми да благослов кед ше сце повинчац у церкви. Вон пристал. Винчал нас о. Думка, бо оцец нє може винчац свойо дзеци, анї кресциц. Єден чловек у Новим Орахове знал на гармоники грац, та сом за Нови рок зоз дзивчатми и хлапцами пририхтала програму. По програми гармоникаш грал, ми шицки шпивали, танцовали (и дзвигали прах), алє нам то нє чкодзело – були зме млади и весели. Там и нас и наш народ писня наша отримала же бизме нє забули хто зме и одкадз зме.

Учителька Леона Малацко зоз школярами Основней школи „18. октобер” у Новим Орахове

Леона Малацко

МОЯ УЧИТЕЛЬСКА И ПЕДАҐОҐИЙНА РОБОТА У НОВИМ ОРАХОВЕ У рускей фамелиї Надлукачових у Вербаше народзело ше 5. септембра 1947. року дзивчатко по мену Леона. Родичи ше зрадовали же после сина достали дзивче. Було нас тройо дзеци: брат три роки старши и шестра три роки младша. Оцец ми бул роботнїк у вербаскей Цукровнї, а мац ґаздиня у обисцу. Дзецинство сом препровадзела коло беґелю, алє кед сом ше научела читац, єдине задовольство ми було читанє кнїжкох. Зацагла бим ше на даяке осамене место и читала годзинами. Уж у другей класи за мнє нє було дилеми: будзем учителька – „панучителька”, як гордо и з почитованьом вигваряла тоти слова моя мац. По законченю Основней школи „Светозар Милетич” у Вербаше, уписала сом ше до Учительскей школи у Зомборе. У остатнїм року школованя орґанизовани стретнуца нас, руских школярох, зоз нашим писательом Михалом Ковачом и познатима линґвистами Миколом М. Кочишом и Дюром Сопком. Була то нагода же бизме ше упознали зоз нашу литературу, ґраматику, правописом.

У Учительскей школи у Зомборе Леона Дудаш, Леона (Надлукач) Малацко, Гелена (Папгаргаї) Медєши, Михал Ковач и Дюра Сопка (1964/65)

Теди сом анї нє могла задумац кельо ми тоти годзини буду важни у моєй роботи. Року 1967. закончела сом Учительску школу и виполнєла свой дзецински сон – мала сом диплому учительки. Було ми 19 роки и цешела сом ше же сом вибрала професию учителя хтори будзе дзеци учиц читац, давац им знанє. Щешлїва же сом достала свой хлєб до рук, сцигла сом 1. септембра 1976. року до Нового Орахова, до Основней школи „18. октобер”. Младу, полну сцелосци и енерґиї, уж од перших дньох обчековала озбильна робота. Шицких руских школярох у ораховскей школи, у єдним нєподзелєним оддзелєню од першей по штварту класу, анї нє було мале число - двацецшесцеро. О роботи у таких условийох здобули зме лєм теорийни знаня, алє практично нїяки и попри велькей пракси котру зме окончовали у Учительскей школи. Требало ше знаходзиц у цалком нових условийох: школяре штирох класох на єдней годзини. Зазберовала сом литературу о такей роботи, комбиновала методи же би школяре могли звладац предвидзену наставну материю. Нє було лєгко, требало вельо того уклопиц, а младшим школяром вше було интересантнєйше слухац тото цо уча старши. Алє и попри таких почежкосцох, школяре успишно предлужели свойо школованє по законченей штвартей класи у Основней школи „Чаки Лайош” у Бачкей Тополї. Нєшка єст медзи нїма успишних фаховцох зоз законченим факултетом, дохторох (лїкарох) итд. Попри своєй каждодньовей роботи на звладованю наставней материї, руски школяре участвовали у каждей валалскей шветочносци. Нє прешол анї єден Нови рок, Дзень школи... же би ше нашо дзеци нє зявели на бини. Сотрудзовали зме зоз тедишню „Пионирску заградку”, читали, посилали свойо литературни и подобово роботи. Ище ми у паметаню малюнок „Мац” школярки Вирки Папуґовей послати до Нємецкей на медзинародну дзецинску виставу. У медзичаше, у Орахове сом ше одала, одховала трох синох и препровадзела 13 роки своєй учительскей служби. Року 1980. прешла сом до Бачкей Тополї, дзе сом як учителька робела у Основней школи „Никола Тесла” по одход до пензиї 2002. року. Задовольна сом же сом окончовала роботу хтора ми наисце була мила, виполнєта зоз почежкосцами, алє и полна радосци хтору сом дожила дзекуюци своїм школяром. Найвекша награда ми їх щиросц у бешеди, глєданю совитох, щесце яке и обачуєм у наших стретнуцох. Тераз ми живот виполнюю унуки хтори тиж школяре и так ше моя робота зоз дзецми на иншаки, алє тиж, красни способ предлужує.

Ирина Папуґа

СЕНКА ПАПУҐА БЕНЧИК* професор класней настави - наставнїк руского язика и литератури СЕНКА БЕНЧИК, народзена Папуґа, 28. децембра 1973. року у Бачкей Тополї (оцец Янко Папуґа, мац Хелана, народзена Фейди), дзе закончела и основну школу. Штреднє образованє педаґоґийного напряму закончела у Образовним центре „Петро Кузмяк” у Руским Керестуре, а Педаґоґийну академию у Суботици и Учительски факултет у Зомборе. На пестованю руского язика зоз новоораховскима школярами, з потримовку Дружтва за руски язик, литературу и културу, почала робиц ище як студентабсолвент Педаґоґийней академиї 1993. року у Основней школи „Чаки Лайош” у Бачкей Тополї и од теди по тераз их учи. Наставнїца Сенка зоз новоораховскима школярами участвує на Републичним змаганю зоз руского язика од самого початку и на нїм єй школяре доставаю значни припознаня. Новоораховски школяре зоз наставнїцу Сенку участвую на стретнуцох руских школох, а були и домашнї 5. ювилейному стретнуцу 1998. року. Беру учасц на „Червеним пупчецу” у Руским Керестуре, „Костельниковей єшенї” з рецитаторами у Кули, на подобовей колониї “Стеван Боднаров” у Ґосподїнцох итд. Сенка порядни учашнїк семинарох з руского язика, член Активу наставнїкох руского язика, потримала и орґанизовала семинар о басни як литературним жанру у руским язику, тиж и три округлих столи зоз прешлосци Руснацох у Новим Орахове, а анґажовала ше и на означованю 60-рочнїци насельованя Руснацох до Нового Орахова хторе отримане 2006. року, зоз централну шветочносцу 13. мая 2006. року у Новим Орахове. Сенка ушорює и водзи радио-емисию на руским язику на Радио реґиї од початку єй основаня. То реґионални радио општинох Бачка Тополя и Мали Идьош. Емисия ше емитує уж 2 роки и ма информативни, културного-едукативни и забавни характер. Предсидателька є Подружнїци Дружтва за руски язик, литературу и културу у Новим Орахове у рамикох хторей роби Литературна секция „Штефан Чакан”. Активни є член КУД „Петро Кузмяк” у Новим Орахове, предсидателька Совиту Месней заєднїци у Новим Орахове и директорка Основней школи „18 октобер”, тиж у Новим Орахове. Добитнїк є награди хтора ноши мено проф. Гавриїла Г. Надя за 2006. рок, хтору єй 1. децембра 2006. року додзелєло Дружтво за руски язик, литературу и културу у Новим Садзе. *

Зборнїк роботох „STUDIA RUTHENICA” 13 (26), Дружтво за руски язик, литературу и културу, Нови Сад, 2008, б. 306-307.

Сенка (Папуґа) Бенчик

РУСКИ УЧИТЕЛЄ У НОВИМ ОРАХОВЕ* Нове Орахово ше находзи на сиверу Бачкей у општини Бачка Тополя. Валал длугоки 6 километри и ма 2260 жительох. У нїм у злагоди жию Мадяре (1900), Руснаци (222), Серби (54) и припаднїки других националних заєднїцох. По законченю Другей шветовей войни, точнєйше 13. мая 1946. року Руснаци зоз Руского Керестура ше населєли до Нового Орахова. Истого року, вєшенї почала з роботу перша руска школа. Порядна настава у школи була на руским язику. Школа була змесцена на салашу познатим под назву „Каштель”. И иншак, кед бисце ше опитали дакому од старших жительох Нового Орахова же дзе була руска школа, вон би одвитовал: „У каштелю”. Перши руски учитель бул Владимир Рогаль зоз Шиду (Сот, 1925 - Шид, 1984). Познєйше ту робела плеяда руских просвитних роботнїкох: Йосафата Йовович Биндас, Владо и Олґа Бесерминї (брат и шеста учителє), Янко и Милица Рац, Йовґен Планчак, Аранка Планчак, Витомир Бодянєц, Микола Сеґеди, Янко Медєши, Аґата Провчи, Мария Тимко, Леона Паланчаї Надь, Леона Малацко, хтора и нєшка (2009) жиє у Новим Орахове. Пре число школярох, хторе ше каждого року зменшовало, престала з роботу порядна настава по руски, алє дзекуюци Основней школи „Чаки Лайош” у Бачкей Тополї, руским дзецом и далєй оможлївене пестовац мацерински язик (руски язик як виборни предмет з елементами националней култури). Учели их учительки Нада Чакан-Колошняї и Ясминка Малацко-Сабадош, зоз Руского Керестура. Терашня наставнїца Сенка Бенчик, професор класней настави зоз Нового Орахова орґанизує тоту файту настави зоз дзецми хтори ходза на порядну наставу (I-VIII класу) до Бачкей Тополї од 1993. року (єст их коло 30), а тиж и за дзеци зоз мадярско-руских мишаних малженствох, хтори наставу провадза у Новим Орахове на мадярским язику (коло 10 школяре). Шицки вони сотрудзую зоз Културноуметнїцким дружтвом „Петро Кузмяк” зоз Нового Орахова и на тот способ унапредзую роботу секцийох Дружтва - драмскей, фолклорней и литературней. У Новим Орахове роби и Подружнїца Дружтва за руски язик, литературу и културу хтора ма понад 20 членох, а у єй рамикох роби и Литературна секция „Штефан Чакан”. Мено достала по баснописательови Штефанови Чаканови (19221987), по походзеню зоз Руского Керестура, хтори жил и робел у Руским Керестуре, Новим Садзе, Беоґрадзе, а свойо остатнї роки препровадзел у Новим Орахове, дзе є и поховани.

Зборнїк роботох „STUDIA RUTHENICA” 7 (20), Дружтво за руски язик, литературу и културу, Нови Сад, 1999-2000, б. 84-85.

Eуфемия Козар Koвачевич

ЗДОГАДОВАНЄ НА НОВЕ ОРАХОВО Народзела сом ше 13. децембра 1942. року на єдним швабским салашу у Филїпове (Бачки Ґрачац) дзе жили мойо родичи оцец Дюра и мац Феброна. По законченю Другей шветовей войни, моя животна драга була одредзена зоз жаданями моїх родичох за лєпшим животом. Под час 1946. року зоз Руского Керестура почала селїдба велїх худобних Руснацох. Ту и мойо родичи зоз двоїма дзецми рушели на кочох у надїї же би вибудовали свой дом на новим месце и у новим штредку хторе достало мено Нове Орахово. Тото цо паметам, то мойо дзецинство хторе там почало. Були чежки часи и условия за шицки фамелиї. Будовала ше нова школа, нови хижи до хторих ше людзе зоз салашох насельовали до нових домох. Штири класи основней школи закончела сом у новей школи у Новим Орахове. Здогадуєм ше учителя Владимира Бесерминя и одходу до першей класи. Школованє сом предлужела у Руским Керестуре, дзекуюци родичом. У новим штредку ми на початку було чежко, алє сом ше помали прилагодзела на школу дзе єст барз вельо школярох, а и наставнїкох, професорох. Ище у основней школи жаданє ми було школовац ше за учительку, лєбо учиц ше у штреднєй уметнїцкей школи. Понеже причини були таки же сом ше могла школовац там дзе сом достала помоц-стипендию, уписала сом ше до штреднєй економскей школи у Суботици. Ту сом закончела економску школу и дипломовала на Економским факултету у Суботици. Роботу як дипломовани економиста почала сом у своїм валалє – Новим Орахове. Од 1976. року робела сом и жила зоз свою фамелию у Суботици. Мойо интересованє за мальованє зявело ше при мнє досц давно. Як дзивче, патрела сом як моя мац крашнє билї хижи. Теди сом у себе чувствовала же бим на обилєним муре випробовала фарби и щеточки. Мац ми коло пасу завязала фартух и дас штири гарчички зоз фарбами. Станула сом на стол, потим на шамлу же бим долапела повалу. Смужки сом вицаговала у розличних фарбох и вони були широки, ценши и найценши. Було то мойо перше успишне мальованє. Познєйше, на муре нашого конку, намальовала сом малюнки хтори мац длуго чувала и нє забильовала. Ту сом хасновала обични фарби за билєнє и вапно. Под час школских одпочивкох було ту досц мойо малюнки. Дзечнє сом мальовала валал, нашу хижу вжиме, дзиви качки у дикиню при води. Мой дїдо Микола и оцец були ловаре и ошмиховали ше на тоти мойо малюнки, припинали их под конк и длуго чували. Здогадуєм ше и моїх малюнкох зоз седмей и осмей класи. Рисованє ми преподавал наставнїк Петро Ризнич. На годзинох рисованя мальовала сом роботи котри обачел и наставнїк. Пришол ґу моєй школскей лавки и почал ме хвалїц. Його слова сом паметала и мала векше довириє до себе. У школи були и вистави 69

подобових роботох дзе школяре участвовали, так же и мойо малюнки були виложени и похвалєни. Док сом ше школовала у Суботици бивала сом у студенским доме. У шлєбодним чаше мальовала сом рисунки моїм колеґиньом. Мотиви на тих малюнкох найчастейше були морйо, заходзенє слунка, палми. Таки малюнки крашели хижи у доме и охабяли памятки на мнє. По законченю школованя мой живот знова почина у Новим Орахове. Попри роботного места було часу за дружтвени, културни активносци, алє дакеди и за малюнки. На початку 70-рокох участвовала сом у рамикох „Червеней ружи” и на Митинґу поезиї „Струни шерца”. Ту млади поетове читали свойо стихи, млади аматере викладали малюнки. З тей нагоди, участвовала и я. На вельке нєсподзиванє достала сом трецу награду жирия. Од теди було и таки хвильки у моїм живоце же сом мальовала, а малюнки даровала моїм наймилшим и найблїжшим. O slikama Eufemije Kovačević Sve slike su inspirisane maštom slikarke i željom da svoja nežna, ali jaka osećanja prema lepoti prirode, zavičaju izrazi na jedan, novi i pomalo simboličan način. Tehnika koju koristi je gvaš. Boje koje preovladavaju su nijanse smedje, zelene i plave koje su izraz ljubavi prema korenima i izraz želje da se bojama i njihovim maštovitim kombinovanjem prikaže savršenstvo pojedinih trenutaka u prirodi, kao što je na primer zalazak sunca, ali i na trenutak zaustavi vreme. Na pejzažima je uočljivo da preovladava motiv vode, koja predstavlja čistoću i slobodu i motiv labuda koji izražava gracioznost, lepotu i savrešenstvo kome slikarka teži. Bela boja labuda je u kontrastu sa dominantnim bojama na slikama i on ostaje u svakom delu vrlo upečatljiv simbol koji je i kontrastu izmedju krhkosti i snage. Tu možemo da otkrijemo i želju da se u slikama pomalo i na setan način predstavi nekadašnji život, nostalgija za starim vremenima, ali isto tako i težnja ka sopstvenim korenima. Pažljivo posmatrajući slike uočićemo istovremeno jačinu osećanja prema prirodi i rodnom kraju koje smenjuju osećanja sreće i tuge, istovremeno davajući slikama idiličan i elegičan smisao. Nataša Kovačić Прилог: подобово роботи 1. slika 2. slika 3. slika 4. slika

„Prolećno jutro” „Maštanje u sumraku” „Долїна на концу валала” „Слунко на заходзеню”

Prolećno jutro / Ярнє рано

Maštanje u sumraku / Вечарши мриї

Долїна на концу валала

Слунко на заходзеню

СЛАВКО КОЛОШНЯЇ маляр аматер зоз Нового Орахова

Славко (Дюра) Колошняї, народзени 1957. року у Бачкей Тополї. Маляр аматер. Участвовал на колективних виставох у Бечею, Темеринє, Вербаше, Кули, Коцуре, Руским Керестуре, Новим Садзе, а мал и вецей самостойни вистави у Новим Орахове. Заступени є у моноґрафиї Подобова творчосц Руснацох*. Член є Клубу подобових уметнїкох Дружтва за руски язик, литературу и културу, Нови Сад. Жиє и роби у Новим Орахове.

Подобови прилог: „Мост”, акварел на картону, Подобова творчосц Руснацох, Дружтво за руски язик, литературу и културу, Клуб подобових уметнїкох, Нови Сад, 2003, 61.

Штефан Гудак

ШТЕФАН ЧАКАН — БАСНОПИСАТЕЛЬ1 Басна, як кратка прозна форма, медзи Славянох пришла зоз Греческей. Вона барз вчас литературно оформена особено прето же з ню витворена нєутрална обласц литератури у котрей ше на постредни способ, без опасносци, могли критиковац людски слабосци и нєдостатки. Вона ше у геленскей литератури перше зявює з менами Хесиода, Семонида и дзепоєдних других геленских авторох, алє вшелїяк нам найпознатши Езоп, за чийо мено ше вона найчастейше вяже. Як, такповесц, анї єдна друга форма, басни ше преноша од народа на народ. На тот способ, нє лєм же геленски басни прешли медзи европски и славянски народи, алє и до Греческей басна пренєшена зоз других странских жемох, зоз Индиї, котру велї нови виглєдоваче беру як жем у котрей вона настала. Споминаю ше и други жеми зоз котрих басна преношена на подруча терашнїх европских жемох. Понеже политична мапа Азиї, Африки и Европи у велькей мири вименєна од часу кед ше басна як форма преношела з народу на народ, требал би длуги час же бизме реконструовали и похопели цалу ґеополитичну ситуацию розпорядку жемох у односним часовим периодзе. Прето спомнїме же o геленскей басни др Милош Н. Дюрич пише: „У зачуваних геленских баснох найвецей заступена животиньска, котру Гелени окреме ценєли, а ридше рошлїнска, у котрей ше зявюю лєм домашнї рошлїни: ловорика, маслина, цернє, над, лоза, ружа, дудва, дуб, ядловец, оморика, платан, смоква, орех, ягода, яблоня и нар. Пестована як литературни род, басна обрабяна у школи, дзе ю сервирую у облєчиве видуманей форми, лєбо ше виводзи зоз историйней лєбо нїби историйней приповедки пре поуку у животней мудросци. Нє служаци релиґиї, алє лєм етичней поуки и здравому людскому розуму, вона постала средство правей рационалней етики”2 „Езоп леґендарни геленски писатель баснох. По Геродотови, можлїве же жил у 6. вику пред Христом у держави Амазиса (Єгипет). Як раб є приведзени до Гелади, а потим бул ошлєбодзени. Краль Крез го послал до Делфи, дзе є забити... Вельке число баснох котри му приписую записани познєйше и прекладани на шицки язики швета...” 3 Езопово басни писани у прози. Вон єдноставно описує подїї зоз животиньского швета, а ма на розуме людзох и їх справованє. Животинї и його басни нє инше, алє представителє розличних катеґорийох и типох людского дружтва: ґовля, наприклад, представля побожних людзох, гавран безбожнїкох, ластовка прейґмирну бешедлївосц (язикатосц), лїшка лукавосц, здогадлївосц, схопносц, вовк нєвирнїцтво, жаба самовихвальованє, лєв насилнїцтво, тиранство, маґарец трапезнїцтво, алє и глупих и дурних людзох... 1 2 3

Пречитане на 3. округлим столє - семинаре о басни за наставнїкох руского язика, 25. 03. 2006. року у Новим Орахове у рамикох означованя 60 рокох од насельованя Руснацох до Нового Орахова. Др М. Н. Ђурић, Историја хеленске књижевности, Београд 1951, 380. Мала енциклопедија Просвета, 458.

До римскей литератури перши басни уведол Федар, родом зоз Пиєреї у Македониї, зоз Французкей нам познати баснописатель Жан де Лафонтен, у Нємецкей Г. Е. Лесинґ, у Русиї И. А. Крилов. На сербским, односно горватским подручу басну як форму хасновали вецей авторе, алє кед слово о горватским подручу, басна ше вяже за Матию Антуна Рельковича, а кед ше роби о сербским подручу, вец то мено Доситея Обрадовича. Зоз басну у нашей литератури ше першираз стретаме у етноґрафских материялох з Угорскей Руси, котри позберал Володимир Гнатюк и друковал у друкарнї Наукового дружтва „Шевченко” у Львове 1911. року. Пребуваюци у Бачкей, вон записал у Керестуре и Коцуре 8 басни: Маймуница и єй дзеци, Маймунска любов, Як лїшка (ровка) надмудрела врану, алє нє и пастира (югаса), Як ше лїшка (ровка) вимсцела вовкови (фаркашови), Хори лєв и лїшка, Лїшково лукавства и Пес и вовк.4 „По Гнатюкових записох“ — пише др Юлиян Тамаш у Уводним слове до ІІ тому Гнатюкових „Етноґрафских творох...“ — „и по Йолесовей бистрей думки: басна нас будзе опоминац же чловек без огляду на очиглядни ступень розвою култури, ище вше ма вязи (ґенетични, морални, ирационални) зоз животинями...“5 У Руских календарох, котри виходзели од 1921. по 1941. рок, нашол сом 8 басни: Гуска и риба6, Пчола и голуб, Вовк и ягнятко7 Тиґер и заяц, Блиха и муха, Пастир и баран8, Дудва и коровче9, Куковка10. Кед ше вежню податки котри сом винєсол о басни друкованей у наших виданьох, шлєбодно мож повесц же басна як литературни жанр у нас бул познати од початку. Заш лєм басна у нашей литератури останє вязана за мено писателя Штефана Чакана. У Призначки о писательови у першей кнїжки „Басни“ Штефана Чакана, Дюра Латяк пише: „Штефан Чакан писал приповедки котри му обявени у нашим Календаре, Шветлосци и Руским слове, а пробовал писац и писнї з котрих му дзепоєдни тиж друковани у наших виданьох. Медзитим, найвекши успих посцигнул у писаню баснох, котри уж од 1947. року почал обявйовац перше у Пионирскей заградки, а познєйше му дзепоєдни друковани и у Шветлосци и у читанкох за школярох основней школи.”11 Понеже ше опредзелєл за писанє баснох, Штефан Чакан за живота обявел два кнїжки баснох: „Басни”, Нови Сад, 1971. и „Басни 2”, Нови Сад 1984. У тих двох кнїжкох друковани: у першей 83, а у другей 95, вєдно 178 басни. У своїм Слове читачови кнїжки, понеже подзековал роботнїком у „Руским слове”, а окреме професорови Гавриїлови Надьови, котри му давал вельку потримовку, Штефан Чакан пише: „Тото цо бим мал повесц ище у вязи баснох и у першей и у другей кнїжки, то амбиєнт дзе сом их писал: у Руским Керестуре, Коцуре, Бачинцох и Новим Садзе, 4 5 6 7 8 9 10 11

Етноґрафічні матеріяли з угорської Руси, ІІ. Нови Сад, 1986, 3–11. Ибид. Уводне слово. РК 1921, 59–60. РК 1924, 162–163. РК 1928, 94, 21о., 219. РК 1929, 101. РК 1932, 140. Ш. Чакан, Басни, Нови Сад 1971, 7.

а часто сом ше операл и помагал себе пренайсц одвитуюцу будову за дзепоєдни басни и на жридлох народней филозофиї живота нє лєм при Руснацох, алє и при Сербох, Словакох, Мадярох, у стредкох дзе сом стретал одвитуюци компоненти же би кажда басна достала свою конєчну форму и свой змист... Гоч нас сучасна технїка, наука, електронїка та атомистика и космонаутика вше баржей одзелюю од жридлох природного амбиєнту шицкого живота на Жеми, ище вше чловек чувствує потребу ослухнуц жубор потока, гуркотанє герлїчкох, сущанє опаднутого лїсца у лєше, дзвинь пчолох коло кошнїцох и най нє чишлїм далєй. И кед тото... дожиєце у дружтве тих баснох цо ту на громадки позберани..., кед у тих баснох попробуєце поглєдац и даєден одвит на дзепоєдни дилеми и дилемочки котри ше у живоце зявюю, и кед вам у тих хвилькох роздумованя и одгадованя, даєдни басни буду од помоци, вец длугорочне сцерпезлїве писанє баснох на нашей мацеринскей бешеди нє було даремне.”12 Др Юлиян Тамаш 1981. року, о баснох Штефана Чакана написал: „Зоз чим Езоп, Ла Фонтен, Лесинґ, Крилов, Сковорода (українски писатель баснох) и Доситей Обрадович унапрямели розвой баснох, и цо остало Чаканови як шлєбодни простор? Езоп твори перши типи характерох, одредзени животинї вяже за одредзени характери... У Ла Фонтенових баснох опатра ше дружтво Луя 14... алє характери затримую универзалне значенє, док їх композиция здабе на композицию малей драми (експозиция, интриґа, розплєт, поука нє стабилна). У Лесинґових баснох, писаних у прози, тиж присутна сатирична димензия, фабула у живих диялоґох, поука шлїдзи зоз приповеданя и нєекспликована є окреме. Народ як дружтвено здрава моц присутна при Криловови. Сковорода и Обрадович после самей басни (фабули) даваю обсяжни поуки: Обрадович... „посербує”, док Сковорода пише поуку, яка цали мали есей... У тим кругу файтох басни, Чакан ше тиж одлучел за „порусначованє”, як сам гвари, мотивох познатих предходнїкох, кед слово о общечловеческих ситуацийох и характерох, алє му як шлєбодни творчи простор оставали гевти можлївосци хтори зме наволали поставянє до одредзеного дружтва, нашого, и до одредзеного животного простору, руского, до одредзеней язичней традициї....”13 Тамаш свойо виучованє рускей басни закончи зоз оцену же Чакан преширює заграду рускей литератури зоз єдну литературну файту „яка чува виталносц виками и зачува ю ище виками.” Штефан Чакан як подоби, котри найчастейше участвую у диялоґу, хаснує предмети котри го окружую, ствари зоз котрима ше служи, и ґеоґрафски поняца: поточок, дуб, стари конар, верба, лїсце, витрик, стари гарчок, ланцущок, ременьчок, бреза, камень, морска габа, хлопска шими ципела, розпаднута сандала, розпарена древянка, плїтка ципела зоз одорвану пету, жвератко, винчана шмата, ловарска пушка, ловарски карабин, вовча скора, медведжа скора, букова щипанїца, пняк, кнїжка, ярмо, чересло, кормань-деска, мирица, миричка, чаповка, кошиско, качмарски погар, робот, стара копия, компютер, неутронска бомба, стара атомска бомба, Зорнїчка, Мешачок, сателит, авион, бойтар, пипинє, любичица – (46 раз), потим домашнї и дзиви животинї: язавец, вовк, сарня (сарняк), швиня (корназ, вепер), пес (сука, сучка), коритнявка, заяц, маґарец, вол, бияла, вивирка, швиня, 12 Ш. Чакан,Басни 2, Нови Сад 1986, 5–6. 13 Ю. Тамаш, Басни Штефана Чакана, „Шветлосц” 1981, 429–430.

ґамила, овца (баран), лїшка, мазґа, крава (буяк), гиєна, лєв, медведз, їж, герчок, єлень, кертица, конь, ласица, цап, мачка, сарня, вивирка, єлефант (31), птици: голуб, ковалїк, нїряк, герлїчка, ластовка, врана, орел, куковка, тащок, штиґлинц, каранїк, страка, пуляк, кура, гавран, ґовля, соловей, павур, сова, бибичок, чапля, чижик, качка, шпак, дзива качка, ґунар, галка – (29) инсекти: оса, цверчок, суньоґа, брамушка, пчола, павук, гушенїца, хробак, оцтова мушка, хлїста, муха, трут – (12). Розуми ше же ше у баснох зявюю и вецей мена других животиньох, медзитим, вони ше зявюю лєм як статисти. Людзе у баснох присутни лєм як ґаздове маєтку (добри, лєбо зли), лєбо ловар. Їх такповесц у цалосци одменюю животинї, птици, лєбо ствари. У сущносци, вони представяю людзох и сликую чловеково добри лєбо нєдобри прикмети. Писатель найчастейше у диялоґу хаснує пса (29 раз), вовка (17 раз), страку (16 раз), врану (13 раз), сарню (10 раз), орла, сову и куру (9 раз), овцу (8 раз), гаврана, вола и заяца (7 раз), куковку и ластовку (6 раз), цверчка, а лєсов дохтор, буяк, мачка и вивирка (5 раз), медведз, соловей, конь и брамушка (4 раз) похасновани. Науковци котри виучую тоту файту литератури, по животиньох котри авторе хасную за литературни подоби, лєгко можу одгаднуц же котра басна дзе настала. Штефан Чакан хаснує животиньски и рошлїнски швет зоз подруча на котрим Руснаци жию, лєбо дараз жили. То и доказ же його басни ориґинални. Же дараз похаснує елефанта, лєбо даєдну другу животиню, або рошлїну котра нє припада флори и фауни простору на котрим Руснаци жию лєбо жили, то будзе лєм прето же тоти животинї уж представяю у шветових розмирох прилапену прикмету моци, лукавосци, упартосци... Кед слово о „порусначованю” змистох, я би повед же народи у швеце маю велї заєднїцки проблеми, алє их кажди народ на свой специфични способ пробує розришиц. Богатство нашей басни будзе, попри иншого, и у такволаней националней, рускей специфики того роду литератури.

ЧАКАН, Штефан (Руски Керестур, Сербия, 10. април 1922 – Суботица, Сербия, 23. май 1987). Професор, новинар, културно-просвитни и дружтвено-политични роботнїк и писатель. Оцец Михал, мац Ирина, народзена Будински, мали осем синох, од того штирох живих (Йовґен, Штефан, Владимир и Єлисей). Мац умарла 1935. року, кед Штефан мал нєполни тринац роки. Оцец ше знова оженєл и зоз другу жену мал ище двойо дзеци: Юлина и Гелену. Ш. Чакан бул оженєнти зоз учительку Єлену, дзивоцке презвиско Кишґеци (1922) зоз котру мал трох синох: Мирослава (1945), Штефана (1947) и Ивана (1952). После 22 рокох Штефан Чакан ше розводзи зоз супругу и од 1967. по чежку хороту котра го знашла 1985. року, жил сам, а вец ше оженєл з Любицу Папуґову зоз Нового Орахова, зоз котру жил у малженстве по свою шмерц, дзе є 25. мая 1987. року и поховани. Єдна улїца у Новим Орахове од 2008. року ноши мено Штефана Чакана. Од октобра 1944. по фебруар 1945. рок робел у команди места за Новосадски срез, 21. фебруара 1945. року є демобилизовани и послати за професора першей рускей ґимназиї у Руским Керестуре. У Керестуре роби по 1955. рок, кед розтаргує роботне одношенє зоз школу и преходзи на роботу редактора Видавательней орґанизациї „Задружна књига”у Беоґрадзе (1955-1956). Потим преходзи на роботу шефа Оддїлу за планованє Скупштини городу Београду (1956–1958). Шеф є Оддїлу за планованє Заводу за планованє СР Сербиї (1958-1963) и як совитнїк за статкарство и поживову индустрию Републичней привредней комори СР Сербиї (1963-1966). Од 1966. роби як редактор Емисиї за валал Радио Нового Саду на руским язику, а 1972. преходзи на роботу до тижньових новинох „Руске слово”, одкаль пре здравствени стан 1978. року одходзи до инвалидней пезиї. Такой по Другей шветовей войни Чакан пише приповедки и писнї, алє найвекши успих посцигує як баснописатель. Свойо роботи по руски обявйовал у „Пионирскей заградки,”, „Литературним слове”, „Шветлосци”, „Народним календаре”, а по сербски у часописох: „Јутро”, „Летопис МС”, „Ветеринарски гласник” и „Задружна књига”.

Улїца Штефана Чакана у Новим Орахове

БИБЛИОҐРАФИЯ – Дїла: Басни, РС, Нови Сад 1971; Басни 2, РС, Нови Сад 1986. Периодика: Кратак осврт на досадашњи књижевни рад војвођанских Русина (Кратке огляднуце на потерашню литературну роботу войводянских Руснацох), Лїтопис МС, Рок 126, ч. 1, Нови Сад 1950, кнїжка 366, 61-65; Над розваляним салашом, п. Рочна кнїжка за 1951. рок, 65; Хлїста и кертица, Цо бешедую рошлїни о себе, Кого кельо споминаю по шмерци, б. ШВ, І, 19521, 1, 68-69; Дацо о рецензиї на театрални фалат „На швитаню” Михала Ковача, есей, ШВ, І, 1952, 2, 151153; Прешол єден рок, ШВ ІІ, 1953, 1, 1; Павур и ластовка, Медведз и вовк, Гушля и бубень, Гуска и ластовка, б, ШВ, ІІІ, 1954, , 1, 40-41; Питачка и питач, прип. НК, 1959, 1959, 83-90: Марча остала нєодата, прип. НК, 1961, 104-110; Овчарски пес и пудличка, б,. НК 1966, 147; Пес и вовк, б, НК, 1966, 151; Подїя у желєним гаю, б, НК, 1967, 122–123; Маґарцова порада, Розгварка при лєвох, б, ШВ, V, 1967, 1, 22- 23; Ша лєм єдну ю маме, прип, ШВ, V, 1967, 4, 256; Страданє брамушкох, Сарня на кригох, Стари баран и пес, Заяц и коритнявка, б, ШВ, VІ 1968, 1, 31-32; Крашнє зме ю поховали, прип, ШВ, VI, 1968, 4, 284; Випровадзели зме 2050, нови рок, прип, НК 1968, 99-102; Тештамент, прип, НК 1973, 128-130; Млади баран и пес, Вовча кончина, Млади сарняк при поточку, б, ШВ, ХV, 1977, 4, 421-423; Ярмо и шедло, Ковалїково розсудзованє, Дробни и штухаци мухи, б, ШВ, ХVIII, 1980, 1, 18-20; Швиньска доля, Вовк и сарня, Медведз и медведжата, б, ШВ, ХIХ, 1981, 2, 173-174; Дїдо и унука, прип, НК 1982, 146-148; Писмо з раю, прип, НК1984, 88-90; Бешеда у клїтки, Отлучени олївани шпоргет, Мотика и ашов, На древотнї, При студнї, У музею, У каштелю, Турня и дзвони, Трактор и бияли, б, ШВ, ХХІІІ, 1985, 3, 330–335; Розгварки у гамбаре, Стебло у води, Розгварка при хлївних дзверох, Пулякова порада, б, ШВ, ХХІІІ 1985, 5, 655-657; При мешачку, прип, ШВ, ХХІV, 1986, 2, 172-188; Ярмо и чересло, Страка и лустер, Маґарец и язавец, Псовски совити баранови, Стари и млади гавран, Прекрасни печарки, б, ШВ, ХХІV, 1968, 5, 620-624; У степи, Вихвальованє у долїни, Слово старого гаврана, б, ШВ, ХХV, 1987, 1, 24-26; Автобиоґрафска призначка, ШВ, ХХV, 1987, 4, 469-477; О баснох, есей, ШВ, ХХV, 1987, 4, 478- 490; Рак и чука, Гавранов син, Галави подводни гавран, Заячи очи, Велькодушни жабух, б, ШВ, ХХV, 491-495; Писмо зоз 2010. року, прип, НК, 1987, 164-165; ЛИТЕРАТУРА – Д. Папгаргаї, Штири нови кнїжки, ШВ, ІХ, 1971, 4, 302308; Г. Надь: Знагоди „Баснох” Штефана Чакана, есей, НК, 1972. 1465-150; Ю. Тамаш: Басни Штефана Чакана, есей, ШВ, ХІХ, 1981, 4, 428-432; Ј. Тамаш: Русинска књижевност, МС, Нови Сад 1984, 184-188; Дю. Латяк: Штефан Чакан и його дїло, портрет, in memoriam, ШВ, ХХV, 1987, 4, 465-468.

ЛИТЕРАТУРНО-ПОДОБОВИ КОНКУРС О РУСКЕЙ БАСНИ* „Штефан Чакан”, Нове Орахово, 2006/2007. Руски Керестур, 17. 05. 2008. року ЛИТЕРАТУРНИ РОБОТИ Деян Надь, VI а Деян Надь, VI а Основна школа „Петро Кузмяк ”, Руски Керестур Наставнїк руского язика: Ксения Варґа

I награда

Лєвица и лїшка Лїшка допивала лєвици же ридко родзи мали, а и кед родзи та по єдно. Лєвица на тото гвари: - Алє кед родзим, та родзим лєва! Обидвоме Деянове маю исте презвиско, исте мено, оцове им маю исте мено, а школяре ходза до истого оддзелєня. Розликую ше по фарби власох, та єдного волаю Чарни, а другого Били (К. Варґа). Миня Саламун, I Основна школа „Михайло Пупин”, Ветерник Наставнїк руского язика: Мелания Сабадош

II награда

Два кози Стретли ше два кози на узкей драги. Над драгу була висока стина як мур. Под нїма глїбока долїна. Задумали ше кози цо им треба зробиц. Нє могли ше обрациц же би ше врацели одкадз ше рушели. Прето єдна лєгла и випросцела ше по жеми, а друга помали прешла прейґ нєй. Так обидва пошли живи и здрави по своєй драги. Ксения Еделински, V2 Основна школа „Йован Дучич” Петроварадин Наставнїк руского язика: Мария Бесерминї

II награда

Лїшка и сова Лїшка ше вилєговала на цеплим слунку кед коло нєй пребегла преплашена миша. Такой за ню прилєцела сова и опитала ше: - Кумо лїшко, видзела ши єдну шиву мишу як бежи. Кадзи пошла? - Знаш, мудра сово, видзела сом. На тот бок одбегла. Лїшка указала погришни бок сови, причекала най ше оддалї, а сама понагляла влапиц и поєсц мишу. *

Зборнїк роботох „STUDIA RUTHENICA” 13 (26), Дружтво за руски язик, литературу и културу, Нови Сад, 2008, б. 265-272.

Кед ше спущела ноц, ловаре пошли до лєса на лови и глєдали лїшку. Преплашена лїшка ше питала сови: - Видзиш ловарох, мудра сово? - Видзим, кумо лїшко. На тим боку лєса су. Сцекай тадзи. Лїшка послухала сову и улєцела просто под пушку ловарох. Сова стрепала з кридлами и одлєцела. - Як ти мнє, так я тебе, кумо лїшко. Михайло Бесерминї, VI а Основна школа „Петро Кузмяк ”, Руски Керестур Наставнїк руского язика: Ксения Варґа

II награда

Пес и когут Пес Бундаш часто оганял кури по дворе. Ґаздови ше то нє пачело, та Бундаша завязал на ланцущок. Бундаш нє могол оганяц кури, та по цали дзень на нїх брехал. Когутови Феркови ше пачело же пес нє оганя його кури, та ше му так видрижньовал: - Так ци и треба, пшиску. Тераз кури мойо, а я можем шлєбодно гребац по гумнє док ти на ланцу завиваш! Пес на тото одвитовал: - Чекай лєм. когуту, увидзиме же цо будзе на ютре. Ютредзень ґаздиня уварела полудзенок и дала Бундашови косци з когута Ферка. Наташа Сабадош, VI а Теодора Бодянец, VI а Основна школа „Петро Кузмяк ”, Руски Керестур Наставнїк руского язика: Ксения Варґа

III награда

Лїшка и кура Стретли ше лїшка и кура при потоку. Обидва сцели пойсц на други бок. Кура ше опитала: - Придзеш и ти, лїшко, зо мну на други бок прейґ мосцика? На тото лїшка одвитовала: - Чом бим ишла так далєко на мосцик, кед можем лєм прескочиц? Ниа, так! Лїшка розширела свойо длуги ноги и уж була на другим боку потока. Ище додала: - Нач би ишла и ти, куро, так далєко кед можеш прескочиц так як и я! На тото кура одвитвала: - Лукава лїшко, можебуц мосцик далєко, алє волїм прейсц далєку, алє сиґурну драгу як спаднуц до потоку и буц твоя вечера. Кура єй то гварела и предлужела свою драгу ґу мосцику, а лїшка остала без вечери.

Яна Еделински, VI б Марина Биркаш, VI б Основна школа „Петро Кузмяк ”, Руски Керестур Наставнїк руского язика: Ксения Варґа

III награда

Два пси Мал раз єден ґазда два пси. Вше ше вадзели кед требало подзелїц даяке єдзенє. Єдного дня ґазда им дал за полудзенок вельку косц. Понеже кажди з нїх сцел лєм за себе, почали ше вадзиц коло того же чия будзе косц. Перши пес гвари: - То моя косц и нє дам ци ю. Ґазда перше мойо мено гварел кед нам ю руцел! Други пес на то одвитовал: - Алє я ю перши вжал! Док ше вони так спричкали, случайно дрилєли косц на бок. Надишла мачка, нацагла лабу даскельо раз, прицагла косц ґу себе та гвари: - Нє знаю гевти два пси же яке ше ми щесце ошмихло! ПОДОБОВО РОБОТИ Предшколски возрост: ВЕРБАС: 1. Петро Медєши, Штефан Чакан: Квоково поуки курчатом, Дзецинска заградка „Гвиздочка” 2. Аня Суботич, Штефан Чакан: Квоково поуки курчатом, Дзецинска заградка „Пажичка” 3. Лука Кошарко, Штефан Чакан: Шпак и соловей, Дзецинска заградка „Пажичка” 4. Ана Медєши, Штефан Чакан: Квоково поуки курчатом, Дзецинска заградка „Гвиздочка” 5. Марко Митрович, Штефан Чакан: Цверчок и пчола, Дзецинска заградка „Пажичка”, Вербас

Награди: I II III

Вихователька руского язика: Геленка Сеґеди

Петро Медєши

Аня Суботич

Лука Кошарко

Основна школа: Награди: НОВИ САД: I 1. Аня Гудак, Основна школа „Васа Стаїч”, Нови Сад 2. Яков Чизмар, Коритнявка и заяц, Основна школа „Доситей Обрадович”, Нови Сад 3. Ивана Чордаш: Медведжиков колач Основна школа „Бранко Радичевич”, Нови Сад 4. Марияна Венчельовски, Основна школа „Михайло Пупин”, Ветерник 5. Владимир Венчельовски, Основна школа „Михайло Пупин”, Ветерник 6. Александер Ґнип, Лєв и миша, Основна школа „Никола Тесла”, Нови Сад 7. Соня Гудак, Основна школа „Васа Стаїч”, Нови Сад 8. Мария Римар, Основна школа „Светозар Маркович Тоза”, Нови Сад Наставнїк руского язика: Мелания Сабадош

Аня Гудак

КУЛА: 1. Єлена Чордаш, Основна школа „Петефи бриґада”, Кула 2. Мария Драґович, Основна школа „Петефи бриґада”, Кула 3. Саня Полетанович, Основна школа „Петефи бриґада”, Кула 4. Душан Шишарица, Основна школа „Петефи бриґада”, Кула

Награди: II

Наставнїк руского язика: Мария Стрибер

Єлена Чордаш

СУБОТИЦА: Награди: 1. Катарина Будински, Основна школа „Майшански пут”, Суботица III 2. Демиян Паланчаи, Основна школа „Йован Микич”, Суботица 3. Славко Надь, Основна школа „Иван Ґоран Ковачич”, Суботица Наставнїк руского язика: Наташа Ґрунчич

Катарина Будински

НОВЕ ОРАХОВО / БАЧКА ТОПОЛЯ: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Валентин Кишюгас, Основна школа „Чаки Лайош”, Бачка Тополя Урош Славчев, Основна школа „Чаки Лайош”, Бачка Тополя Инес Шайтош, Основна школа „Чаки Лайош”, Бачка Тополя Срдян Ґовля, Основна школа „Чаки Лайош”, Бачка Тополя Ервин Чордаш, Основна школа „18. октобер”, Нове Орахово Александра Митич, Основна шола „„Чаки Лайош”, ”, Нове Орахово Клаудия Ротшинґ, Основна школа „Чаки Лайош”, Бачка Тополя

Награди: III

Наставнїк руского язика: Сенка Славчев

Валентин Кишюгас

 Комисия за препатрунок и вибор роботох: - литературни роботи: Штефан Гудак, писатель, Гелена Гафич Стойков, писателька и Наталия Рамач, лектор - подобово роботи: Биляна Роман, проф. подобови уметнїк

Любо Рац Кренїцки

АНЕҐДОТИ ЗОЗ НОВОГО ОРАХОВА ЧИЖМИ У обисцу Рацових (Кренїцкого) була лєм єдна пара женских ґумових чижмох. Младша дзивка Гелена ходзела у нїх до школи, а старша дзивка Ганя вечар до ґаздинї. Два шестри ше часто вадзели пре чижми. Їх младши брат Любо мал коло штири роки и здогаднул ше як их подзелї. Єдного дня вжал чижми и вельки нож, зацагнул ше под посцелку и обидва чижми розрезал на поли. Кед обидва шестри були у хижи, Любо ше вицагнул спод посцелки и єдней дал сари, а другей талпи и гварел же най ше вецей нє вадза, тераз маю обидва чижми. А так и було, бо оцец после того, купел два пари чижми. НАРИКАНЄ Рацово (Кренїцкого) дзивчата варели полудзенок, бо мац и оцец пошли на хованє – умарла баба Дюркова. Дзивчата уварели юшку и вец зоз шпоргета зняли горуци ринґли бо сцели пражиц палачинки. Горуци ринґли винєсли на двор, а там боси бегал їх мали брацик. Нє обачел ринґли и опекол ше на єдней, та почал нарату врещац. Праве у тей хвильки коло їх хижи преходзело хованє, а жени почали пригваряц „Сеґинь мали Любко, як санує бабу”, а мац лєм шепла оцови: „Цо уж тоти дома напаратовали!” ЛЇКИ Пошла Рускиня зоз Нового Орахова до Бачкей Тополї куповац, та кед є уж там, та купи и комбиновани пращок. Войдзе до апатики, алє ше нє може здогаднуц цо ма купиц. Пробує потолковац, алє апатикарка нє розуми. А Рускиня єй гвари: „Кад је јако хладно, ја се јако тресем”. Апатикарка отвори дзвери, видзе на улїчку, враци ше и гвари: „Стварно је јако хладно, слободно се угрејте мало!” БАБО-КАПУТ Пришли унуки (4 и 5 роки) до баби до Нового Орахова. Понеже су народзени у Немецкей, по руски нє знали бешедовац. Бавели ше дзеци на дворе и єден погубел бависко, а други ше идзе поносовац баби. Плаче и кричи: „Бабо, капут, капут!” А баба на ньго: „Яй сину, нач ци капут, ша юлий мешац”. ПНЯК Враца ше бачи Владо Джуджар зоз роботи, а сушед Любо Новта (Корпашов) го обачел та го вола чи би му помогнул преложиц пняк. Дабоме, бачи Владо 86

пристал, вошли до двора, а Любо го такой понукнул зоз палєнку. Так вони запивали добри два годзини. Владова супруга обачела же Владо пошол до сушеда, та пошла опатриц цо же Владо нє приходзи дому. „Та волал ме Любо же бизме пренєсли пняк”, оправдує ше бачи Владо. „Ша, пренєсли сце та можеме тераз дому”. „Та ище зме анї нє почали”, гвари Владо. Дабоме, пняка анї нє було. У ЦЕРКВИ През жиму Рускинї у Новим Орахове предли и ходзели по пияцох предавац цверенки. Цверенки ше найвецей предавали у Чантавире, а там пияц бул внєдзелю та на пияц ишли дзеци. Так єдней нєдзелї хлапци (од 10 до 13 рокох) пешо по Чику пошли до Чантавиру. Цверенки розпредали накадзи сцигли на пияц. Хлапци такой рушели дому, а понеже при пияцу церква, Юлин Ферчов, найстарши медзи нїма, предложел же би вошли до церкви поопатрац. Нукашньосц церкви ошвицовали даскельо швички и нїхто нє шмел войсц. Юлин их прешвечовал же то у церкви лєм фиґури и нїч нє живе, алє нїхто нє сцел войсц. Юлин вошол сам опатриц, а дабоме мушел шицко и дорушиц. Кед пришол ґу пристолу, а там стої паноцец, у єдней руки трима молитвенїк, а у другей крижик и модлї ше. Юлин го опатра и обрацел єден папер на молитвенїку, а паноцец анї нє клїпнул. Теди, по обичаю паноцец бул цалком лиси и Юлин паноца почал гласкац по глави, а паноцец нїч нє гварел, лєм Юлина дакус моцнєйше черкнул по глави зоз крижиком. Юлин зйойчал и почал сцекац, а пайташе пред церкву ше питаю цо ше случело. Юлин у сцеканю трима ше за главу и кричи: „Сцекайце, бо єден нука живи!”. МИЛА МОЯ, БУЛА ШИ ПО МЛЄКО? У Малацковей карчми вше було дружтва. А кед пришла жима, дружтво ше картало и до позно по пол ноци. Же би було интересантнєйше, картали ше на дробни динари. Качмар, бачи Владо ше барз любел картац. Раз ше случело же му нєставало динари. Дабоме, дружтво ше карта, а бачи Владо ше кормаца на карсцелю. Попатра на шанк дзе и каса, алє там шедзи и його супруга Ганя котра нїяк нє виходзи зоз карчми. Бачи Владо ше нє могол дочекац, та ше нараз пита жени: „Мила моя, була ши по млєко?” Дабоме, у карчми ше шицки сладко нашмеяли, бо годзина указовала пол ноци. ПАЛЄНКА ПРЕШЛА НА ВОДУ Зарекал ше бачи Владо Бесерминьов же нє будзе вецей пиц алкогол. А и тоту литровку домашнєй палєнки цо на креденцу, гварел жени же може висипац. Андя Мелана кайсовачу засцелєла до заднєй хижи. Кед пораєла, видзела же литровка на месце дзе ю и положела.

Прешло тому рок. До Бесерминьових наишла кума. Андя Мелана уварела кафу, а знала же кума дакус и попиє, та принєсла литровку зоз посцелї. Попиє кума єден погарик и нїч нє гвари. Мелана хвалї чисту кайсу и сипе други погар. У тим до кухнї уходзи бачи Владо. Кед на столє обачел литровку, цали ше стресол: „Мелано, ша нє давай куми зоз тей старей палєнки, од давна стої та мала уж прейсц на воду”. „Та, дзе ци палєнка прейдзе на воду?” гвари у шмиху андя Мелана. „Кумо, цо ти гвариш, може палєнка прейсц на воду?”„Даєдна може, гвари кума”. Дабоме, бачи Владо давно попил палєнку и до фляши усипал воду. ЧУВАЙ, БО ТОТ КУСА Бачи Владо Джуджаров (Андичов) добре познал мулярску роботу, та го людзе у Орахове часто волали дацо поробиц. Кед ше до валалу почала уводзиц струя, муляре мали вельо роботи. Так бачика Владу волали же би за елетричарами замасцал подзиравени мури. Роби бачи Владо, преруцує празни шпиц по устох и приповеда себе. У єдней хвильки го, якаш йому нєпозната сила, просто зруцела зоз карсцеля на котрим стал, шпиц випаднул до блата, а вон лєжал на жеми. Кед ше дакус змирел, скричал: „Владо, чувай, бо там куса”. Дабоме, електричаре на єдним месце нє изоловали дроти, та бачика Владу потресла струя. После того бачи Владо длуго нє сцел робиц за електричарами. Гварел: „Нє идзем, бо там куса”. НАЦАГЛИ ДЕСКИ Нєдзеля пополадню, шедза Рускинї на драже и бешедую. Якош ше зведла бешеда о єдзеню, а єдна з нїх гвари: „Боме, мой може добре поєсц, алє и синове на ньго, шицки троме. А боме су и моцни. Гинто мой купел дески и оправяли обор, и задумайце, єдна деска була кратша два центи и мойо хлопи ю нацагли и прибили на обор. КЕРЕСТУРСКИ ЛЕҐИНЄ Єдней нєдзелї пред поладньом бачи Владо Джуджаров бул на мольби при новей хижи. По законченю роботи попил дакус вецей. Наишол на ярок досц широки, полни з воду. Патри Владо, свидоми же го нє годзен прескочиц, а же би го обишол, треба исц дакус далєй. Два жени бешедую кус далєй при капурки и єдна му гвари: „Владо, мушиш обисц ярок, друге нєт”. На то бачи Владо кус увредзени гвари: „Цо?! Я, керестурски леґинь, най обиходзим воду? Нїґда, ша Беґель сом нє обиходзел, алє преплївал”. Руцел ше бачи Владо до ярку, а вода анї по колєна, подзвигнул главу и утар твар од блата, а жени у шмиху ше питаю: „Цоже, Владо?” „Га, випатра заварли шлайс”, гвари бачи Владо вше порихтани за франту.

Написи о Новом Орахову СЕЛО НА СТРНИШТУ Десет година Новог Орахова (Извод) Ново Орахово, маја 1956. године Предратне географске карте нису знале за село Ново Орахово, крај Бачке Тополе. Данашњи његови мештани подигли су га за десет година после ослобођења, на месту где су раније бујале њиве пшенице и кукуруза неколицине велепоседника. Доскорашњи бироши, слуге и бојтари сеоских газди и окрутних зеленаша, постали су преко ноћи власници око две стотине лепо уређених домова, утонулих у сочно зеленило башта, младог дрвећа и украсног шибља. На стрништу покрај каменог колског пута који води од Сенте за Бачку Тополу, дванаестак километара од Тополе, пружиле се широке праве улице и „тргови”, засијале електричне светиљке и огласили се радиоапарати. У великом Задружном дому, с биоскопског платна, Грегори Пек и Ђина Лолобриђида смеше се на ратаре и сточаре новог села на бачкој равници. Мала сеоба Тринаестог маја 1946. године у предвечерје, две колоне крцатих сељачких кола и мала група бициклиста зауставили су се крај малобројних салаша и кућа где ће бити ново село. Жене су скидале товаре с кола, деца су зурила у непознато место и плакла, а људи обигравали око „коначара”, који су по списку размештали приспелу чељад. Тако је у кућама или суседству Мађара, који су и сами раније били бироши, почео нов живот, да би већ кроз једну деценију изникло лепо село са седмогодишњом школим, здравственом станицом, културно просветним и спортским друштвом, земљорадничком и сељачком задругом и Задружним домом. У току неколико првих месеци, дању и ноћу, без престанка, разлегала се стрништем шкрипа сељачких кола натоварених грађевинским материјалом. Палицама и металним тракама премерен је сваки педаљ земље где ће се подићи куће. Свакој од 300 пријављених породица одређено је по 700 квадратних хвати. Подигнуто је преко 190 кућа. У Новом Орахову Десет година у животу једног села прођу брзо и неопажено као дан. Али за Ораховчане ова деценија била је неслућени успон. Иницијатори њихове колонизације Јефрем Џуња, Стеван Чакан и покојни Михал Ковач, често су путовали од Руског Крстура до Београда и увек доносили једну по једну радосну вест. Тада су до касно у ноћ трајали договори колониста како најбоље да искористе помоћ заједнице. 89

Данас у Новом Орахову, шездесет и неколико километара далеко од њихових трошних кућерака и све сивине пређашњег живота, у Руском Крстуру, на скромном слављу десетог рођендана новог села, не заборавља се ниједан детаљ. Готово цело село учланило се у Задругу, а свака четврта кућа има радио-апарат. Задруга „Слога” почела је с једним мршавим коњићем, кога су већ после месец дана украле неке луталице. Доцније су добили десет добрих „Унриних” коња, затим кредит од 90 милиона динара. Сад већ имају велико „економско двориште” са подоста пољопривредних справа и машина. Школа коју су, као и Задружни дом, подигли добровољним радом, добила је четири наставника и учитеља за русински језик. Приходи сваке куће већи су него у многим старим, већим селима у Војводини. Једино се нови свештеник забринуо где да окупља верне на молитву, када се нико у селу није сетио да подигне цркву. Св. Кисић, Политика, Београд, 16. мај 1956. год.

Написи о Новим Орахове Олена Папуґа Нам, Руснацом, розруцани салаши коло Бачкеи Тополї нє були анї кус важни no 13. маи 1946. року, кед шe ґy нїм з Руского Керестура зоз свою худобку закруцену до тканого партка рушела колона бирешох и рисарох. Старобивателє их на салашох нїяк нє прияли: було и наздзиваня и лаца, a велї досц длуго спали под конком. Жаданє мац свою хижочку и кус жемички було моцнєйше. Орех - тварде древо Пo приношенє Закона о аґрарней реформи, у Руским Керестуре було 840 фамелиї хтори мали право достац жем, алє лєм 82 фамелиї мали вецей жеми як допущене. Скоро 600 фамелиї нє мали анї бразду жеми, та ше у Руским Керестуре почало бешедовац о колонизациї, тей нукашнєй, пo хторей людзе могли достац 8 гольти жеми, a нє и хижу як цо доставали колонисти зоз Чарней Гори и Босней. Тедишнї Вепровач найбаржей одвитовал нашим фамелийом, алє народна власц одредзела иншак: нашо людзе мушели пойсц нa пасовиска познати под назву Сентянски Ґунарош. 3а селїдбу було досц заинтересованих, алє до конца шe вeлї предумали и 13. мая 1946. року у жалосней колони було 49 фамелиї. Того пондзелку, гваря, и дзвони звонєли якошик жалоснєйше. До лєта людзе cпaли пo салашох, нєодлуга приселєни ище колонисти зоз Руского Керестура, та ше 29. юния за 141 фамелию почало мерац жем. Beлї лєдво чекали косидбу же би шe и хижи почало правиц - 50 нараз. Валал ше перше мал волац Бачке Титово, вец Руске Титово... И хто зна цо би ше ище предложело кед би нє було тих - орехох. „Най ше наш валал вола Орахово”, гварели людзе „То тварде древо, зна наджиц чловека, a дава и плоди”. Року 1947. ґу мену Орахово додате Нове, бо шe єден валал у Босни уж так волал.

Нове Орахово - наш наймладши валал Валал з дня на дзень роснул, хижи правели и дзеци и старши, a од цеглох на рукох чурела крев полна надїї. „Будземе мaц свой валал”, одгуковали пo валалє. Такой створена и Задруґа под меном „Слоґа”, у хторей було 60 фамелиї цо до нєй унєсли 400 гольти жеми, мала спочатку єдного коня и єден коч. Пошвидко ше розвила и уж о рок постала права мала комуна, a 1949. року у нєй були 550 задруґаре и 136 фамелї (29 мадярски). Отворена пекарня, a власнїк бул Янко Надь. У Задруґи шe доставало хлєб, млєко... Роботи були нормовани, a найвецей трудоднї шe доставало кед ше жало конопу. Хто кельо мал трудоднї, доставал тельо бони. Валал ше дзвигал, навелько ше правело хижи, та уж 1946. року два хижи були уселєни. До 1950. року зоз Нового Орахова ше одселели 76 фамелиї до Суботици и Бачкей Toпoлї за роботу. Добре же бул тот каштель Такой початком єшенї було кoлo 60 школски дзеци, алє, нажаль, зоз колонистами нє пришол учитель, a aнї священїк. Пошвидко до нового валалу приходзи перши новоораховски учитель Владимир Рогаль. Перши годзини ше отримовало пo салашох, алє и за тото найдзене ришенє: школа була у Каштелю (ґаздов маєток). Дoк ше нє направело нови будинок основней школи, школярох шe селєло од будинку бувшей млєчарнї, нa место дзе задруґа, до Младежского дому. Централни будинок ОШ „18. октобер” почали правиц 1960. poкy, a штредком 50-их рокох було 120 школярох. До 70-их рокох у Орахове була руска учителька, вец скоро дзешец роки школяре виучовали руски язик у Бачкей Тополї, a од того школского року факултативне виучоване руского язика преселєне знова до Нового Орахова. Млади ше, як и у Руским Керестуре, такой пo приселеню почали дружиц, гоч було як чежко жиц. Першa „ґаздиня” була Ана Малацкова, алє Каштель требало максимално вихасновац. 3оз курнїка вируцани банти, обилєни є зоз ґаром, та уж бул Младежски дом, сала за танєц, ту виведзени перши скечи, Осиф Бучко грал на гармоники ту ше чувало руски дух. Року 1947. формоване КУД „Петро Кyзмяк” зоз своїма рижнима секциями. О рок бул основани и Фодбалски клуб „Задружни селян” и вше ше чекало змаганя зоз Керестурцами. Ораховчанє „млада груда, алє сами сир” и вше добри у фодбалє. Церква без крижика, дзвонох и турнї Перша руска церква у Новим Орахове була у хижи Дюри и Павлини Фиґецкових. Священїк зоз колонистами нє пришол, алє кажду недзелю Ораховчанє ходзели по паноца до Бачкей Тополї на гайзибанску станїцу. До коча положели фейдерови сиц и - гайд пo паноца. Док 1954. року нє пришол стаємни священїк Кирил Планчак, служби служели о. Бесерминї и о. Гирйовати. Часто шe млада пара писaлa и споведала у нашого паноца, a винчал их часто и мадярски паноцец. Церква направена нєодлуга по приселєню: мури набивали сами Ораховчанє, a мала три хижи и просториї за священїка. Cтoл и образ були олтар, a нє мала анї турню, анї 91

дзвони, анї крижик. Кед дзвонєло нa мадярскей церкви, нашо Руснаци знали же и вони маю Службу - правда, лєм внєдзелю. Спочатку людзе баржей ходзели, алє ше од нєй пошвидко одбили. Валал без учителя, священїка и дзецох Нове Орахово нєшка сучасни валал: од 1949. року ма телефон, од 1954. струю, од 1963. стаємного дохтора. Ма задруґу, предавальнї, водовод, нове населєнє зоз прекраснима хижами и шицко друге цо валалу треба. Правда, то шицко зоз того материялного боку. A цо зоз духовним? У слизох нaм єдна жена гварела: „Чом нас ту приведли, та ше затрациме”. Валал нєшка нє мa руского учителя, священїк зоз дзияком приходзи кажду першу нєдзелю, Ораховчанє нє маю свою власну церкву. Валал стареє, млади одходза. Пpeшлoгo ‘94. нє було анї єдно чисте руске винчанє. Улїца 13. май була руска yлїцa, тераз у нєй єст 5-6 руски обисца, та гваря: „Ми вецей нє жиєме у рускей улїци”. КУД „Петро Кузмяк” и роби и нє роби. Од того школского року почало факултативне виучованє руского язика, a уписани кoлo 20 дзеци. Ha Радио Бачкей Тополї ше вецей нє емитує програму пo руски, бо, гваря нєт кадри за таку роботу. Од 240 Руснацох, кельо их єст у Новим Орахове, на Службу Божу ходза 15-18 жени, млади лєм дакеди дахто, забегнє. Випровадзели нас зоз словами: „Лєдво чекаме пойсц до церкви, там прегвариме пo руски, шпиваме пo руски, алє Служба тaк швидко прейдзе же нaм ше видзи же зме шнїли же зме були вєдно”. Руске слово, Нови Сад, 15. юний 1995. року

Руски нєвести у Новим Орахове

Мария Афич

ҐУ ИСТОРИЇ НОВОГО ОРАХОВА Перши поховани Руснак Владо Горняк Як познате, Руснаци ше зоз Руского Керестура до Нового Орахова населєли y повойновей колонизациї, яка орґанизована 1946. року. Перши фамелиї зохабели свой Керестур 13. мая и на кочох рушели на драгу до нового, як ше познєйше указало, и нє цалком сиґyрного живота. На тот завод, сцели зме спомнуц єден деталь зоз перших рокох нового руского населєня. Медзи иншим, Руснаци y новим валалє орґанизовали и образовни и вирски живот. Учитель Рогаль учел руски дзеци, a зоз Керестура раз мешачно приходзел паноцец служиц Службу Божу y обисцу Будинскових. Дзешка концом 1948. року, за новим населєньом одредзене место за руски теметов, дзе бул поставени и пошвецени перши древени криж. На пошвецаню єден челєднїк пригварел: ,,Но, хто ту будзе перши поховани.” Дзешка o рок и пол, перши поховани бул правe вон, Владо Горняк. Бул Перши май 1950. року, та на швето орґанизована преслава. Млади хлопи бавели фодбал. У штред змаганя, Владо нараз спаднул. Його оцец го душнє на кочу везол до дохтора. Требало сцигнуц перше до Бачкей Тополї на ґенцию, a отамаль на гайзибан до Суботици. Алє уж y драже, на самей станїци, Владо ше видихал. Випатpа же му пукло лєбо шлєпе черево, лєбо вред. Було му лєм 29 роки. Бул перши поховани на новим руским теметове, такой коло крижа. Нажаль, нєшка од його гроба нє остали шлїди. За собу Владо зохабел супругу Феброну, нaродзену Венчельовски 1923. року и двойо мали дзеци: Иринку народзену 1943. и Владу народзеного 1945. року. У Новим Орахове бивaли вєдно y єдним обисцу зоз Фебронову шестpу, одату Туринского. Владов оцец Петpо, зоз двома синами, Якимом (1932-2000) и Петром (1933), як ґдовец другираз оженєти, тиж бул приселєни до Нового Орахова. По Владовей шмеpци, його супруга Феброна ше врацела назад до Керестypа. O даскельо роки ше одала за ґдовцa Мирона Джуджара, котpи мал свойо тройо дзеци. Феброна умарла 1995. року, a єй дзивка Ирина одaта Афичова, 2002, а син Владо и нєшка зоз свою фамелию жиє y Кули. Тот запис зме зробели по здогадованьох наймладшого брата Владу Горняка – Петра и його супруги Марї (котра тиж теди як 12-рочне дзивче жила y Новим Орахове). Як и велї, и їx родичи ше o даскельо роки, пре вельку обовязку, врацели назад до Керестура, дзе Горняково и нєшка жию. Руске слово, Нови Сад, 30. юлий 2004. року

РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ (Виглєдовацки проєкт - 2003-2009) Руснаци ше до Нового Орахова приселєли 13. мая 1946. року зоз Руского Керестура. Од теди прешло вецей як шейсц децениї (63 роки), односно то седма децения живота у сиверней часци Бачкей, у Општини Бачка Тополя. Спрам потерашнїх спознаньох о Новим Орахове писане, алє познате же систематични виглєдованя и спатраня по тераз нє було. Дружтво за руски язик, литературу и културу предложело же би ше почало зоз виглєдованьом под назву: „Руснаци у Новим Орахове” - „Русини у Новом Орахову” (Шейсц децениї живота Руснацох у Новим Орахове – 1946 - 2006). Виглєдованє почало з отримованьом Литературного сходу 10. априла 2002. року на хторим перша часц була пошвецена литературней творчосци баснописателя Штефана Чакана (Руски Керестур, 10. 04. 1922 - Суботица, 23.05.1987 - Нове Орахово, 25.05.1987) з нагоди означованя 80-рочнїци од його народзеня, а у другей часци спатрена можлївосц виглєдованя вецей подручох (обласцох), фази виглєдованя, термини, розписованє конкурсу о рускей басни и видаванє пригодней публикациї зоз исту назву. Зоз виглєдованьом облапени податки о привредних, дружтвених, просвитних, културних, спортских аспектох живота Руснацох у Новим Орахове за прешли шейсц децениї. У виглєдованю, попри членох Подружнїци Дружтва за руски язик, литературу и културу у Новим Орахове планована учасц и других фаховцох (писателє, историчаре, новинаре, публицисти ...) хтори писали о дзепоєдних аспектох живота Руснацох у Новим Орахове, або на одвитуюци способ мали, або маю контакти зоз тим штредком, потим почитователє културного нашлїдства того штредку, школяре хтори виучую руски язик зоз елементами националней култури, або виучовали, а нє претаргли контакти зоз пестованьом руского язика, литератури и култури у Новим Орахове и ширше. Зоз виглєдованьом руководзи Виглєдовацки тим. Руководитель Виглєдовацкого тиму: Сенка Бенчик, наставнїк руского язика - професор класней настави у Основней школи и предсидатель Подружнїци Дружтва у Новим Орахове, вєдно зоз представителями КУД „Петро Кузмяк”, Месней заєднїци, Библиотеки и Основней школи у Новим Орахове. Виглєдованє облапело тоти цалосци: 1. Приселєнє Руснацох до Нового Орахова: фамелиї, число и занїманя. Обставини у Новим Орахове, односно на тих просторох (материялни, занятосц...), будованє хижох, обисцох, школа, церква, други обєкти у месце (месна канцелария, задруґа...), руски улїци итд. 2. Културни и просвитни роботнїки и творителє зоз Нового Орахова и хтори робели у Новим Орахове, їх анґажованє у просвити, култури, дружтвеним живоце, потим вирски живот, спортски активносци, привредна дїялносц, ремеселнїцтво, польопривреда и други обласци и занїманя.

3. Манифестациї и програми, образовна и културна дїялносц хтора ше одвивала у скорейших часох, напр. початок и робота рускей школи, преход оддзелєньох до Бачкей Тополї, пестованє руского язика, снованє КУД (театрална, фолклорна, хорска дїялносц), сотруднїцтво зоз другима штредками, робота Литературней секция „Штефан Чакан” итд. 4. Материялна култура Руснацох у Новим Орахове: руске обисце; тканя, вишивки, облєчиво, варенє – специфичносци по хторих ше Руснаци розликую од других националних заєднїцох у окруженю. Призберованє и других формох културного нашлїдства: фотоґрафиї, кнїжки, новини, факсимили итд. 5. Усни фолклор Руснацох у Новим Орахове, записованє усней народней творчосци на хтору ше потераз нє обрацала повага. Ту приходза до огляду дружтвени обичаї: народзенє, кресценє, винчанє, свадзба, хованє и други форми традицийней народней творчосци (анеґдоти). Виглєдовацки тим: Сенка Бенчик, руководитель, Владимир Маґоч, Михайло Еделински, Любо Рац Кренїцки, Яким Кишюгас, Зденка Фонтань, Гелена Папуґа, Сузана Микита, Татяна Дудаш, Наташа Емейди, Марияна Барна, Татяна Шайтош, зоз потримовку и фахову помоцу: Ирини Папуґа, Лїляни Радуловачки, Янка Барни, др Маґдалени Веселинович-Шулц , др Xлияна Рамача, Мирона Жироша, Ивана Чакана, Меланиї Римар, Милици и Янка Рацових, Леони Малацко, Меланиї Арваї, Нади Колошняї, Ясминки Сабадош и других хтори ше одволаю и даю информациї, або поможу при збераню податкох и прилогох.

Реализация виглєдовацкого проєкту Отримованє округлих столох „Културни и просвитни живот и демоґрафски обставини у Новим Орахове” „Басна у литератури и настави руского язика” Перши округли стол отримани 12. децембра 2003. року на хторим свойо сообщеня презентовали: Мелания Римар, Нови Сад: Насельованє Нового Орахова по Другей шветовей войни; Владимир Маґоч, Нове Орахово: Културни живот Руснацох у Новим Орахове; Иштван Ковач , Нове Орахово: Рожа Ковач, супруга Иштвана Ковача у його одсустве презентовала виводи зоз виглєдовацкей роботи зоз 1985. року, написаней по мадярски хтора ше одношела на демоґрафски виглєдованя и обставини у Новим Орахове; Сенка Бенчик, Нове Орахово: Руски учителє у Новим Орахове;

Други округли стол отримани 16. децембра 2005. року на хторим участвовали: Янко Рац , Руски Керестур: Памятки з нашого наймилшого валала Нового Орахова; Милица Рац, Руски Керестур: Памятки з нашого наймилшого валала Нового Орахова; Мирон Жирош, Казинбарцика, Мадярска: Привредни и социялни обставини у Руским Керестуре такой по ошлєбодзеню, аґрарна реформа и колонизация Руснацох до Сентянского Ґунарошу (зоз сериї емисийох Радио Нового Саду: „Давно, давно то було”); Любо Рац Кренїцки, Нове Орахово: Анеґдоти о Руснацох у Новим Орахове; Иштван Ковач представел свою роботу о демоґрафских виглєдованьох и обставинох у Новим Орахове, преложену з мадярского на сербски и руски язик.

Треци округли стол отримани 25. марца 2006. року як семинар за наставнїкох руского язика на тему: „Басна у литератури и настави руского язика” Др Яков Кишюгас, Нови Сад: Басна у настави и воспитно-образовней роботи на руским язику; Сенка Кажич, Бачка Тополя: Басна и „наравоучения” Доситея Обрадовича; Штефан Гудак, Нови Сад: Штефан Чакан (1922-1987), руски баснописатель. Предложене розписованє литературно-подобового конкурсу о рускей басни.

Штварти округли стол отримани 8. децембра 2006. року на хторим пречитани, або наявени тоти прилоги: Йосафата Йовович, нар. Биндас, Беоґрад: Була сом учителька у Новим Орахове; Леона Малацко, Нове Орахова: Моя учительска и педаґоґийна робота у Новим Орахове; Ирина Папуґа, Нови Сад: Сенка Бенчик: професор класней настави - наставнїк руского язика; О. Владислав Рац: Церковни живот Руснацох у Новим Орахове; Любо Рац Кренїцки, О спорту и спортских досягох у Новим Орахове; Еуфемия Козар Ковачевич, Бачка Тополя: Здогадованє на Нове Орахово. * Источашнє менована редакция за видаванє кнїжки о 60 рокох Руснацох у Новим Орахове у хторей обявени прилоги зоз штирох округлих столох як и други пригодни написи о Новим Орахове, вибрани фотоґрафиї и илустрациї, поглєдани финансийни средства за друкованє. Часц кнїжки пошвецена литературно-подобовому конкурсу о рускей басни зоз подобовима роботами дзецох и школярох.

Схадска редакциї и видавательох кнїжки у Новим Орахове (11. 06. 2009)

ФОТОҐРАФИЇ З НОВОГО ОРАХОВА И О НОВИМ ОРАХОВE

Насельованє и привредни живот

Дзелєнє жеми нашим Руснацом у Новим Орахове (Сентянским Ґунарошу), 29-30. V 1946. року

Новоприселєни Руснаци на полю (1946)

Хлопи ше дали до роботи

Коси виклєпани, косидба може почац ...

Сцигла механїзация: трактори, шеячки, сецери ...

Задруґаром СРЗ „Слоґа” барз помогнул трактор C 14031

100

На трактору ше ишло до роботи ....

Превожело ше мехи полни зоз витлаченим житом

101

При новим комбайну „ЗМАЙ” ше швечело висликовац – Владо Дудаш, вожач (1958)

Штефан Чакан (стої пияти з лївого боку) зоз Новоораховчанями

102

Косидба – Любомир Папуґа, тракториста (1955)

Тлачидба

103

Oдпочивок при трешки

Жатва закончена

104

Венци як знак припознаня за посцигнути успих и добри урожай на полю (1962)

Дзивчата з венцом Наталия Арваї Барна, Гелена Варґа Хренек, Леона Колбас Пєвач, Мелания Шпрох и Гелена Будински Сабадош (1960)

105

Вредни новоораховски жени и дзивчата порихтани за роботу у загради, на полю ...

Младеж на роботней акциї

106

Вилєт на Фрушкей Гори (1958)

Владо Малацко, Дюра Варґа, Ристa Лазович и Mирон Kиш на пажици при Каштелю (1950)

107

Роботнїци СРЗ „Слоґа” пред млєчарню штредком 50-рокох 20. вику

Службенїци опрез Управного будинку СРЗ „Слога” штредком 50-рокох 20. вику

108

Просвита и образованє

Руски школяре з учительом Йовґеном Планчаком (1952)

Школяре у Новим Орахове (1961/62)

109

Учителька Мелания Аранка Планчак зоз школярами

Школяре у Новим Орахове з учительом Янком Медєшом, 1951/52. року

110

Учитель Микола Сеґеди зоз школярами у Новим Орахове

Пред школу зоз учительку Милицу Рац

111

Леона Надь зоз новоораховскима школярами

Янко Рац зоз школярами VI класи у Новим Орахове

112

Сенка Бенчик, директор Основней школи у Новим Орахове

Терашнї будинок Основней школи „18. октобер” у Новим Орахове (2009)

113

Основна школа у Новим Орахове була домашня 5. ювилейному стретнуцу руских школох (1998)

Петнасте стретнуце руских школох у Новим Орахове (2009)

114

Стретнуце зоз писательом Владимиром Сабо Дайком (2008)

Програма школярох у Основней школи у Новим Орахове (2013)

115

Церковни живот Руснацох у Новим Орахове

Апостолски еґзарх, преосвящени владика кир Георгий Джуджар служи Службу Божу у Новим Орахове (13.05.2006)

Апостолски еґзарх, преосвящени владика кир Георгий Джуджар и о. Владислав Рац, новоораховски парох

116

Преславйованє Миколая у церкви (2008)

Новоораховски Руснаци у церкви (2006)

117

Округли столи о Руснацох у Новим Орахове 2. округли стол - 16. 12. 2005. року

Наставнїца Сенка привитала учашнїкох у просторийох КУД „Петро Кузмяк”

Школяре виведли пригодну програму

118

Реферати презентовали: Иштван Ковач, Мирон Жирош, Любо Рац Кренїцки, Янко Рац и Милица Рац

Михайло Еделински, Рожа Ковач, Ирина Папуґа, Иштван Ковач и Мирон Жирош на сходзе

119

Янко и Милица Рац бешедовали о часох кед учели дзеци у Новим Орахове

3. округли стол - семинар о рускей басни 25. 03. 2006. року

Предшедаюци и учашнїки Семинара о рускей басни: Ирина Папуґа, Мелания Сабадош, др Яков Кишюгас, Сенка Кажич и Штефан Гудак

120

Слово др Якова Кишюгаса о басни у настави и воспитно-образовней роботи на руским язику

Сенка Кажич: Басна и „наравоучения” Доситея Обрадовича

121

Учашнїки на Семинаре

Виховательки и професорки руского язика, учашнїци Семинару

122

Наставнїци руского язика на Семинаре

Члени КУД „Петро Кузмяк” и новинаре руских медийох на сходзе

123

При гробе Штефана Чакана на руским теметове у Новим Орахове

Учаснїки 15. стертнуца руских школох при гробе Штефана Чакана (2009)

124

Литературни конкурс „Штефан Чакан” о рускей басни

Любица Чакан придава награди успишним школяром баснописательом зоз Литературного конкурсу о рускей басни (Руски Керестур, 17. 05. 2008)

У Основней школи и ґимназиї „Петро Кузмяк” у Руским Керестуре з нагоди додзельованя наградох о рускей басни: Мария Дорошки, Владимир Дудаш, Иринка Папуґа, Любица Чакан и Сенка Бенчик

125

4. округли стол - 8. 12. 2006. року

Школска програма под час 4. округлого стола

Вистава фотоґрафийох о прешлосци Руснацох у Новим Орахове (состойна часц кнїжки)

126

Спортски активносци Любо Рац Кренїцки СПОРТСКЕ ДРУТВО ,,СЛАВИЯ” З НОВОГО ОРАХОВА Кед ше Руснаци 1946. року селєли зоз Руского Керестура на простори тедишнього Сентянского Ґунарошу, на кочох були попаковани лєм найнужнєйши ствари. Дзеци зоз собу побрали тото цо найволєли, а то найчастейше були лабди. Такой по приселєню ше почало радзиц же би требало оформиц и фодбалску екипу. Перше змаганє у Орахове одбавене на Кадваньовим салашу, медзи екипами Руснацох и Мадярох. Вимерани бул терен, закопани стативи, а место пречки розцагнута манила. Концом 1947. року урядово реґистровани фодбалски клуб котри достал мено ,,Задружни селян”. „Задружни селян” ше змагал у Општинскей лиґи Бачка Тополя. Землєдїлска задруґа ,,Слоґа” помагала кельо могла же би фодбалски клуб нє бул загашени, так же бул анґажовани и тренер зоз Суботици. Понеже нє було нїчого, вельо ше требало жертвовац же би ше клуб могол отримац. Дзекуюци витирвалосци самих бавячох, ,,Задружни селян” ше урядово змагал у Општинскей лиґи, алє даяки замерковани резултати нє посцигнути. Людзе у новим валалє лєм були горди на своїх фодбалерох и масовно приходзели на змаганя. Перши роки за ,,Задружни селян” бавели: Юлиян Надь Джамбасов, Любомир Папуґа, Владо Емеди, Владимир Надь Лукач, Любо Ґовля, Имре Пушкаш, Йожеф Тот Баґи, Янош Винце, браца Йожеф, Ґерґель и Ференц Хунядийово, Владимир Ходак, Петро Саблич, Имре Буш, Дюра Варґа, Владо Дудаш, Йовґен Провчи, Дюра Колошняї, Любо Бора, Любо Чапко, Яким Еделински и други. Фодбалски клуб ше 1953. пререґистровани до Спортского дружтва ,,Славия”. Кум ,,Славиї” бул Любомир Ґовля. Початком шейдзешатих рокох за екипу ,,Славиї” бавели: Янко Колбас, Яким Гайдук Кико, Томислав Малацко, Дюра Нота, Маринко Славчев, Юлин Емеди, Дюра Провчи, Юлин Провчи, Михал Винаї, Янко Шайтош, Янко Папуґа, Дюра Колошняї млади, Йовґен Надь Лукач, Любо Будински, Йовґен Боднар, Ґабор Надудварди, Владо Катона, Михал Гайдук Пупин, Владимир Барна, а тренирал их Янош Винце. Року 1966. руководство направело програму у котрей заплановане войсц до висшого ранґу, односно до Суботицкей лиґи. За екипу Славиї теди бавели Бакош, Леп, Ротшинґ, Ласло Горват, Дудаш, браца Емеди Дюра и Юлин, Пишта Горват, Владо Ходак, Томислав Малацко, Яким Кико Гайдук (вон бул штернац роки капитен екипи), Раде Ковачевич, Дюра Бики, Мирослав Пап, Золи Петраш, Владо Гайдук Манце, Дежи Благо, Имре Гомоя, Ласло Терек, Томик, Губаї, Крмар, Димович, Попович, Имре Церна, Драґан Блаґоєвич. У Суботицкей лиґи Славия бавела коло 20 роки. У прешлих блїзко 70 рокох за екипу „Славиї“ бавели вельо бавяче, даскельо од нїх були и вельки таланти. Спомнєме лєм даєдних: найталантованши бул, вшелїяк, Владимир Ходак Тирке, леґенда ораховского фодбала. Од бавячох „Славиї“ троме достали судийску диплому и судзели у Општинскей лиґи, а то Иштван Янушко, Стоян Стоїлькович и Дюра Колошняи. Школи за тренерох закончели Владимир

127

Годак Тирке, Владимир Годак мл. Дюра Емеди и Томислав Малацко, хтори вельо роки тренирал у Новим Орахове, а и у других местох , дзе посцигнул вельо успихи. На инициятиву Спортского дружтва „Славия”, а зоз помоцу основней школи, початком седемдзешатих рокох прешлого вику урядово реґистрована женска кошаркашска екипа. У валалє було досц талантовани дзивчата. О даскельо роки од снованя сцигли до Войводяскей лиґи, дзе вше тримали штредок таблїчки. Кошарку бавели шлїдуюци дзивчата: Ева Рекецки, Ернестина Блаґоєвич, Едита Рожа, Ґабриела Пастор, Ґордана Церна, Жужана Нинков, Ґабриела Рац, Маря Шпер, Марта Козма, Ернестина Ґергард, Мария Банов, Жужа Калмар и други. Док ше женску кошарку бавело у Новим Орахове, зоз своїм закладаньом помогли Иґнац Загора, Имре Бечкеи и Любо Рац. Початком дзеведзешатих рокох прешлого вику спортске дружтво водзели людзе хтори думали же Орахово гоч як муши мац екипу у Суботицкей лиґи. Домашнї бавяче нє мали места у екипи, алє комплетна екипа була составена зоз бавячох звонка. Патрачох було вше менєй, а и финансийни средства допринєсли же ше спортски живот у валалє цалком загашел. На щесце, Арпад Тари, хтори дакеди и сам бавел за „Славию”, пред даскельома роками орґанизовал пионирох хтори и нєшка тренираю и поряднє ше змагаю у Општинскей лиґи. Пионирох єст вельо (когуцики и пионире) и остава лєм наздаванє же о даскельо роки Орахово знова будзе мац сениорску фодбалску екипу, голєм у Општинскей лиґи.

„Задружни селян” (1950–1951. рок). Стоя з лїва на право: Любомир Ходак, Шандор Пищевич, Ференц Тот-Баґи, Янош Витаї, Ференц Хуняди, Имре Буш и Јожеф Салаї. Долу: Яким Варґа, Яким Шпрох, Владо Провчи и Владимир Еделински

128

Браца Провчийово у “Славиї” 1962. року: з лїва на право Владо, Йовґен, Дюра и Юлин

Кошаркашки

129

Означованє 60-рочнїци од насельованя Руснацох до Нового Орахова (13. 05. 2006)

130

Означованє Националного швета Руснацох у Новим Орахове (18. 01. 2014)

131

Програму у Кино-сали у Новим Орахове водзела Сенка у рускей сукнї

Госци и домашнї на програми Славко Орос, Милица и Янко Рац, Ирина Папуґа, Янко Барна и Рожа Ковач

132

Дзецинска часц програми ...

... лупаю кукурицу за пуканки

133

Дзецинска фолклорна секция з Нового Орахова (2012)

Женска шпивацка ґрупа з Нового Орахова на програми

134

Руски танци - фолклорна секция и руски шпиванки – солисти и оркестер КУД „Петро Кузмяк”

Здогадованє на часи просвитней роботи у Новим Орахове 50-рокох 20. вику

135

о. Владислав Рац, Янко Рац, Милица Рац, Рожа Ковач и Еуфемия Паланчаї

Стретнуце за паметанє Славко Пап, Ґабор Чордаш, Янко Бучко, Янко Барна, Ксения Палатинус и Урош Славчев (дзецко)

136

Госци на програми зоз Суботици, Кули, Нового Саду, Беоґраду, Бачкей Тополї итд

Новинаре „Руского слова” Оленка Папуґа, Блаженка Хома Цветкович, Оленка Сакач Планчак и Михайло Симунович

137

РЕЗИМЕ Књига о Русинима у Новом Орахову обухвата теме везане за културни и просветни живот и демографске прилике у Новом Орахову, које су биле презентоване на четири округла стола одржана у оквиру обележавања 60-годишњице насељавања Русина из Руског Крстура у Ново Орахово (19462006). Први округли сто је одржан 12. децембра 2003. године, други 16. децембра 2005. године, трећи 25. марта 2006. године и четврти 8. децембра 2006. године. У књизи су објављени прилози о ликовним ствараоцима из Новог Орахова, попис Русина у Новом Орахову (2006), као и резултати књижевног и ликовног конкурса на тему русинске басне, а такође и већи број фотографија из живота и рада Русина у Новом Орахову.

REZÜMÉ A zentagunarasi ruszinokról szóló könyv Zentagunaras kulturális és közművelődési életével, valamint demográfiai jellemzőivel kapcsolatos témákat ölel föl, melyekről szó volt a bácskeresztúri ruszinok Zentagunarasra történő betelepítésének 60. évfordulója (1946-2006) alkalmából szervezett négy kerekasztali összejövetelen. Az első kerekasztal 2003. december 12-én, a második 2005. december 16-án, a harmadik 2006. április 25-én, a negyedik pedig 2006. december 8-án került megrendezésre. A könyv írásokat tartalmaz a zentagunarasi képzőművészekről, közli a zentagunarasi ruszinok népszámlálási adatait (2006), továbbá a ruszin állatmesék témájára kihirdetett irodalmi és képzőművészeti pályázat nyertes munkáit, valamint több, a zentagunarasi ruszinok életét és munkáját megörökítő fényképet is tartalmaz.

138

РЕЗИМЕ Кнїжка о Руснацох у Новим Орахове облапя теми вязани за културни и просвитни живот и демоґрафски обставини у Новим Орахове, хтори були презентовани на штирох округлих столох отриманих у рамикох означованя 60-рочнїци насельованя Руснацох зоз Руского Керестура до Нового Орахова (1946-2006). Перши округли стол отримани 12. децембра 2003. року, други 16. децембра 2005. року, треци 25. марца 2006. року и штварти 8. децембра 2006. року. У кнїжки обявени прилоги о подобових творительох зоз Нового Орахова, попис Руснацох у Новим Орахове (2006), як и резултати литературного и подобового конкурсу на тему рускей басни, а тиж так и векше число фотоґрафийох зоз живота и роботи Руснацох у Новим Орахове.

SUMMARY The book about Ruthenians at Novo Orahovo includes the themes related to cultural and educational life and demographic circumstances at Novo Orahovo, which were presented in four round table events held in the framework of the 60th anniversary of the settlement of the Ruthenians from Ruski Krstur at Novo Orahovo (1946-2006). The first round table event was held on December 12th, 2003, the second on December 16th, 2005, the third on March 25th, 2006 and the fourth on December 8th, 2006. In the book are published contribution about the fine art creators from Novo Orahovo, census of the Ruthenians from Novo Orahovo (2006), as well as results of the literal and fine art contests with the topic of the Ruthenian fables, but also a greater number of photographs about the life and work of the Ruthenians at Novo Orahovo.

139

Рецензенти о књизи: РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ * RUSZINOK ZENTAGUNARASON РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ ВЕРНИ СЕБИ И СВОЈОЈ ТРАДИЦИЈИ Ово је књига о једном народу и људима, кога друштвена и историјска стварност нису омели у жељи да стварају и остану верни себи и својој традицији. Уроњени у војвођанску равницу, крећући се кроз простор који им је близак, градили су домове и живот радећи и негујући духовност, коју модерно доба није успело да поништи. Рад, свакодневница, житна поља и унутрашњи свет испричан у анегдотама, обележили су нови завичајни пејзаж овог народа. Суочени са животом, у коме је истрајност била пресудна, делују заштићени и сигурни у жељи да завичајни предео доживљавају као симбол љубави, лепоте и хармоније. Зато је ова књига и путовање људске душе кроз време и живот, а може се посматрати и као облик повратка у оно што се чува, и оно за чим се чезне. Сенка Кажић, Бачка Топола ПУБЛИКАЦИЯ СЛИЧКОХ ЗОЗ ЖИВОТА ВАЛАЛА Вивод

Характер тей публикациї рижнородни и руша ше од ґеоґрафских, историйних, културолоґийних и демоґрафских фактох, та по авторски тексти пригодного, фраґментарного и импресионистичного характеру. Зоз понyкнутих текстох мож вивесц нєзвичайне и скоро чудне заключенє же общу историю мож почитац и на таким малим одрезку часу як цо то лєм 60 роки од наставаня єдного валала, та по сучасносц у хторим ше видава тоту публикацию. Зоз кратких авторских текстох дознаваме же приселєнци Руснаци прешли исту, нє хто зна яку щешлїву драгу як и Руснаци вообще у периодзе 260 рокох од приселєня з Горнїци: селєли ше як худобни парасти спрам одлуки даяких власцох и зоз своїм приставаньом, достали, дате им, место за правенє хижох и жем на обробок. Лєм ше место доселєня нє волало пустара Бач-Керестур, алє салаши Ґунарошу. Повторює ше история и у тим же шицко цо нєшка маю – резултат їх власней упартей роботи. Публикация нє ма амбициї буц урядова валидна история валала у науковим смислу, алє публикация сличкох зоз живота валалу, романсовани биоґрафиї, здогадованє и интерпретация збуваньох у прецеку часу. Можеме ше зложиц же тота интерпретация интересантна, животна, же ноши особну фарбу и ниянсу, алє и же указує на шицку нукашню процивсловносц дружтвеного розвитку у кризних часох повойнового розвою. На прикладзе обявених текстох обачлїве преплєтанє общого дружтвеного цеку, индивидуалних судьбох и глєданє особней драги. Особни интерпретациї даваю шицкому тексту миру интересантносци у детальох, а домерковани читатель вше годзен вивесц деталї на драги пообщованя. Др Яков Кишюгас, Нови Сад 140

KEDVES OLVASÓ Elsősorban számotokra állítottuk össze ezt a monográfiát, akiket érdekel a múlt, az ember harca a jobblétért, haladásért és a fannmaradásért. A felszabadulás után bekövetkezett gyors gaydasági fejlődés társadalmi átalakulás, amely átformálta településünk fejlődését különösen a ruszinok (ruténok) ideköltözése után növekvő szerepel kaptak a termelőerők és társadalmi szerepkörük − elismerésük. Megtiszteltetésemnek tartom, hogy részt vehetek a közös munka kivitelezésében. Ebben a könyvben megtaláljuk a ruszinok jelentőserbb eseményeit, azok egy − egy fontos jelenetét, telemelkedésüket és megragadó eseményeikt. Nagy utat tettek meg az emberek, hogy eljutottak Zentagunarasta. Nagyon sokat kellet küzdeniük, dolgozniuk és tanulniuk, hogy ezt a fejlőést elérjék. Szeretném, ha ez a könyv közelebb hozná a más namzetiségű érdeklődőket, hogy megismerjék egy kis nemzet múltját és harcát a jövőért. Számunkra a legnagyobb tanulság, hogy minden nemzetet becsülni kell, mert velük barátságban, tastvériségben és egységven kell együtt élnünk és dolgoznunk. POŠTOVANI ČITAOČE! Prevod

Ovu monografiju smo sastavili prvenstveno za vas, koje zanima prošlost, borba čoveka za bolji život, napredak i opstanak. Brz privredni razvoj koji je nastao nakon oslobođenja i društvena reforma preobrazila je razvoj našeg mesta, a naročito su posle doseljenja Rusina (Rutena) proizvodne snage dobile sve veći značaj i njihova društvena uloga – priznanje. Počastvovana sam što sam u prilici da učestvujem u izradi ovog zajedničkog dela. U ovoj knjizi ćemo naći značajnija dešavanja za Rusine, po koju važniju scenu iz njihovog života, njihovo uzdizanje i fascinantne događaje. Dugačak put su ovi ljudi prošli da bi stigli do Novog Orahova. Bila je potrebna velika borba, trebalo je mnogo da rade i uče kako bi postigli takav razvitak. Volela bih kada bi ova knjiga privukla zainteresovane čitaoce drugih nacionalnosti da upoznaju prošlost i borbu za budućnost ovog malog naroda. Za nas je najveća pouka da treba poštovati svaku naciju, jer sa njima moramo zajedno da živimo i radimo u prijateljstvu, bratstvu i jedinstvu. Sa mađarskog preveo: Janoš Oros

Roža Kovač, Novo Orahovo

141

ФОТОГРАФИЈЕ И ИЛУСТРАЦИЈЕ У КЊИЗИ су из албума слика и документације мештана Новог Орахова, КУД „Петро Кузмјак”, Друштва за русински језик, књижевност и културу као и приватних колекција: Љубо Рац Крењицки, Леона Малацко, Михајло Еделински, Љубица Чакан, Ана Нота, Ђура Бодвањски, Јаким Хајдук Кико, Љубица Варга, Ференц Шинковић, Јанко и Милица Рац, Јанко и Хелена Папуга, Славко Колошњаи, Еуфемија Козар Ковачевић на чему се свима срдачно захваљујемо. * ФОТОГРАФИЈЕ НА НАСЛОВНОЈ СТРАНИ КОРИЦА КЊИГЕ Новоораховчани на комбајну Преслица са етно-изложбе Учитељица Милица Рац са ученицима Учесници 2. округлог стола у Новом Орахову Промоција издања Друштва КУД „Петро Кузмјак”, Ново Орахово Учесници 15. сусрета русинских школа ФОТОГРАФИЈА НА ЗАДЊОЈ СТРАНИ КОРИЦА Просторије КУД „Петро Кузмјак” у Новом Орахову

142

Садржај

Уводна реч ........................................................................................................................ 5 Előszó................................................................................................................................ 6 Уводне слово .................................................................................................................... 7 Стеван Ковач: Нове Орахово, Географски аспекти ...................................................... 9 Kovácz Sztevan: Zentagunaros, Földrajzi szempontok .................................................. 13 Стеван Ковач: Нове Орахово, Ґеоґрафски аспекти .................................................... 17 Любо Рац Крeнїцки: Нашо Нове Орахово .................................................................. 21 Мелания Римар: Насельованє Нового Орахова после Другей шветовей войни ...................................................................... 22 Мирон Жирош: Колонизованє Руснацох до Нового Орахова ................................... 25 Попис Руснацох у Новим Орахове (2006) ................................................................. 46 Любо Рац Кренїцки: Кед зме були у Чику ................................................................... 52 Владимир Маґоч: Културни живот Руснацох у Новим Орахове .............................. 53 Янко Рац: Памятки з нашого наймилшого валалу Нового Орахова......................... 56 Милица Рац: Памятки з нашого наймилшого валалу Нового Орахова ................... 61 Йосафата Йовович Биндас: Була сом учителька у Новим Орахове ......................... 63 Леона Малацко: Моя учительска и педаґоґийна робота у Новим Орахове ............. 65 Ирина Папуґа: Сенка Бенчик, професор класней настави - наставнїк руского язика и литератури ................................................................ 67 Сенка Бенчик: Руски учителє у Новим Орахове ........................................................ 68 Eуфемия Козар Koвачевич: Здогадованє на Нове Орахово...................................... 69 Славко Колошняї, маляр аматер зоз Нового Орахова ................................................ 73 Штефан Гудак: Штефан Чакан - баснописатель ........................................................ 74 Литературно-подобови конкурс о рускей басни ........................................................ 80 Любо Рац Кренїцки: Анеґдоти зоз Нового Орахова .................................................. 86 Написи о Новом Орахову „Политика”, Београд Село на стрништу, Десет година Новог Орахова ....................................................... 89 Написи о Новим Орахове „Руске слово”, Нови Сад Олена Папуґа: Орех - тварде дрeво ............................................................................. 90 Мария Афич: Ґу историї Нового Орахова, Перши поховани Руснак ....................... 93 Руснаци у Новим Орахове: Виглєдовацки проєкт (2003-2009) ................................ 94 Фотоґрафиї з Нового Орахова и о Новим Орахове .................................................... 97 Р е з и м е и .................................................................................................................. 138 Резиме Összefoglaló Резиме Summary Рецензенти о књизи .................................................................................................... 140

143

ДРУШТВО ЗА РУСИНСКИ ЈЕЗИК, КЊИЖЕВНОСТ И КУЛТУРУ ДРУЖТВО ЗА РУСКИ ЯЗИК, ЛИТЕРАТУРУ И КУЛТУРУ (1970-2014) Издавање књиге

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ RUSZINOK ZENTAGUNARASON · РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ помогли: Национални савет русинске националне мањине Републике Србије Завод за културу војвођанских Русина

CIP − Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад .85 (= ) ( Novo Orahovo) (082) РУСИНИ у Новом Орахову = Ruszinok Zentagunarason = Руснаци у Новим Орахове. - Ново Орахово : Друштво за русински језик, књижевност и културу ; КУД „Петро Кузмјак”, 2014 (Нови Сад : Штампарија FB Print, Нови Сад). - 144 стр. : илустр. ; 25 cm. - (Едиција Отето од заборава : 17) Уводни текст упоредо на срп., мађ. и русин. језику. - Радови на русин. језику, - Тираж 300. Резимеи на српс, мађ. и енгл. језику. ISBN 978-86-85619-32-8 а) Русини - Културна историја - Ново Орахово - Зборници COBISS.SR-ID

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ, RUSZINOK ZENTAGUNARASON, РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ

Издавач: Друштво за русински језик, књижевност и културу, 21000 Нови Сад, В. Путника 2, Tираж: 300, Oбим: 9 штампарских табака, Штампа: FB Print, Нови Сад, 2014. године 064 19 75 281 papugai@open.telekom.rs 021 453 365

144

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ RUSZINOK ZENTAGUNARASON

РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ

Нови Сад – Ново Орахово, 2014 1

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ RUSZINOK ZENTAGUNARASON · РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ Издавачи Ирина Папуга Михајло Еделински Золтан Фаркаш Редакција Мр Сенка Бенчик Мр Сергеј Тамаш Татјана Дудаш Владимир Магоч Хајналка Шипош Љубо Рац Крењицки Рецензенти Сенка Кажић Рожа Ковач Др Јаков Кишјухас Лектори Др Јулијан Рамач Мр Хелена Међеши Наталија Рамач Резиме Јанош Орос - мађарски Марица Николић - енглески Припрема за штампу Logic line, Нови Сад Штампање FB Print, Нови Сад ИЗДАВАЧИ Друштво за русински језик, књижевност и културу Секција Друштва у Новом Орахову КУД „Петро Кузмјак”, Ново Орахово Месна заједница, Ново Орахово Нови Сад-Ново Орахово 2014 ISBN 978-86-85619-32-8

РУСИНИ У НОВОМ ОРАХОВУ RUSZINOK ZENTAGUNARASON РУСНАЦИ У НОВИМ ОРАХОВЕ Друго обновљено издање

Eдиция: Одняте од забуца 17

=========================================================

Едиција: Отето од заборава 17

=========================================================

Стеван Ковач

Број становника Број породица Просек чланова у породици

1948.

1953.

1961.

1971.

1981.

3119 779 4,00

2859 819 3,49

2970 905 3,28

2676 846 3,16

2307 830 2,78

Мађари Русини Хрвати Срби Остали

1953. 2236 491 14 107 8

1971. 2204 306 19 132 15

1981. 1842 264 56 61 84

% 79,84 11,44 2,44 2,64 3,64

У купно:

2859

2676

2307

100,00

% % % %

Kovács Sztevan

Lakosságszám Családok száma Családtagok száma - átlag

1948.

1953.

1961.

1971.

1981.

3119 779 4,00

2859 819 3,49

2970 905 3,28

2676 846 3,16

2307 830 2,78

1953. 2236 491 14 107 8

1971. 2204 306 19 132 15

1981. 1842 264 56 61 84

% 79,84 11,44 2,44 2,64 3,64

Összesen

2859

2676

2307

100,00

vendéglátóipari létesítmény. Helyén ekkor épült a korszerű Róna Motel. Jelenleg még három vendéglátóipari létesítmény – kocsma – működik. Turizmus A vadászturizmus, mint gazdasági ágazat évről évre erősödik és fejlődik. Ebben fontos szerepet tölt be a 35 tagot számláló Novo Orahovo – Zentagunaras Vadászegyesület. A legsikeresebb vadászati idényt az olaszországi vadászok érkezése jelenti, számuk 120 fő évente. *** Zentagunaras külön elnevezéssel rendelkező részei: - Fekete Iskola - Kadvány-sor - Gunaras - Sarok - Oroszfalu - Kis-sor - Fehér Kereszt stb. …………………….. Na mađarski jezik preveo: Janoš Oros